०५५

• देवता - पूषा
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

ए꣡हि वां꣡ विमुचो नपाद्
आ꣡घृणे सं꣡ सचावहै
रथी꣡र् ऋत꣡स्य नो भव

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

ihi ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

napāt ← nápat- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vā́m ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:DU}

vimucaḥ ← vimúc- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:PL}

ā́ghr̥ṇe ← ā́ghr̥ṇi- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sacāvahai ← √sac- 1 (root)
{number:DU, person:1, mood:SBJV, tense:PRS, voice:MED}

sám ← sám (invariable)
{}

bhava ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

rathī́ḥ ← rathī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

r̥tásya ← r̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

आ । इ॒हि॒ । वाम् । वि॒ऽमु॒चः॒ । न॒पा॒त् । आघृ॑णे । सम् । स॒चा॒व॒है॒ ।
र॒थीः । ऋ॒तस्य॑ । नः॒ । भ॒व॒ ॥

• ehi ← e ← √i
• [verb], singular, Present imperative
• “come; travel.”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• vimuco ← vimucaḥ ← vimuc
• [noun], genitive, singular, feminine

• napād ← napāt
• [noun], vocative, singular, masculine
• “grandson; nephew; napāt [word].”

• āghṛṇe ← āghṛṇi
• [noun], vocative, singular, masculine
• “aglow(p).”

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• sacāvahai ← sac
• [verb], dual, Present imperative
• “accompany; follow; company; obey; participate; enter.”

• rathīr ← rathīḥ ← rathī
• [noun], nominative, singular, masculine

• ṛtasya ← ṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• bhava ← bhū
• [verb], singular, Present imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

हे विमुचो नपात् । विमुञ्चति सृष्टिकाले स्वसकाशात् सर्वाः प्रजा विसृजतीति विमुक् प्रजापतिः । तस्य पुत्र आघृणे आगतदीप्ते पूषन् वाम् । वाति गच्छति स्तुतिं प्राप्नोतीति वाः स्तोता ॥ ’ वा गतिगन्धनयोः’ इत्यस्मात् ‘ आतो मनिन् ’ इति विच् ॥ वां गन्तारं स्तोतारं माम् एहि आगच्छ । आवां च सं सचावहै समयाव । संगच्छावहै। तादृशस्त्वं नः अस्माकम् ऋतस्य यज्ञस्य रथीः रंहिता नेता भव । तथा सति तत्रत्यं हविस्त्वयापि लभ्यत इत्यर्थः ॥

English translation:

“Come illusrious grandson of Prajāpati to (me your) worshipper); let us two be associated; become the conveyer of our sacrifice.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Grandson: vimuco napāt: Prajāpati is who, at the period of creation, lets loose, vimuñcatia, visṛjati, all creatures from himself, svasak_śāt sarvāḥ prajāḥ. Come to me: ehi vām: vā = praiser, from root va, to go, to have odour, vām gantāram stotāram mām, ehi āgaccha

Come here! Let us two, o child of release, glowing one, together
accompany each other.
Become the charioteer of truth for us.

The tonic 1st dual nominative prn. vā́m ‘we two’ is a hapax – the only occurrence of this distinct nominative in all of Sanskrit, replaced post-RV by āvám.

See AiG III.465-66. It opens its clause, but because it follows the vs.-initial impv.

éhi, it appears to be in 2nd position. Is it an accident that this is where the extremely well-attested enclitic dual 2nd ps. vām is ordinarily found?

SON of Deliverance, come, bright God!
Let us twain go together: be our charioteer of sacrifice.

Komm, wir zwei wollen zusammenhalten, du ……, Sohn des Ausspanns; sei du uns der Wagenlenker zum Rechten!

Komm her, o der Befreiung Sohn, lass uns vereint sein, strahlender, Sei Lenker unsres heil’gen Werks.

Приди, о сын распрягания!
О пламенный, мы двое будем держаться вместе!
Будь для нас колесничим закона!

• पूषा
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• गायत्री
• षड्जः

अब छः ऋचावाले पचपनवें सूक्त का आरम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में किसका संग करना योग्य है, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (आघृणे) सब ओर से देदीप्यमान (नपात्) जो नहीं गिरते वह आप (नः) हमारे लिये (ऋतस्य) सत्य के सम्बन्धी (रथीः) बहुत रथोंवाले (भव) हो तथा आप हम लोगों को (आ, इहि) प्राप्त होओ। हे अध्यापक और उपदेशको ! (वाम्) तुम दोनों को हे उक्त विद्वन् ! आप (विमुचः) छोड़ो तथा आप और मैं (सम्, सचावहै) सम्बन्ध करें ॥१॥

भावार्थभाषाः - जो विद्वान् सत्य की पालना करनेवाला, सत्य का उपदेशक हो वह और सुननेवाला, मित्र होकर तथा सत्यविद्या को प्राप्त होकर औरों को भी विद्या को प्राप्त करावें ॥१॥

अन्वय: हे आघृणे नपात् ! त्वं न ऋतस्य रथीर्भव न आ इहि, हे अध्यापकोपदेशकौ ! वामुक्तविद्वंस्त्वं विमुचस्त्वमहञ्च सं सचावहै ॥१॥

अथ कः सङ्गन्तव्य इत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (इहि) प्राप्नुहि (वाम्) युवाम् (विमुचः) मोचय (नपात्) यो न पतति सः (आघृणे) समन्ताद्देदीप्यमान (सम्) (सचावहै) सम्बध्नीयाव (रथीः) बहुरथवान् (ऋतस्य) सत्यस्य (नः) अस्मभ्यम् (भव) ॥१॥

भावार्थभाषाः - यो विद्वान् सत्यपालकः सत्योपदेष्टा भवेत्स श्रोता च सखायौ त्वा सत्यविद्यां प्राप्तौ भूत्वाऽन्यानपि प्रापयेताम् ॥१॥

या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - जो विद्वान सत्यपालन करणारा, सत्याचा उपदेशक, श्रोता व मित्र आहे, त्याने सत्य विद्या प्राप्त करून इतरांनाही ती विद्या द्यावी. ॥ १ ॥

• देवता - पूषा
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

रथी꣡तमं कपर्दि꣡नम्
ई꣡शानं रा꣡धसो महः꣡
रायः꣡ स꣡खायम् ईमहे

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
kapardínam ← kapardín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rathī́tamam ← rathī́tama- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ī́śānam ← √īś- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, voice:MED}

maháḥ ← máh- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

rā́dhasaḥ ← rā́dhas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

īmahe ← √yā- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

rāyáḥ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{gender:M}

sákhāyam ← sákhi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

र॒थिऽत॑मम् । क॒प॒र्दिन॑म् । ईशा॑नम् । राध॑सः । म॒हः ।
रा॒यः । सखा॑यम् । ई॒म॒हे॒ ॥

• rathītamaṃ ← rathītamam ← rathītama
• [noun], accusative, singular, masculine

• kapardinam ← kapardin
• [noun], accusative, singular, masculine

• īśānaṃ ← īśānam ← īś
• [verb noun], accusative, singular
• “govern; command; master; dominate; can; reign; control; own.”

• rādhaso ← rādhasaḥ ← rādhas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

• mahaḥ ← mah
• [noun], genitive, singular, neuter
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• rāyaḥ ← rai
• [noun], accusative, plural, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• sakhāyam ← sakhi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “friend; companion; sakhi [word].”

• īmahe ← ī ← √i
• [verb], plural, Present indikative
• “beg; solicit.”

रथीतमम् अतिशयेन रथिनम् । यद्वा । अतिशयेन रंहितारं नेतारं कपर्दिनम् । कपर्दश्चूडा । तद्वन्तम् । राध्नोत्यनेनेति राधो धनम् । महः महतः राधसः धनस्य ईशानं स्वामिनं सखायम् अस्माकं मित्रमेवंविधं पूषणं रायः धनानि ईमहे याचामहे ॥

English translation:

“We solicit riches of our friend, (Pūṣan), the chief of charioteers, the wearer of a braid (of hair), the lord of infinite wealth.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Wearer of a braid of hair: kapardinam = kapardaścūḍā tadvantam; normally an epithet of Śiva; but, cūḍā is the lock left on the crown of the head at tonsure

The best charioteer, with braided hair, holding sway over great bounty, the companion of wealth we beseech for wealth.

As noted ad VI.54.8 above, this vs. contains a more complex variant of ī́śānaṃ rāyá īmahe in VI.54.8c. There I interpr. rāyáḥ as both a gen. sg. with ī́śānam and an acc. pl. with īmahe. In our vs. here, ī́śānam is found in pāda b with an undoubted gen. phrase rā́dhaso maháḥ, while in pāda c rāyó sákhāyam īmahe we again find a rāyáḥ that is both gen. sg. (with sákhāyam) and acc. pl. (again with īmahe). This complex seems like a partial “repair” of 54.8, since it makes clear that ī́śānam takes the gen., which in turn suggests that rāyáḥ in 54.8 may have that reading too.

We pray for wealth to thee most skilled of charioteers, with braided hair,
Lord of great riches, and our Friend.

Den besten Wagenlenker mit aufgewundenem Haare, der über große Schenkung verfügt, den Freund bitten wir um Reichtümer.

Den Lenker mit geflochtnem Haar, der über grossen Schatz verfügt, Um Reichthum bitten wir den Freund.

Лучшего из колесничих, с волосами пучком,
Владеющего великим дарением,
Друга мы просим о богатствах.

• पूषा
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• गायत्री
• षड्जः

फिर कैसे पुरुष से धन प्राप्त करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! हम लोग जिस (महः) महान् (राधसः) धन के वा (रायः) साधारण धन के (ईशानम्) ऐश्वर्य्य से युक्त (रथीतमम्) जिसके बहुत रथ विद्यमान (कपर्दिनम्) जो जटाजूट ब्रह्मचारी (सखायम्) मित्र विद्वान् उसकी (ईमहे) याचना करते हैं, उसकी तुम भी याचना करो ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो ब्रह्मचारी होकर विद्या पढ़ा हुआ पुरुषार्थी तथा बहुत धन का स्वामी है, उसी से विद्या पढ़कर धन को प्राप्त होओ ॥२॥

अन्वय: हे मनुष्या ! वयं यन्महो राधसो राय ईशानं रथीतमं कपर्दिनं सखायं विद्वांसमीमहे तं यूयमपि याचध्वम् ॥२॥

पुनः कीदृशाद्धनं प्रापणीयमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (रथीतमम्) बहवो रथा विद्यन्ते यस्य तम् (कपर्दिनम्) जटाजूटं सखायं (ईशानम्) ऐश्वर्ययुक्तम् (राधसः) धनस्य (महः) महान् (रायः) साधारणधनस्य (सखायम्) मित्रम् (ईमहे) याचामहे ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यो ब्रह्मचारी भूत्वाऽधीतविद्यः पुरुषार्थी बहुधनस्य स्वामी वर्त्तते तस्मादेव विद्यामधीत्य श्रियः प्राप्नुत ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! जो ब्रह्मचारी राहून विद्या शिकतो पुरुषार्थी बनून धनपती होतो. त्याच्याकडूनच विद्या शिका व धन प्राप्त करा. ॥ २ ॥

• देवता - पूषा
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

रायो꣡ धा꣡रासि आघृणे
व꣡सो राशि꣡र् अजाशुव
धी꣡वतो-धीवतः स꣡खा

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
āghr̥ṇe ← ā́ghr̥ṇi- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

asi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

dhā́rā ← dhā́rā- 1 (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

rāyáḥ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{gender:M}

ajāśva ← ajā́śva- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

rāśíḥ ← rāśí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vásoḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

dhī́vato-dhīvataḥ ← dhī́vant- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

sákhā ← sákhi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

रा॒यः । धारा॑ । अ॒सि॒ । आ॒घृ॒णे॒ । वसोः॑ । रा॒शिः । अ॒ज॒ऽअ॒श्व॒ ।
धीव॑तःऽधीवतः । सखा॑ ॥

• rāyo ← rāyaḥ ← rai
• [noun], genitive, singular, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• dhārāsy ← dhārā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “flush; flow; current; spring; fountain.”

• dhārāsy ← asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• āghṛṇe ← āghṛṇi
• [noun], vocative, singular, masculine
• “aglow(p).”

• vaso ← vasoḥ ← vasu
• [noun], genitive, singular, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• rāśir ← rāśiḥ ← rāśi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “pile; quantity; sign of the zodiac; mass.”

• ajāśva ← aja
• [noun], masculine
• “goat; Vishnu; Brahma; Shiva; Aja; aja [word]; Aja; aj; Ocimum gratissimum; Puruṣa.”

• ajāśva ← aśva
• [noun], vocative, singular, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• dhīvato ← dhīvataḥ ← dhīvat
• [noun], genitive, singular, masculine
• “religious.”

• dhīvataḥ ← dhīvat
• [noun], genitive, singular, masculine
• “religious.”

• sakhā ← sakhi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; companion; sakhi [word].”

हे आघृणे आगतदीप्ते पूषन् रायः धनस्य धारा असि प्रवाहो भवसि । स्तोतृभ्यो बहुधनं नैरन्तर्येण प्रयच्छसीत्यर्थः । अजाश्व । अजाश्छागा एवाश्वा अश्वकार्यापन्ना यस्य तादृश पूषन् ‘वसोः वसुनः धनस्य राशिः संघश्च भवसि । धनसंघश्च त्वय्येव निवसतीत्यर्थः । धीवतोधीवतः सर्वस्य स्तोत्रवतः पुरुषस्य सखा मित्रभूतश्च भवसि ॥

English translation:

“Illustrious Pūṣan, you are a torrent of riches; you, who have a goat for your steed, are a heap of wealth; the friend of every worshipper.”

You are a stream of wealth, glowing one, a heap of goods, you with goats as horses,
the companion of every visionary.

The āmreḍita dhī́vato-dhīvataḥ ‘of every visionary’ recalls the focus on dhī́- in the nearby hymn (VI.53.1, 4, 10).

Bright God whose steeds are goats, thou art a stream of wealth, a treasure-heap,
The Friend of every pious man.

Ein Strom des Reichtums bist du, eine Fülle von Gut, du ….., der mit Böcken statt Rossen fährt, der Freund eines jeden Liedersinnenden.

Des Reichthums Strom, des Gutes Schwall bist, lichter Ziegenlenker, du Und jedes frommgesinnten Freund.

Ты поток богатства, о пламенный,
Куча добра, о ты, ездящий на козлах вместо коней,
Друг каждого наделенного поэтическим даром.

• पूषा
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

अब कौन सब को सुख देनेवाला होता है, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अजाश्व) अविनाशी बिजुलीरूप घोड़ेवाले (आघृणे) विद्या से प्रकाशमान विद्वन् ! जिससे आप (वसोः) वास करानेवाले (रायः) धन की (राशिः) ढेरी के समान वा (धारा) प्राप्ति करानेवाली वाणी के समान (धीवतोधीवतः) प्राज्ञ प्राज्ञ के (सखा) मित्र (असि) हो, इससे सत्कार करने योग्य हो ॥१३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो मनुष्य प्राज्ञ पुरुषों के मित्र, पदार्थविद्याओं के जाननेवाले तथा धनाढ्य हों, वे सबके सुख देनेवाले होते हैं ॥३॥

अन्वय: हे अजाश्वाऽऽघृणे विद्वन् ! यतस्त्वं वसो रायो राशिरिव धारेव धीवतोधीवतः सखाऽसि तस्मात् सकर्त्तव्योऽसि ॥३॥

अथ कः सर्वस्य सुखप्रदो भवतीत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (रायः) धनस्य (धारा) प्रापिका वागिव (असि) (आघृणे) विद्यया प्रकाशमान (वसोः) वासयितुः (राशिः) समूहः (अजाश्व) अजोऽनुत्पन्नो विद्युदश्वो यस्य तत्सम्बुद्धौ (धीवतोधीवतः) प्राज्ञस्य प्राज्ञस्य (सखा) ॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये मनुष्याः प्राज्ञानां सखायः पदार्थविद्याविदो धनाढ्याः स्युस्ते सर्वेषां सुखप्रदा भवन्ति ॥३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जी माणसे बुद्धिमान पुरुषांचे मित्र, पदार्थविद्या जाणणारी व धनाढ्य असतील ती सर्वांना सुख देणारी असतात. ॥ ३ ॥

• देवता - पूषा
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

पूष꣡णं नु꣡ अजा꣡शुवम्
उ꣡प स्तोषाम वाजि꣡नम्
स्व꣡सुर् यो꣡ जार꣡ उच्य꣡ते

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ajā́śvam ← ajā́śva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

nú ← nú (invariable)
{}

pūṣáṇam ← pūṣán- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

stoṣāma ← √stu- (root)
{number:PL, person:1, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

úpa ← úpa (invariable)
{}

vājínam ← vājín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

jāráḥ ← jārá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

svásuḥ ← svásar- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

ucyáte ← √vac- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:PASS}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

पू॒षण॑म् । नु । अ॒जऽअ॑श्वम् । उप॑ । स्तो॒षा॒म॒ । वा॒जिन॑म् ।
स्वसुः॑ । यः । जा॒रः । उ॒च्यते॑ ॥

• pūṣaṇaṃ ← pūṣaṇam ← pūṣaṇa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Pushan; sun.”

• nv ← nu
• [adverb]
• “now; already.”

• ajāśvam ← ajāśva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Pushan.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• stoṣāma ← stu
• [verb], plural, Aorist conj./subj.
• “laud; praise; declare; stu.”

• vājinam ← vājin
• [noun], accusative, singular, masculine
• “victorious; triumphant; strong; gainful.”

• svasur ← svasuḥ ← svasṛ
• [noun], genitive, singular, feminine
• “sister; svasṛ [word].”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• jāra ← jāraḥ ← jāra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fancy man.”

• ucyate ← vac
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “say; describe; name; tell; address; enumerate; call; state; teach; explain; say; declare; speak; define; declare; order; address; recommend; answer; deem; recite; approve; proclaim; indicate; determine; mention; designate.”

अजाश्वं छागवाहनं वाजिनम् अन्नवन्तं बलवन्तं वा पूषणं पोषकं देवं नु अद्य उप स्तोषाम उपस्तवाम। यः पूषा स्वसुः उषसः जारः उपपतिरिति उच्यते तं पूषणमित्यन्वयः ॥

English translation:

“We glorify Pūṣan, the rider of the goat, the giver of food, him who is called the gallant of his sister.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Svasur yo jāra ucyate, the sister of Pūṣan is the dawn, with whom he, as the sun, may be said to associate amorously

Pūṣan who has goats for horses let us now approach with praise—the prizewinner,
who is said to be the lover of his sister. ꣡

Pusan, who driveth goats for steeds, the strong and Mighty, who is called
His Sister’s lover, will we laud.

Den Pusan, der mit Böcken statt Rossen fährt, wollen wir nun besingen, den Siegesgekrönten, der der Buhle seiner Schwester heißt.

Lasst uns den Puschan preisen jetzt, den raschen, der mit Ziegen fährt, Den man der Schwester Buhlen nennt.

Пушана, ездящего на козлах вместо коней, сейчас
Мы хотим восхвалить, (этого бога,) приносящего награды,
(Того,) кто зовется любовником (своей) сестры.

• पूषा
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

फिर किन गुणों से उत्कृष्ट होता है, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) जो (स्वसुः) बहिन के समान वर्त्तमान उषा का (जारः) जीर्ण करानेवाला (उच्यते) कहा जाता है उस (वाजिनम्) ज्ञान और बल का देनेवाला (अजाश्वम्) जिसमें बकरी और घोड़े विद्यमान (पूषणम्) जो पुष्टि करनेवाला है, उस आदित्य की हम (नु) शीघ्र (उप, स्तोषाम) प्रशंसा करें ॥४॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे राजा आदि मनुष्यो ! जैसे सूर्य्य रात्रि का निवारण करनेवाला है, वैसे ही प्रजाजनों में जारकर्म में वर्त्तमान मनुष्यों का निवारण करो ॥४॥

अन्वय: यः स्वसुर्जार उच्यते तं वाजिनमजाश्वं पूषणमादित्यं वयं नूप स्तोषाम ॥४॥

पुनः कैर्गुणैरुत्कृष्टो भवतीत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (पूषणम्) पोषकम् (नु) सद्यः (अजाश्वम्) अजाश्चाश्वाश्चास्मिँस्तम् (उप) (स्तोषाम) प्रशंसेम (वाजिनम्) ज्ञानबलप्रदम् (स्वसुः) भगिन्या इव वर्त्तमानाया उषसः (यः) (जारः) जरयिता (उच्यते) ॥४॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे राजादयो मनुष्या ! यथा सूर्यो रात्रेर्निवारकोऽस्ति तथैव प्रजासु जारकर्मणि वर्त्तमानान् मनुष्यान्निवारयत ॥४॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो ! जसा अग्नीचा मित्र वायू आहे व रात्रीचे निवारण करणारा सूर्य आहे तसे माझे धार्मिक मित्र व मी मिळून रात्रीप्रमाणे असलेल्या अविद्येचे निवारण करू. ॥ ४ ॥

• देवता - पूषा
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

मातु꣡र् दिधिषु꣡म् अब्रवं
स्व꣡सुर् जारः꣡ शृणोतु नः
भ्रा꣡ते꣡न्द्रस्य स꣡खा म꣡म

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
abravam ← √brū- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

didhiṣúm ← didhiṣú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG, mood:DES}

mātúḥ ← mātár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

jāráḥ ← jārá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

śr̥ṇotu ← √śru- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

svásuḥ ← svásar- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

bhrā́tā ← bhrā́tar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

índrasya ← índra- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

máma ← ahám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

sákhā ← sákhi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

मा॒तुः । दि॒धि॒षुम् । अ॒ब्र॒व॒म् । स्वसुः॑ । जा॒रः । शृ॒णो॒तु॒ । नः॒ ।
भ्राता॑ । इन्द्र॑स्य । सखा॑ । मम॑ ॥

• mātur ← mātuḥ ← mātṛ
• [noun], genitive, singular, feminine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

• didhiṣum ← didhiṣu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “husband.”

• abravaṃ ← abravam ← brū
• [verb], singular, Thematic aorist (Ind.)
• “say; tell; describe; speak; state; answer; call; explain; address; proclaim; talk; talk; choose.”

• svasur ← svasuḥ ← svasṛ
• [noun], genitive, singular, feminine
• “sister; svasṛ [word].”

• jāraḥ ← jāra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fancy man.”

• śṛṇotu ← śru
• [verb], singular, Present imperative
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• bhrātendrasya ← bhrātā ← bhrātṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “brother; bhrātṛ; relative.”

• bhrātendrasya ← indrasya ← indra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• sakhā ← sakhi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; companion; sakhi [word].”

• mama ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

मातुः निर्मात्र्या रात्रेः दिधिषुं पतिं पूषणम् अब्रवं स्तौमि । स्वसुः उषसः जारः च पूषा नः अस्माकं स्तोत्राणि शृणोतु । इन्द्रस्य भ्राता सहजातः पूषा मम स्तोतुः सखा मित्रभूतोऽस्तु ॥

English translation:

“I glorify Pūṣan, the husband of his mother; may the gallant of his sister hear us; may the brother of Indra be our friend.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Husband of his mother: mātur didhiṣum: rāreḥ patim, the lord or husband of the night; brother of Indra: as one of the Ādityas, or sons of Aditi, he may be called the brother of Indra, who is also one of the 12 Ādityas

The wooer of his mother I have spoken to: let the lover of his sister hear us,
brother of Indra, companion to me.

Geldner interpr. abravam to mean “I have spoken of” (“(Von Pūṣan) … habe ich gesprochen”), but the fact that we immediately urge him to hear us suggests that we have spoken to him. In the next hymn VI.56.4 … tvā … brávāma also clearly means “we speak/say to you.”

His Mother’s suitor I address. May he who loves his Sister hear,
Brother of Indra, and my Friend.

Von Pusan, dem Freier seiner Mutter, habe ich gesprochen: Der Buhle seiner Schwester soll uns hören, Indra´s Bruder, mein Freund.

Der Mutter Freier nannt’ ich ihn, der Schwester Buhle höre uns, Des Indra Bruder und mein Freund.

Я говорил (о Пушане,) хотевшем посвататься к (своей) матери.
Да услышит нас любовник (своей) сестры.
Брат Индры, друг мой!

• पूषा
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• गायत्री
• षड्जः

फिर मनुष्य क्या जानें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (इन्द्रस्य) बिजुली के (भ्राता) भ्राता के समान (मम) मेरा (सखा) मित्र (नः) हम लोगों के (दिधिषुम्) धारण करनेवाले को (शृणोतु) सुने और जो (स्वसुः) भगिनी के समान उषा का (जारः) निवारण करनेवाला (मातुः) माता का धारण करनेवाला है, उसको मैं (अब्रवम्) कहूँ और उसको सब जानें ॥५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! जैसे अग्नि का मित्र वायु है, और रात्रि का निवारण करनेवाला सूर्य भी है, वैसे ही धार्मिक मेरे मित्र और मैं भी उनका मित्र होकर रात्रि के समान वर्त्तमान अविद्या का हम सब निवारण करें ॥५॥

अन्वय: हे मनुष्या ! य इन्द्रस्य भ्रातेव मम सखा नो दिधिषुं शृणोतु यः स्वसुर्जारो मातुर्धर्त्ताऽस्ति तमहमब्रवं तं सर्वे विजानन्तु ॥५॥

पुनर्मनुष्याः किं जानीयुरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (मातुः) जनन्याः (दिधिषुम्) धारकम् (अब्रवम्) ब्रूयाम् (स्वसुः) भगिन्या इवोषसः (जारः) निवारयिता (शृणोतु) (नः) अस्माकम् (भ्राता) बन्धुरिव (इन्द्रस्य) विद्युतः (सखा) (मम) ॥५॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्या ! यथाऽग्ने सखा वायुरस्ति रात्रेर्निवर्त्तकः सूर्य्यश्च तथैव धार्मिका मम सखायोऽहं च तेषां सुहृद्भूत्वा रात्रिमिव वर्त्तमानामविद्यां वयं निवारयेम ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वानांनो ! तुम्ही शरीर व आत्म्याची पुष्टी करणाऱ्या पदार्थांना जाणून त्यांचा उपयोग करा व ऐश्वर्य प्राप्त करा. ॥ ५ ॥

टिप्पणी: या मंत्रात पूषा व आदित्य यांचे गुणवर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

• देवता - पूषा
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

आ꣡जा꣡सः पूष꣡णं र꣡थे
निशृम्भा꣡स् ते꣡ जनश्रि꣡यम्
देवं꣡ वहन्तु बि꣡भ्रतः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

ajā́saḥ ← ajá- 2 (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

pūṣáṇam ← pūṣán- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ráthe ← rátha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

janaśríyam ← janaśrī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

niśr̥mbhā́ḥ ← niśr̥mbhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

bíbhrataḥ ← √bhr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

devám ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vahantu ← √vah- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

आ । अ॒जासः॑ । पू॒षण॑म् । रथे॑ । नि॒ऽशृ॒म्भाः । ते । ज॒न॒ऽश्रिय॑म् ।
दे॒वम् । व॒ह॒न्तु॒ । बिभ्र॑तः ॥

• ājāsaḥ ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• ājāsaḥ ← ajāsaḥ ← aja
• [noun], nominative, plural, masculine
• “goat; Vishnu; Brahma; Shiva; Aja; aja [word]; Aja; aj; Ocimum gratissimum; Puruṣa.”

• pūṣaṇaṃ ← pūṣaṇam ← pūṣan
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Pushan; pūṣan [word]; sun.”

• rathe ← ratha
• [noun], locative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• niśṛmbhās ← niśṛmbhāḥ ← niśṛmbha
• [noun], nominative, plural, masculine

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• janaśriyam ← jana
• [noun], masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• janaśriyam ← śriyam ← śrī
• [noun], accusative, singular, feminine
• “mister; Ms.; Lakshmi; good fortune; well-being; magnificence; glory; beauty; Aegle marmelos (Linn.) Correa; dignity; power; śrī [word]; śrī; prosperity; auspiciousness.”

• devaṃ ← devam ← deva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• vahantu ← vah
• [verb], plural, Present imperative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• bibhrataḥ ← bhṛ
• [verb noun], nominative, plural
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

अजासः अजाश्छागाः निशृम्भाः निश्रथ्य संबध्य हर्तारः ते पूष्णो वाहनतया प्रसिद्धाश्छागाः जनश्रियम् । जनं स्तोतृसंघं श्रयति गच्छतीति जनश्रीः । तं पूषणं देवं रथे बिभ्रतः धारयन्तः आ वहन्तु आनयन्तु ॥ ॥ २१ ॥

English translation:

“May the harnessed goats, drawing the deity in his car, bring hither Pūṣan, the benefactor of man.”

Let the trusty [?] goats draw Pūṣan on his chariot, him who brings (all) to readiness *with his sharp (goad),
they bearing the god.

This vs. presents several problems, both located in pāda b: the hapax niśṛmbhā́ḥ and the highly unusual position of the accented 3rd ps. pl. prn. té.

To tackle the first issue first, I am generally persuaded by Berger’s 1966 explan. of the Skt. śrambh forms as hypersanskritizations of MIA vissaddha, etc., in his view itself a cross of Skt. viśvasta- and śraddhā. See EWA s.v. ŚRAMBH and esp.

KEWA s.v. śrámbhate. My ‘trusty’ reflects this possible connection with śraddhā- ‘trust’.

The position of té is highly unusual; this pronominal stem overwhelmingly takes init. (or modified init.) position in its clause. When it does not, it is usually adjacent to the verb or has some other obvious reason for its placement. Here it seems dropped in randomly. I therefore propose to read *tejana-śríyam, with téjana- ‘sharp point’ found once elsewhere in the RV and also thereafter. The only alteration of the Saṃhitā text this requires is dropping the accent on té. Here téjana- would refer to the goad or awl that Pūṣan wields (see, e.g. VI.53.5-6, 9). In the published translation I made use of Narten’s understanding of -śrī́- in such cmpds as meaning “vollkommendmachen”: see her KlSch. 352 n. 19 for the transmitted reading of this cmpd jana-śrī́- rendered as ‘die Menschen … vollkommenmachend’ – though I took

*tejana- as instr.: ‘who brings (all) to readiness *with his sharp (goad)’. But I now prefer a different value for -śrī́- ‘splendid with his sharp (goad)’ vel sim., more in keeping with my interpr. of other -śrī́- cmpds like ghṛta-śrī́- ‘splendid with ghee’.

On the multiple semantic possibilities of -śrī́- cmpds see Scarlatta (544-54); on this cmpd in particular, Scarlatta (551): my interpr. is basically his choice B (though of course with jana- rather than tejana- as 1st member).

May the sure-footed goats come nigh, conveying Pusan on his car,
The God who visiteth mankind.

Die stolzierenden Böcke sollen herfahren, zu Wagen den Gott Pusan bringend, durch welchen die Leute zu Ehren kommen.

Den Puschan fahr im Wagen her, den Menschenhort der Ziegen Schar, Festtretend, ziehend ihn den Gott.

Пусть козлы, (запряженные) в колесницу,
Эти уверенно ступающие (?), повезут (к нам) Пушана,
(Легко) неся бога-украшение людей!

• पूषा
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• गायत्री
• षड्जः

फिर मनुष्या क्या जान के किसको प्राप्त होते हैं, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (निशृम्भाः) नित्यसम्बन्ध करनेवाले (अजासः) पुष्टिकर्त्ता सूर्य्य के किरणरूप अश्व (पूषणम्) पुष्ट करनेवाले सूर्य्य वा (जनश्रियम्) जिसके मनुष्यों की शोभा विद्यमान उस (देवम्) दिव्यगुणवाले विद्वान् के (बिभ्रतः) धारक अर्थात् पुष्टि करनेवालों और धारण करनेवालों को (रथे) रमणीय जगत् में (आ, वहन्तु) अच्छे प्रकार प्राप्त करें (ते) वे सर्व चाही हुई वस्तु को प्राप्त होते हैं ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वानो ! तुम शरीर और आत्मा की पुष्टि करनेवाले पदार्थों को जानकर और उनसे उपयोग लेकर ऐश्वर्य्य को प्राप्त होओ ॥६॥ इस मन्त्र में पूषा और आदित्य के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की इससे पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह पचपनवाँ सूक्त और इक्कीसवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे मनुष्या ! ये निशृम्भा अजासः पूषणं जनश्रियं देवं बिभ्रतो धर्त्तारं रथ आ वहन्तु ते सर्वमिष्टं प्राप्नुवन्ति ॥६॥

पुनर्मनुष्याः किं विदित्वा किं प्राप्नुवन्तीत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) (अजासः) पुष्टिकर्त्तुरश्वाः (पूषणम्) पोषकं सूर्य्यम् (रथे) रमणीये जगति (निशृम्भाः) नित्यं सम्बद्धारः (ते) (जनश्रियम्) जनानां शोभा लक्ष्मीर्यस्य तम् (देवम्) दिव्यगुणं विद्वांसम् (वहन्तु) प्राप्नुवन्तु (बिभ्रतः) धारकान् पोषकान् ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वांसो ! यूयं शरीरात्मपुष्टिकरान् पदार्थान् विदित्वोपयुज्यैश्वर्यं प्राप्नुत ॥६॥ अत्र पूषादित्यगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति पञ्चपञ्चाशत्तमं सूक्तमेकविंशो वर्गश्च समाप्तः ॥