०५३

• देवता - पूषा
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

वय᳓म् उ त्वा पथस् पते
र᳓थं न᳓ वा᳓जसातये
धिये᳓ पूषन्न् अयुज्महि

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
pate ← páti- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

pathaḥ ← pánthā- ~ path- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

u ← u (invariable)

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

ná ← ná (invariable)

rátham ← rátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vā́jasātaye ← vā́jasāti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

ayujmahi ← √yuj- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

dhiyé ← dhī́- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

pūṣan ← pūṣán- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

व॒यम् । ऊं॒ इति॑ । त्वा॒ । प॒थः॒ । प॒ते॒ । रथ॑म् । न । वाज॑ऽसातये ।
धि॒ये । पू॒ष॒न् । अ॒यु॒ज्म॒हि॒ ॥

• vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• pathas ← pathaḥ ← pathin
• [noun], genitive, singular, masculine
• “way; road; path [word]; journey; method.”

• pate ← pati
• [noun], vocative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• rathaṃ ← ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• vājasātaye ← vāja
• [noun], masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• vājasātaye ← sātaye ← sāti
• [noun], dative, singular, feminine
• “victory; acquisition; contest.”

• dhiye ← dhī
• [noun], dative, singular, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• pūṣann ← pūṣan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Pushan; pūṣan [word]; sun.”

• ayujmahi ← yuj
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

हे पथस्पते मार्गस्य पालयितः पूषन् धिये कर्मार्थं वाजसातये अन्नस्य लाभाय च वयं रथं न युद्धे रथमिव त्वा त्वाम् अयुज्महि युज्महि । अस्मदभिमुखं कुर्मः । उ इति पूरकः ॥

हे पथस्पते मार्गस्य पालयितः । ‘षष्ठ्याः पतिपुत्र’ (पा.सू. 8.3.53) इत्यादिना विसर्जनीयस्य सकारः, ‘सुबामन्त्रिते पराङ्गवत्स्वरे’ (पा.सू. 2.1.2) इति षष्ठ्यन्तस्य पराङ्गवद्भावात् षष्ठ्यन्तामन्त्रितसमुदायो निहन्यते । हे पूषन् वयमु वयमेव त्वामयुज्महि योजयामः । ‘छन्दसि लुङ्लङ्लिटः’ (पा.सू. 3.4.6) इति लङ्, ‘बहुळं छन्दसि’ (पा.सू. 2.4.73) इति शपो लुक् । कमिव ? - रथं न रथमिव । उपरिष्टादुप(ा)चारत्वात् उपमानार्थो नशब्दः (नि. 1.4) । किमर्थं ? - धिये कर्मणे, कर्मसिध्यर्थम् । ‘सावेकाचः’ (पा.सू. 6.1.168) इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । धीर्विशेष्यते - वाजसातये, वाजोऽन्नं स सन्यते लभ्यते अस्यामिति । अधिकरणार्थे क्तिनि, ‘जनसनखनाम्’ (पा.सू. 6.4.42) इत्यात्वम् । ‘मन्क्तिन्व्याख्यानशयनासनस्थानयाजकादिक्रीताः’ (पा.सू. 6.2.151) इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वं बाधित्वा दासीभारादित्वात् (पा.सू. 6.2.42) पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । ईदृशकर्मसिद्ध्यर्थं त्वां योजयामः इति ॥

English translation:

“Pūṣan, lord of paths, we attach you to us like a chariot, for (the sake of) bringing food, and of (accomplishing our) solemnity.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

M. (the {a} not lengthened in the strong cases, but acc. {-SANam}, in Ma1rkP.) N. of a Vedic deity (originally connected with the sun, and therefore the surveyor of all things, and the conductor on journeys and on the way to the next world, often associated with Soma or the Moon as protector of the universe ; he is, moreover, regarded as the keeper of flocks and herds and bringer of prosperity ; in the Brāhmaṇas he is represented as having lost his teeth and feeding on a kind of gruel, whence he is called %{karambhAd} ; in later times he is one of the 12 Ādityas and regent of the Nakshatra Revatī or Paushṇa ; du. `" Pūshan and Aryaman “’ VP. Sch.); the sun Kād. Bālaṛ ; (?) growth, increase (cf. {pUSa-rAti}) ; the earth L. (Cologne Sanskrit Dictionary)

We have yoked you, o lord of the path—like a chariot for
prize-winning—
for poetic vision, o Pūṣan.

LORD of the path, O Pusan, we have yoked and bound thee to our hymn,
Even as a car, to win the prize.

We thee, O lord of the path,
As a chariot to win the prize,
Have yoked for our prayer, O Pusan.

Wir haben dich, du Wegemeister, wie einen Wagen zum Preisgewinn für unser Gebet angespannt, o Pusan.

Wir haben dich, o Pfades Herr, wie Wagen zu dem Preisgewinn, O Puschan, zum Gebet geschirrt.

Вот и мы, о господин пути,
Словно колесницу для завоевания награды,
Запрягли тебя, о Пушан, для (победы) в поэтическом искусстве.

• पूषा
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• गायत्री
• षड्जः

अब दश ऋचावाले त्रेपनवें सूक्त का आरम्भ है, इसके प्रथम मन्त्र में मनुष्य किसके लिये किनका सेवन करें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (पूषन्) पुष्टि करनेवाले (पथः) मार्ग के (पते) स्वामिन् ! (वयम्) हम लोग (उ) ही (वाजसातये) संग्राम का विभाग करनेवाली (धिये) प्रज्ञा के लिये (त्वा) आपको (रथम्) विमान आदि यान के (न) समान (अयुज्महि) प्रयुक्त करते हैं ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो मनुष्य उत्तम बुद्धि पाने के लिये विद्वानों की सेवा करते हैं, वे वेगवान् रथ से एक स्थान से दूसरे स्थान के समान एक विद्या से दूसरी विद्या को शीघ्र प्राप्त होते हैं ॥१॥

अन्वय: हे पूषन् पथस्पते ! वयमु वाजसातये धिये त्वा रथं नाऽयुज्महि ॥१॥

अथ मनुष्याः कस्मै कान् सेवेरन्नित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वयम्) (उ) (त्वा) त्वाम् (पथः) मार्गस्य (पते) स्वामिन् (रथम्) विमानादियानम् (न) इव (वाजसातये) सङ्ग्रामविभाजिकायै (धिये) प्रज्ञायै (पूषन्) पुष्टिकर्त्तः (अयुज्महि) प्रयुञ्ज्महि ॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। ये मनुष्याः प्रज्ञाप्राप्तये विदुषः सेवन्ते ते वेगवता रथेन स्थानान्तरमिव विद्यान्तरं सद्यः प्राप्नुवन्ति ॥१॥

या सूक्तात राजमार्ग, दस्यूंचे निवारण, उत्तम दक्षिणा देणाऱ्यांना प्रेरणा, दुष्टांना मारणे, श्रेष्ठांचे पालन व पशूंची वृद्धी सांगितलेली आहे. त्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. जी माणसे उत्तम बुद्धी प्राप्त करण्यासाठी विद्वानांची सेवा करतात. जसा वेगवान रथ एका स्थानाहून दुसऱ्या स्थानी जातो तशी एका विद्येने दुसरी विद्या ताबडतोब प्राप्त करतात. ॥ १ ॥

• देवता - पूषा
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

अभि᳓ नो न᳓रियं व᳓सु
वीर᳓म् प्र᳓यतदक्षिणम्
वामं᳓ गृह᳓पतिं नय

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
abhí ← abhí (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

náryam ← nárya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vásu ← vásu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

práyatadakṣiṇam ← práyatadakṣiṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vīrám ← vīrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

gr̥hápatim ← gr̥hápati- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

naya ← √nī- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

vāmám ← vāmá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

अ॒भि । नः॒ । नर्य॑म् । वसु॑ । वी॒रम् । प्रय॑तऽदक्षिणम् ।
वा॒मम् । गृ॒हऽप॑तिम् । न॒य॒ ॥

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• naryaṃ ← naryam ← narya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “manly; heroic; powerful; male; human.”

• vasu
• [noun], accusative, singular, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• vīram ← vīra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• prayatadakṣiṇam ← prayata ← prayam ← √yam
• [verb noun]
• “give; emit; send; transmit.”

• prayatadakṣiṇam ← dakṣiṇam ← dakṣiṇā
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Dakṣiṇā; south; dakṣiṇā [word]; gift; South.”

• vāmaṃ ← vāmam ← vāma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “agreeable; vāma [word]; beautiful.”

• gṛhapatiṃ ← gṛha
• [noun], neuter
• “house; palace; temple; home; place; family; family; stable.”

• gṛhapatiṃ ← patim ← pati
• [noun], accusative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• naya ← nī
• [verb], singular, Present imperative
• “bring; lead; spend; decant; enter (a state); remove; take out; take away; enforce; marry; carry; fill into; bring; learn; go out; add.”

हे पूषन् नर्यं नृभ्यो हितं वसु धनम् अभि प्राप्तुं वीरं दारिद्र्यस्य विशेषेण ईरयितारं गमयितारं प्रयतदक्षिणं पूर्वमन्येभ्योऽपि दत्तधनम् । यद्वा । प्रयतं शुद्धं दक्षिणं धनं यस्य तादृशम् । वामं वननीयमेवंविधं गृहपतिं गृहस्थं " नः अस्मान् नय प्रापय ॥

English translation:

“Conduct us to a gracious householder, friendly to men, liberal in (bestowing) wealth, the giver of pious donations.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Liberal: vasuvīram, a hero of riches, i.e. one who is especially the instrumental gator of poverty to acquire wealth, dhanam abhiprāptum vīram dāridrasya viśeṣena erayitāram

Lead us toward goods stemming from men, toward a hero who has offered a ritual gift,
toward a houselord of value.

This is the only possible passage in the RV in which gṛhápati- ‘houselord’ may refer to a human (as also noted by Oberlies, I.355 n. 99); in all other cases its referent is Agni. (See my forthcoming “The Term gṛhastha and the (Pre)history of the Householder.”) The presence of nárya- ‘stemming from men’ and vīrá- ‘hero’ may support a human reading for gṛhápati-; in both cases we seem to be aiming for valuable goods given to us by human patrons, and “a houselord of value” (vāmáṃ gṛhápatim) would be a third such instance. However, since both nṛ́- and vīrá- can also refer to gods in the RV, the human element is by no means assured, and the otherwise exclusive use of gṛhápati- for a god in the RV is telling. If the word does refer to a human, this may be another indication of the popular character and lower linguistic register of the Pūṣan hymns, as gṛhápati- does refer to humans in the AV.

Loukata suggests to me that, though the dominant sense of vāmá- here must be ‘valuable’, there might be a pun on vāmá- (or vā́ma-; see EWA s.v.) ‘left’, immediately following práyata-dakṣiṇam. The 2nd member of that bahuvrīhi is of course dákṣiṇā- ‘priestly gift’, but the adj. stem dákṣiṇa- means ‘right (/south)’.

Although vāmá-/vā́ma- ‘left’ is not attested until the ŚB, it could well have been current in ordinary speech before that, as its presence in MIA (e.g., Pāli vāma-) suggests. Perhaps another sign of the more demotic lexicon of this hymn.

Bring us the wealth that men require, a manly master of a house,
Free-handed with the liberal meed.

Führ uns zu herrlichem Gute, zu einem Herrn, der Dichtersold gewährt, zu einem liebenswerten Hausherrn.

Den Reichthum, der den Männern lieb, den Helden, der uns Gaben reicht, Den holden Hausherrn führ uns zu.

Веди нас навстречу мощному добру,
Навстречу мужу, вручающему вознаграждение,
Навстречу милому домохозяину!

• पूषा
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

अब स्त्रीपुरुषों को क्या चाहने योग्य है, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे पुष्टि करनेवाले ! आप (नः) हम लोगों को (प्रयतदक्षिणम्) जिससे प्रयत्नपूर्वक दक्षिणा दी गई उस (नर्यम्) मनुष्यों में उत्तम (वसु) धन और (वामम्) प्रशंसित (वीरम्) शुभलक्षणयुक्त पुरुष को (गृहपतिम्) गृहस्वामी को भी (अभि, नय) सब ओर से पहुँचाओ ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वन् वा विदुषी ! आप हम लोगों के लिये उत्तम पति, उत्तम भार्या, प्रशंसित धन की प्राप्ति करा के उत्तम शिक्षा से धर्म्म आचरण की प्राप्ति कराइये ॥२॥

अन्वय: हे पूषंस्त्वं नः प्रयतदक्षिणं नर्यं वसु वामं वीरं गृहपतिं चाभि नय ॥२॥

अथ स्त्रीपुरुषैः किमेष्टव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अभि) आभिमुख्ये (नः) अस्मान् (नर्यम्) नृषु साधु (वसु) धनम् (वीरम्) शुभलक्षणान्वितं पुरुषम् (प्रयतदक्षिणम्) प्रयताः प्रयत्नेन दत्ता दक्षिणा यस्मात्तत् (वामम्) प्रशस्तम् (गृहपतिम्) गृहस्वामिनम् (नय) प्रापय ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वन् विदुषी वा ! त्वमस्मदर्थमुत्तमं पतिमुत्तमां भार्यां प्रशस्तं धनं प्रापय्य सुशिक्षया धर्म्माचारं प्रापय ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वान किंवा विदुषींनो ! तुम्ही आम्हाला उत्तम पती व उत्तम भार्या, प्रशंसित धन यांची प्राप्ती करवून द्या व सुशिक्षणाने धर्माचरणी बनवा. ॥ २ ॥

• देवता - पूषा
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

अ᳓दित्सन्तं चिद् आघृणे
पू᳓षन् दा᳓नाय चोदय
पणे᳓श् चिद् वि᳓ म्रदा म᳓नः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
áditsantam ← áditsant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG, mood:DES}

āghr̥ṇe ← ā́ghr̥ṇi- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

cit ← cit (invariable)

codaya ← √cud- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

dā́nāya ← dā́na- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

pū́ṣan ← pūṣán- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

cit ← cit (invariable)

mánaḥ ← mánas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mrada ← √mrad- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

paṇéḥ ← paṇí- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

ví ← ví (invariable)

अदि॑त्सन्तम् । चि॒त् । आ॒घृ॒णे॒ । पूष॑न् । दाना॑य । चो॒द॒य॒ ।
प॒णेः । चि॒त् । वि । म्र॒द॒ । मनः॑ ॥

• aditsantaṃ ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• aditsantaṃ ← ditsantam ← dits ← √dā
• [verb noun], accusative, singular

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• āghṛṇe ← āghṛṇi
• [noun], vocative, singular, masculine
• “aglow(p).”

• pūṣan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Pushan; pūṣan [word]; sun.”

• dānāya ← dāna
• [noun], dative, singular, neuter
• “giving; gift; bribery; performance; addition; yajña; fueling; teaching.”

• codaya ← coday ← √cud
• [verb], singular, Present imperative
• “impel; drive; incite; command; drive; arouse; propel.”

• paṇeś ← paṇeḥ ← paṇi
• [noun], genitive, singular, masculine
• “niggard; paṇ.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• mradā ← mrada ← mrad
• [verb], singular, Present imperative

• manaḥ ← manas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

हे आघृणे अगतदीप्ते पूषन् अदित्सन्तं चित् दातुमनिच्छन्तमपि पुरुषं दानाय अस्मद्दानार्थं चोदय प्रेरय । पणेश्चित् वणिजोऽपि वार्धुषिकस्य लुब्धस्यापि मनः हृदयं वि म्रद दानार्थ मृदूकुरु ॥

English translation:

“Resplendent Pūṣan, instrumental gate the niggard to liberality, soften the heart of the miser.”

Even one who doesn’t want to give, o glowing Pūṣan—impel him to give.
Soften up the mind even of the niggard.

For some reason Geldner always refuses to tr. the standing epithet of Pūṣan, ā́ghṛṇi-, though he fearlessly takes on far more challenging lexical items. The word must belong to the inherited root √ghṛ ‘be hot, burn’, etc., found only in nominal forms in Skt.; see EWA s.vv. ghṛṇá-, gharmá-. Why Pūṣan is glowing, fiery, I don’t know; perhaps it would be best to adopt Renou’s ‘ardent’.

ví mrada is the only verbal form to this root in the RV, and such forms are quite rare in Vedic (ví mradate MS, mradaya- TS). (For detailed disc. see Gotō 247- 48.) The root is otherwise found in the RV only in the cmpd. ū́rṇa-mradas- ‘soft as wool, lit. having the softness of wool’ in the funeral hymn X.18.10. I wonder if mrad belongs to the technical terminology of fabric construction and therefore would fit in with Pūṣan’s connection to homely, practical activities, as in the words for ‘awl’ (or whatever ā́rā- is) and the like in this hymn. However, the TS, MS passages don’t support this speculation.

Even him who would not give, do thou,
O glowing Pusan, urge to give,
And make the niggard’s soul grow soft.

Auch den, der nicht schenken will, treib zum Schenken an, du ……. Pusan; selbst des Knausers Sinn erweiche!

Den Kargen auch, o glühender, o Puschan treib zum Geben an, Erweiche auch des Geiz’gen Sinn.

А нежелающего давать, о пламенный
Пушан, воодушеви на дарение!
Смягчи мысль даже у скупца!

• पूषा
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• गायत्री
• षड्जः

फिर विद्वान् जन किसके लिये क्या प्रेरणा करे, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (आघृणे) सब ओर से प्रकाशात्मन् (पूषन्) पुष्टि करनेवाले विद्वन् ! आप (अदित्सन्तम्) देने की अनिच्छा करते हुए (चित्) भी देनेवाले को (दानाय) देने के लिये (चोदय) प्रेरणा देओ (चित्) फिर भी देनेवालो को और अपने (मनः) मन को भी प्रेरणा देओ और (पणेः) जुआ खेलनेवाले के भी अन्तःकरण को (वि, म्रदा) विशेषता से मर्दो अर्थात् दण्ड देओ ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे अध्यापक, उपदेशक वा राजन् ! विद्यादि शुभगुणों की प्रवृत्ति के लिये न देनेवालों को भी दान करने के लिये प्रेरणा देओ और जुआ खेलनेवाले पाखण्डियों को मारो अर्थात् ताड़ना देओ ॥३॥

अन्वय: हे आघृणे पूषँस्त्वमदित्सन्तं चिदपि दातारं दानाय चोदय चिदपि दातारं स्वस्य मनश्च चोदय पणेश्चिन्मनो वि म्रदा ॥३॥

पुनर्विद्वान् कस्मै किं प्रेरयेदित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अदित्सन्तम्) दातुमनिच्छन्तम् (चित्) अपि (आघृणे) समन्तात् प्रकाशात्मन् (पूषन्) पुष्टिकर विद्वन् (दानाय) (चोदय) प्रेरय (पणेः) द्यूतकर्त्तुः (चित्) अपि (वि) विशेषेण (म्रदा) दण्डय। अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (मनः) अन्तःकरणम् ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे अध्यापकोपदेशकौ राजन्वा ! विद्यादिशुभगुणस्य प्रवृत्तयेऽदातॄनपि दानकरणाय प्रेरय द्यूतकर्तॄंश्च पाखण्डिनो हिन्धि ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे अध्यापक, उपदेशक किंवा राजा ! विद्या इत्यादी शुभ गुणात प्रवृत्त व्हावे यासाठी दान न देणाऱ्या लोकांनाही दान देण्याची प्रेरणा द्या व द्यूत खेळणाऱ्या ढोंगी लोकांना दंड द्या. ॥ ३ ॥

• देवता - पूषा
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

वि᳓ पथो᳓ वा᳓जसातये
चिनुहि᳓ वि᳓ मृ᳓धो जहि
सा᳓धन्ताम् उग्र नो धि᳓यः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
patháḥ ← pánthā- ~ path- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL, tense:PRF, voice:MED}

vā́jasātaye ← vā́jasāti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

ví ← ví (invariable)

cinuhí ← √ci- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

jahi ← √han- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

mŕ̥dhaḥ ← mŕ̥dh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

ví ← ví (invariable)

dhíyaḥ ← dhī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sā́dhantām ← √sādh- ~ sidh- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

ugra ← ugrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

वि । प॒थः । वाज॑ऽसातये । चि॒नु॒हि । वि । मृधः॑ । ज॒हि॒ ।
साध॑न्ताम् । उ॒ग्र॒ । नः॒ । धियः॑ ॥

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• patho ← pathaḥ ← pathin
• [noun], accusative, plural, masculine
• “way; road; path [word]; journey; method.”

• vājasātaye ← vāja
• [noun], masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• vājasātaye ← sātaye ← sāti
• [noun], dative, singular, feminine
• “victory; acquisition; contest.”

• cinuhi ← ci
• [verb], singular, Present imperative
• “observe; detect; notice; heed; mind.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• mṛdho ← mṛdhaḥ ← mṛdh
• [noun], accusative, plural, feminine
• “enemy; adversary.”

• jahi ← han
• [verb], singular, Present imperative
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• sādhantām ← sādh
• [verb], plural, Present imperative
• “promote; succeed.”

• ugra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “powerful; awful; dangerous; intense; mighty; potent; colicky; atrocious.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• dhiyaḥ ← dhī
• [noun], nominative, plural, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

हे उग्र उद्गूर्णबल पूषन् पथः मार्गान् वाजसातये अन्नलाभाय वि चिनुहि । शोधितान् कुरु । यैः पथिभिर्गता धनं लभेमहि तादृशान् पथः पृथक्कुर्वित्यर्थः। मृधः बाधकानू तस्करादींश्च वि जहि बाधस्व । तथा नः अस्माकं धियः कर्माणि अन्नलाभार्थं क्रियमाणानि साधन्तां सिध्यन्तु । सफलानि भवन्तु ॥

English translation:

“Pierce Pūṣan, select (fit) roads for the passage of provisions; drive away all obstructors, (thieves, or the like), so that our holy rites may be accomplished.”

Clear out the paths for prize-winning; smash away the negligent. Let our poetic visions reach their goal, o strong one. ᳓

Clear paths that we may win the prize; scatter our enemies afar.
Strong God, be all our thoughts fulfilled.

Suche die rechten Wege aus zur Lohngewinnung; jage die Verächter weg! Unsere Gebete sollen in Erfüllung gehen, Mächtiger!

Zur Guterringung bahne uns die Pfade, tilg die Feinde aus, Erfüll, o starker, unsern Wunsch.

Обеспечь пути, (ведущие) к завоеванию награды!
Рас(сей) врагов (и) разбей их!
Пусть наши молитвы достигнут цели, о грозный!

• पूषा
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• गायत्री
• षड्जः

फिर राजा क्या करे, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (उग्र) तेजस्वी सेनापति ! आप (वाजसातये) विज्ञान वा धन की प्राप्ति वा सङ्ग्राम के लिये (पथः) मार्ग से (वि, चिनुहि) सञ्चय करो तथा (मृधः) सङ्ग्रामों में प्रवृत दुष्टों को (वि, जहि) विशेषता से मारो जिससे (नः) हमारी (धियः) बुद्धियाँ कार्यों को (साधन्ताम्) सिद्ध करें ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! आप उत्तम निर्भय मार्गों को बनाओ, उन में विपथगामियों को मारो, जिससे सब की बुद्धि उत्तम कर्मों की उन्नति करने के लिये प्रवृत्त हों ॥४॥

अन्वय: हे उग्र सेनेश ! त्वं वाजसातये पथो वि चिनुहि मृधो वि जहि यतो नो धियः कार्याणि साधन्ताम् ॥४॥

पुना राजा किं कुर्य्यादित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वि) (पथः) मार्गात् (वाजसातये) विज्ञानस्य धनस्य वा प्राप्तयेऽथवा सङ्ग्रामाय (चिनुहि) सञ्चयं कुरु (वि) विशेषेण (मृधः) सङ्ग्रामेषु प्रवृत्तान् दुष्टान् (जहि) (साधन्ताम्) साध्नुवन्तु (उग्र) तेजस्विन् (नः) अस्माकम् (धियः) प्रज्ञाः ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे राजँस्त्वमुत्तमान्निर्भयान् मार्गान् विधेहि तत्र परिपन्थिनो हिन्धि, येन सर्वेषां प्रज्ञा उत्तमकर्मोन्नतये प्रवर्त्तेरन् ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे राजा ! तू उत्तम निर्भय मार्ग बनव. विपथगामी लोकांना दंड दे. ज्यामुळे सर्वांच्या बुद्धीत उत्तम कर्माची वाढ होण्याची प्रवृत्ती निर्माण व्हावी. ॥ ४ ॥

• देवता - पूषा
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

प᳓रि तृन्धि पणीना᳐᳓म्
आ᳓रया हृ᳓दया कवे
अ᳓थेम् अस्म᳓भ्य° रन्धय

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
paṇīnā́m ← paṇí- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

pári ← pári (invariable)

tr̥ndhi ← √tr̥d- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ā́rayā ← ā́rā- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

hŕ̥dayā ← hŕ̥daya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

kave ← kaví- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

asmábhyam ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

átha ← átha (invariable)

īm ← īm (invariable)

randhaya ← √randh- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

परि॑ । तृ॒न्धि॒ । प॒णी॒नाम् । आर॑या । हृद॑या । क॒वे॒ ।
अथ॑ । ई॒म् । अ॒स्मभ्य॑म् । र॒न्ध॒य॒ ॥

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• tṛndhi ← tṛd
• [verb], singular, Present imperative

• paṇīnām ← paṇi
• [noun], genitive, plural, masculine
• “niggard; paṇ.”

• ārayā ← ārā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “ārā.”

• hṛdayā ← hṛdaya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “heart; heart; mind; hṛdaya [word]; science; thorax; Aṣṭāṅgahṛdayasaṃhitā; soul.”

• kave ← kavi
• [noun], vocative, singular, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• athem ← atha
• [adverb]
• “now; then; furthermore; now; then.”

• athem ← īm ← īṃ
• [adverb]

• asmabhyaṃ ← asmabhyam ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• randhaya ← randhay ← √radh
• [verb], singular, Present imperative
• “subjugate; hand over.”

हे कवे प्राज्ञ पूषन् पणीनां वणिजां लुब्धानां हृदया हृदयानि कठिनानि आरया । सूक्ष्मलोहाग्रो दण्डः प्रतोद इति आरा इति चाख्यायते । तया परि तृन्धि परिविध्य । हृद्गतं काठिन्यमपनयेत्यर्थः । अथ अनन्तरम् ईम् एनान् पणीन् अस्मभ्यं रन्धय वशीकुरु ॥ ॥ १७ ॥

English translation:

“Pierce with a goad the hearts of the avaricious, wise Pūṣan, and so render them complacent towards us.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Pierce with a goad: pari tṛndhi āray_: ārā is described as a stick with a slender point of metal; pratoda, a goad; the common vernacular derivative, ārāḥ, is a saw. Ara, Arā: 1 n. brass BhP. x, 41, 20 ; iron L. ; a sting Comm. on TS. ; an angle ; a corner ; ṃ cavity Su1ryas. ; N. of a tree L. ; N. of a lake KaushUp. ; the plural net Mars; the plural net Saturn L. ; ({A}) f. a shoemaker’s awl or knife ; a bore ; a probe RV. Sus3ṛ&c. ; an aquatic bird. Ara: n. v.l. for{ara} q.v., a spoke MBh. i, 1498 (ed. Bomb. i, 33, 4 reads {ara}) (Cologne Sanskrit Dictionary)

Bore around the hearts of the niggards with an awl, you poet.
And make them subject to us. ᳓

Penetrate with an awl, O Sage, the hearts of avaricious churls,
And make them subject to our will.

Stich mit dem Stachel die Herzen der Knauser auf, o Seher, und mach uns gefügig!

Durchbohr, o weiser, mit dem Spiess die Herzen du der Geizigen Und gib sie hin in unsre Hand.

Проколи острием
Сердца скупцов, о поэт,
И отдай их нам во власть!

• पूषा
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर राजा से कौन पीड़ा देने योग्य हैं, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (कवे) विद्वन् राजन् ! आप (आरया) उत्तम कोड़ा से (पणीनाम्) द्यूत आदि व्यवहार करनेवाले पुरुषों के (हृदया) हृदयों को (परि, तृन्धि) सब ओर से मारो (अथ) इसके अनन्तर (अस्मभ्यम्) हमारे लिये (ईम्) सब ओर से दुष्टों को (रन्धय) पीड़ित करो और हमारे लिये सुख देओ ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! आप जो अपवित्र शिक्षा देनेवाले और छली पुरुष अपने राज्य में हों, उनको अच्छे प्रकार दण्डो, जिससे न्यायमार्ग के बीच हम लोग सुखी हों ॥५॥

अन्वय: हे कवे ! त्वमारया पणीनां हृदया परि तृन्धि। अथाऽस्मभ्यमीं दुष्टान् रन्धयाऽस्मभ्यं सुखं देहि ॥५॥

पुनर्नृपेण के पीडनीया इत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (परि) सर्वतः (तृन्धि) हिन्धि (पणीनाम्) द्यूतादिव्यवहारकर्त्तॄणां (आरया) प्रतोदेन (हृदया) हृदयानि (कवे) विद्वन् राजन् (अथ) (ईम्) सर्वतः (अस्मभ्यम्) (रन्धय) ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! त्वं येऽपूतशासनकर्त्तारः कितवाश्च स्वराज्ये स्युस्तान् सम्यग्दण्डय सतो न्यायमार्गे वर्त्तमाना वयं सुखिनः स्याम ॥५॥

भावार्थभाषाः - ज्यांच्या अंगी अपवित्रता व कपट असेल असे पुरुष आपल्या राज्यात असतील तर त्यांना चांगल्या प्रकारे दंड द्या. ज्यामुळे न्यायमार्गात राहून आम्ही सुखी व्हावे. ॥ ५ ॥

• देवता - पूषा
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

वि᳓ पूषन्न् आ᳓रया तुद
पणे᳓र् इछ हृदि᳓ प्रिय᳓म्
अ᳓थेम् अस्म᳓भ्य° रन्धय

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line

Morph
ā́rayā ← ā́rā- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

pūṣan ← pūṣán- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tuda ← √tud- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ví ← ví (invariable)

hr̥dí ← hā́rdi ~ hr̥d- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

icha ← √iṣ- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

paṇéḥ ← paṇí- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

priyám ← priyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

asmábhyam ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

átha ← átha (invariable)

īm ← īm (invariable)

randhaya ← √randh- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

वि । पू॒ष॒न् । आर॑या । तु॒द॒ । प॒णेः । इ॒च्छ॒ । हृ॒दि । प्रि॒यम् ।
अथ॑ । ई॒म् । अ॒स्मभ्य॑म् । र॒न्ध॒य॒ ॥

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• pūṣann ← pūṣan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Pushan; pūṣan [word]; sun.”

• ārayā ← ārā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “ārā.”

• tuda ← tud
• [verb], singular, Present imperative
• “push; ache.”

• paṇer ← paṇeḥ ← paṇi
• [noun], genitive, singular, masculine
• “niggard; paṇ.”

• iccha ← iṣ
• [verb], singular, Present imperative
• “desire; recommend; approve; seek; call; search; try; prefer; love; commend; assent; permit; choose.”

• hṛdi ← hṛd
• [noun], locative, singular, neuter
• “heart; heart; mind; breast; hṛd [word].”

• priyam ← priya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• athem ← atha
• [adverb]
• “now; then; furthermore; now; then.”

• athem ← īm ← īṃ
• [adverb]

• asmabhyaṃ ← asmabhyam ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• randhaya ← randhay ← √radh
• [verb], singular, Present imperative
• “subjugate; hand over.”

हे पूषन् आरया प्रतोदेन पणेः वणिजः हृदयं वि तुद विविध्य । तस्य पणेः हृदि हृदये प्रियम् अस्मभ्यमनुकूलं धनम् इच्छ दातव्यमितीच्छां जनय । अथ अनन्तरम् अस्मभ्यम् ईम् एनान् रन्धय वशीकुरु ॥

English translation:

“Pierce with a goad, Pūṣan, the heart of the avaricious; genitive rate genitive rosity in his heart, and so render him complacent towards us.”

Thrust through (them) with an awl, Pūṣan. Seek what is dear to the heart of the niggard.
And make him subject to us. ᳓

Thrust with thine awl, O Pusan: seek that which the niggard’s heart holds dear,
And make him subject to our will.

Pike mit dem Stichel, Pusan! Suche das, was dem Herzen des Knausers lieb ist, und mach uns gefügig!

Durchstich sie, Puschan, mit dem Spiess, nimm, was des Knausers Herz erfreut, Und gib es hin in unsre Hand.

Проткни острием, о Пушан!
Ищи, что дорого, в сердце скупца,
И отдай это нам во власть!

• पूषा
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• गायत्री
• षड्जः

फिर राजा क्या करे, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (पूषन्) पुष्टि करनेवाले ! आप दुष्टों को (ईम्) सब ओर से (रन्धय) अति पीड़ित करो तथा (अस्मभ्यम्) हमारे लिये (हृदि) हृदय में (प्रियम्) प्यारे पदार्थ की (इच्छ) इच्छा करो (अथ) इसके अनन्तर (आरया) कोड़ा से बैलों के समान (पणेः) प्रशंसित व्यवहार करनेवाले के असम्बन्धी जनों को (वि, तुद) विशेषता से पीड़ा देओ ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! आप दुष्टों को दण्ड देकर श्रेष्ठों का सत्कार कर सब को श्रेष्ठ कर्मों में प्रेरणा देओ ॥६॥

अन्वय: हे पूषँस्त्वं दुष्टानीम्रन्धयाऽस्मभ्यं हृदि प्रियमिच्छाऽथाऽऽरया वृषभानिव पणेरसम्बन्धिनो वि तुद ॥६॥

पुना राजा किं कुर्य्यादित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वि) (पूषन्) पुष्टिकर्त्तः (आरया) (तुद) व्यथय (पणेः) प्रशंसितव्यवहारकर्त्तुः (इच्छ) (हृदि) हृदये (प्रियम्) (अथ) (ईम्) सर्वतः (अस्मभ्यम्) (रन्धय) ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे राजंस्त्वं दुष्टान् दण्डयित्वा श्रेष्ठान् सत्कृत्य सर्वान् सत्कर्मसु प्रेरय ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे राजा ! तू दुष्टांना दंड देऊन श्रेष्ठांचा सत्कार करून सर्वांना सत्कर्माची प्रेरणा दे. ॥ ६ ॥

• देवता - पूषा
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

आ᳓ रिख किकिरा᳓ कृणु
पणीनां᳓ हृ᳓दया कवे
अ᳓थेम् अस्म᳓भ्यं रन्धय

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

kikirā́ ← kikirā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

kr̥ṇu ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

rikha ← √rikh- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

hŕ̥dayā ← hŕ̥daya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

kave ← kaví- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

paṇīnā́m ← paṇí- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

asmábhyam ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

átha ← átha (invariable)

īm ← īm (invariable)

randhaya ← √randh- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

आ । रि॒ख॒ । कि॒कि॒रा । कृ॒णु॒ । प॒णी॒नाम् । हृद॑या । क॒वे॒ ।
अथ॑ । ई॒म् । अ॒स्मभ्य॑म् । र॒न्ध॒य॒ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• rikha ← likh
• [verb], singular, Present imperative
• “write; trace; describe; scarify; paint.”

• kikirā
• [adverb]

• kṛṇu ← kṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• paṇīnāṃ ← paṇīnām ← paṇi
• [noun], genitive, plural, masculine
• “niggard; paṇ.”

• hṛdayā ← hṛdaya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “heart; heart; mind; hṛdaya [word]; science; thorax; Aṣṭāṅgahṛdayasaṃhitā; soul.”

• kave ← kavi
• [noun], vocative, singular, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• athem ← athā ← atha
• [adverb]
• “now; then; furthermore; now; then.”

• athem ← im ← iṃ
• [adverb]

• asmabhyaṃ ← asmabhyam ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• randhaya ← randhay ← √radh
• [verb], singular, Present imperative
• “subjugate; hand over.”

हे कवे प्राज्ञ पूषन् पणीनां वणिजां हृदया हृदयानि आ रिख आलिख । आलिख्य च किकिरा कीर्णानि प्रशिथिलानि कृणु कुरु । मृदूनि कुर्वित्यर्थः । अन्यद्गतम् ॥

English translation:

“Abrade, wise Pūṣan, the hearts of the avaricious; relax (their hardness), and so render them complacent towards us.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

This shows the purpose of ārā, to abrade, to smoothen, as an abrasive

Shred them, make them shrapnel—the hearts of the niggards, you poet. And make them subject to us. ᳓

Tear up and read in pieces, Sage, the hearts of avaricious churls,
And make them subject to our will.

Ritze, kratze die Herzen der Knauser auf, du Seher, und mach die uns gefügig!

Zerreiss, zerschlitz in Fetzen nun der Geiz’gen Herzen, weiser du, Und gib sie hin in unsre Hand.

Расцарапай, разорви в клочья
Сердца скупцов, о поэт,
И отдай их нам во власть!

• पूषा
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• गायत्री
• षड्जः

फिर राजा क्या करे, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (कवे) विद्वन् ! आप (पणीनाम्) व्यवहार करनेवालों के (किकिरा) व्यवस्थापत्रों को (आ, रिख) सब ओर से लिखो तथा दुष्टों के (हृदया) हृदयों को (रन्धय) अति पीड़ा देओ (अथ) इसके अनन्तर (अस्मभ्यम्) हम लोगों के लिये (ईम्) सुख (कृणु) करो ॥७॥

भावार्थभाषाः - राजा वादी और प्रतिवादी अर्थात् झगड़ालु प्रतिझगड़ालूओं का लिखापढ़ी पूर्वक न्याय करे ॥७॥

अन्वय: हे कवे ! त्वं पणीनां किकिराऽऽरिख दुष्टानां हृदया रन्धयाऽथाऽस्मभ्यमीं कृणु ॥७॥

पुना राजा किं कुर्य्यादित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (रिख) लिख (किकिरा) व्यवस्थापत्राणि (कृणु) (पणीनाम्) व्यवहर्तॄणाम् (हृदया) हृदयानि (कवे) विद्वन् (अथ) (ईम्) सुखम् (अस्मभ्यम्) (रन्धय) ताडय ॥७॥

भावार्थभाषाः - राजा वादिप्रतिवादिनां लेखपुरस्सरं न्यायं कुर्यात् ॥७॥

भावार्थभाषाः - राजाने वादी व प्रतिवादींचा लिखित स्वरूपात न्याय करावा. ॥ ७ ॥

• देवता - पूषा
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - अनुष्टुप्

या᳓म् पूषन् ब्रह्मचो᳓दनीम्
आ᳓राम् बि᳓भर्षि आघृणे
त᳓या समस्य हृ᳓दयम्
आ᳓ रिख किकिरा᳓ कृणु

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
brahmacódanīm ← brahmacódana- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

pūṣan ← pūṣán- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

yā́m ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

āghr̥ṇe ← ā́ghr̥ṇi- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ā́rām ← ā́rā- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

bíbharṣi ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

hŕ̥dayam ← hŕ̥daya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

samasya ← sama- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

táyā ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

kikirā́ ← kikirā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

kr̥ṇu ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

rikha ← √rikh- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

याम् । पू॒ष॒न् । ब्र॒ह्म॒ऽचोद॑नीम् । आरा॑म् । बिभ॑र्षि । आ॒घृ॒णे॒ ।
तया॑ । स॒म॒स्य॒ । हृद॑यम् । आ । रि॒ख॒ । कि॒कि॒रा । कृ॒णु॒ ॥

• yām ← yad
• [noun], accusative, singular, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• pūṣan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Pushan; pūṣan [word]; sun.”

• brahmacodanīm ← brahma ← brahman
• [noun], neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• brahmacodanīm ← codanīm ← codana
• [noun], accusative, singular, feminine

• ārām ← ārā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “ārā.”

• bibharṣy ← bibharṣi ← bhṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• āghṛṇe ← āghṛṇi
• [noun], vocative, singular, masculine
• “aglow(p).”

• tayā ← tad
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• samasya ← sama
• [noun], genitive, singular, masculine
• “like; like; alike(p); level; symmetrical; balanced; average; same; regular; impartial; imperturbable; even; sama [word]; every(a); accurate; identical; fair; equal; synonymous; changeless; whole; exact; calm; straight; even; wide.”

• hṛdayam ← hṛdaya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “heart; heart; mind; hṛdaya [word]; science; thorax; Aṣṭāṅgahṛdayasaṃhitā; soul.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• rikha ← likh
• [verb], singular, Present imperative
• “write; trace; describe; scarify; paint.”

• kikirā
• [adverb]

• kṛṇu ← kṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

हे आघृणे आगतदीप्ते पूषन् ब्रह्मचोदनीं ब्रह्मणोऽन्नस्य प्रेरयित्रीं याम् आरां बिभर्षि हस्ते धारयसि तया समस्य सर्वस्य लुब्धजनस्य हृदयम् आ रिख आलिख। किकिरा किकिराणि कीर्णानि प्रशिथिलानि च कृणु कुरु ॥

English translation:

“Resplendent Pūṣan, with that food-propelling goad which you bear, abrade the heart of every miser, and render it relaxed.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Kikirā = to tear into pieces, rend into rags and tatters RV. vi, 53, 7 and 8.

The awl that you carry, which impels the sacred formulation, o
glowing Pūṣan,
with it shred the heart of each one, make it shrapnel. ᳓

Thou, glowing Pusan, carriest an awl that urges men to prayer;
Therewith do thou tear up and rend to shreds the heart of every one.

Du, Pusan, führst den Stachel, der die feierliche Rede anstachelt, o …….; mit dem ritze, kratze das Herz eines jeden auf!

O Puschan, welchen Spiess du trägst, gebetgeschärften, glühender, Mit dem zerreiss, zerschlitze du in Fetzen ihrer aller Herz.

(То) подгоняющее молитву, о Пушан,
Острие, которое ты носишь (с собой), о пламенный, -
Расцарапай, разорви в клочья
С его помощью сердце любого (скупца)!

• पूषा
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर विद्वान् को कैसे किसके लिये प्रेरणा करनी योग्य है, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (पूषन्) पुष्टि करनेवाले (आघृणे) सब ओर से न्याय के प्रकाश करनेवाले ! आप (याम्) जिस (ब्रह्मचोदनीम्) विद्या और धन की प्राप्ति के लिये प्रेरणा करने तथा काष्ठ के विभाग करनेवाली आरी को (बिभर्षि) धारण करते हो (तया) उससे (समस्य) तुल्य के समान अर्थात् जो सब में बुद्धिवाला है उसके (हृदयम्) हृदय को (आ, रिख) अच्छे प्रकार लिखो और (किकिरा) उत्तम गुणों को विकीर्ण (कृणु) करो फैलाओ ॥८॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! आप विद्या और धन की प्राप्ति की प्रेरणा के समान राजनीति को धारण करो, जिससे सब की न्यायव्यवस्था हो ॥८॥

अन्वय: हे पूषन्नाघृणे ! त्वं यां ब्रह्मचोदनीमारां बिभर्षि तया समस्य हृदयमा रिख किकिरा कृणु ॥८॥

पुनर्विदुषा कथं कस्मै प्रेरणा कार्येत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (याम्) (पूषन्) पुष्टिकर्त्तः (ब्रह्मचोदनीम्) विद्याधनप्राप्तये प्रेरिकाम् (आराम्) काष्ठविभाजिकाम् (बिभर्षि) (आघृणे) सर्वतो न्यायप्रकाशिन् (तया) (समस्य) तुल्यस्य (हृदयम्) (आ) (रिख) लिख (किकिरा) विकीर्णानि (कृणु) ॥८॥

भावार्थभाषाः - हे राजँस्त्वं विद्याधनप्राप्तिप्रेरणामिव राजनीतिं धर येन सर्वेषां न्यायव्यवस्था स्यात् ॥८॥

भावार्थभाषाः - हे राजा ! तू विद्या व धन प्राप्त व्हावे अशी प्रेरणा देणारी राजनीती कर. ज्यामुळे सर्वांना व्यवस्थित न्याय मिळावा. ॥ ८ ॥

• देवता - पूषा
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

या᳓ ते अ᳓ष्ट्रा गो᳓ओपशा
आ᳓घृणे पशुसा᳓धनी
त᳓स्यास् ते सुम्न᳓म् ईमहे

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
áṣṭrā ← áṣṭrā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

góopaśā ← góopaśa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yā́ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ā́ghr̥ṇe ← ā́ghr̥ṇi- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

paśusā́dhanī ← paśusā́dhana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

īmahe ← √yā- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

sumnám ← sumná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tásyāḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

या । ते॒ । अष्ट्रा॑ । गोऽओ॑पशा । आघृ॑णे । प॒शु॒ऽसाध॑नी ।
तस्याः॑ । ते॒ । सु॒म्नम् । ई॒म॒हे॒ ॥

• yā ← yad
• [noun], nominative, singular, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• aṣṭrā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “prod.”

• goopaśāghṛṇe ← go
• [noun], masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• goopaśāghṛṇe ← opaśā ← opaśa
• [noun], nominative, singular, feminine

• goopaśāghṛṇe ← āghṛṇe ← āghṛṇi
• [noun], vocative, singular, masculine
• “aglow(p).”

• paśusādhanī ← paśu
• [noun], masculine
• “domestic animal; sacrificial animal; animal; cattle; Paśu; stupid; Paśu; herd; goat.”

• paśusādhanī ← sādhanī ← sādhana
• [noun], nominative, singular, feminine
• “effective; performing.”

• tasyās ← tasyāḥ ← tad
• [noun], genitive, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• sumnam ← sumna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “favor; benevolence; sumna [word]; entreaty; favor.”

• īmahe ← ī ← √i
• [verb], plural, Present indikative
• “beg; solicit.”

हे आघृणे आगतदीप्ते पूषन् ते त्वदीया या अष्ट्रा आरा गोओपशा । उपशेरते इत्योपशाः । गाव ओपशा यस्यास्तादृशी। अतएव पशुसाधनी पशूनां साधयित्री भवति ते त्वदीयायाः तस्याः संबन्धि सुम्नं सुखम् ईमहे याचामहे ॥

English translation:

“Resplendent Pūṣan, we ask of you the service of that your weapon, which is the guide of cows, the director of cattle.”

Your goad with its cow [=leather] “headband” [=strap] that sends the livestock to their goal, glowing one,
we implore the favor of this (goad) of yours.

Thou bearest, glowing Lord! a goad with horny point that guides the cows
Thence do we seek thy gift of bliss.

Deine Gerte mit der Hornspitze, die die Tiere lenkt, deren Gunst erbitten wir von dir, du ……..

Welch riemverseh’ner Stachel dir, viehlenkend ist, o strahlender, Auch dessen Beistand wünschen wir.

То твое стрекало с коровьим украшением,
О пламенный, которое гонит скот к цели, –
Мы просим тебя о его милости.

• पूषा
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

मनुष्यों को क्या बढ़ा कर किसकी प्रार्थना करनी चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (आघृणे) सब ओर से पशुविद्या के प्रकाश करनेवाले (या) जो (ते) आपकी (अष्ट्रा) व्याप्त होनेवाली (गोओपशा) जिसमें गौएँ परस्पर सोती हैं और (पशुसाधनी) जिससे पशुओं को सिद्ध करते हैं, वह क्रिया वर्त्तमान है (तस्याः) उससे (ते) आपके (सुम्नम्) सुख को हम लोग (ईमहे) जाँचते अर्थात् माँगते हैं ॥९॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जिस क्रिया से पशु बढ़ें, उस क्रिया को बढ़ाकर सुख को माँगो ॥९॥

अन्वय: हे आघृणे ! या तेऽष्ट्रा गोओपशा पशुसाधनी वर्तते तस्यास्ते सुम्नं वयमीमहे ॥९॥

मनुष्यैः किं वर्धयित्वा किं प्रार्थनीयमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (या) (ते) तव (अष्ट्रा) व्यापिका (गोओपशा) गाव आ उप शेरते यस्यां सा (आघृणे) समन्तात्पशुविद्याप्रकाशक (पशुसाधनी) पशून् साध्नुवन्ति यया सा (तस्याः) (ते) तव (सुम्नम्) सुखम् (ईमहे) याचामहे ॥९॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यया क्रियया पशवो वर्धेरंस्तां वर्धयित्वा सुखं याचध्वम् ॥९॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! ज्या क्रियेमुळे पशूंची वाढ होईल असे काम करून सुखाची याचना करा. ॥ ९ ॥

• देवता - पूषा
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

उत᳓ नो गोष᳓णिं धि᳓यम्
अश्वसां᳓ वाजसा᳓म् उत᳓
नृव᳓त् कृणुहि वीत᳓ये

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
dhíyam ← dhī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

goṣáṇim ← goṣáṇi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

utá ← utá (invariable)

aśvasā́m ← aśvasā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

utá ← utá (invariable)

vājasā́m ← vājasā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

kr̥ṇuhi ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

nr̥vát ← nr̥vánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vītáye ← vītí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

उ॒त । नः॒ । गो॒ऽसनि॑म् । धिय॑म् । अ॒श्व॒साम् । वा॒ज॒ऽसाम् । उ॒त ।
नृ॒ऽवत् । कृ॒णु॒हि॒ । वी॒तये॑ ॥

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• goṣaṇiṃ ← goṣaṇim ← goṣaṇi
• [noun], accusative, singular, feminine

• dhiyam ← dhī
• [noun], accusative, singular, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• aśvasāṃ ← aśva
• [noun], masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• aśvasāṃ ← sām ← sā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “winning.”

• vājasām ← vāja
• [noun], masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• vājasām ← sām ← sā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “winning.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• nṛvat ← nṛ
• [noun], masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• nṛvat ← vat
• [adverb]
• “equally; like.”

• kṛṇuhi ← kṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• vītaye ← vīti
• [noun], dative, singular, feminine

उत अपि च हे पूषन् गोषणिं गवां सनित्रीम् अश्वसाम् अश्वानां सनित्रीं वाजसां वाजानामन्नानां सनित्रीम् उत अपि च नृवत् नृवतीं यद्वा नृणां वनित्रीं दात्रीमेवंभूतां धियं बुद्धिं कर्म वा नः अस्माकं वीतये खादनायोपभोगार्थं कृणुहि कुरु ॥ ॥ १८ ॥

English translation:

“Make our pious worship productive of cows, of horses, of food, of dependants, for our enjoyment.”

And make our poetic vision cow-winning for us, horse-winning, and prize-winning,
make it manfully to be pursued.

As just noted, this vs. leaves the rough-and-tumble and provides a solemn and conventional end to the hymn. For a similar sequence of X-sā́- cmpds in a hymnfinal vs., see, e.g., IX.2.10, whose pāda b is identical to pāda b here, save for the case (nom. vs. acc.). It also, as noted before, ring-compositionally echoes vs. 1 dhiyé with dhíyam. The dhī́- that we launched in vs. 1 will now (we pray) be crowned with goods.

The first hemistich nicely begins and ends with utá, though the two have different functions—the first as interstanzaic conjunction (Klein DGRV I.401) and the other conjoining the acc. obj. nouns in series (ibid. 351-52).

And make this hymn of ours produce kine, horses, and a store of wealth
For our delight and use as men.

Und laß unser Gebet Kühe verdienen, Rosse verdienen, Lohn verdienen; hilf, daß es wie ein Herr gern aufgenommen werde!

Lass diese unsre Bitte nun erlangen Rosse, Rinder, Gut, Den Männern lieb, zur Wonne uns.

А также (сделай) нашу молитву, завоевывающий коров,
Завоевывающий коней и завоевывающий награды,
Мощно сделай ее, чтобы она привлекала внимание!

• पूषा
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• गायत्री
• षड्जः

फिर मनुष्यों को क्या करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे पशु पालनेवाले विद्वन् ! आप (नः) हम लोगों के (वीतये) प्राप्ति के अर्थ (गोषणिम्) गौओं को अलग-अलग करनेवाली (उत) और (अश्वसाम्) घोड़ों का विभाग करनेवाली (उत) और (वाजसाम्) अन्नादि पदार्थों का विभाग करनेवाली (धियम्) उत्तम बुद्धि को (नृवत्) मनुष्यों के तुल्य (कृणुहि) करो ॥१०॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को गौ, अश्व और धन-धान्य की वृद्धि के लिये पुरुषार्थी जनों के समान महान् पुरुषार्थ करना योग्य है ॥१०॥ इस सूक्त में राजमार्ग, डाकुओं का निवारण, उत्तम दक्षिणा देनेवालों को प्रेरणा, दुष्टों को मारना, श्रेष्ठों की पालना और पशुओं का बढ़ाना कहा है, इस कारण इस सूक्त के अर्थ की इससे पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी योग्य है ॥ यह त्रेपनवाँ सूक्त और अठारहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे पशुपाल विद्वंस्त्वं नो वीतये गोषणिमुताऽश्वसामुत वाजसां धियं नृवत्कृणुहि ॥१०॥

पुनर्मनुष्यैः किं कर्त्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) अपि (नः) अस्मभ्यम् (गोषणिम्) गवां विभाजिकाम् (धियम्) प्रज्ञाम् (अश्वसाम्) अश्वानां संविभाजिकाम् (वाजसाम्) वाजस्याऽन्नादेर्विभाजिकाम् (उत) अपि (नृवत्) मनुष्यवत् (कृणुहि) (वीतये) प्राप्तये ॥१०॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैर्गवाश्वधनधान्यवृद्धये पुरुषार्थिवन्महान् पुरुषार्थः कर्त्तव्यः ॥१०॥ अत्र राजमार्गदस्युनिवारणोत्तमदक्षिणादानप्रेरणा दुष्टहिंसनं श्रेष्ठपालनं पशुवर्धनं चोक्तमत एतत्सूक्तार्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति त्रिपञ्चाशत्तमं सूक्तमष्टादशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी गाई, घोडे, धन, धान्य इत्यादींच्या वृद्धीसाठी पुरुषार्थी लोकांप्रमाणे महान पुरुषार्थ करणे योग्य आहे. ॥ १० ॥