०५२

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - ऋजिश्वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

न꣡ त꣡द् दिवा꣡ न꣡ पृथिव्या꣡नु मन्ये
न꣡ यज्ञे꣡न नो꣡त꣡ श꣡मीभिर् आभिः꣡
उब्ज꣡न्तु तं꣡ सुभु꣡वः प꣡र्वतासो
नि꣡ हीयताम् अतियाज꣡स्य यष्टा꣡

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
ánu ← ánu (invariable)
{}

divā́ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

manye ← √man- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ná ← ná (invariable)
{}

ná ← ná (invariable)
{}

pr̥thivyā́ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ābhíḥ ← ayám (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:PL}

ná ← ná (invariable)
{}

ná ← ná (invariable)
{}

śámībhiḥ ← śámī- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

utá ← utá (invariable)
{}

yajñéna ← yajñá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

párvatāsaḥ ← párvata- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

subhvàḥ ← subhū́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ubjántu ← √ubj- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

atiyājásya ← atiyājá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

hīyatām ← √hā- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:PASS}

ní ← ní (invariable)
{}

yaṣṭā́ ← yaṣṭár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

न । तत् । दि॒वा । न । पृ॒थि॒व्या । अनु॑ । म॒न्ये॒ । न । य॒ज्ञेन॑ । न । उ॒त । शमी॑भिः । आ॒भिः ।
उ॒ब्जन्तु॑ । तम् । सु॒ऽभ्वः॑ । पर्व॑तासः । नि । ही॒य॒ता॒म् । अ॒ति॒ऽया॒जस्य॑ । य॒ष्टा ॥

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• tad ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• divā ← div
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• pṛthivyānu ← pṛthivyā ← pṛthivī
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• pṛthivyānu ← anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• manye ← man
• [verb], singular, Present indikative
• “think of; name; believe; teach; honor; deem; recommend; approve; think; define; call; respect; believe; enumerate; understand; see; describe.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• yajñena ← yajña
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• nota ← na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• nota ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• śamībhir ← śamībhiḥ ← śamī
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “Prosopis spicigera Linn.; śamī [word]; Acacia sundra; attempt; labor.”

• ābhiḥ ← idam
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• ubjantu ← ubj
• [verb], plural, Present imperative
• “oppress.”

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• subhvaḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• subhvaḥ ← bhvaḥ ← bhū
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Earth; floor; earth; bhū; Earth; one; saurāṣṭrā; three; land; land; place; world; bhū [word]; soil; pṛthivī; being; bhūja; floor; bhūnāga; sphaṭikā; beginning; birth; estate.”

• parvatāso ← parvatāsaḥ ← parvata
• [noun], nominative, plural, masculine
• “mountain; Parvata; parvata [word]; Parvata; Parvata; rock; height.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• hīyatām ← hā
• [verb], singular, Imperativ Pr￤s. Passiv
• “abandon; decrease; want; kill; deteriorate; get rid of; exclude; lose; avoid; remove; leave; abandon; neglect; leave; discard; apostatize; discontinue; weaken; abandon; assail; subtract; foreswear; pour away; withdraw; depart; reduce.”

• atiyājasya ← atiyāja
• [noun], genitive, singular, masculine

• yaṣṭā ← yaṣṭṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sacrificing.”

अतियाजो नाम कश्चिदृषिरस्मादृजिश्वन उत्कृष्टः स्यामहमिति बुद्ध्या देवान् यियक्षुरास । ऋषिस्तदीयं यजनं निराचष्टाद्यया । न तत् अतियाजस्य ऋषेः तत् यजनं दिवा द्युलोकेन तत्रत्येन देवगणेन युक्तमित्यहं न अनु मन्ये । अनुमतिं न करोमि । न च पृथिव्या पार्थिवेनापि देवगणेन युक्तमिति नानु मन्ये । न च यज्ञेन मयानुष्ठितेन सदृशं तदित्यहं नानु मन्ये। उत अपि च आभिः शमीभिः अन्यैरपि मया कृतैरेभिः कर्मभिः सदृशमित्यपि न अनु मन्ये। मया वशीकृता देवाः तदीयं यजनं नाङ्गीकुर्वन्ति स चानभिज्ञत्वात् सम्यक् यष्टुमपि न शक्नोतीति भावः। अपि च तम् ऋषिं सुभ्वः सुष्ठु भवन्तः पर्वतासः पर्वता इन्द्रेण. प्रहिताः सन्तः उब्जन्तु हिंसन्तु। उब्जिर्हिंसाकर्मा । तथा तस्य अतियाजस्य ऋजिश्वनोऽप्यतिशयेनाहं देवान् यजामीति बुद्ध्या युक्तस्य ऋषेर्यो यष्टा याजकः सः नि हीयतां नितरां हीनो भवतु ॥

English translation:

“I do not regard it as worthy (of the gods) of heaven, or (those) of earth, as (fit to be compared) with the sacrifice (I offer) or with these (our) sacred rites; let, then, the mighty mountains overhelm him; let the employer of Atiyāja be ever degraded.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Ṛjiśvan pronounces an imprecation upon Atiyāja, a rival priest

Not by Heaven nor by Earth do I concede this, not by my sacrifice and not by these ritual labors.
Let the well-founded mountains crush him. Let the sacrificer of an
excessive sacrifice be bent double.

The instr. of ab, in two semantic sets – Heaven and Earth, sacrifice and ritual labors – apparently are the entities that the speaker swears by.

The vs., at least its 2nd hemistich, has a slangy feel – with the unusual phonology of the root √ubj ‘crush’ and the lexeme ní √hā ‘be bent double’ (in my rendering), found elsewhere only in a curse in the Anhangslied VII.104.10.

The agent noun yaṣṭár- seems like a potential candidate for the role of technical term for ‘Sacrificer’, which was rejected in favor of yájamāna-.

THIS I allow not in the earth or heaven, at sacrifice or in these holy duties.
May the huge mountains crush him down: degraded be Atiyaja’s sacrificing patron.

Nicht gebe ich dies dem Himmel, nicht bei der Erde zu, nicht bei dem Opfer noch bei diesen Verrichtungen. Ihn sollen die massigen Berge einschließen; der Veranstalter eines Überopfers soll den Kürzeren ziehen.

Nicht lob’ ich dies beim Himmel, bei der Erde, nicht bei dem Opfer, noch bei diesen Werken; Die wucht’gen Berge mögen ihn erdrücken, es sinke hin des falschen Opfrers Priester.

Ни перед небом, ни перед землей я не соглашусь с этим,
Ни перед жертвой, ни перед этими трудами (во время обряда)!
Пусть раздавят его мощные горы!
Пусть проиграет жертвователь чрезмерной жертвы!

• विश्वेदेवा:
• ऋजिश्वाः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब सत्रह ऋचावाले बावनवें सूक्त का प्रारम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में किस से अधिक सुख होता है, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे (सुभ्वः) जो अच्छे होते हैं, वे (पर्वतासः) मेघ (तम्) उसको (उब्जन्तु) कुटिल करें, वैसे (अतियाजस्य) जो अतीव यज्ञ करने योग्य है उसका (यष्टा) सङ्ग करनेवाला वर्त्तमान है वह (तत्) उस कारण से (दिवा) दिन में (न) न (नि, हीयताम्) छोड़ने योग्य है (न) न (पृथिव्या) भूमि से (न) न (यज्ञेन) होम आदि कर्म से (न) न (उत) और (आभिः) क्रियाओं से वा (शमीभिः) कर्मों से छोड़ने योग्य है, उसे मैं (अनु, मन्ये) अनुकूलता से मानता हूँ ॥१॥

भावार्थभाषाः - जो सुख मेघों से उत्पन्न होता है, वह सुख न दिवस में, न पृथिवी, न सङ्गति, न कर्म से होता है, इससे यज्ञ करनेवाला ही सुखभागी होता है ॥१॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यथा सुभ्वः पर्वतासस्तमुब्जन्तु तथा योऽतियाजस्य यष्टा वर्त्तते स तद्दिवा न नि हीयतां न पृथिव्यां न यज्ञेन नोताऽऽभिर्न शमीभिर्हीयतामहमनु मन्ये ॥१॥

अथ केनाऽधिकं सुखं जायत इत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (न) (तत्) (दिवा) दिवसे (न) (पृथिव्या) भूम्या (अनु) (मन्ये) (न) (यज्ञेन) होमादिना (न) (उत) (शमीभिः) कर्मभिः (आभिः) क्रियाभिः (उब्जन्तु) कुटिलं कुर्वन्तु (तम्) (सुभ्वः) ये सुष्ठु भवन्ति (पर्वतासः) मेघाः (नि) (हीयताम्) त्यज्यताम् (अतिवाजस्य) योऽतिशयेन यष्टुं योग्यस्य यज्ञस्य (यष्टा) सङ्गन्ता ॥१॥

भावार्थभाषाः - यत्सुखं मेघैर्जायते तत्सुखं न दिवसे न पृथिव्या न सङ्गत्या न कर्मणा भवति तस्माद्यजमानो हि सुखभाग्भवति ॥१॥

या सूक्तात विश्वदेवाच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - मेघापासून जे सुख उत्पन्न होते ते सुख दिवस, पृथ्वी, संगती, कर्म यापासून होत नाही तर यज्ञ करणारा यजमानच या सुखाचा भागीदार असतो. ॥ १ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - ऋजिश्वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ꣡ति वा यो꣡ मरुतो म꣡न्यते नो
ब्र꣡ह्म वा यः꣡ क्रिय꣡माणं नि꣡नित्सात्
त꣡पूंषि त꣡स्मै वृजिना꣡नि सन्तु
ब्रह्मद्वि꣡षम् अभि꣡ तं꣡ शोचतु द्यउः꣡

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
áti ← áti (invariable)
{}

mányate ← √man- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

marutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

vā ← vā (invariable)
{}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bráhma ← bráhman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

kriyámāṇam ← √kr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:PASS}

nínitsāt ← √nid- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT, mood:DES}

vā ← vā (invariable)
{}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

santu ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

tápūṁṣi ← tápus- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

tásmai ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vr̥jinā́ni ← vr̥jiná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

abhí ← abhí (invariable)
{}

brahmadvíṣam ← brahmadvíṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dyaúḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śocatu ← √śuc- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

अति॑ । वा॒ । यः । म॒रु॒तः॒ । मन्य॑ते । नः॒ । ब्रह्म॑ । वा॒ । यः । क्रि॒यमा॑णम् । निनि॑त्सात् ।
तपूं॑षि । तस्मै॑ । वृ॒जि॒नानि॑ । स॒न्तु॒ । ब्र॒ह्म॒ऽद्विष॑म् । अ॒भि । तम् । शो॒च॒तु॒ । द्यौः ॥

• ati
• [adverb]
• “very; excessively; beyond; excessively.”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• maruto ← marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• manyate ← man
• [verb], singular, Present indikative
• “think of; name; believe; teach; honor; deem; recommend; approve; think; define; call; respect; believe; enumerate; understand; see; describe.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• brahma ← brahman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• kriyamāṇaṃ ← kriyamāṇam ← kṛ
• [verb noun], accusative, singular
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• ninitsāt ← ninits ← √nind
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)

• tapūṃṣi ← tapus
• [noun], nominative, plural, neuter
• “heat.”

• tasmai ← tad
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vṛjināni ← vṛjina
• [noun], nominative, plural, neuter
• “sin.”

• santu ← as
• [verb], plural, Present imperative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• brahmadviṣam ← brahma ← brahman
• [noun], neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• brahmadviṣam ← dviṣam ← dviṣ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hostile; hating.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• śocatu ← śuc
• [verb], singular, Present imperative
• “mourn; grieve; flame; glow; burn; repent.”

• dyauḥ ← div
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

हे मरुतः यः पुरुषः नः अस्मान् अति मन्यते अतीत्य स्वस्याधिक्यं मन्यते अस्मत्तोऽपि स्वयमधिक इति बुध्यते । अस्माभिः क्रियमाणं ब्रह्म स्तोत्रं वा यः निनिस्सात् निन्दितुमिच्छेत् तस्मै पुरुषाय तपूंषि तेजांसि वृजिनानि बाधकानि सन्तु भवन्तु । ब्रह्मद्विषं तं शत्रुं द्यौः आदित्यश्च अभि शोचतु अभितपतु । अभिदहतु ॥

English translation:

“Maruts, may the energies of that man be enfeebled; may heaven consume that impious adversary who thinks himself superior to us, and who pretends to deprecate the worship that we offer.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

That impious adversary: brahmadviṣam: the next verse has brahmadviṣe; tam śatrum, that enemy, with reference to the word brahma, which has occurred before, religious act or praise, the enemy or obstructer of prayer or praise;

Brahmadviṣe = brāhamṇa dveṣṭā, the hater or enemy of the brāhmaṇa

Whoever disdains us, Maruts, or will scorn our sacred formulation as it is being performed,
let his twisted (ways) be twisting, scorching (flames) for him. Let
Heaven blaze at him who hates the formulation.

nínitsāt is an unusual formation: a subjunctive to a desiderative. It may lend immediacy to the action, which is to be taken against a formulation that is being performed (note the pres. part. kriyámāṇam).

Oldenberg, Geldner, and Renou all take vṛjinā́ni as a nominalized adjective (“seine Falschheiten,” etc.), modified by or identified with tápūṃṣi (e.g., Geldner “dem mögen seine Falschheiten zu Feuerflammen werden”), rather than simply as an adjective. It would be possible to tr. it adjectivally (“for him let there be twisting, scorching [flames]”). In the published translation I chose to render vṛjinā́ni both ways, as a nominalized adj.

(‘twisted [ways]’) and as an adj. ‘twisting’ characterizing the flames. In this way the punishment fits the crime. Note that vṛjiná- was used twice in the preceding hymn, VI.51.2, 13.

Or he who holds us in contempt, O Maruts, or seeks to blame the prayer that we are making,
May agonies of burning be his portion. May the sky scorch the man who hates devotion.

Oder wer sich mehr dünkt als wir, ihr Marut, oder wer die von uns getane feierliche Rede schmähen will, dem möge seine Falschheit zu Feuerflammen werden. Den Feind der feierlichen Rede soll der Himmel verbrennen!

Wer uns verachtet, o ihr Marutscharen, wer das Gebet, das wir verrichten, schmähet, Den mögen brennen seine falschen Ränke, dem Andachthasser strahle Glut der Himmel.

Или кто себя ставит выше нас, о Маруты,
Или кто захочет надругаться над творимой молитвой,
Пусть (его) козни станут ему языками пламени!
Пусть небо испепелит ненавистника молитвы!

• विश्वेदेवा:
• ऋजिश्वाः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर कौन मनुष्य निन्दा करने और वर्जने योग्य हैं, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मरुतः) मनुष्यो ! (यः) जो (नः) हम लोगों को (अति, मन्यते) अत्यन्त मानता है (वा) वा (यः) जो (क्रियमाणम्) क्रियमाण (ब्रह्म) धन को अत्यन्त मानता है (वा) वा (निनित्सात्) निन्दा करने को चाहे (तम्) उस (ब्रह्मद्विषम्) धनके द्वेषीजन को (द्यौः) कामना करता हुआ विद्वान् (अभि, शोचतु) सब ओर से शोचे (तस्मै) इसके लिये (तपूंषि) तेजोमय व्यवहार (वृजिनानि) बाधक (सन्तु) हों ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वानो ! जो मनुष्य अतिमान, धनादिकों से द्वेष और अच्छे सज्जनों की निन्दा करते हैं, वे दण्ड देने, निन्दा करने और शोक करने योग्य होते हैं ॥२॥

अन्वय: हे मरुतो ! यो नोऽस्मानति मन्यते वा यः क्रियमाणं ब्रह्माऽति मन्यते वा निनित्सात् तं ब्रह्मद्विषं द्यौरभि शोचतु तस्मै तपूंषि वृजिनानि सन्तु ॥२॥

पुनः के मनुष्या निन्द्या वर्ज्जनीयाश्च सन्तीत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अति) (वा) (यः) (मरुतः) मनुष्याः (मन्यते) (नः) अस्मान् (ब्रह्म) धनम् (वा) (यः) (क्रियमाणम्) (निनित्सात्) निन्दितुमिच्छेत् (तपूंषि) तेजोमयानि (तस्मै) (वृजिनानि) बाधकानि (सन्तु) (ब्रह्मद्विषम्) धनस्य द्वेष्टारम् (अभि) (तम्) (शोचतु) (द्यौः) कामयमानो विद्वान् ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वांसो ! ये मनुष्या अतिमानं धनादिद्वेषमाप्तनिन्दाञ्च कुर्वन्ति ते दण्डनीया निन्दनीयाः शोचनीयाश्च सन्ति ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वानांनो! जी माणसे अति अभिमान धन इत्यादीचा द्वेष व चांगल्या लोकांची निंदा करतात ती दंड देण्यायोग्य, निंदा करण्यायोग्य व शोचनीय असतात. ॥ २ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - ऋजिश्वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

कि꣡म् अङ्ग꣡ त्वा ब्र꣡ह्मणः सोम गोपां꣡
कि꣡म् अङ्ग꣡ त्वाहुर् अभिशस्तिपां꣡ नः
कि꣡म् अङ्ग꣡ नः पश्यसि निद्य꣡मानान्
ब्रह्मद्वि꣡षे त꣡पुषिं हेति꣡म् अस्य

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular;; repeated line

Morph
aṅgá ← aṅgá (invariable)
{}

bráhmaṇaḥ ← bráhman- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

gopā́m ← gopā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

kím ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

soma ← sóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

abhiśastipā́m ← abhiśastipā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

āhuḥ ← √ah- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

aṅgá ← aṅgá (invariable)
{}

kím ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

aṅgá ← aṅgá (invariable)
{}

kím ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

nidyámānān ← √nid- (root)
{case:ACC, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:PASS}

paśyasi ← √paś- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

asya ← √as- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

brahmadvíṣe ← brahmadvíṣ- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

hetím ← hetí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

tápuṣim ← tápuṣi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

किम् । अ॒ङ्ग । त्वा॒ । ब्रह्म॑णः । सो॒म॒ । गो॒पाम् । किम् । अ॒ङ्ग । त्वा॒ । आ॒हुः॒ । अ॒भि॒श॒स्ति॒ऽपाम् । नः॒ ।
किम् । अ॒ङ्ग । नः॒ । प॒श्य॒सि॒ । नि॒द्यमा॑नान् । ब्र॒ह्म॒ऽद्विषे॑ । तपु॑षिम् । हे॒तिम् । अ॒स्य॒ ॥

• kim
• [adverb]
• “why; ka [pronoun]; if; how.”

• aṅga
• [adverb]
• “in truth; aṅga [word]; entirely; merely.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• brahmaṇaḥ ← brahman
• [noun], genitive, singular, neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• soma
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• gopāṃ ← gopām ← gopā
• [noun], accusative, singular, masculine
• “herder; defender.”

• kim
• [adverb]
• “why; ka [pronoun]; if; how.”

• aṅga
• [adverb]
• “in truth; aṅga [word]; entirely; merely.”

• tvāhur ← tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• tvāhur ← āhuḥ ← ah
• [verb], plural, Perfect indicative
• “describe; state; say; enumerate; call; name; teach; tell; deem; explain; say; define.”

• abhiśastipāṃ ← abhiśasti
• [noun], feminine
• “hex; accusation; defamation; blame; aspersion.”

• abhiśastipāṃ ← pām ← pā
• [noun], accusative, singular, masculine
• “protecting.”

• naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• kim
• [adverb]
• “why; ka [pronoun]; if; how.”

• aṅga
• [adverb]
• “in truth; aṅga [word]; entirely; merely.”

• naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• paśyasi ← paś
• [verb], singular, Present indikative
• “see; view; watch; meet; observe; think of; look; examine; behold; visit; understand.”

• nidyamānān ← nind
• [verb noun], accusative, plural
• “blame; disapprove; condemn; reprehend; reprimand.”

• brahmadviṣe ← brahma ← brahman
• [noun], neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• brahmadviṣe ← dviṣe ← dviṣ
• [noun], dative, singular, masculine
• “hostile; hating.”

• tapuṣiṃ ← tapuṣim ← tapuṣi
• [noun], accusative, singular, feminine
• “ablaze(p); burning.”

• hetim ← heti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “projectile; heti [word].”

• asya ← as
• [verb], singular, Present imperative
• “shoot; remove.”

किमङ्ग इति प्रसिद्धिद्योतकौ निपातौ । हे सोम त्वा त्वां खलु ब्रह्मणः मन्त्रस्य कर्मणो वा ब्रह्मजातेर्वा गोपां गोपायितारम् आहुः कथयन्ति पुराविदः । तथा नः अस्माकम् अभिशस्तिपाम् अभिशंसकेभ्यः शत्रुभ्यः पालयितारं त्वामेव खल्वाहुः । यद्वा। अङ्गेत्यभिमुखीकरणे । अङ्ग हे सोम किंकारणं त्वां ब्रह्मणो गोपामाहुः । किंकारणं वा त्वामस्माकमभिशस्तिपामाहुः । निद्यमानान् परैर्दूष्यमणान् नः अस्मान् अङ्ग हे सोम किंकारणं पश्यसि । त्वामेव सर्वे ब्रह्मणो रक्षकं शत्रुभ्यः पालकं च कथयन्ति अतोऽस्मासु परैर्निन्द्यमानेष्वौदासीन्यं तवानुचितम् । अतः ब्रह्मद्विषे ब्राह्मणद्वेष्ट्रे तस्मै तपुषिं तापकं हेतिम् आयुधम् अस्य क्षिप । प्रेरय ॥

English translation:

“Why have they called you, Soma, the protector of pious prayer? Why (have they called you) our defender against calumny? Why do you behold us subjected to reproach? Cast your destroying weapon upon the adversary of the brahman.”

Do they not (call) you, o Soma, the herdsman of the sacred
formulation? Do they not call you our protector from taunt?
Do you not see us being scorned? Hurl your scorching lance at the
hater of the formulation!

Geldner (and to a lesser extent Renou) takes the repeated kím aṅgá as “why?” But this seems more insulting to Soma than seems wise if we are urging him to strike our enemies. I take it rather as marking a series of solemn rhetorical question setting out the reasons why Soma should come to our aid.

Why then, O Soma, do they call thee keeper of prayer? Why then our guardian from reproaches?
Why then beholdest thou how men revile us? Cast thy hot dart at him who hates devotion.

Warum nennen sie gerade dich, o Soma, den Hüter der feierlichen Rede, warum nennen sie gerade dich, o Soma, unseren Schützer gegen üble Nachrede? Warum siehst du mit an, wie gerade wir geschmäht werden? Schleudere dein glühendes Geschoß auf den Feind der feierlichen Rede!

Warum doch nennt man dich der Andacht Hüter? warum dich den, der vor dem Fluch uns schützet? Warum doch, Soma, siehst du uns verachtet? schiess heisse Pfeile auf den Andachthasser.

Что же тебя, о Сома, защитником молитвы,
Что же тебя называют нашим защитником от наговора?
Что же смотришь ты, как нас оскорбляют?
Швырни пылающий дротик в ненавистника молитвы!

• विश्वेदेवा:
• ऋजिश्वाः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर मनुष्य कैसे परीक्षक हों, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अङ्ग) मित्र (सोम) ऐश्वर्य की इच्छा करनेवाले जन ! (किम्) क्या (त्वा) तुझे (ब्रह्मणः) धन का (गोपाम्) रक्षा करनेवाला (आहुः) कहें। हे (अङ्ग) मित्र ! (किम्) क्या (त्वा) तुझे (अभिशस्तिपाम्) सामने प्रशंसा रखनेवाले कहते हैं। हे (अङ्ग) सखे मित्र ! तू (नः) हम लोगों को (किम्) क्या (पश्यसि) देखता है। हे मित्र तू (निद्यमानान्) निन्दा प्राप्त (नः) लोगों को क्या देखता है (ब्रह्मद्विषे) वेदविद्या द्वेषी जनके लिये (तपुषिम्) अति तपे हुए (हेतिम्) वज्र को क्या नहीं देखता (अस्य) इस पर वज्र प्रहार कर ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! तुम इस धन के रक्षक क्यों नहीं होते हो, स्तुति (प्रशंसा) करनेवाले हम लोगों को निन्दा करनेवाले भ्रम से मत देखो, निश्चय धनपति तथा वेदविद्या से द्वेष करते हैं, उनका सङ्ग युद्ध विना मत करो ॥३॥

अन्वय: हे अङ्ग सोम ! किं त्वा ब्रह्मणो गोपामाहुः। हे अङ्ग ! किं त्वाऽभिशस्तिपामाहुः। हे अङ्ग ! त्वं नः किं पश्यसि। हे अङ्ग ! त्वं निद्यमानान्नः किं पश्यसि। ब्रह्मद्विषे तपुषिं हेतिं किं न पश्यसि। अस्योपरि वज्रप्रहारं कुर्य्याः ॥३॥

पुनर्मनुष्याः कीदृक् परीक्षकाः स्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (किम्) (अङ्ग) मित्र (त्वा) त्वाम् (ब्रह्मणः) धनस्य (सोम) ऐश्वर्यमिच्छो (गोपाम्) रक्षकम् (किम्) (अङ्ग) सखे (त्वा) त्वाम् (आहुः) कथयन्तु (अभिशस्तिपाम्) अभिमुखप्रशंसारक्षितारम् (नः) अस्मान् (किम्) (अङ्ग) (नः) अस्मान् (पश्यसि) (निद्यमानान्) प्राप्तनिन्दान् (ब्रह्मद्विषे) वेदविद्याद्वेष्ट्रे (तपुषिम्) प्रतप्तम् (हेतिम्) वज्रम् (अस्य) ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यूयमस्य धनस्य गोप्तारः किमर्थं न भवथ स्तावकानस्मान्निन्दकान् भ्रमेण मा पश्यत, ये हि धनेश्वरवेदविद्यां द्विषन्ति तेषां सङ्गं युद्धमन्तरा मा कुरुत ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! तुम्ही धनरक्षक का होत नाही? स्तुती करणाऱ्या आमच्याकडे निंदक या दृष्टीने पाहू नका. जे धनवान व वेद विद्येचा द्वेष करतात त्यांचा संग युद्धाशिवाय करू नका. ॥ ३ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - ऋजिश्वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ꣡वन्तु मा꣡म् उष꣡सो जा꣡यमाना
अ꣡वन्तु मा सि꣡न्धवः पि꣡न्वमानाः
अ꣡वन्तु मा प꣡र्वतासो ध्रुवा꣡सो
अ꣡वन्तु मा पित꣡रो देव꣡हूतौ

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ávantu ← √avⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

jā́yamānāḥ ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

mā́m ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

uṣásaḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ávantu ← √avⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

mā ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

pínvamānāḥ ← √pinv- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

síndhavaḥ ← síndhu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ávantu ← √avⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

dhruvā́saḥ ← dhruvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

mā ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

párvatāsaḥ ← párvata- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ávantu ← √avⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

deváhūtau ← deváhūti- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

mā ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

pitáraḥ ← pitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

अव॑न्तु । माम् । उ॒षसः॑ । जाय॑मानाः । अव॑न्तु । मा॒ । सिन्ध॑वः । पिन्व॑मानाः ।
अव॑न्तु । मा॒ । पर्व॑तासः । ध्रु॒वासः॑ । अव॑न्तु । मा॒ । पि॒तरः॑ । दे॒वऽहू॑तौ ॥

• avantu ← av
• [verb], plural, Present imperative
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• mām ← mad
• [noun], accusative, singular
• “I; mine.”

• uṣaso ← uṣasaḥ ← uṣas
• [noun], nominative, plural, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• jāyamānā ← jāyamānāḥ ← jan
• [verb noun], nominative, plural
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• avantu ← av
• [verb], plural, Present imperative
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• mā ← mad
• [noun], accusative, singular
• “I; mine.”

• sindhavaḥ ← sindhu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “river; Indus; sindhu [word].”

• pinvamānāḥ ← pinv
• [verb noun], nominative, plural
• “swell; swell; overflow; abound.”

• avantu ← av
• [verb], plural, Present imperative
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• mā ← mad
• [noun], accusative, singular
• “I; mine.”

• parvatāso ← parvatāsaḥ ← parvata
• [noun], nominative, plural, masculine
• “mountain; Parvata; parvata [word]; Parvata; Parvata; rock; height.”

• dhruvāso ← dhruvāsaḥ ← dhruva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “certain; fixed; permanent; changeless; firm; safe; resident; immovable; fixed; fixed; vital; faithful.”

• ‘vantu ← avantu ← av
• [verb], plural, Present imperative
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• mā ← mad
• [noun], accusative, singular
• “I; mine.”

• pitaro ← pitaraḥ ← pitṛ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• devahūtau ← deva
• [noun], masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devahūtau ← hūtau ← hūti
• [noun], locative, singular, feminine
• “invocation.”

जायमानाः प्रादुर्भवन्त्यः उषसः माम् अवन्तु रक्षन्तु । तथा पिन्वमानाः वर्धमानाः सिन्धवः स्यन्दनशीला नद्यश्च मा माम् अवन्तु । तथा ध्रुवासः निश्चलाः पर्वतासः पर्वताश्च मा माम् अवन्तु । तथा देवहूतौ । देवानां हूतिराह्वानमस्मिन्निति देवहूतिर्यागः । तत्र विद्यमानाः पितरः पितृदेवताश्च माम् अवन्तु ।

English translation:

“May the opening dawns preserve me; may the swelling rivers preserve me; may the firm-set mountains preserve me; may the progenitors (present) at the invocation of the gods preserve me.”

Let the dawns help me as they are being born; let the rivers help me as they are swelling.
Let the steadfast mountains help me; let the forefathers help me at the invocation of the gods.

Although this vs. begins a new tṛca, it continues the series of pres.

participles that bring a vivid immediacy to the poet’s bids for help: kriyámānam (2b) ‘being performed’, nidyámānam (3c) ‘being scorned’, and here jā́yamānāḥ (4a) ‘being born’, pínvamānāḥ (4b) ‘swelling’. The dhruvā́saḥ ‘steadfast’ in c brings all this ongoing action to a halt, and deváhūtau breaks the series entirely – until the next vss.

May Mornings as they spring to life, protect me, and may the Rivers as they swell preserve me.
My guardians be the firmly-seated mountains: the Fathers, when I call on Gods, defend me!

Es sollen mir die erstehenden Morgenröten helfen, es sollen mir die angeschwollenen Füße helfen. Es sollen mir die festen Berge helfen, es sollen mir die Väter bei der Götteranrufung helfen.

Mich mögen die erstandnen Morgenröthen, Die Ströme mich, die schwellenden, beschützen; Die Felsen mögen schützen mich, die festen, die Väter schützen mich beim Götteranruf.

Да помогут мне рождающиеся зори!
Да помогут мне набухающие реки!
Да помогут мне твердые горы!
Да помогут мне предки для призыва богов!

• विश्वेदेवा:
• ऋजिश्वाः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर मनुष्यों को कैसा आचरण करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे उपदेश करनेवालो ! तुम (देवहूतौ) दिव्यगुण वा विद्वानों के संग्र­ह में जैसे (जायमानाः) उत्पद्यमान (उषसः) प्रभातवेलाएँ (माम्) मेरी (अवन्तु) रक्षा करें तथा (पिन्वमानाः) सेवन करती हुई (सिन्धवः) नदियाँ (मा) मेरी (अवन्तु) रक्षा करें और (ध्रुवासः) निश्चल (पर्वतासः) शैल पहाड़ (मा) मेरी (अवन्तु) रक्षा करें और (पितरः) पिता वा पढ़ानेवाला वा ऋतु वसन्त आदि (मा) मेरी (अवन्तु) रक्षा करें, वैसी शिक्षा करो ॥४॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! तुम इस प्रकार युक्त आहार-विहार करो, जिससे सब सृष्टिस्थ पदार्थ दुःख देनेवाले न हों और शुभ गुणों को तुम लोग प्राप्त होओ ॥४॥

अन्वय: हे उपदेष्टारो ! यूयं देवहूतौ यथा जायमाना उषसो मामवन्तु पिन्वमानाः सिन्धवो माऽवन्तु ध्रुवासः पर्वतासो माऽवन्तु पितरो माऽवन्तु तथा शिक्षत ॥४॥

पुनर्मनुष्यैः कथमाचरणीयमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अवन्तु) रक्षन्तु (माम्) (उषसः) प्रभातवेलाः (जायमानाः) उत्पद्यमानाः (भवन्तु) (मा) माम् (सिन्धवः) नद्यः (पिन्वमानाः) सिञ्चन्त्यः (अवन्तु) (मा) माम् (पर्वतासः) शैलाः (ध्रुवासः) निश्चलाः (अवन्तु) (मा) माम् (पितरः) जनका अध्यापका ऋतवो वा (देवहूतौ) दिव्यगुणानां विदुषां वा संग्र­हणे ॥४॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्या ! यूयमेवं युक्ताहारविहारं कुर्यात येन सर्वे सृष्टिस्थाः पदार्था दुःखप्रदा न स्युः शुभान् गुणांश्च यूयं प्राप्नुत ॥४॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो ! तुम्ही या प्रकारचा आहार-विहार करा ज्यामुळे जगातील पदार्थ दुःख देणार नाहीत. तुम्ही शुभ गुणांना प्राप्त करा. ॥ ४ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - ऋजिश्वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

विश्वदा꣡नीं सुम꣡नसः सियाम
प꣡श्येम नु꣡ सू꣡रियम् उच्च꣡रन्तम्
त꣡था करद् व꣡सुपतिर् व꣡सूनां
देवाँ꣡ ओ꣡हानो अ꣡वसा꣡गमिष्ठः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
sumánasaḥ ← sumánas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

syāma ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

viśvadā́nīm ← viśvadā́nīm (invariable)
{}

nú ← nú (invariable)
{}

páśyema ← √paś- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

sū́ryam ← sū́rya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

uccárantam ← √carⁱ- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

karat ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

táthā ← táthā (invariable)
{}

vásūnām ← vásu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:PL}

vásupatiḥ ← vásupati- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́gamiṣṭhaḥ ← ā́gamiṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ávasā ← ávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

óhānaḥ ← √uh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

वि॒श्व॒ऽदानी॑म् । सु॒ऽमन॑सः । स्या॒म॒ । पश्ये॑म । नु । सूर्य॑म् । उ॒त्ऽचर॑न्तम् ।
तथा॑ । क॒र॒त् । वसु॑ऽपतिः । वसू॑नाम् । दे॒वान् । ओहा॑नः । अव॑सा । आऽग॑मिष्ठः ॥

• viśvadānīṃ ← viśvadānīm
• [adverb]
• “always.”

• sumanasaḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sumanasaḥ ← manasaḥ ← manas
• [noun], nominative, plural, masculine
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• syāma ← as
• [verb], plural, Present optative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• paśyema ← paś
• [verb], plural, Present optative
• “see; view; watch; meet; observe; think of; look; examine; behold; visit; understand.”

• nu
• [adverb]
• “now; already.”

• sūryam ← sūrya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• uccarantam ← uccar ← √car
• [verb noun], accusative, singular
• “rise.”

• tathā
• [adverb]
• “and; thus; besides; very well; so; then; in that manner; now; therefore; however; so.”

• karad ← karat ← kṛ
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• vasupatir ← vasu
• [noun], neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• vasupatir ← patiḥ ← pati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• vasūnāṃ ← vasūnām ← vasu
• [noun], genitive, plural, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• devāṃ ← deva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• ohāno ← ohānaḥ ← ūh
• [verb noun], nominative, singular
• “diagnose.”

• ‘vasāgamiṣṭhaḥ ← avasā ← avas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “aid; favor; protection.”

• ‘vasāgamiṣṭhaḥ ← āgamiṣṭhaḥ ← āgamiṣṭha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “arriving(a).”

हे देवाः विश्वदानीं सर्वदा वयं सुमनसः स्याम शोभनमनस्का भवेम । नुशब्दः समुच्चये । उञ्चरन्तम् उद्यन्तं सूर्यं सर्वदा पश्येम च। वसूनां वसुपतिः उत्कृष्टधनाधिपतिरग्निः देवान् अवसा अस्मदीयेन हविषा ओहानः वहन् प्रापयन् आगमिष्टः आगन्तृतम एवंगुणविशिष्टः सन् तथा करत् । अस्मान् तथाविधानुक्तप्रकारान् करोतु ॥ ॥ १४ ॥

English translation:

“May we at all seasons be possessed of sound minds; may we ever behold the rising sun; such may the affluent lord of riches, (Agni), render us, ever most ready to come (at our invocation), charged with our oblation to the gods.”

Might we always be of good mind; might we look now upon the sun as it rises:
so shall he arrange it—he who is lauded over the gods as goods-lord of goods, as the most welcome arrival because of his help.

Another pres. part. uccárantam ‘rising’.

Geldner and Renou interpr. devā́n as a truncated gen. pl., which would be esp. unusual in pāda-initial position (pāda-final being at least arguably more plausible, since truncation and the adjustment of cadences in different meters are possible factors).

Oldenberg seems to take this interpr. as tantamount to a moral lapse (“… scheint mir Verlassen des geraden Weges”). He takes it as the acc. pl. it appears to be, but construes it with ā́gamiṣṭhaḥ (“der den Göttern am besten mit Hilfe beispringt”).

Although this is syntactically possible, it is semantically unlikely: Indra, who by the evidence of the repeated and expanded phrase in 6a is clearly the subject, is most welcome to come to us; I doubt if we care whether the gods hope for his arrival or not. My own solution is somewhat dodgy: I take óhānaḥ as a pass. part. ‘being lauded as’ with the venerable formulaic phrase vásupatir vásūnām “goods-lord of goods” as the title given by the laud (so far so good), with devā́n a loosely relational acc., almost an acc. of extent: “(lauded) over/across the (other) gods.” (Geldner’s and Renou’s interpr. of vásupatir vásūnām and óhānaḥ vary, and I will not detail them here.)

Through all our days may we be healthy. minded, and look upon the Sun when he arises.
Grant this the Treasure-Lord of treasures, coming, observant, oftenest of Gods, with succour!

Immerdar wollen wir guten Mutes sein, wir möchten noch weiter die Sonne aufgehen sehen. Der Herr der Schätze möge es so fügen, der unter den Göttern sich rühmen darf, der am ehesten mit Hilfe Kommende zu sein.

Wir seien wohlgemuth zu allen Zeiten, wir mögen sehn die Sonne, wenn sie aufgeht; Das wirke uns der Schätzeherr der Schätze, die Götter fahrend, schnell mit Hülfe kommend.

Да будем мы всегда хорошо настроены!
Да увидим мы еще восходящее солнце!
Пусть так сделает Повелитель благ,
Приметный среди богов (тем, что) быстрее всех приходит со (своей) помощью!

• विश्वेदेवा:
• ऋजिश्वाः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर मनुष्य क्या करें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् ! (अवसा) रक्षा आदि के साथ (आगमिष्ठः) अतीव आने और (वसूनाम्) वसुओं के बीच (वसुपतिः) पदार्थों की पालना करनेवाले और (ओहानः) रक्षक आप जैसे हम लोगों को (देवान्) विद्वान् (करत्) करें (तथा) वैसे हम लोग (विश्वदानीम्) सर्वदा (सूर्य्यम्) सूर्यमण्डल जो (उच्चरन्तम्) ऊपर को चढ़ता है उसे (पश्येम) देखें और (नु) शीघ्र (सुमनसः) प्रसन्नचित्त (स्याम) होवें ॥५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे प्रीति से अध्यापक और उपदेशक विद्यार्थियों को और उपदेश सुननेवालों को विद्वान् करके सुखी करते हैं, वैसे ही पढ़नेवालों और उपदेश सुननेवालों को चाहिये कि विद्वान् होकर भी इनका सदा सत्कार करें ॥५॥

अन्वय: हे विद्वन्नवसाऽऽगमिष्ठो वसूनां वसुपतिरोहानो भवान् यथाऽस्मान् देवान् करत् तथा वयं विश्वदानीं सूर्य्यमुच्चरन्तं पश्येम नु सुमनसः स्याम ॥५॥

पुनर्मनुष्याः किं कुर्य्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (विश्वदानीम्) सर्वदा (सुमनसः) प्रसन्नचित्ताः (स्याम) (पश्येम) (नु) सद्यः (सूर्य्यम्) (उच्चरन्तम्) ऊर्ध्वं प्राप्नुवन्तम् (तथा) (करत्) कुर्यात् (वसुपतिः) वसूनां पदार्थानां पालकः (वसूनाम्) (देवान्) विदुषः (ओहानः) रक्षकः (अवसा) रक्षणादिना (आगमिष्ठः) अतिशयेनाऽऽगन्ता ॥५॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यथा प्रीत्याऽध्यापकोपदेशका विद्यार्थिनः श्रोतॄंश्च विदुषः कृत्वा सुखिनः कुर्वन्ति तथैवाऽध्येतृभिः श्रोतृभिश्च विद्वांसो भूत्वाप्येते सदा सत्करणीयाः ॥५॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसे अध्यापक व उपदेशक प्रेमाने विद्यार्थ्यांना व उपदेश ऐकणाऱ्यांना विद्वान करून सुखी करतात तसे शिकणाऱ्यांनी व उपदेश ऐकणाऱ्यांनी विद्वान बनून त्यांचा सत्कार करावा. ॥ ५ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - ऋजिश्वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

इ꣡न्द्रो ने꣡दिष्ठम् अ꣡वसा꣡गमिष्ठः
स꣡रस्वती सि꣡न्धुभिः पि꣡न्वमाना
पर्ज꣡न्यो न ओ꣡षधीभिर् मयोभु꣡र्
अग्निः꣡ सुशं꣡सः सुह꣡वः पिते꣡व

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́gamiṣṭhaḥ ← ā́gamiṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ávasā ← ávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

nédiṣṭham ← nédiṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

pínvamānā ← √pinv- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

sárasvatī ← sárasvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

síndhubhiḥ ← síndhu- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

mayobhúḥ ← mayobhú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

óṣadhībhiḥ ← óṣadhī- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

parjányaḥ ← parjánya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)
{}

pitā́ ← pitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

suhávaḥ ← suháva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

suśáṁsaḥ ← suśáṁsa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

इन्द्रः॑ । नेदि॑ष्ठम् । अव॑सा । आऽग॑मिष्ठः । सर॑स्वती । सिन्धु॑ऽभिः । पिन्व॑माना ।
प॒र्जन्यः॑ । नः॒ । ओष॑धीभिः । म॒यः॒ऽभुः । अ॒ग्निः । सु॒ऽशंसः॑ । सु॒ऽहवः॑ । पि॒ताऽइ॑व ॥

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• nediṣṭham ← nediṣṭha
• [noun], accusative, singular, neuter
• “following.”

• avasāgamiṣṭhaḥ ← avasā ← avas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “aid; favor; protection.”

• avasāgamiṣṭhaḥ ← āgamiṣṭhaḥ ← āgamiṣṭha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “arriving(a).”

• sarasvatī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Sarasvati; Sarasvatī; language; voice; speech; eloquence; balloon vine; river.”

• sindhubhiḥ ← sindhu
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “river; Indus; sindhu [word].”

• pinvamānā ← pinv
• [verb noun], nominative, singular
• “swell; swell; overflow; abound.”

• parjanyo ← parjanyaḥ ← parjanya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “cloud; Parjanya; Indra; nimbus.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• oṣadhībhir ← oṣadhībhiḥ ← oṣadhī
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “herb; plant; drug; herb.”

• mayobhur ← mayobhuḥ ← mayobhu
• [noun], nominative, singular, masculine

• agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• suśaṃsaḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suśaṃsaḥ ← śaṃsaḥ ← śaṃsa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “praise; śaṃs; recitation.”

• suhavaḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suhavaḥ ← havaḥ ← hava
• [noun], nominative, singular, masculine
• “invocation.”

• piteva ← pitā ← pitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• piteva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

अयम् इन्द्रो नेदिष्ठम् अन्तिकतमं यथा भवति तथा अवसा रक्षणेन सार्धम् आगमिष्ठः आगन्तृतमोऽस्तु । सिन्धुभिः स्यन्दनैरुदकैः पिन्वमाना वर्धमाना नदीरूपा सरस्वती चागन्तृतमा भवतु । ओषधीभिः सार्धं पर्जन्यः च नः अस्माकं मयोभुः सुखस्य भावयिता भवतु । अग्निः च पितेव पुत्रस्य जनक इव सुशंसः सुखेन शंसनीयः सुहवः सुखेनाह्वातव्यश्च भवतु ॥

English translation:

“May Indra be most prompt to come nigh for our protection, and Sarasvatī dwelling with (tributary) rivers; may Parjanya, with the plural nts, be a giver of happiness; and may Agni, worthily praised and earnestly invoked, (be to us) like a father.”

Indra the most welcome arrival in the nearest nearness because of his help; Sarasvatī swelling with the (other) rivers;
Parjanya—joy itself for us with his plants; Agni good to proclaim, good to call on, like a father.

The part. pínvamānā is repeated from 4b, with a small twist of phraseology: Sarasvatī swelling with the rivers, rather than the rivers swelling as in 4b.

The syntactic status of the various gods in bcd is unclear. Are they all separate subjects of ā́gamiṣṭhaḥ (so Renou)? Or should we supply other verbs? Geldner supplies “sei” with cd, but keeps b with a, implicitly making Sarasvatī another subj. of ā́gamiṣṭhaḥ.

Or is this just the beginning of an All God list, with no predicates required – or feeding into the next tṛca inviting the All Gods to come here?

Most near, most oft comes Indra with protection, and she Sarasvati, who swells with rivers -
Parjanya, bringing health with herbs, and Agni, well lauded swift to listen, like a father.

Indra kommt am ehesten und am nächsten mit Hilfe und Sarasvati, die durch die Flüsse anschwillt. Parjanya sei uns durch die Pflanzen erlabend: Agni sei Gutes redend, leicht zu errufen wie ein Vater.

Recht nah herbei mit Hülfe eile Indra, Sarasvati, anschwellend durch die Ströme, Pardschanja, uns durch Kräuter Nahrung bringend, und Agni hold, erhörend wie ein Vater.

Индра, приходящий со (своей) помощью быстрее всех (и) ближе всех;
Сарасвати, набухающая вместе с реками;
Парджанья, благодатный для нас благодаря растениям;
Агни, благосклонный к речи, легко призываемый, словно отец.

• विश्वेदेवा:
• ऋजिश्वाः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह राजा कैसा हो, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (अवसा) रक्षा आदि से (नेदिष्ठम्) अतीव समीप को (आगमिष्ठः) अतीव आनेवाला वा (सिन्धुभिः) नदियों से (पिन्वमाना) संयुक्त (सरस्वती) प्रशंसित सरस् वेग जिसका उस नदी के समान (सुशंसः) शोभन तथा (सुहवः) शोभन सत्कारवाले (अग्निः) अग्नि के समान (ओषधिभिः) ओषधियों से युक्त (पर्जन्यः) मेघ (मयोभुः) सुख हुवाने तथा (पितेव) जन्म देनेवाले पिता के समान (इन्द्रः) परमैश्वर्यवान् राजा (नः) हम लोगों को पालना करता है, वह राजा हम लोगों से निरन्तर सत्कार करने योग्य है ॥६॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जो राजा न्याय और पुरुषार्थ से प्रजा की निरन्तर रक्षा करता है, उसकी पिता के समान प्रजाजन पालना करते हैं ॥६॥

अन्वय: हे मनुष्या ! योऽवसा नेदिष्ठमागमिष्ठः सिन्धुभिः पिन्वमाना सरस्वतीव सुशंसः सुहवोऽग्निरिवौषधीभिः पर्जन्यो मयोभुरिव पितेवेन्द्रो नः पालयति स राजाऽस्माभिः सततं सत्कर्त्तव्यः ॥६॥

पुनः स राजा कीदृशो भवेदित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रः) परमैश्वर्यवान् (नेदिष्ठम्) अतिशयेन समीपम् (अवसा) रक्षणादिना (आगमिष्ठः) अतिशयेनागन्ता (सरस्वती) प्रशस्तं सरो वेगो यस्याः सा नदी (सिन्धुभिः) नदीभिः (पिन्वमाना) संयुक्ता (पर्जन्यः) मेघः (नः) अस्मान् (ओषधीभिः) (मयोभुः) सुखंभावुकः (अग्निः) वह्निरिव (सुशंसः) शोभनस्तुतिः (सुहवः) शोभनो हवस्सत्कारो यस्य (पितेव) जनक इव ॥६॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यो राजा न्यायपुरुषार्थाभ्यां प्रजाः सततं रक्षति तं प्रजाः पितरमिव पालयन्ति ॥६॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जो राजा न्यायाने व पुरुषार्थाने प्रजेचे सतत रक्षण करतो तेव्हा प्रजा पित्याप्रमाणे त्याच्या आज्ञांचे पालन करते. ॥ ६ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - ऋजिश्वा
• छन्दः - गायत्री

वि꣡श्वे देवास आ꣡ गत
शृणुता꣡ म इमं꣡ ह꣡वम्
ए꣡द꣡म् बर्हि꣡र् नि꣡ षीदत

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

devāsaḥ ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

gata ← √gam- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

víśve ← víśva- (nominal stem)
{}

hávam ← háva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

imám ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

śr̥ṇutá ← √śru- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

barhíḥ ← barhís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

idám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ní ← ní (invariable)
{}

sīdata ← √sad- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

विश्वे॑ । दे॒वा॒सः॒ । आ । ग॒त॒ । शृ॒णु॒त । मे॒ । इ॒मम् । हव॑म् ।
आ । इ॒दम् । ब॒र्हिः । नि । सी॒द॒त॒ ॥

• viśve ← viśva
• [noun], vocative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• devāsa ← devāsaḥ ← deva
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• gata ← gam
• [verb], plural, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• śṛṇutā ← śru
• [verb], plural, Present imperative
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• ma ← me ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

• imaṃ ← imam ← idam
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• havam ← hava
• [noun], accusative, singular, masculine
• “invocation.”

• edam ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• edam ← idam
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• barhir ← barhiḥ ← barhis
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Barhis; barhis [word].”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• ṣīdata ← sīdata ← sad
• [verb], plural, Present imperative
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

हे विश्वे देवासः सर्वे देवाः आ गत आगच्छत । आगत्य च मे मदीयम् इमं हवम् इदमाह्वानं शृणुत । श्रुत्वा च इदम् आस्तीर्णं बर्हिः आ नि षीदत आस्तीर्णे बर्हिषि निषण्णा भवत ॥

English translation:

“Come, universal gods, hear this my invocationl; sit down upon this sacred grass.”

All you gods, come here. Hear this call of mine.
Sit down here on this ritual grass. ꣡

Hear this mine invocation; come hither, O Universal Gods,
Be seated on this holy grass.

Ihr Götter alle, kommet, erhöret diesen Ruf von mir, setzet euch auf dieses Barhis nieder!

Ihr Götter alle, kommt herbei, vernehmet diesen meinen Ruf Und setzet euch auf diese Streu.

О Все-Боги, придите!
Услышьте этот мой зов!
Сядьте на эту солому!

• विश्वेदेवा:
• ऋजिश्वाः
• गायत्री
• षड्जः

फिर पढ़नेवालों को क्या करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (विश्वे, देवासः) सब विद्वानो ! तुम हमारे अति समीप (आ, गत) आओ तथा (इदम्) इस (बर्हिः) उत्तम आसन पर (नि, सीदत) निरन्तर स्थिर होओ तथा (मे) मुझ विद्यार्थी के (इमम्) इस (हवम्) सुने पढ़े विषय को (आ, शृणुता) अच्छे प्रकार सुनो ॥७॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में नेदिष्ठम् यह पद पिछले मन्त्र से अनुवृत्ति में आता है। विद्यार्थियों को चाहिये कि परीक्षा करनेवाले विद्वानों की प्रार्थना कर परीक्षा में सुनाने योग्य समस्त सुना और पढ़ा विषय उनके समीप में निवेदन करें तथा वे परीक्षक भी अच्छे प्रकार परीक्षा कर गुण और दोषों का उपदेश दें, ऐसा करने पर पढ़ना निर्दोष हो ॥७॥

अन्वय: हे विश्वे देवासो ! यूयमस्माकं नेदिष्ठमा गत, इदं बर्हिर्निषीदत म इमं हवमा शृणुता ॥७॥

पुनरध्येतृभिः किं कर्त्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (विश्वे) सर्वे (देवासः) विद्वांसः (आ) (गत) आगच्छत (शृणुता) अत्र संहितायामिति दीर्घः। (मे) मम विद्यार्थिनः (इमम्) वर्त्तमाने पठितम् (हवम्) श्रुताधीतविषयम् (आ) (इदम्) वर्त्तमानम् (बर्हिः) उत्तमासनम् (नि) नितराम् (सीदत) आसीना भवत ॥७॥

भावार्थभाषाः - अत्र नेदिष्ठमितिपदं पूर्वमन्त्रादनुवर्त्तते। विद्यार्थिभिः परीक्षकान् विदुषः प्रार्थ्य परीक्षायां नियोज्यः सर्वः श्रुताऽधीतविषयस्तत्समीपे निवेदनीयस्ते च सम्यक् परीक्ष्य गुणदोषानुपदिशेयुरेवं कृते सत्यध्ययनं निर्दोषं स्यात् ॥७॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात ‘नेदिष्ठम’ हे पद मागच्या मंत्रातून अनुवृत्तीने आलेले आहे. विद्यार्थ्यांनी विद्वान परीक्षकांची प्रार्थना करून परीक्षेमध्ये जे ऐकवावयाचे ते ऐकवून त्यांच्यासमोर शिकलेल्या विषयाचे प्रकटन करावे व परीक्षकानेही चांगल्या प्रकारे परीक्षा करून गुण-दोषांचे विवेचन करावे. यामुळे शिकणे निर्दोष होते. ॥ ७ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - ऋजिश्वा
• छन्दः - गायत्री

यो꣡ वो देवा घृत꣡स्नुना
हव्ये꣡न प्रतिभू꣡षति
तं꣡ वि꣡श्व उ꣡प गछथ

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
devāḥ ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

ghr̥tásnunā ← ghr̥tásnu- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

havyéna ← havyá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

pratibhū́ṣati ← √bhūṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

gachatha ← √gam- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)
{}

víśve ← víśva- (nominal stem)
{}

यः । वः॒ । दे॒वाः॒ । घृ॒तऽस्नु॑ना । ह॒व्येन॑ । प्र॒ति॒ऽभूष॑ति ।
तम् । विश्वे॑ । उप॑ । ग॒च्छ॒थ॒ ॥

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], accusative, plural
• “you.”

• devā ← devāḥ ← deva
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• ghṛtasnunā ← ghṛta
• [noun], neuter
• “ghee; fat.”

• ghṛtasnunā ← snunā ← snu
• [noun], instrumental, singular, neuter

• havyena ← havya
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “Havya; offering; havya [word].”

• pratibhūṣati ← pratibhūṣ ← √bhūṣ
• [verb], singular, Present indikative

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• viśva ← viśve ← viśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• gacchatha ← gam
• [verb], plural, Present indikative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

हे देवाः वः युष्मान् यः जनः घृतस्नुना घृतप्रक्षरणेन हव्येन हविषा प्रतिभूषति परिचरति तं जनं विश्वे सर्वे यूयम् उप गच्छथ उपगता भवथ ॥

English translation:

“Come, gods, to him who honours you with the butter drippling oblation.”

The one who attends to you with a ghee-backed oblation, o gods— you all come close to him. ꣡

To him who comes to meet you, Gods, with offerings bathed in holy oil-
Approach ye, one and all, to him.

Wer euch mit schmalzbedeckter Spende aufwartet, ihr Götter, zu dem kommt ihr alle her.

Wer, Götter, euch mit Opfer schmückt, das Butter auf dem Rücken trägt, Zu dem kommt allesammt herbei.

Кто вам, о боги, служит
Жирноспинной жертвой,
К тому вы приходите!

• विश्वेदेवा:
• ऋजिश्वाः
• गायत्री
• षड्जः

फिर अध्यापक और अध्ययन करनेवाले परस्पर कैसे वर्त्ताव करें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (देवाः) पढ़ाने और उपदेश करनेवाले विद्वानो ! (यः) जो (घृतस्नुना) घृत के समान शुद्ध (हव्येन) लेने-देने योग्य वा प्रशंसित पढ़ने और सुनने से (वः) तुम लोगों को (प्रतिभूषति) प्रत्यक्षता से सुभूषित करता है (तम्) उसके (विश्वे) सब तुम लोग (उप, गच्छथ) समीप प्राप्त होओ ॥८॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो सत्य विद्यादान से सब तुम लोगों को सुभूषित करता है, उसे तुम सब प्रतिभूषित करो अर्थात् बदले में सुशोभित करो ॥८॥

अन्वय: हे देवा ! यो घृतस्नुना हव्येन वः प्रतिभूषति तं विश्वे यूयमुप गच्छथ ॥८॥

पुनरध्यापकाऽध्येतारः परस्परं कथं वर्तेरन्नित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) (वः) युष्मान् (देवाः) अध्यापकोपदेष्टारः (घृतस्नुना) घृतमिव शुद्धेन (हव्येन) आदातुं दातुमर्हेण प्रशंसितेनाऽध्ययनेन श्रवणेन वा (प्रतिभूषति) प्रत्यक्षतयाऽलङ्करोति (तम्) (विश्वे) सर्वे (उप) (गच्छथ) ॥८॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यः सत्येन विद्यादानेन सर्वान् युष्मान् भूषयति तं यूयं प्रतिभूषत ॥८॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! जो सत्य विद्येने तुम्हाला विभूषित करतो त्याला तुम्ही प्रतिभूषित करा. ॥ ८ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - ऋजिश्वा
• छन्दः - गायत्री

उ꣡प नः सून꣡वो गि꣡रः
शृण्व꣡न्तु अमृ꣡तस्य ये꣡
सुमॄळीका꣡+ भवन्तु नः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
gíraḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sūnávaḥ ← sūnú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

úpa ← úpa (invariable)
{}

amŕ̥tasya ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

śr̥ṇvántu ← √śru- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

yé ← yá- (pronoun)
{}

bhavantu ← √bhū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sumr̥ḷīkā́ḥ ← sumr̥ḷīká- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

उप॑ । नः॒ । सू॒नवः॑ । गिरः॑ । शृ॒ण्वन्तु॑ । अ॒मृत॑स्य । ये ।
सु॒ऽमृ॒ळी॒काः । भ॒व॒न्तु॒ । नः॒ ॥

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• sūnavo ← sūnavaḥ ← sūnu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “son; offspring.”

• giraḥ ← gir
• [noun], accusative, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• śṛṇvantv ← śṛṇvantu ← śru
• [verb], plural, Present imperative
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• amṛtasya ← amṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “amṛta; immortality; vatsanābha; ambrosia; mercury; medicine; vighasa; calcium hydroxide.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• sumṛﾱīkā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sumṛﾱīkā ← mṛﾱīkāḥ ← mṛḍīka
• [noun], nominative, plural, masculine
• “compassion; favor.”

• bhavantu ← bhū
• [verb], plural, Present imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

अमृतस्य मरणरहितस्य प्रजापतेः ये सूनवः पुत्राः ते देवाः नः अस्माकं गिरः स्तुतीः उप शृण्वन्तु । नः अस्माकं सुमृळीकाः सुष्ठु मृडयितारः सुखयितारश्च भवन्तु ॥

English translation:

“May the sons of the immortal hear our praises, and be to us the givers of felicity.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Sons of the immortal: amṛtasya sūnavaḥ: sons of Prajāpati, the Viśvadevas; cf. Yajus. 33.77

Let the sons of the immortal one listen to our hymns.
Let them be very merciful to us.

This vs. consists of two 3rd pl. impv. clauses, ab and c. The 2nd is entirely straightforward, and the first is until the end, where we find a hemistich-final rel.

prn. yé, clearly coreferential with the subj. of the impv. but difficult to construe: úpa naḥ sūnávo gíraḥ, śṛṇvántu amṛ́tasya yé. The only grammatical way to interpr. this is as a tag nominal rel. cl. amṛ́tasya yé “who (are) of the immortal one.” But this leaves the main-cl. subj. sūnávaḥ underdefined: it is not any set of sons that we invite to hear our hymns, but only the sons of the immortal one. But tag rel. clauses generally give additional, not necessary, information about their referents in the main clause, and so such an interpr. would leave the sentence oddly unbalanced. We cannot take the whole hemistich as a rel. cl. (“which sons of the immortal …”), not only because the rel. prn. would be too deep in its clause, following both subject and VP, but also because impvs. do not occur in subordinate clauses in the RV. I think we’re dealing with a poet who knew about tag rel. clauses and wanted to try his hand at one, but didn’t know how they work. As Geldner points out (n. 9ab), the substance of the cl. is identical to X.13.1 śṛṇvántu víśve amṛ́tasya putrā́ḥ. Given these considerations, I have not attempted to render the yé – passing in silence over a journeyman’s lapse.

All Sons of Immortality shall listen to the songs we sing,
And be exceeding good to us.

Die Söhne der Unsterblichkeit sollen unsere Lobreden hören, sie sollen uns barmherzig sein.

Die Söhne der Unsterblichkeit, sie mögen hören unser Lied, Und seien gnädig uns gesinnt.

Пусть услышат они наши песни,
(Те,) кто сыновья бессмертия!
Пусть будут очень милостивы к нам!

• विश्वेदेवा:
• ऋजिश्वाः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर मनुष्यों को कैसा नियम करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजन् वा विद्वानो ! (ये) जो (नः) हमारे (सूनवः) सन्तान हों वे (अमृतस्य) नाशरहित विज्ञान की (गिरः) विद्यायुक्त वाणियों को (उप, शृण्वन्तु) समीप में सुनें तथा (सुमृळीकाः) सुन्दर सुखवाले होकर (नः) हमारी सेवा करनेवाले (भवन्तु) हों ॥९॥

भावार्थभाषाः - पितृजनों को राजनीति वा अपने कुल में यह दृढ़ नियम करना चाहिये कि जितने हमारे सन्तान हैं, वे ब्रह्मचर्य्य से विद्याओं के समस्त ग्रहण के लिये ब्रह्मचर्य्य आश्रम को करें, जो इसका विनाश करे, उसे राजा वा कुलीन निरन्तर दण्ड देवें ॥९॥

अन्वय: हे राजन्विद्वांसो वा ! ये नः सूनवः स्युस्तेऽमृतस्य गिर उप शृण्वन्तु सुमृळीका भूत्वा नः सेवका भवन्तु ॥९॥

पुनर्मनुष्यैः कीदृशो नियमः कर्त्तव्य इत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उप) (नः) अस्माकम् (सूनवः) अपत्यानि (गिरः) विद्यायुक्ता वाचः (शृण्वन्तु) (अमृतस्य) नाशरहितस्य विज्ञानस्य (ये) (सुमृळीकाः) सुष्ठु सुखिनः (भवन्तु) (नः) अस्मान् ॥९॥

भावार्थभाषाः - पितृभी राजनीतौ स्वकुले वाऽयं दृढो नियमः कर्त्तव्यो यावन्त्यस्माकमपत्यानि स्युस्तावन्ति ब्रह्मचर्येण समस्तविद्याग्रहणाय ब्रह्मचर्यं कुर्य्युर्योऽस्य विच्छेदं कुर्यात्तं राजा कुलीनाश्च भृशं दण्डयेयुः ॥९॥

भावार्थभाषाः - पितृजनांनी राजनीती किंवा आपल्या कुलात हा नियम दृढ करावा की, आमच्या संतानांनी ब्रह्मचर्यपूर्वक सर्व विद्या ग्रहण करण्यासाठी ब्रह्मचर्य पालन करावे व जो त्याचा भंग करतो त्याला राजा अथवा कुलीन व्यक्तीने सतत दंड द्यावा. ॥ ९ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - ऋजिश्वा
• छन्दः - गायत्री

वि꣡श्वे देवा꣡ ऋतावृ꣡ध
ऋतु꣡भिर् हवनश्रु꣡तः
जुष꣡न्तां यु꣡जियम् प꣡यः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

r̥tāvŕ̥dhaḥ ← r̥tāvŕ̥dh- (nominal stem)
{case:NOM, number:PL}

víśve ← víśva- (nominal stem)
{}

havanaśrútaḥ ← havanaśrút- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

r̥túbhiḥ ← r̥tú- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

juṣántām ← √juṣ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

páyaḥ ← páyas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yújyam ← yújya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

विश्वे॑ । दे॒वाः । ऋ॒त॒ऽवृधः॑ । ऋ॒तुऽभिः॑ । ह॒व॒न॒ऽश्रुतः॑ ।
जु॒षन्ता॑म् । युज्य॑म् । पयः॑ ॥

• viśve ← viśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• devā ← devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• ṛtāvṛdha ← ṛtāvṛdhaḥ ← ṛtāvṛdh
• [noun], nominative, plural, masculine
• “sincere.”

• ṛtubhir ← ṛtubhiḥ ← ṛtu
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “season; turn; menstruation; ṛtu [word]; time period; order; six.”

• havanaśrutaḥ ← havana
• [noun], neuter
• “invocation.”

• havanaśrutaḥ ← śrutaḥ ← śrut
• [noun], nominative, plural, masculine
• “listening.”

• juṣantāṃ ← juṣantām ← juṣ
• [verb], plural, Present imperative
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• yujyam ← yujya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “adequate to(p); appropriate; united; allied.”

• payaḥ ← payas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “milk; milky juice; water; fluid; juice; payas [word]; drink.”

ऋतावृधः ऋतस्य यज्ञस्य वर्धकाः ऋतुभिः कालविशेषैः हवनश्रुतः हवनस्य स्तोत्रस्य श्रोतारः तस्मिंस्तस्मिन् यागकाले स्तूयमाना ईदृशाः विश्वे सर्वे देवाः युज्यं योग्यं पयः आमिक्षारूपं जुषन्तां सेवन्ताम् । श्रूयते हि - ‘ तप्ते पयसि दध्यानयति सा वैश्वदेव्यामिक्षा’ इति ॥ ॥ १५ ॥

English translation:

“Universal gods, augmenters of sacrifice, listening to praises (uttered) at due seasons, accept your appropriate milk-offering.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Yuyam payas, a mixture of milk and curds, termed āmikṣā: cf. tapte payasi dadhyānayat vaiśvadevyāmikṣā, when the milk is boiled he brings the curds, that is, the āmikṣā, proper for the Viśvadevaṣ

Āmikṣā: a mixture of boiled and coagulated milk, curd AV. x, 9, 13 TS. VS. S’Bṛ

Let all the gods, strong through truth, hearing the calls in their turns, enjoy the associated milk.

The first hemistich here does assay a little figure: ṛtā- ṛtú- across the pāda boundary.

The use of yújya- in c is not entirely clear to me. I take it to mean that the offering, the milk (páyaḥ), is ritually associated with the calls (hávana-) the gods are hearing. Cf. VI.3.8. Geldner and Renou think that the association is between the substance and the gods.

May all the Gods who strengthen Law, with Rtus, listening to our call,
Be pleased with theit appropriate draught.

Alle Götter, die die Wahrheit mehren, die zu ihren Zeiten auf die Ladungen hören, sollen sich die ihnen zukommende Milch schmecken lassen.

Die heil’gen Götter mögen all’ zur Festzeit hörend unsern Ruf, Geniessen den willkommnen Trank.

Все-Боги, умножающие закон,
Слышащие призывы в положенное время,
Пусть наслаждаются молоком, (которое им) положено!

• विश्वेदेवा:
• ऋजिश्वाः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर मनुष्य क्या कामना कर विद्याओं को प्राप्त होवें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (ऋतावृधः) सत्य विद्या के बढ़ानेवालो (हवनश्रुतः) जो अध्ययन को सुनते हैं, वे (विश्वे, देवाः) सब विद्वान् ! आप लोग (ऋतुभिः) वसन्तादिकों के साथ (युज्यम्) समाधान करने योग्य (पयः) दूध, जल वा अन्न को (जुषन्ताम्) सेवें ॥१०॥

भावार्थभाषाः - जो अध्ययन करने और परीक्षा कराने को चाहें वे मद करने, कुत्सित बुद्धि वा नाश करनेवाले पदार्थों को छोड़ के दुग्ध आदि बुद्धि के बढ़ानेवाले उत्तम पदार्थों को सेवें ॥१०॥

अन्वय: हे ऋतावृधो हवनश्रुतो विश्वे देवा ! भवन्त ऋतुभिर्युज्यं पयो जुषन्ताम् ॥१०॥

पुनर्मनुष्याः किमुशित्वा विद्याः प्राप्नुयुरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (विश्वे) सर्वे (देवाः) विद्वांसः (ऋतावृधः) सत्यविद्यावर्धकाः (ऋतुभिः) वसन्तादिभिः (हवनश्रुतः) ये हवनमध्ययनं शृण्वन्ति ते (जुषन्ताम्) (युज्यम्) समाधातुमर्हम् (पयः) दुग्धमुदकमन्नं वा। पय इत्युदकनाम ॥ (निघं०१.१२) अन्ननाम च (निघं०२.७) ॥१०॥

भावार्थभाषाः - येऽध्येतुं परीक्षयितुं चेच्छेयुस्ते मादककुत्सितबुद्धिनाशकानि द्रव्याणि त्यक्त्वा पय आदीनि बुद्धिवर्द्धकानि सेवेरन् ॥१०॥

भावार्थभाषाः - जे अध्ययनाची व परीक्षा देण्याची इच्छा बाळगतात त्यांनी मादक द्रव्याचे, कुत्सित बुद्धी उत्पन्न करणाऱ्या पदार्थाचे ग्रहण करू नये. दूध वगैरे बुद्धी वाढविणारे पदार्थ घ्यावेत. ॥ १० ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - ऋजिश्वा
• छन्दः - गायत्री

स्तोत्र꣡म् इ꣡न्द्रो मरु꣡द्गणस्
त्व꣡ष्टृमान् मित्रो꣡ अर्यमा꣡
इमा꣡ हव्या꣡ जुषन्त नः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

marúdgaṇaḥ ← marúdgaṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

stotrám ← stotrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

aryamā́ ← áryaman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mitráḥ ← mitrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tváṣṭr̥mān ← tváṣṭr̥mant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

havyā́ ← havyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

imā́ ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

juṣanta ← √juṣ- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:MED}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

स्तो॒त्रम् । इन्द्रः॑ । म॒रुत्ऽग॑णः । त्वष्टृ॑ऽमान् । मि॒त्रः । अ॒र्य॒मा ।
इ॒मा । ह॒व्या । जु॒ष॒न्त॒ । नः॒ ॥

• stotram ← stotra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “hymn; praise.”

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• marudgaṇas ← marut
• [noun], masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• marudgaṇas ← gaṇaḥ ← gaṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “group; varga; troop; troop; battalion; flock; herd; gaṇa [word]; corporation; gaṇa; herd; sect; swarm; set; party; gaṇa; series; Ganesa; flight.”

• tvaṣṭṛmān ← tvaṣṭṛmat
• [noun], nominative, singular, masculine

• mitro ← mitraḥ ← mitra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• aryamā ← aryaman
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Aryaman; aryaman [word]; sun.”

• imā ← idam
• [noun], accusative, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• havyā ← havya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Havya; offering; havya [word].”

• juṣanta ← juṣ
• [verb], plural, Present injunctive
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

मरुद्गणः मरुतो गणभूताः परिजनभूता यस्य तादृशः इन्द्रः त्वष्टृमान् त्वष्टृसहितः मित्रो अर्यमा च नः अस्माकं स्तोत्रम् इमा हव्या इमानि हवींषि च जुषन्त सेवन्ताम् ॥

English translation:

“Indra, with the company of the Maruts, Mitra, with Tvaṣṭā and Aryaman, accept our praise and these our oblations.”

Let Indra along with his Marut-flock, let Mitra and Aryaman along with Tvaṣṭar,
enjoy the praise song and these oblations of ours.

This vs. is essentially parallel to vs. 10: various gods are to enjoy both verbal and material offerings, with the verb stem juṣá- ‘enjoy’ held constant. Vs. 10 has an impv. juṣántām, but our vs. an injunc. juṣanta. The latter may be a substitute for the impv. in a metrical situation that favors a light final syl.

May Indra, with the Marut host, with Tvastar, Mitra, Aryaman,
Accept the laud and these our gifts.

Indra mit dem Gefolge der Marut, Mitra mit Tvastri und Aryaman sollen an dem Loblied, an dessen Opferspenden von uns Gefallen finden.

Dies Lob und Opfer nehme an mit Tvaschtar Mitra, Arjaman und Indra mit der Marutschar.

Пусть Индра с толпой Марутов,
Митра, сопровождаемый Тваштаром, (и) Арьяман
Наслаждаются восхвалением (и) этими нашими возлияниями!

• विश्वेदेवा:
• ऋजिश्वाः
• गायत्री
• षड्जः

फिर मनुष्य किसके साथ क्या करें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! आप जो (मरुद्गणः) जिसके उत्तम मनुष्यों का समूह और (त्वष्टृमान्) उत्तम शिल्पीजन विद्यमान हैं तथा (मित्रः) जो कि सबका मित्र (अर्यमा) न्याय करनेवाला और (इन्द्रः) परमैश्वर्यवान् राजा हो उसके साथ (नः) हमारे (स्तोत्रम्) उस स्तोत्र को जिससे स्तुति करते हो और (इमा) इन (हव्या) लेने-देने योग्य अन्नादि पदार्थों को (जुषन्त) सेवो ॥११॥

भावार्थभाषाः - वे ही मनुष्य चाहे हुए पदार्थों को पा सकते हैं, जो सब के लिये श्रेष्ठ पुरुष को अधिष्ठाता करते हैं ॥११॥

अन्वय: हे मनुष्या ! भवन्तो यो मरुद्गणस्त्वष्टृमान् मित्रोऽर्यमेन्द्रो भवेत्तेन सह न स्तोत्रमिमा हव्या च जुषन्त ॥११॥

पुनर्मनुष्याः केन सह किं कुर्य्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (स्तोत्रम्) स्तुवन्ति येन तत् (इन्द्रः) परमैश्वर्य्यवान् राजा (मरुद्गणः) मरुतामुत्तमानां मनुष्याणां गणः समूहो यस्य (त्वष्टृमान्) त्वष्टार उत्तमाः शिल्पिनो विद्यन्ते यस्य सः (मित्रः) सर्वस्य सुहृत् (अर्यमा) न्यायकारी (इमा) इमानि (हव्या) दातुमादातुमर्हाण्यन्नादीनि (जुषन्त) सेवन्ताम् (नः) अस्माकम् ॥११॥

भावार्थभाषाः - त एव मनुष्या इष्टानि प्राप्तुं शक्नुवन्ति ये सर्वेभ्यः श्रेष्ठं पुरुषमधिष्ठातारं कुर्वन्ति ॥११॥

भावार्थभाषाः - जे श्रेष्ठ पुरुषाला अधिष्ठाता बनवितात त्यांनाच इच्छित पदार्थ प्राप्त होऊ शकतात. ॥ ११ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - ऋजिश्वा
• छन्दः - गायत्री

इमं꣡ नो अग्ने अध्वरं꣡
हो꣡तर् वयुनशो꣡ यज
चिकित्वा꣡न् दइ꣡वियं ज꣡नम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
adhvarám ← adhvará- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

imám ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

hótar ← hótar- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vayunaśás ← vayunaśás (invariable)
{}

yaja ← √yaj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

cikitvā́n ← √cit- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

daívyam ← daívya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

jánam ← jána- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

इ॒मम् । नः॒ । अ॒ग्ने॒ । अ॒ध्व॒रम् । होतः॑ । व॒यु॒न॒ऽशः । य॒ज॒ ।
चि॒कि॒त्वान् । दैव्य॑म् । जन॑म् ॥

• imaṃ ← imam ← idam
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• adhvaraṃ ← adhvaram ← adhvara
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• hotar ← hotṛ
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• vayunaśo ← vayunaśas
• [adverb]

• yaja ← yaj
• [verb], singular, Present imperative
• “sacrifice; worship; worship.”

• cikitvān ← cit
• [verb noun], nominative, singular
• “notice; observe; attend to; intend.”

• daivyaṃ ← daivyam ← daivya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “divine; divine; celestial.”

• janam ← jana
• [noun], accusative, singular, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

हे होतः देवानामाह्वातः अग्ने दैव्यं देवसंबन्धिनं जनं संघं यजनीयं चिकित्वान् जानंस्त्वं नः अस्मदीयम् इमम् अध्वरं हिंसारहितं यज्ञं वयुनशः ज्ञानक्रमेण यथानुपूर्व्या देवा बुद्धिस्थाः तथा यज यागं कुरु ॥

English translation:

“Agni, invoker of the gods, cognizant (which of) the divine assembly (is he honoured), offer this our sacrifice according to the proper order.”

O Agni, Hotar, perform this ceremony as sacrifice for us according to its patterns,
as one who attends to the divine folk. ꣡

O Agni, Priest, as rules ordain, offer this sacrifice of ours,
Remembering the Heavenly Folk.

Bring dies Opfer von uns dar nach der Reihenfolge, o Hotri Agni, der du das göttliche Volk kennst.

Dies unser Opfer bringe dar, o Priester Agni, kunstgerecht, Aufmerkend auf der Götter Schar.

Этот наш обряд, о Агни-
Хотар, исполняй по правилам,
Зная божественный род!

• विश्वेदेवा:
• ऋजिश्वाः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर मनुष्य कैसे राजा को करें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (होतः) देनेवाले (अग्ने) अग्नि के समान वर्त्तमान राजन् ! आप (वयुनशः) उत्तम ज्ञान से (नः) हमारे (इमम्) इस (अध्वरम्) न नष्ट करने योग्य न्याय व्यवहार को (चिकित्वान्) जाननेवाले आप (दैव्यम्) विद्वानों से सत्कार को प्राप्त हुए (जनम्) शुभाचरणों से प्रसिद्ध जन को (यज) अच्छे प्रकार प्राप्त हों ॥१२॥

भावार्थभाषाः - हे राजा प्रजाजन ! आप जो हमारे बीच शुभ गुणकर्मस्वभावयुक्त हो, उसी को राज्य करने में अच्छे प्रकार युक्त करो ॥१२॥

अन्वय: हे होतरग्ने ! वयुनशो न इममध्वरं चिकित्वांस्त्वं दैव्यं जनं यज ॥१२॥

पुनर्मनुष्याः कीदृशं राजानं कुर्य्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इमम्) (नः) अस्माकम् (अग्ने) पावक इव वर्त्तमान (अध्वरम्) अहिंसनीयं न्यायव्यवहारम् (होतः) दातः (वयुनशः) प्रज्ञानेन (यज) सङ्गच्छस्व (चिकित्वान्) ज्ञानवान् (दैव्यम्) विद्वद्भिः सत्कृतम् (जनम्) शुभाचरणैः प्रसिद्धम् ॥१२॥

भावार्थभाषाः - हे राजप्रजाजन ! त्वं योऽस्माकं मध्ये शुभगुणकर्मस्वभावयुक्तः स्यात्तमेव राज्यकरणे सङ्गतं कुरु ॥१२॥

भावार्थभाषाः - हे राजा प्रजाजनांनो ! जो आमच्यामध्ये शुभ, गुण, कर्म स्वभावयुक्त असेल त्यालाच राज्य करण्यासाठी युक्त करा. ॥ १२ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - ऋजिश्वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

वि꣡श्वे देवाः शृणुते꣡मं꣡ ह꣡वम् मे
ये꣡ अन्त꣡रिक्षे य꣡ उ꣡प द्य꣡वि ष्ठ꣡
ये꣡ अग्निजिह्वा꣡ उत꣡ वा य꣡जत्रा
आस꣡द्यास्मि꣡न् बर्हि꣡षि मादयध्वम्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
devāḥ ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

hávam ← háva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

imám ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

śr̥ṇutá ← √śru- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

víśve ← víśva- (nominal stem)
{}

antárikṣe ← antárikṣa- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

dyávi ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

sthá ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

úpa ← úpa (invariable)
{}

yé ← yá- (pronoun)
{}

yé ← yá- (pronoun)
{}

agnijihvā́ḥ ← agnijihvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

utá ← utá (invariable)
{}

vā ← vā (invariable)
{}

yájatrāḥ ← yájatra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yé ← yá- (pronoun)
{}

āsádya ← √sad- (root)
{non-finite:CVB}

asmín ← ayám (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

barhíṣi ← barhís- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

mādayadhvam ← √mad- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

विश्वे॑ । दे॒वाः॒ । शृ॒णु॒त । इ॒मम् । हव॑म् । मे॒ । ये । अ॒न्तरि॑क्षे । ये । उप॑ । द्यवि॑ । स्थ ।
ये । अ॒ग्नि॒ऽजि॒ह्वाः । उ॒त । वा॒ । यज॑त्राः । आ॒ऽसद्य॑ । अ॒स्मिन् । ब॒र्हिषि॑ । मा॒द॒य॒ध्व॒म् ॥

• viśve ← viśva
• [noun], vocative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• devāḥ ← deva
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• śṛṇutemaṃ ← śṛṇutā ← śru
• [verb], plural, Present imperative
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• śṛṇutemaṃ ← imam ← idam
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• havam ← hava
• [noun], accusative, singular, masculine
• “invocation.”

• me ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• antarikṣe ← antarikṣa
• [noun], locative, singular, neuter
• “sky; atmosphere; air; abhra.”

• ya ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• dyavi ← div
• [noun], locative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• ṣṭha ← as
• [verb], plural, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• agnijihvā ← agni
• [noun], masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• agnijihvā ← jihvāḥ ← jihvā
• [noun], nominative, plural, masculine
• “tongue; tongue; jihvā [word]; fire.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• yajatrā ← yajatrāḥ ← yajatra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “adorable.”

• āsadyāsmin ← āsadya ← āsad ← √sad
• [verb noun]
• “approach; attack; sit down; approach; find; arrive.”

• āsadyāsmin ← asmin ← idam
• [noun], locative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• barhiṣi ← barhis
• [noun], locative, singular, neuter
• “Barhis; barhis [word].”

• mādayadhvam ← māday ← √mad
• [verb], plural, Present imperative
• “delight; enjoy; intoxicate.”

हे विश्वे देवाः मे मदीयम् इमं हवम् आह्वानं शृणुत। ये यूयम् अन्तरिक्षे स्थ अन्तरिक्षलोके वर्तमाना भवथ । ये च उप तत्समीपस्थे भूलोके भवथ। ये च द्यवि द्युलोके स्थ । ये च अग्निजिह्वाः । अग्निर्जिह्वास्थानीयो येषाम् । यद्वा । अग्नेर्जिह्वा । तया पोष्यमाणत्वात अग्निजिह्वा इत्युच्यन्ते । उत वा अपि वा ये यजत्राः यजनीयाः ते सर्वे यूयम् आस्तीर्णे अस्मिन् बर्हिषि आसद्य उपविश्य मादयध्वं सोमेनात्मानं तर्पयथ ॥

English translation:

“Universal gods, hear this my invocation, whether you be in the firmament or in the heaven; you who (receive oblations) by the tongue of Agni, or are to be (otherwise) worshipped; seated on this sacred grass, be exhilarated (by the Soma).”

All you gods, hear this call of mine—you who are in the midspace or you who are in heaven,
you who have Agni as your tongue or you who are the means of
sacrifice. Having sat on this ritual grass here, bring yourselves to
exhilaration.

The disjunctive pairing yé agnijihvā́utá vā yájatrāḥ is puzzling if we take the utá vā seriously. Klein’s tr. (DGRV II.168-69) can stand for the standard tr.: “which ones have Agni as their tongue or are worthy of worship.” Klein considers this an example of “opposed but nonantonymous terms” giving a “subcategorization of heavenly ones.” But when so rendered there seems to be no distinction between the two groups: the general run of gods who are worthy of the sacrifice also receive those oblations through Agni – there’s no reason for a vā. I am therefore inclined to pay attention to the -tra instrument suffix on yájatrāḥ: ‘the instruments or means of sacrifice’. Such an interpr. divides the set into those who require Agni as intermediary and those who directly effect the sacrifice. Exactly who the latter might be, I’m not certain – perhaps only Soma. If I am correct, yájatra- is used differently from yajñíya- in the next vs. But see vs. 17 where yájatra- does not seem to have the instrument sense.

Listen, All-Gods, to this mine invocation, Ye who inhabit heaven, and air’s midregions,
All ye, O Holy Ones, whose tongue is Agni, seated upon this sacred grass, be joyful.

Alle Götter, erhöret diesen Ruf von mir, die ihr in der Luft, die ihr am Himmel seid, die ihr den Agni zur Zunge habt, oder die ihr sonst opferwürdig seid, nehmet Platz auf diesem Barhis und ergötzet euch!

Ihr Götter alle, höret hier mein Rufen, die ihr im Himmel und in weiter Luft seid, Die, hehre, ihr mit Agni’s Zunge trinket, berauscht euch hier, auf diese Streu euch setzend.

О Все-Боги, слушайте этот мой призыв, –
(Те,) что находятся в воздухе, что на небе,
Или же (те) достойные жертв, для кого Агни (служит) языком!
Веселитесь, сев на эту жертвенную солому!

• विश्वेदेवा:
• ऋजिश्वाः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर मनुष्यों को कौन बुला कर सत्कार करने योग्य हैं, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (विश्वे, देवाः) सब विद्वानो ! (ये) जो (अन्तरिक्षे) भीतर अविनाशी आकाश में (ये) जो (द्यवि) प्रकाश में (ये) जो (अग्निजिह्वाः) सत्य से प्रकाशमान जिह्वा जिन की (उत, वा) अथवा (यजत्राः) सङ्ग करने योग्य हों उन सब के साथ (मे) मेरे (इमम्) इस (हवम्) सुने पढ़े और जाने हुए विषय को (उप, शृणुत) समीप में सुनो और समीप में (स्थ) स्थिर होओ तथा (अस्मिन्) इस (बर्हिषि) उत्तम आसन वा स्थान में (आसद्य) बैठ के हम लोगों को (मादयध्वम्) आनन्दित करो ॥१३॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को सदैव जो विमानस्थ, अन्तरिक्ष में, वा जो बिजुली की विद्या में कुशल हैं और जो पढ़ाने वा परीक्षा करने में निपुण, धर्मिष्ठ, आप्त विद्वान् हों उनके निकट जाकर और उनको अपने समीप बुलाकर सत्कार कर इनसे सुनना चाहिये और सुना हुआ सुनाना चाहिये, जिससे सुनने में वा विज्ञान में श्रम न हो ॥१३॥

अन्वय: हे विश्वे देवा ! येऽन्तरिक्षे ये द्यवि येऽग्निजिह्वा उत वा यजत्राः स्युस्तैः सह म इमं हवमुप शृणुत समीपे च स्थ। अस्मिन् बर्हिष्याऽऽसद्याऽस्मान् मादयध्वम् ॥१३॥

पुनर्मनुष्यैः क आहूय सत्कर्त्तव्या इत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (विश्वे) सर्वे (देवाः) विद्वांसः (शृणुत) (इमम्) (हवम्) श्रुताधीतज्ञातविषयम् (मे) मम (ये) (अन्तरिक्षे) अन्तरक्षय आकाशे (ये) (उप) (द्यवि) प्रकाशे (स्थ) (ये) (अग्निजिह्वाः) अग्निना सत्येन सुप्रकाशिता जिह्वा येषान्ते (उत) (वा) (यजत्राः) सङ्गन्तव्याः (आसद्य) स्थित्वा (अस्मिन्) (बर्हिषि) उत्तम आसने स्थाने वा (मादयध्वम्) ॥१३॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैः सदैव ये विमानस्था अन्तरिक्षे, ये विद्युद्विद्यायां कुशला ये चाऽध्यापने परीक्षायां च निपुणा धर्मिष्ठा आप्ता विद्वांसः स्युस्तत्सन्निधौ गत्वा तान् स्वसमीपमाहूय सत्कृत्यैतेभ्यः श्रोतव्यं श्रुतं श्राव्यञ्च यतः श्रवणे विज्ञाने वा श्रमो न स्यात् ॥१३॥

भावार्थभाषाः - जे विमान, अंतरिक्ष व विद्युत विद्येत कुशल असतील व जे शिकविण्यात किंवा परीक्षा घेण्यात निपुण धार्मिक विद्वान असतील त्यांच्याजवळ जाऊन व त्यांना आमंत्रित करून माणसांनी सत्कार करावा. त्यांच्याकडे ऐकावे व ऐकलेले ऐकविले पाहिजे. ज्यामुळे ऐकण्यात किंवा विज्ञानात श्रम होता कामा नयेत. ॥ १३ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - ऋजिश्वा
• छन्दः - जगती

वि꣡श्वे देवा꣡ म꣡म शृण्वन्तु यज्ञि꣡या
उभे꣡ रो꣡दसी अपां꣡ न꣡पाच् च म꣡न्म
मा꣡ वो व꣡चांसि परिच꣡क्ष्याणि वोचं
सुम्ने꣡षु इ꣡द् वो अ꣡न्तमा मदेम

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M;; 12 = 5+7, ending LHX
genre M;; 12 = 5+7, ending LHX
genre M

Morph
devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

máma ← ahám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

śr̥ṇvantu ← √śru- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

víśve ← víśva- (nominal stem)
{}

yajñíyāḥ ← yajñíya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

apā́m ← áp- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

ca ← ca (invariable)
{}

mánma ← mánman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

nápāt ← nápat- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ródasī ← ródasī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

ubhé ← ubhá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

mā́ ← mā́ (invariable)
{}

paricákṣyāṇi ← paricákṣya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

vácāṁsi ← vácas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

vocam ← √vac- (root)
{number:SG, person:1, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

ántamāḥ ← ántama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ít ← ít (invariable)
{}

madema ← √mad- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

sumnéṣu ← sumná- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

विश्वे॑ । दे॒वाः । मम॑ । शृ॒ण्व॒न्तु॒ । य॒ज्ञियाः॑ । उ॒भे इति॑ । रोद॑सी॒ इति॑ । अ॒पाम् । नपा॑त् । च॒ । मन्म॑ ।
मा । वः॒ । वचां॑सि । प॒रि॒ऽचक्ष्या॑णि । वो॒च॒म् । सु॒म्नेषु॑ । इत् । वः॒ । अन्त॑माः । म॒दे॒म॒ ॥

• viśve ← viśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• devā ← devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• mama ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

• śṛṇvantu ← śru
• [verb], plural, Present imperative
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• yajñiyā ← yajñiyāḥ ← yajñiya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “sacrificial; divine; devoted.”

• ubhe ← ubh
• [noun], nominative, dual, neuter
• “both(a).”

• rodasī ← rodas
• [noun], nominative, dual, neuter
• “heaven and earth; Earth.”

• apāṃ ← apām ← ap
• [noun], genitive, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• napāc ← napāt
• [noun], nominative, singular, masculine
• “grandson; nephew; napāt [word].”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• manma ← manman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “hymn; idea; purpose.”

• mā
• [adverb]
• “not.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• vacāṃsi ← vacas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “statement; command; speech; words; advice; word; voice.”

• paricakṣyāṇi ← paricakṣ ← √cakṣ
• [verb noun], accusative, plural
• “explain; criticize.”

• vocaṃ ← vocam ← vac
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “say; describe; name; tell; address; enumerate; call; state; teach; explain; say; declare; speak; define; declare; order; address; recommend; answer; deem; recite; approve; proclaim; indicate; determine; mention; designate.”

• sumneṣv ← sumneṣu ← sumna
• [noun], locative, plural, neuter
• “favor; benevolence; sumna [word]; entreaty; favor.”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• antamā ← antamāḥ ← antama
• [noun], nominative, plural, masculine
• “intimate; bosom(a).”

• madema ← mad
• [verb], plural, Present optative
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

यज्ञियाः यज्ञार्हाः विश्वे देवाः मम मदीयं मन्म मननीयं स्तोत्रं शृण्वन्तु । चित्तेऽवधारयन्तु । तथा उभे रोदसी द्यावापृथिव्यौ अपां नपात् मध्यमस्थानोऽग्निः च अस्मदीयं स्तोत्रं शृण्वन्तु । अथ प्रत्यक्षकृतः । हे देवाः वः युष्मभ्यं परिचक्ष्याणि वर्जनीयानि वचांसि स्तोत्राणि मा वोचं मा ब्रवीमि । अपि तु समीचीनानि । अतः वः युष्माकम् अन्तमाः अन्तिकतमाः सन्तो वयं सुम्नेष्वित् युष्माभिर्दत्तेषु सुखेष्वेव वर्तमानाः मदेम मोदेम ॥

English translation:

“May the adorable, universal deities, and both heaven and earth, and the grandson, of the waters, hear my praise; let me not utter words to be disregarded, but let us, (brought) most nigh unto you, rejoice in the happiness (you bestow).”

Let all the gods deserving the sacrifice hear me; let both world-halves and the Child of the Waters hear my thought.
Let me not speak speeches to you that can be disregarded. Might we, in nearest contact with you, reach exhilaration just on your favors.

This vs. is metrically problematic. The Anukr. (also Holland & van Nooten Rig Veda edition) identifies it as a Jagatī, but the vs. instead seems mostly to be aiming to be a Triṣṭubh, like the surrounding (and thematically related) vss. 13 and 15. To begin at the end, d is simply a standard Triṣṭubh pāda (though with uncommon break): 11 syllables with a fine cadence. The intermediate pādas b and c have 12 syllables (possibly 13 in c), but a Triṣṭubh cadence, which seems more diagnostic than the syllable count. Oldenberg (ad loc. and ad I.53.10) favors an “überzählig” interpr. for both, in other words as Triṣṭubhs with an extra syl.; see his disc. in Prol. 67. Only pāda a is an unproblematic Jagatī, and even here, as Oldenberg points out (though he does not favor this analysis), it might be possible to read the final word yajñíyāḥ as a disyllable, which would again produce a perfect Triṣṭubh.

May the All-Gods who claim our worship hear my thought; may the two World-halves hear it, and the Waters’ Child.
Let me not utter words that ye may disregard. Closely allied with you may we rejoice in bliss.

Alle opferwürdigen Götter, beide Welten und Apam Napat sollen mein Gebet erhören. Die Worte, die ich zu euch sage, sollen nicht unbeachtet bleiben. In eurer Gunst möchten wir als die Nächststehenden frohlocken.

Mein Flehen sollen alle Götter hören, die Welten beide und der Sohn der Wasser, Nicht mögt ihr unsre Worte übersehen; mit euch vereint lasst uns im Glücke froh sein.

Все-Боги, достойные жертв, пусть услышат мою
Молитву, обе половины вселенной и Апам Напат!
Да не произнесу я слов, которые могут быть не замечены вами!
Да возрадуемся мы как самые близкие в ваших благодеяниях!

• विश्वेदेवा:
• ऋजिश्वाः
• विराड्जगती
• निषादः

फिर कौन सङ्ग करने योग्य हैं, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (विश्वे, देवाः) सब विद्वानो ! आप (उभे) दोनों (रोदसी) आकाश और पृथिवी के तुल्य सब की रक्षा करनेवाले (यज्ञियाः) सज्जनों का सङ्ग करनेवाले होते हुए (मम) मेरे (वचांसि) वचनों को (शृण्वन्तु) सुनिये तथा (वः) आपके (अपाम्) प्राणों के (नपात्) न विनाश करनेवाले (मन्म) विज्ञान को, विरुद्ध मैं (मा, वोचम्) मत कहूँ (परिचक्ष्याणि, च) और सब ओर से कहने के योग्यों की प्रशंसा करूँ, इस प्रकार वर्त्तमान हम लोग (वः) आपके (अन्तमाः) समीप स्थिर होते हुए (सुम्नेषु) सुखों में (इत्) सर्वदैव (मदेम) आनन्दित हों ॥१४॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! जिन विद्वानों का वचन असत्य नहीं होता तथा जिनका सङ्ग सर्वदा सुख और विज्ञान का बढ़ानेवाला है और जो भूमि और सूर्य के तुल्य सब के पालनेवाले और विवाद सुनकर पक्षपात को छोड़ न्याय करनेवाले हों, उनके निकट स्थित होकर सदैव आनन्द को प्राप्त होओ ॥१४॥

अन्वय: हे विश्वे देवा ! भवन्त उभे रोदसी इव यज्ञियाः सन्तो मम वचांसि शृण्वन्तु वोऽपां नपान्मन्म विरुद्धमहं मा वोचं परिचक्ष्याणि च प्रशंसेयमेवं वर्त्तमाना वयं वोऽन्तमाः सन्तः सुम्नेषु सदेन्मदेम ॥१४॥

पुनः के सङ्गन्तुमर्हा इत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (विश्वे) सर्वे (देवाः) विद्वांसः (मम) (शृण्वन्तु) (यज्ञियाः) ये सत्सङ्गतिं कर्त्तुमर्हाः (उभे) (रोदसी) द्यावापृथिव्याविव सर्वेषां रक्षकाः (अपाम्) प्राणानाम् (नपात्) अनाशकम् (च) (मन्म) विज्ञानम् (मा) (वः) युष्माकम् (वचांसि) वचनानि (परिचक्ष्याणि) परितः सर्वतः ख्यातुं योग्यानि (वोचम्) (सुम्नेषु) सुखेषु (इत्) एव (वः) युष्माकम् (अन्तमाः) समीपस्थाः (मदेम) आनन्देम ॥१४॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्या ! येषां विदुषां वचनं वितथं न भवति येषां सङ्गः सर्वदा सुखविज्ञानवर्धको ये भूमिसूर्य्यवत्सर्वेषां पालका विवादं श्रुत्वा पक्षपातं विहाय न्यायकर्त्तारस्स्युस्तत्सन्निधौ स्थित्वा सदैवाऽऽनन्दं प्राप्नुवन्तु ॥१४॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो ! ज्या विद्वानांचे वचन असत्य नसते व ज्यांचा संग सदैव सुख व विज्ञान वाढविणारा असतो व जे सूर्याप्रमाणे सर्वांचे पालनकर्ते व विवाद ऐकून भेदभाव न करता न्याय करणारे असतात त्यांच्याजवळ राहून सदैव आनंद प्राप्त करा. ॥ १४ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - ऋजिश्वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ये꣡ के꣡ च ज्मा꣡ महि꣡नो अ꣡हिमाया
दिवो꣡ जज्ञिरे꣡ अपां᳐꣡ सध꣡स्थे
ते꣡ अस्म꣡भ्यम् इष꣡ये वि꣡श्वम् आ꣡युः
क्ष꣡प उस्रा꣡ वरिवस्यन्तु देवाः꣡

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
áhimāyāḥ ← áhimāya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ca ← ca (invariable)
{}

jmā́ ← kṣám- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

ké ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

mahínaḥ ← mahín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yé ← yá- (pronoun)
{}

apā́m ← áp- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

jajñiré ← √janⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

sadhásthe ← sadhástha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

asmábhyam ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

ā́yuḥ ← ā́yus- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

iṣáye ← iṣí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

víśvam ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

kṣápaḥ ← kṣáp- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

usrā́ḥ ← usrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

varivasyantu ← √varivasy- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ये । के । च॒ । ज्मा । म॒हिनः॑ । अहि॑ऽमायाः । दि॒वः । ज॒ज्ञि॒रे । अ॒पाम् । स॒धऽस्थे॑ ।
ते । अ॒स्मभ्य॑म् । इ॒षये॑ । विश्व॑म् । आयुः॑ । क्षपः॑ । उ॒स्राः । व॒रि॒व॒स्य॒न्तु॒ । दे॒वाः ॥

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• ke ← ka
• [noun], nominative, plural, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• jmā ← jm
• [noun], locative, singular, feminine

• mahino ← mahinaḥ ← mahin
• [noun], nominative, plural, masculine
• “mighty; great.”

• ahimāyā ← ahi
• [noun], masculine
• “snake; lead; nāga; Nāga; ahi [word]; Vṛtra.”

• ahimāyā ← māyāḥ ← māyā
• [noun], nominative, plural, masculine
• “magic trick; Māyā; deception; illusion; māyā [word]; disguise; trick.”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• jajñire ← jan
• [verb], plural, Perfect indicative
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• apāṃ ← apām ← ap
• [noun], genitive, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• sadhasthe ← sadhastha
• [noun], locative, singular, neuter
• “dwelling; location; home.”

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• asmabhyam ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• iṣaye ← iṣi
• [noun], dative, singular, feminine

• viśvam ← viśva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• āyuḥ ← āyus
• [noun], accusative, singular, neuter
• “life; longevity; āyus; life; āyus [word]; Āyus.”

• kṣapa ← kṣapaḥ ← kṣap
• [noun], accusative, plural, feminine
• “night.”

• usrā ← usrāḥ ← usrā
• [noun], accusative, plural, feminine
• “cow; dawn.”

• varivasyantu ← varivasy
• [verb], plural, Present imperative

• devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

महिनः महान्तः अहिमायाः। माया प्रज्ञानाम। आहन्तृप्रज्ञाः । एवंभूताः ये के चन देवाः ज्मा । पृथिवीनामैतत् । ज्मायां पृथिव्यां जज्ञिरे प्रादुर्बभूवुः । ये के चन दिवः द्युलोकाज्जज्ञिरे । ये के चन अपां सधस्थे सहान्तरिक्षे जज्ञिरे ते सर्वे देवाः अस्मभ्यमिषये । इष्यत इतीषिः पुत्रादिः । तस्मै च विश्व सर्वम् आयुः अन्नं जीवनं वा क्षपः सर्वा रात्रीः उस्राः सर्वाण्यहानि च सर्वदा नैरन्तर्येण वरिवस्यन्तु प्रयच्छन्तु ॥

English translation:

“May those mighty deities, having power to destroy, whether they have been manifested upon earth or in heaven, or in the abode of the waters, bestow upon us and our posterity abundant sustenance both by night and day.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Having power to destroy: ahimāyāḥ = āhantṛ prajñāH, having the wisdom or knowledge that kills; our posterity: asmabhyam iṣaye: iṣi is derived from iṣ, to wish, and is explained putrādi, sons and the rest, asmabhyām tasmai ca, to us and to it, that is, posterity, as the object of desire.

Whichever great ones, snake-sly, were born on the earth or in the seat of heaven or of the waters,
let those gods seek a wide place for us to prosper day and night for our whole lifetime. ꣡

And those who, Mighty, with the wiles of serpents, were born on earth, in heaven, where waters gather-
May they vouchsafe us life of full duration. May the Gods kindly give us nights and mornings.

All die Mächtigen, wie Schlangen Wandlungsfähigen, die auf Erden oder am Sitz des Himmels und des Wassers geboren sind, die Götter sollen uns das volle Leben gönnen, um es alle Nächte und Morgen zu genießen.

Die vielgestalt’gen, grossen, die dem Himmel, der Erd’ entstammt sind und dem Schooss der Wasser, Die mögen segnen unser ganzes Leben, die Götter uns zur Wonne Nächt’ und Morgen.

Какие бы великие (боги), обладающие змеиной силой превращений,
Ни родились на земле, на небе, на месте пребывания вод, –
(Все) эти боги пусть нам даруют полный срок жизни,
Чтобы (мы) процветали (и) ночами, (и) и на утренних зорях!

• विश्वेदेवा:
• ऋजिश्वाः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर मनुष्यों से कौन नित्य सत्कार करने योग्य हैं, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (ये) जो (के, च) कोई भी (महिनः) महान् जैसे (ज्मा) पृथिवी के बीच (अहिमायाः) मेघ की कुटिल गतियाँ (दिवः) सूर्य्य के प्रकाश से (अपाम्) जलों के (सधस्थे) समानस्थानवाले मेघमण्डल में (जज्ञिरे) उत्पन्न होती हैं, वैसे वर्त्तमान (अस्मभ्यम्) हम लोगों के लिये (इषये) अन्न वा विज्ञान के अर्थ (क्षपः) रात्रि (उस्राः) दिन और (विश्वम्) पूर्ण (आयुः) जीवन को (वरिवस्यन्तु) सेवें (ते) वे (देवाः) दिव्यगुण वा विद्वान् जन हम लोगों से निरन्तर सेवने योग्य हैं ॥१५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! जो इस वर्त्तमान समय में दिन-रात्रि मनुष्यों के आरोग्य, आयु और विज्ञान के बढ़ाने और मेघ के समान पुष्टि करनेवाले हों, वे ही सब से सत्कार करने योग्य हैं ॥१५॥

अन्वय: हे मनुष्या ! ये के च महिनो यथा ज्माऽहिमाया दिवोऽपां सधस्थे जज्ञिरे तथा वर्त्तमाना अस्मभ्यमिषये क्षप उस्रा विश्वमायुर्वरिवस्यन्तु ते देवा अस्माभिः सततं सेवनीयाः ॥१५॥

पुनर्मनुष्यैः के नित्यं सत्कर्त्तव्या इत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ये) (के) (च) केचित् (ज्मा) पृथिव्या मध्ये (महिनः) महान्तः (अहिमायाः) मेघस्य मायाः कुटिलगतयः (दिवः) सूर्यप्रकाशात् (जज्ञिरे) जायन्ते (अपाम्) जलानाम् (सधस्थे) समानस्थाने मेघमण्डले (ते) (अस्मभ्यम्) (इषये) विज्ञानायाऽन्नाय वा (विश्वम्) पूर्णम् (आयुः) जीवनम् (क्षपः) रात्रीः (उस्राः) दिनानि (वरिवस्यन्तु) सेवन्ताम् (देवाः) दिव्यगुणा विद्वांसः ॥१५॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्या ! येऽत्र वर्त्तमानसमयेऽहर्निशं मनुष्याणामारोग्यायुर्विज्ञानवर्धकाः पर्जन्य इव पोषकाः स्युस्त एव सर्वैः सत्कर्त्तव्या भवन्तु ॥१५॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो जे रात्रंदिवस माणसांचे आरोग्य, आयु, विज्ञान वाढविणारे व मेघाप्रमाणे पुष्टी करणारे असतील त्यांचाच सर्वांनी सत्कार करावा. ॥ १५ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - ऋजिश्वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ꣡ग्नीपर्जन्याव् अ꣡वतं धि꣡यम् मे
अस्मि꣡न् ह꣡वे सुहवा सुष्टुतिं꣡ नः
इ꣡ळाम् अन्यो꣡ जन꣡यद् ग꣡र्भम् अन्यः꣡
प्रजा꣡वतीर् इ꣡ष आ꣡ धत्तम् अस्मे꣡

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ágnīparjanyau ← agnī-parjanya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

ávatam ← √avⁱ- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

dhíyam ← dhī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

asmín ← ayám (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

háve ← háva- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

suhavā ← suháva- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

suṣṭutím ← suṣṭutí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

anyáḥ ← anyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

anyáḥ ← anyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

gárbham ← gárbha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

íḷām ← íḷā- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

janáyat ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

dhattam ← √dhā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

íṣaḥ ← íṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

prajā́vatīḥ ← prajā́vant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

अग्नी॑पर्जन्यौ । अव॑तम् । धिय॑म् । मे॒ । अ॒स्मिन् । हवे॑ । सु॒ऽह॒वा॒ । सु॒ऽस्तु॒तिम् । नः॒ ।
इळा॑म् । अ॒न्यः । ज॒नय॑त् । गर्भ॑म् । अ॒न्यः । प्र॒जाऽव॑तीः । इषः॑ । आ । ध॒त्त॒म् । अ॒स्मे इति॑ ॥

• agnīparjanyāv ← agnīparjanyau ← agnīparjanya
• [noun], vocative, dual, masculine

• avataṃ ← avatam ← av
• [verb], dual, Present imperative
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• dhiyam ← dhī
• [noun], accusative, singular, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• me ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

• ‘smin ← asmin ← idam
• [noun], locative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• have ← hava
• [noun], locative, singular, masculine
• “invocation.”

• suhavā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suhavā ← havā ← hava
• [noun], vocative, dual, masculine
• “invocation.”

• suṣṭutiṃ ← suṣṭutim ← suṣṭuti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “hymn; praise.”

• naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• iﾱām ← iḍā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “refreshment; iḍā [word]; comfort; cow.”

• anyo ← anyaḥ ← anya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• janayad ← janayat ← janay ← √jan
• [verb], singular, Present injunctive
• “cause; give birth; produce; beget; generate; originate; create; create; make.”

• garbham ← garbha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fetus; garbha; inside; cavity; embryo; uterus; child; pit; garbhadruti; filling; pregnancy; room; abdomen; fertilization; inside; hole; baby; calyx; midst.”

• anyaḥ ← anya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• prajāvatīr ← prajāvatīḥ ← prajāvat
• [noun], accusative, plural, feminine
• “prolific.”

• iṣa ← iṣaḥ ← iṣ
• [noun], accusative, plural, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• dhattam ← dhā
• [verb], dual, Present imperative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• asme ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

हे अग्नीपर्जन्यौ मे मदीयं धियं कर्म यज्ञलक्षणम् अवतं गच्छतं रक्षतं वा । हे सुहवा सुखेन ह्वातुं शक्यौ अस्मिन् हवे यज्ञे नः अस्मदीयां सुष्टुतिं शोभनां स्तुतिं च रक्षतम् । यद्वा । अनुवृत्तोऽवतिः श्रवणार्थः। अवतं शृणुतम् । युवयोर्मध्ये अन्यः पर्जन्यः इळाम् अन्नं जनयत् जनयति । वृष्ट्या हि ओषधिवनस्पतयो जायन्ते तेभ्यश्चान्नं जायते । अन्यः अग्निः गर्भं जनयति । पुरुषेण भुक्तमन्नं जाठरेणाग्निना पक्वं सत् रेतरूपेण परिणमते तदेव योषित्सु गर्भो भवति । अतो युवां प्रजावतीः प्रजाभिर्युक्ताः इषः अन्नानि अस्मे अस्मासु आ धत्तम् अवस्थापयतम् ॥

English translation:

“Agni and Parjanya, prosper my pious acts; (accept), you who are reverently invoked, our praise at this sacrifice; one of you genitive rates food, the other posterity; grant us, therefore, food productive of descendants.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

One of you genitive rates: iḷām anyo janayat garbham anyaḥ: Parjanya, by sending rain, causes the growth of corn, and Agni, as the main agent in digestion, produces the vigour necessary for procreation

O Agni and Parjanya, help my insightful thought, our lovely praise at this call here, you who are easy to call.
The one begets the refreshing drink, the other the embryo. Confer
refreshments accompanied by offspring on us.

Agni and Parjanya seem an odd couple, and this dual dvandva is found only here. But recall that the two appear together earlier in the hymn, in vs. 6 (with Indra and Sarasvatī), and in fact Parjanya is oddly well represented in this set of All God hymns; cf. the dual dvandva parjányā-vā́tā in VI.49.6, 50.12. In our vs. the two are given a division of labor, conveyed by the “the one … the other” construction of c (íḷām anyó janáyad gárbham anyáḥ), but curiously which god is responsible for which begetting is unclear enough to have produced entirely opposite interpretations.

In his n. 16c Geldner, who does not commit himself in his tr., cites Sāyaṇa. at length, who thinks that Parjanya produces the íḷā-, while Agni produces the gárbha-. Renou the exact oppposite: “Que l’un [Agni] engendre l’oblation-liquide, l’autre [Parjanya] le germe.” Although I think Renou is more likely correct, the analysis is by no means certain. Note, on the one hand, nearby VI.50.12 parjányā-vā́tā pipyatām íṣaṃ naḥ “Let Parjanya and Vāta swell refreshments for us,” which supports Sāyaṇa.’s interpr. On the other, Parjanya is more regularly associated with rétas- ‘semen’, and one passage in one of the three hymns dedicated to him, V.83.1, is esp. telling: réto dadhāti óṣadhīṣu gárbham “He deposits his semen as embryo in the plants,” with the gárbhafound here. The ambiguity is probably meant.

As Geldner points out, the two products are reconciled in the last pāda, where both gods are urged jointly to give us “refreshments accompanied by offspring” (prajā́vatīr íṣaḥ), with prajā- standing in for gárbha- and íṣ- for íḷā- from pāda c.

At this my call, O Agni and Parjanya, help, swift to hear, my thought and our laudation.
One generates holy food, the other offspring, so grant us food enough with store of children.

Agni und Parjanya begünstigt mein Gedicht, unser Loblied bei dieser Anrufung, ihr leicht zu Errufende! Der eine erzeuget den Speisesegen, der andere den Keim. Gewähret uns Speisegenüsse, die Kinder im Gefolge haben!

Agni, Pardschanja, mein Gebet begünstigt, bei diesem Anruf unser Lied erhörend, Den Regen schuf der eine, Frucht der andre, ihr beide schenkt uns kinderreiche Labung.

О Агни-Парджанья, помогите моей молитве
При этом призыве, о многопризываемые, нашей прекрасной хвале!
Пусть один породит жертвенное возлияние, другой зародыша!
Вложите в нас услады, дающие потомство!

• विश्वेदेवा:
• ऋजिश्वाः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वे विद्वान् कैसे क्या करें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सुहवा) सुन्दर प्रशंसित अध्यापक और उपदेशको ! तुम (अग्नीपर्जन्यौ) बिजुलीरूप अग्नि और मेघ के तुल्य (अस्मिन्) इस (हवे) प्रशंसनीय धर्मयुक्त व्यवहार में तुम दोनों (मे) मेरी (धियम्) बुद्धि की (अवतम्) रक्षा करो तथा (नः) हमारी (सुष्टुतिम्) शोभन प्रशंसा की रक्षा करो जैसे अग्नि और मेघ के बीच (अन्यः) और बिजुलीमय अग्नि (इळाम्) महान् वाणी को (अन्यः) और मेघ (गर्भम्) गर्भरूप (जनयत्) उत्पन्न करता है, वैसे (अस्मे) हमारी (प्रजावतीः) बहुप्रशंसित प्रजायुक्त (इषः) अन्नादि पदार्थों की इच्छाओं को (आ, धत्तम्) सब ओर से धारण करो ॥१६॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! जो वह्नि और मेघ के समान सब की बुद्धि के बढ़ानेवाले वा रक्षा करनेवाले, सब प्रजाजनों को सुख में धारण करते हैं, वे जैसे मेघ पृथिवी पर गर्भ को धारण कर ओषधियों को उत्पन्न करता और जैसे अग्नि वाणी का विधान करता अर्थात् बिजुलीरूप होकर तड़कता है, वैसे वे सुखों का विधान करनेवाले होते हैं, यह आप जानो ॥१६॥

अन्वय: हे सुहवाऽग्नीपर्जन्याविवाऽस्मिन् हवे युवाम्मे धियमवतं नः सुष्टुतिमवतं यथाऽऽग्नीपर्जन्ययोर्मध्येऽन्योऽग्निरिळामन्यो मेघो गर्भं जनयत्तथाऽस्मे प्रजावतीरिष आ धत्तम् ॥१६॥

पुनस्ते विद्वांसः कथं किं कुर्य्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्निपर्जन्यौ) विद्युन्मेघाविव (अवतम्) रक्षतम् (धियम्) प्रज्ञाम् (मे) मम (अस्मिन्) (हवे) प्रशंसनीये धर्म्ये व्यवहारे (सुहवा) सुष्ठुप्रशंसितावध्यापकोपदेशकौ (सुष्टुतिम्) शोभनां प्रशंसाम् (नः) अस्माकम् (इळाम्) महतीं वाचम् (अन्यः) विद्युन्मयोऽग्निः (जनयत्) जनयति (गर्भम्) (अन्यः) मेघः (प्रजावतीः) बहुप्रशंसितप्रजायुक्ताः (इषः) अन्नादीच्छाः (आ) (धत्तम्) (अस्मे) अस्माकम् ॥१६॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्या ! ये वह्निमेघवत्सर्वेषां बुद्धिवर्धका रक्षकाः सर्वाः प्रजाः सुखे धरन्ति ते यथा मेघः पृथिव्यां गर्भं धृत्वौषधीर्जनयति यथा चाऽग्निर्वाचं विदधाति तथा ते सुखविधायका भवन्तीति भवन्तो विजानीयुः ॥१६॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो ! जे अग्नी व मेघाप्रमाणे सर्वांची बुद्धी वाढविणारे किंवा रक्षण करणारे असून सर्व प्रजाजनांना सुखी करतात. जसा अग्नी वाणी उत्पन्न करतो तसे ते सुखदायक असतात, हे तुम्ही जाणा. ॥ १६ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - ऋजिश्वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

स्तीर्णे꣡ बर्हि꣡षि समिधाने꣡ अग्नउ꣡
सूक्ते꣡न महा꣡ न꣡मसा꣡ विवासे
अस्मि꣡न् नो अद्य꣡ विद꣡थे यजत्रा
वि꣡श्वे देवा हवि꣡षि मादयध्वम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; repeated line
genre M
genre M
genre M

Morph
agnaú ← agní- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

barhíṣi ← barhís- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

samidhāné ← √idh- 1 (root)
{case:LOC, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:MED}

stīrṇé ← √str̥̄- (root)
{case:LOC, gender:N, number:SG, non-finite:PPP}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

mahā́ ← máh- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

námasā ← námas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

sūkténa ← sūktá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

vivāse ← √vanⁱ- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED, mood:DES}

adyá ← adyá (invariable)
{}

asmín ← ayám (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

vidáthe ← vidátha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

yajatrāḥ ← yájatra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

devāḥ ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

havíṣi ← havís- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

mādayadhvam ← √mad- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

víśve ← víśva- (nominal stem)
{}

स्ती॒र्णे । ब॒र्हिषि॑ । स॒म्ऽइ॒धा॒ने । अ॒ग्नौ । सु॒ऽउ॒क्तेन॑ । म॒हा । नम॑सा । आ । वि॒वा॒से॒ ।
अ॒स्मिन् । नः॒ । अ॒द्य । वि॒दथे॑ । य॒ज॒त्राः॒ । विश्वे॑ । दे॒वाः॒ । ह॒विषि॑ । मा॒द॒य॒ध्व॒म् ॥

• stīrṇe ← stṛ
• [verb noun], locative, singular
• “spread; kill; lay; cover.”

• barhiṣi ← barhis
• [noun], locative, singular, neuter
• “Barhis; barhis [word].”

• samidhāne ← samindh ← √indh
• [verb noun], locative, singular
• “kindle; blaze.”

• agnau ← agni
• [noun], locative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• sūktena ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sūktena ← uktena ← vac
• [verb noun], instrumental, singular
• “say; describe; name; tell; address; enumerate; call; state; teach; explain; say; declare; speak; define; declare; order; address; recommend; answer; deem; recite; approve; proclaim; indicate; determine; mention; designate.”

• mahā ← mah
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• namasā ← namas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “adoration; court; namas [word]; bow; salute.”

• vivāse ← vivās ← √van
• [verb], singular, Present indikative
• “invite; endeavor; try for.”

• asmin ← idam
• [noun], locative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• vidathe ← vidatha
• [noun], locative, singular, neuter
• “meeting; wisdom; council.”

• yajatrā ← yajatrāḥ ← yajatra
• [noun], vocative, plural, masculine
• “adorable.”

• viśve ← viśva
• [noun], vocative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• devā ← devāḥ ← deva
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• haviṣi ← havis
• [noun], locative, singular, neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

• mādayadhvam ← māday ← √mad
• [verb], plural, Present imperative
• “delight; enjoy; intoxicate.”

हे विश्वे देवाः बर्हिषि दर्भपुञ्जे वेद्यां स्तीर्णे सति अग्नौ च समिधाने समिद्धे सति अनेन सूक्तेन स्तोत्रेण च महा महता नमसा नमस्कारेण च आ विवासे पर्यचरम् । हे यजत्राः यजनीयाः विश्वे देवाः अद्य अस्मिन् दिने नः अस्मदीये अस्मिन् विदथे यज्ञे हविषि । तृतीयार्थे सप्तमी । हविषा अस्माभिर्दत्तेन मादयध्वं तृप्यध्वम् ॥ ॥ १६ ॥

English translation:

“When the sacred grass is strewn, when the fire is kindled, and when I worship (you) with a hymn, and with profound veneration, then, adorable universal gods, rejoice in the oblation (offered) today at this our sacrifice.”

When the ritual grass has been strewn, when the fire is being kindled, I seek to entice (them) here with a hymn, with great reverence.
At this rite of ours here today, all you gods deserving the sacrifice,
bring yourselves to exhilaration on the oblation.

A typical final vs. summarizing the ritual. For yajatrāḥ see comm. ad vs. 13.

When holy grass is strewn and fire enkindled, with hymn and lowly homage I invite you.
All-Gods, to day in this our great assembly rejoice, ye Holy, in the gifts we offer.

Bei ausgelegtem Barhis, bei entzündetem Feuer lade ich unter Verneigung mit großem Liede ein: Ihr Götter alle ergötzet euch heut an dieser Weisheitsrede, an dem Opfer, ihr Opferwürdige!

Da Gras gestreut ist und entflammt das Feuer, so lad’ ich euch mit hohem Lied in Demuth Zu diesem Feste heute, o verehrte, ihr Götter alle, an dem Trank berauscht euch.

Когда расстелена солома (и) зажжен огонь,
Я хочу покорить (вас) гимном (и) великим поклонением.
Сегодня на этой нашей жертвенной раздаче, о достойные жертв,
О Все-Боги. падуйтесь жертвенному возлиянию!

• विश्वेदेवा:
• ऋजिश्वाः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर कौन इस संसार में आनन्द देनेवाले होते हैं, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (यजत्राः) सङ्ग करानेवालो (विश्वे, देवा) सब विद्वानो ! तुम (अद्य) आज के दिन (अस्मिन्) इस (विदथे) विज्ञानमय यज्ञ में जैसे मैं (सूक्तेन) वेदमन्त्रसमूह से (महा, नमसा) अन्नादि समूह से (स्तीर्णे) इन्धनादि से आच्छादित (बर्हिषि) यज्ञकुण्ड में (समिधाने) प्रदीप्त (अग्नौ) अग्नि के बीच (आ, विवासे) सब ओर से सेवन करूँ, वैसे (नः) हम लोगों के (हविषि) देने वा भोजन करने योग्य अन्नादि पदार्थों में (मादयध्वम्) सुखी करो ॥१७॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! जैसे इन्धनों से प्रदीप्त अग्नि में वेदमन्त्रों से सुगन्ध्यादियुक्त होम किया पदार्थ सब जगत् को सुखी करता है, वैसे सुपात्र में विद्वानों की बोई हुई विद्या सब जगत् को आनन्दित करती है ॥१७॥ इस सूक्त में विश्वेदेवों के गुणों का वर्णन होने से इससूक्त के अर्थ की इससे पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह बावनवाँ सूक्त और सोलहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे यजत्रा विश्वे देवा ! यूयमद्याऽस्मिन् विदथे यथाऽहं सूक्तेन महा नमसा स्तीर्णे बर्हिषि समिधानेऽग्नावा विवासे तथा नो हविषि मादयध्वम् ॥१७॥

पुनः केऽत्राऽनन्दप्रदाः सन्तीत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (स्तीर्णे) इन्धनादिभिराच्छादिते (बर्हिषे) यज्ञकुण्डे (समिधाने) प्रदीप्ते (अग्नौ) पावके (सूक्तेन) वेदमन्त्रसमूहेन (महा) महता (नमसा) अन्नादिना (आ, विवासे) सेवेय (अस्मिन्) (नः) अस्मान् (अद्य) अस्मिन् अहनि (विदथे) विज्ञानमये यज्ञे (यजत्राः) सङ्गमयितारः (विश्वे) सर्वे (देवाः) विद्वांसः (हविषि) दातव्येऽत्तव्ये वाऽन्नादौ (मादयध्वम्) सुखयत ॥१७॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्या ! यथेन्धनैः प्रदीप्तेऽग्नौ वेदमन्त्रैः सुगन्ध्यादियुक्तं हुतं द्रव्यं सर्वं जगत् सुखयति तथा सुपात्रेषु विद्वद्भिरुप्ता विद्या जगदानन्दयतीति ॥१७॥ अत्र विश्वेदेवगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति द्विपञ्चाशत्तमं सूक्तं षोडशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो ! जसा इंधनांनी प्रदीप्त झालेल्या अग्नीत वेदमंत्राने होय केलेला सुगंधित पदार्थ सर्व जगाला सुखी करतो तशी विद्वानांनी सुपात्रात रुजविलेली विद्या सर्व जगाला आनंदित करते. ॥ १७ ॥