०५६

• देवता - पूषा
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

य꣡ एनम् आदि꣡देशति
करम्भा꣡द् इ꣡ति पूष꣡णम्
न꣡ ते꣡न देव꣡ आदि꣡शे

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ādídeśati ← √diś- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

enam ← ena- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

íti ← íti (invariable)
{}

karambhā́t ← karambhā́d- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pūṣáṇam ← pūṣán- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ādíśe ← ādíś- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

téna ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

यः । ए॒न॒म् । आ॒ऽदिदे॑शति । क॒र॒म्भ॒ऽअत् । इति॑ । पू॒षण॑म् ।
न । तेन॑ । दे॒वः । आ॒ऽदिशे॑ ॥

• ya ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• enam ← enad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.).”

• ādideśati ← ādiś ← √diś
• [verb], singular, Perfect conjunctive (subj.)
• “diagnose; order; call; deem; prescribe; enumerate; name; threaten; give; produce; designate; indicate; predict.”

• karambhād
• [noun], nominative, singular, masculine

• iti
• [adverb]
• “thus; so; iti [word].”

• pūṣaṇam ← pūṣan
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Pushan; pūṣan [word]; sun.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• tena ← tad
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• deva ← devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• ādiśe ← ādiś ← √diś
• [verb noun]
• “diagnose; order; call; deem; prescribe; enumerate; name; threaten; give; produce; designate; indicate; predict.”

यः स्तोता एनं पूषणं पोषकं करम्भात् करम्भाणां घृतमिश्राणां यवसक्तूनाम् अत्ता इति आदिदेशति अभिष्टौति तेन पुरुषेण अन्यः देवः न आदिशे आदेष्टव्यः स्तोतव्यो न भवति । पूष्ण एव सर्वस्याभिमतस्य धनस्य लाभात् देवतान्तरं न स्तौतीत्यर्थः ॥

English translation:

“No (other) deity is indicated by him who declares the offering of mixed meal and butter to be intended for Pūṣan.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Karambhāt iti: karambha is said to be a mixture of parched barley-meal and butter

Whoever will designate him, Pūṣan, as “porridge-eater,”
by him the god (need) not be designated (again).

As noted in the published translation, there is difference of opinion about the purport of pāda c ná téna devá ādíśe. Geldner thinks it’s a positive expression (n. 1c): Pūṣan likes porridge so much that he’ll come without being asked twice. Renou thinks it’s more ambiguous: for him the idiom ā́√diś means ‘target’ (viser), incl. by evil speech or the like, hence ‘menace’ – here, targeting Puṣan with the epithet means that he doesn’t have to be targeted “réellement.” (Klein’s [DGRV I.420] I just don’t understand: “by that one is the heavenly one not to be so designated.” Does he think that in using that nickname the human is being too familiar with the god?) I find Renou’s interpr. simply puzzling, but, though Geldner’s is more persuasive, I think the point is rather that the epithet is a unique designation that picks out Pūṣan once and for all.

The usage of ā́√diś in nearby VI.48.14 is similar; see disc. there. See also VI.57.2 below. Michael Weiss adds arguments supporting my interpr.: “In Vedic prose ā́√diś is used to refer to the specification of which god gets which offering and I think this may be an old old meaning of this verb with parallels in Umbrian.”

WHOSO remembers Pusan as cater of mingled curd and meal
Need think no more upon the God.

Wer ihn, den Pusan, mit dem Wort “Breiesser” gemahnt, von dem läßt sich der Gott nicht mahnen.

Wer höhnend zu dem Puschan spricht: »Ein Grützeesser bist du ja«, Nicht duldet dessen Hohn der Gott.

Кто на него нацеливается,
(Называя) Пушана: едок каши, –
Бог не для того, чтоб он на него нацеливался.

• पूषा
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• गायत्री
• षड्जः

अब छः ऋचावाले छप्पनवें सूक्त का प्रारम्भ है, इसके प्रथम मन्त्र में किसको किसके लिये क्या उपदेश करने योग्य है, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) जो (करम्भात्) करम्भ करमन्हां नामक अन्न को खानेवाला (देवः) विद्वान् (एनम्) बिजुली आदि रूपवाले (पूषणम्) पुष्टि करनेवाले को (आदिदेशति) सब ओर से अच्छे प्रकार उपदेश करता है (इति) इस प्रकार (तेन) उसके साथ मैं अन्यथा (न) नहीं (आदिशे) सब ओर से प्रशंसा करता हूँ ॥१॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य सत्य का उपदेश करते हैं, वे सब आनन्द को प्राप्त होते हैं ॥१॥

अन्वय: यः करम्भाद्देव एनं पूषणमादिदेशति इति तेन सहाऽहमन्यथा नादिशे ॥१॥

अथ केन कस्मै किमुपदेष्टव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) (एनम्) विद्युदादिस्वरूपम् (आदिदेशति) समन्तात् सम्यगुपदिशति (करम्भात्) यः करम्भमन्नविशेषमत्ति सः (इति) अनेन प्रकारेण (पूषणम्) पोषकम् (न) (तेन) (देवः) विद्वान् (आदिशे) अभिप्रशंसे ॥१॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्याः सत्यमुपदिशन्ति ते सर्वानन्दं प्राप्नुवन्ति ॥१॥

या सूक्तात उपदेशक, श्रोता व पूषा शब्दाच्या अर्थाचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - जी माणसे सत्याचा उपदेश करतात ती सर्व आनंद प्राप्त करतात. ॥ १ ॥

• देवता - पूषा
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

उत꣡ घा स꣡ रथी꣡तमः
स꣡खिया स꣡त्पतिर् युजा꣡
इ꣡न्द्रो वृत्रा꣡णि जिघ्नते

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
gha ← gha (invariable)
{}

rathī́tamaḥ ← rathī́tama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)
{}

sákhyā ← sákhi- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

sátpatiḥ ← sátpati- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yujā́ ← yúj- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jighnate ← √han- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

vr̥trā́ṇi ← vr̥trá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

उ॒त । घ॒ । सः । र॒थिऽत॑मः । सख्या॑ । सत्ऽप॑तिः । यु॒जा ।
इन्द्रः॑ । वृ॒त्राणि॑ । जि॒घ्न॒ते॒ ॥

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• ghā ← gha
• [adverb]

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• rathītamaḥ ← rathītama
• [noun], nominative, singular, masculine

• sakhyā ← sakhi
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “friend; companion; sakhi [word].”

• satpatir ← sat
• [noun]
• “good; good; real; existent; virtuous; sat [prefix]; real.”

• satpatir ← patiḥ ← pati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• yujā ← yuj
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “ally; friend; pair; two; companion.”

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• vṛtrāṇi ← vṛtra
• [noun], accusative, plural, neuter
• “enemy.”

• jighnate ← han
• [verb], singular, Present indikative
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

उत घ अपि च सः यः शत्रूणां हन्तृत्वेन प्रसिद्धस्तादृशः रथीतमः अतिशयेन रथी महारथः सत्पतिः सतां पालयिता एवंगुणः इन्द्रः सख्या मित्रभूतेन पूष्णा युजा सहायभूतेन युक्तः सन् वृत्राणि शत्रून् जिघ्नते हन्ति । इन्द्रस्यापि अयमेव साहाय्यकारीत्यर्थः ॥

English translation:

“He, the chief of charioteers, the protector of the virtuous, Indra, destroys his foes, with his friend Pūṣan for his ally.”

And he is the best charioteer. With him as partner and yokemate, the lord of settlements,
Indra, keeps smashing obstacles.

Pāda c is essentially identical to VI.57.3 in the next hymn, but there Indra’s two fallow bay horses are Indra’s companions when he smashes obstacles.

And he is best of charioteers. Indra, the hero’s Lord, allied
With him as Friend, destroys the foes.

Und mit ihm als dem verbündeten Freund erschlägt der beste Wagenlenker, der wahre Gebieter Indra die Feinde;

Mit diesem Freund verbündet schlägt der starke Indra jeden Feind, Er, der am besten Wagen lenkt.

А вот этот лучший из колесничих,
Истинный господин Индра (с ним) как с другом-союзником
Разбивает все препятствия.

• पूषा
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर वह कैसा होता है, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (युजा) युक्त (सख्या) मित्र के साथ (सत्पतिः) सज्जनों की पालना करनेवाला (उत) और (रथीतमः) अतीव रथयुक्त (इन्द्रः) सूर्य के समान राजा जैसे सूर्य (वृत्राणि) मेघों को मारता है, वैसे (जिघ्नते) शत्रुओं को मारता है (सः) वह (घा) ही कृतकृत्य होता है ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो सत्य तथा सत्पुरुषों के साथ मित्रता तथा दुष्टों के साथ उदासीनता करते हैं, वे दुष्टों को निवार कर श्रेष्ठों का स्वीकार कर सकते हैं ॥२॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यो युजा सख्या सत्पतिरुत रथीतम इन्द्रो यथा सूर्यो वृत्राणि हन्ति तथा शत्रूञ्जिघ्नते स घा कृतकृत्यो भवति ॥२॥

पुनः स कीदृशो भवतीत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) अपि (घा) एव। अत्र ऋचि तुनुघेति दीर्घः। (सः) (रथीतमः) अतिशयेन रथयुक्तः (सख्या) मित्रेण सह (सत्पतिः) सतां पालकः (युजा) युक्तेन (इन्द्रः) सूर्य्येव राजा (वृत्राणि) घनानिव शत्रून् (जिघ्नते) हन्ति ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! ये सत्यसत्पुरुषैः सह मित्रतां दुष्टैः सहोदासीनतां कुर्वन्ति ते दुष्टान्निवार्य्य श्रेष्ठान् स्वीकर्तुं शक्नुवन्ति ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! जे सत्य व सत्पुरुषांबरोबर मैत्री करतात व दुष्टाबद्दल उदासीनता दाखवितात ते दुष्टांचे निवारण करून श्रेष्ठांचा स्वीकार करतात. ॥ २ ॥

• देवता - पूषा
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

उता꣡दः꣡ परुषे꣡ ग꣡वि
सू꣡रश् चक्रं꣡ हिरण्य꣡यम्
नि꣡ ऐरयद् रथी꣡तमः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
adáḥ ~ adó ← asaú (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

gávi ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

paruṣé ← paruṣá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)
{}

cakrám ← cakrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

hiraṇyáyam ← hiraṇyáya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sū́raḥ ← svàr- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

airayat ← √īr- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

ní ← ní (invariable)
{}

rathī́tamaḥ ← rathī́tama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

उ॒त । अ॒दः । प॒रु॒षे । गवि॑ । सूरः॑ । च॒क्रम् । हि॒र॒ण्यय॑म् ।
नि । ऐ॒र॒य॒त् । र॒थिऽत॑मः ॥

• utādaḥ ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• utādaḥ ← adaḥ ← adas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “that; John Doe; yonder; from here.”

• paruṣe ← paruṣa
• [noun], locative, singular, masculine
• “rough; harsh; boisterous; unsightly; varicolored; patched; cruel; clear.”

• gavi ← go
• [noun], locative, singular, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• sūraś ← sūraḥ ← svar
• [adverb]
• “sun; sky; sunlight.”

• cakraṃ ← cakram ← cakra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “wheel; Cakra; discus; army; cakra; oil mill; cakrikā; cakra; group.”

• hiraṇyayam ← hiraṇyaya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “gold; aureate; hiraṇyaya [word].”

• ny ← ni
• [adverb]
• “back; down.”

• airayad ← airayat ← īray ← √īr
• [verb], singular, Imperfect
• “name; describe; propel; shoot; state; call; raise; expel; tell; enumerate.”

• rathītamaḥ ← rathītama
• [noun], nominative, singular, masculine

उत अपि च सूरः प्रेरकः रथीतमः अतिशयेन रथी नेतृतमो वा पूषा परुषे परुष्मति पर्ववति भास्वति वा गवि । गच्छतीति गौरादित्य: । तस्मिन् हिरण्ययं हिरण्मयं सुवर्णनिर्मितम् अदः तत् रथस्य चक्रं न्यैरयत् नितरां प्रेरयति स्म ॥

English translation:

“He, the impeller, the chief of charioteers, (Pūṣan) ever urges on that golden wheel (of his car) for the radiant sun.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Paruṣe gavi: parvavati, bhāsvati vā, the period-having or the shining;

Gavi = Āditya, he who moves or revolves, gacchatīti gaur-ādityaḥ

And yonder golden wheel of the Sun
he set down in the “gray cow”—he the best charioteer.

As noted in the published introduction, the content of this vs. is quite baffling, though the syntax and, for the most part, the lexicon are not. Geldner (n. 3) pronounces it a “dunkler Sagenzug,” and I can only agree. I have argued that it is connected with the even more baffling VI.48.17 (see comm. there) and that these two passages associate Pūṣan with the “tearing off the Sun’s wheel” myth that remains tantalizingly out of our reach. But this must remain speculation.

The paruṣé gávi tr., “in ‘the gray cow’,” is of course masc., so should perhaps be “gray bull,” though I meant cow=bovine. The phrase is reminiscent of V.27.5 paruṣā́ḥ … ukṣánaḥ “gray bulls/oxen,” but that phrase is in a dānastuti and does not help us with the metaphor here. For another possible - if extremely tenuous - connection see comm. ad X.5.5.

And there the best of charioteers hath guided through the speckled cloud
The golden wheel of Sura’s car.

Und trieb der beste Wagenlenker damals bei Parusago das goldene Rad der Sonne ein.

Und dort stiess auf den bunten Stier das goldne Sonnenrad herab Er, der am besten Wagen lenkt.

А там у пестрого быка
Герой, лучший из колесничих,
Загнал золотое колесо солнца.

• पूषा
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर मनुष्यों को कैसा भाषण करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (रथीतमः) अतीव रथादि पदार्थों से युक्त (सूरः) वीर पुरुष (अदः) उस (हिरण्ययम्) सुवर्णादि युक्त वा तेजोमय (चक्रम्) चक्र को (नि, ऐरयत्) निरन्तर प्रेरित करे वह (उत) निश्चय से (परुषे) कठोर व्यवहार में और (गवि) वाणी में नहीं प्रवृत्त हो ॥३॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य कठोर भाषण को छोड़ कोमल भाषण करता है, वह सदा आनन्दी होता है ॥३॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यो रथीतमः सूरोऽदो हिरण्ययं चक्रं न्यैरयदुत स परुषे गवि न प्रवर्त्तेत ॥३॥

पुनर्मनुष्यैः कीदृशं भाषणं कर्त्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) अपि (अदः) तत् (परुषे) कठोरे व्यवहारे (गवि) वाचि (सूरः) वीरः (चक्रम्) (हिरण्ययम्) सुवर्णादियुक्तं तेजोमयं वा (नि) (ऐरयत्) प्रेरयेत् (रथीतमः) अतिशयेन रथादियुक्तः। अत्र संहितायामिति दीर्घः ॥३॥

भावार्थभाषाः - यो मनुष्यः कठोरभाषणं विहाय कोमलभाषणं करोति स सदाऽऽनन्दी भवति ॥३॥

भावार्थभाषाः - जो माणूस कठोर भाषणाचा त्याग करून कोमल वाणी बोलतो तो सदैव आनंदी असतो. ॥ ३ ॥

• देवता - पूषा
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

य꣡द् अद्य꣡ त्वा पुरुष्टुत
ब्र꣡वाम दस्र मन्तुमः
त꣡त् सु꣡ नो म꣡न्म साधय

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
adyá ← adyá (invariable)
{}

puruṣṭuta ← puruṣṭutá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

brávāma ← √brū- (root)
{number:PL, person:1, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

dasra ← dasrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mantumaḥ ← mantumant- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mánma ← mánman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sādhaya ← √sādh- ~ sidh- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sú ← sú (invariable)
{}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

यत् । अ॒द्य । त्वा॒ । पु॒रु॒ऽस्तु॒त॒ । ब्रवा॑म । द॒स्र॒ । म॒न्तु॒ऽमः॒ ।
तत् । सु । नः॒ । मन्म॑ । सा॒ध॒य॒ ॥

• yad ← yat ← yad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• puruṣṭuta
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; Vishnu; Agni.”

• bravāma ← brū
• [verb], plural, Present conjunctive (subjunctive)
• “say; tell; describe; speak; state; answer; call; explain; address; proclaim; talk; talk; choose.”

• dasra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Asvins.”

• mantumaḥ ← mantumas ← mantumat
• [noun], vocative, singular, masculine
• “wise.”

• tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• manma ← manman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “hymn; idea; purpose.”

• sādhaya ← sādhay ← √sādh
• [verb], singular, Present imperative
• “prepare; cure; prepare; perform; produce; compound; treat; treat; overpower; achieve; use; cover; prove; prove; process.”

हे पुरुष्टुत बहुभिर्यजमानैः स्तुत दस्र दर्शनीय मन्तुमः ज्ञानवन् पूषन् अद्य इदानीं यत् उद्दिश्य त्वा त्वां ब्रवाम स्तवाम नः अस्माकं मन्म मननीयं तत् धनं सु साधय उत्पादय ॥

English translation:

“Since, intelligent Pūṣan, of godly aspect, the praised of many, we celebrate you today, therefore grant us the desired wealth.”

What today we will say to you, much praised wondrous counselor, make that thought of ours reach its goal.

Since Pūṣan is the god who sends the cows home and watches over paths and journeys in general, it is entirely appropriate that he should “make [various objects] reach their goal” (sādhaya), including our thought. Cf. in the first Pūṣan hymn of this cycle, VI.53.4 sā́dhantām … no dhíyaḥ “Let our poetic visions reach their goal.”

Whate’er we speak this day to thee, Wise, Wondrous God whom many praise,
Give thou fulfilment of our thought.

Was wir heute zu dir sprechen, du vielgepriesener, ratreicher Meister, diesen Gedanken führe uns fein aus!

Die Bitte, die wir heute dir, gerühmter, weiser, herrlicher, Aussprechen, die erfülle uns.

Что сегодня, о многовосхваленный,
Мы говорим тебе, о удивительный, богатый советами (бог),
Ту нашу мысль хорошенько приведи к цели!

• पूषा
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• गायत्री
• षड्जः

फिर विद्वान् क्या करे, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (पुरुष्टुत) बहुतों से प्रशंसा को प्राप्त (दस्र) दुःख को नष्ट करनेवाले ! (मन्तुमः) प्रशस्तविज्ञानयुक्त (अद्य) आज हम (यत्) जिस ज्ञान को (त्वा) तुझ को (ब्रवाम) कहें वह तू (नः) हमारे लिये (तत्) उस (मन्म) विज्ञान को (सु, साधय) अच्छे प्रकार सिद्ध कर ॥४॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को सर्वदा सम्मुख वा अन्यत्र सत्य ही कहना चाहिये, जिससे सत्य ज्ञान सर्वत्र बढ़े ॥४॥

अन्वय: हे पुरुष्टुत दस्र ! मन्तुमोऽद्य वयं यत्त्वा ब्रवाम स त्वं नस्तन्मन्म सु साधय ॥४॥

पुनर्विद्वान् किं कुर्यादित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) यत् ज्ञानम् (अद्य) (त्वा) त्वाम् (पुरुष्टुत) बहुभिः प्रशंसित (ब्रवाम) वदेम (दस्र) दुःखोपक्षयितः (मन्तुमः) प्रशस्तविज्ञानयुक्त (तत्) (सु) (नः) अस्मभ्यम् (मन्म) विज्ञानम् (साधय) ॥४॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैः सर्वदा सम्मुखेऽन्यत्र वा सत्यमेव वाच्यं येन सत्यं ज्ञानं सर्वत्र वर्धेत ॥४॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी सदैव समोर किंवा मागे सत्यच बोलले पाहिजे. ज्यामुळे सत्य ज्ञान सर्वत्र वाढावे. ॥ ४ ॥

• देवता - पूषा
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

इमं꣡ च नो गवे꣡षणं
सात꣡ये सीषधो गण꣡म्
आरा꣡त् पूषन्न् असि श्रुतः꣡

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ca ← ca (invariable)
{}

gavéṣaṇam ← gavéṣaṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

imám ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

gaṇám ← gaṇá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sātáye ← sātí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

sīṣadhaḥ ← √sādh- ~ sidh- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

ārā́t ← ārā́t (invariable)
{}

asi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

pūṣan ← pūṣán- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

śrutáḥ ← √śru- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

इ॒मम् । च॒ । नः॒ । गो॒ऽएष॑णम् । सा॒तये॑ । सी॒स॒धः॒ । ग॒णम् ।
आ॒रात् । पू॒ष॒न् । अ॒सि॒ । श्रु॒तः ॥

• imaṃ ← imam ← idam
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• gaveṣaṇaṃ ← gaveṣaṇam ← gaveṣaṇa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “marauding.”

• sātaye ← sāti
• [noun], dative, singular, feminine
• “victory; acquisition; contest.”

• sīṣadho ← sīṣadhaḥ ← sādh
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “promote; succeed.”

• gaṇam ← gaṇa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “group; varga; troop; troop; battalion; flock; herd; gaṇa [word]; corporation; gaṇa; herd; sect; swarm; set; party; gaṇa; series; Ganesa; flight.”

• ārāt
• [adverb]
• “far; ārāt [word].”

• pūṣann ← pūṣan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Pushan; pūṣan [word]; sun.”

• asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• śrutaḥ ← śru
• [verb noun], nominative, singular
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

हे पूषन् नः अस्माकं सातये लाभाय इमं च गणं मनुष्यसंघं गवेषणं गवा मेषयितारं सीषधः साधय । हे पूषन् आरात् दूरदेशेऽपि त्वं श्रुतः विश्रुतः प्रख्यातः असि भवसि ॥

English translation:

“Gratify this our assembly, desirous of cattle, by their acquisition; you, Pūṣan, are renowned afar.”

And make this cow-seeking troop of ours reach its goal for winning. From afar, Pūṣan, you are famed.

Lead on this company of ours, that longs for kine, to win the spoil:
Thou, Pusan, art renowned afar.

Und führe diese unsere rinderbegehrende Schar richtig zum Gewinn! Von weitem bist du berühmt, Pusan.

Und lasse diese unsre Schar, die Kühe wünscht, erlangen sie, O Puschan, weit bist du berühmt.

И этот наш ищущий коров
Отряд приведи к цели – к захвату!
Ты прославлен издалека, о Пушан.

• पूषा
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• गायत्री
• षड्जः

फिर विद्वान् क्या करे, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (पूषन्) पुष्टि करनेवाले ! जिससे आप (आरात्) समीप वा दूर से (श्रुतः) सुने हुए (असि) हो इससे (सातये) संविभाग करने के लिये (नः) हमारे (इमम्) इस (गवेषणम्) वाणी आदि पदार्थों की प्रेरणा करनेवाले को तथा (गणम्) अन्य पदार्थों के समूह को (च) भी (सीषधः) साधो ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वन् ! जिससे आप आप्त विद्वानों के गुणों से युक्त हैं, इससे हम मनुष्यों के सङ्घों को विद्वान् करो ॥५॥

अन्वय: हे पूषन् ! यतस्त्वमाराच्छ्रुतोऽसि तस्मात् सातये न इमं गवेषणं गणं च सीषधः ॥५॥

पुनर्विद्वान् किं कुर्यादित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इमम्) (च) (नः) अस्माकम् (गवेषणम्) गवां वाचादीनामीषणं येन तम् (सातये) संविभागाय (सीषधः) साधय (गणम्) समूहम् (आरात्) समीपाद्दूराद्वा (पूषन्) पुष्टिकर्त्तः (असि) (श्रुतः) योऽश्रावि सः ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वन् ! यस्माद्भवानाप्तगुणैर्युक्तोऽस्ति तस्मादस्माकं मनुष्याणां सङ्घान् विदुषः करोतु ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वानांनो ! जसे तुम्ही विद्वानांच्या गुणांनी युक्त आहात तसे आम्हालाही विद्वान करा. ॥ ५ ॥

• देवता - पूषा
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - अनुष्टुप्

आ꣡ ते सुअस्ति꣡म् ईमह
आरे꣡अघाम् उ꣡पावसुम्
अद्या꣡ च सर्व꣡तातये
शुव꣡श् च सर्व꣡तातये

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

īmahe ← √yā- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

svastím ← svastí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

āréaghām ← āréagha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

úpāvasum ← úpāvasu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

adyá ← adyá (invariable)
{}

ca ← ca (invariable)
{}

sarvátātaye ← sarvátāti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

ca ← ca (invariable)
{}

sarvátātaye ← sarvátāti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

śvás ← śvás (invariable)
{}

आ । ते॒ । स्व॒स्तिम् । ई॒म॒हे॒ । आ॒रेऽअ॑घाम् । उप॑ऽवसुम् ।
अ॒द्य । च॒ । स॒र्वऽता॑तये । श्वः । च॒ । स॒र्वऽता॑तये ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• svastim ← svasti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “prosperity; well-being; fortune; benediction; svasti [word]; well; luck.”

• īmaha ← īmahe ← ī ← √i
• [verb], plural, Present indikative
• “beg; solicit.”

• āreaghām ← āreagha
• [noun], accusative, singular, feminine

• upāvasum ← upāvasu
• [noun], accusative, singular, feminine

• adyā ← adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• sarvatātaye ← sarvatāti
• [noun], dative, singular, feminine
• “completeness; prosperity; sum.”

• śvaś ← śvas
• [adverb]
• “tomorrow.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• sarvatātaye ← sarvatāti
• [noun], dative, singular, feminine
• “completeness; prosperity; sum.”

हे पूषन् ‘ते त्वदीयां त्वया देयां स्वस्तिं कल्याणीं रक्षाम् आरेअघाम् । आरे दूरे अघं पापं यस्यास्तादृशम् । उपावसुम् उपगतधनाम् । ईदृशीं स्वस्तिम् अद्य च अस्मिंश्च काले सर्वतातये। सर्वैर्ऋत्विग्भिस्तायते इति सर्वतातिर्यज्ञः । तदर्थम् । यद्वा । सर्वेषां भोगानां विस्ताराय। श्वश्च परस्मिन्नपि दिने सर्वतातये सर्वदा सर्वतात्यर्थम् आ ईमहे अभियाचामहे ॥ ॥ २२ ॥

English translation:

“We deserve of your well-being, remote from evil, approximate to wealth, both for the sake of genitive ral sacrifice today, for the sake of genitive ral sacrifice tomorrow.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Adyā ca sarvatātaye: yajña which is conducted by the priest, sarvair ṛtvigbhis tāyate; or, it may mean: for the dissemination of all enjoyment, sarveṣām bhogānām vistārāya

We beg of you well-being that keeps evil afar and goods nearby,
for wholeness today and for wholeness tomorrow.

The published translation implies that both ‘well-being’ (acc. svastím) and ‘wholeness’ (dat. sarvátātaye) are the complements of īmahe ‘we beg’, and in fact I think that is the intent of the passage, however loose the syntax. But it might be possible to construe the dat. with ‘well-being’: “we beg you for well-being to completeness,” i.e., for well-being in its entirety.

Prosperity we crave from thee, afar from sin and near to wealth,
Tending to perfect happiness both for to. morrow and to-day.

Wir erbitten von dir das Glück, das Unheil fernhält und Gutes bringt, heut zur Vollkommenheit und morgen zur Vollkommenheit.

Wir wünschen deinen Segen uns, der fern von Leid uns Gut verschafft, Zu hohem Glücke heute uns, zu hohem Glücke morgen auch.

Мы просим у тебя счастья,
Оставляющего зло далеко (от нас), приносящего добро,
Сегодня для полноты (счастья),
И завтра для полноты (счастья).

• पूषा
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• स्वराडुष्णिक्
• ऋषभः

फिर सब को विद्वानों के लिये क्या इच्छा करनी चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् ! (सर्वतातये) सम्पूर्ण सुख सिद्ध करनेवाले यज्ञ के लिये (ते) तेरे लिये (अद्या) आज (च) और (श्वः) आगामी दिन (च) भी (सर्वतातये) सर्वसुख करनेवाले और पदार्थ के लिये (आरेअघाम्) जिसमें पाप दूर पहुँचे तथा (उपावसुम्) वा समीप धन आदि पदार्थ विद्यमान उस (स्वस्तिम्) सुख को हम (आ, ईमहे) अच्छे प्रकार माँगते हैं ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वन् ! जिससे आप पापाचरण से अलग तथा सबके कल्याण करनेवाले हैं, इससे आपके लिये सदैव सुख की इच्छा हम लोग करें ॥६॥ इस सूक्त में उपदेशक, श्रोता और पूषा शब्द के अर्थ का वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की इससे पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह छप्पनवाँ सूक्त और बाईसवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे विद्वन् ! सर्वतातये तेऽद्या च श्वश्च सर्वतातये आरेअघामुपावसुं स्वस्तिं वयमा ईमहे ॥६॥

पुनः सर्वैविद्वदर्थं किमेष्टव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (ते) तुभ्यम् (स्वस्तिम्) सुखम् (ईमहे) याचामहे (आरेअघाम्) आरे दूरेऽघं पापं यस्याम् (उपावसुम्) उप समीपे वसूनि यस्यां ताम् (अद्या) अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (च) (सर्वतातये) सम्पूर्णसुखसाधकाय यज्ञाय (श्वः) आगामिदिने (च) तस्मादप्यग्रे (सर्वतातये) सर्वसुखकराय ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वन् ! यतो भवान् पापाचरणात् पृथक्सर्वस्य कल्याणकर्त्ताऽस्ति तस्माद्भवदर्थं सदैव सुखं वयमिच्छेमेति ॥६॥ अत्रोपदेशकश्रोतृपूषार्थवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति षट्पञ्चाशत्तमं सूक्तं द्वाविंशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वानांनो ! तुम्ही पापाचरणापासून पृथक करणारे व सर्वांचे कल्याण करणारे आहात. त्यामुळे तुमच्या सुखाची आम्ही सदैव कामना करावी. ॥ ६ ॥