०५०

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - ऋजिश्वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

हुवे᳓ वो देवी᳓म् अ᳓दितिं न᳓मोभिर्
मॄळीका᳓य+ व᳓रुणम् मित्र᳓म् अग्नि᳓म्
अभिक्षदा᳓म् अर्यम᳓णं सुशे᳓वं
त्रातॄ᳓न् देवा᳓न् सविता᳓रम् भ᳓गं च

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
áditim ← áditi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

devī́m ← devī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

huvé ← √hū- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

námobhiḥ ← námas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mitrám ← mitrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mr̥ḷīkā́ya ← mr̥ḷīká- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

váruṇam ← váruṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

abhikṣadā́m ← abhikṣadā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG, mood:DES}

aryamáṇam ← áryaman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

suśévam ← suśéva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

bhágam ← bhága- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)

devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

savitā́ram ← savitár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

trātr̥̄́n ← trātár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

हु॒वे । वः॒ । दे॒वीम् । अदि॑तिम् । नमः॑ऽभिः । मृ॒ळी॒काय॑ । वरु॑णम् । मि॒त्रम् । अ॒ग्निम् ।
अ॒भि॒ऽक्ष॒दाम् । अ॒र्य॒मण॑म् । सु॒ऽशेव॑म् । त्रा॒तॄन् । दे॒वान् । स॒वि॒तार॑म् । भग॑म् । च॒ ॥

• huve ← hvā
• [verb], singular, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], accusative, plural
• “you.”

• devīm ← devī
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Parvati; queen; goddess; Devi.”

• aditiṃ ← aditim ← aditi
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Aditi; aditi [word].”

• namobhir ← namobhiḥ ← namas
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “adoration; court; namas [word]; bow; salute.”

• mṛﾱīkāya ← mṛḍīka
• [noun], dative, singular, neuter
• “compassion; favor.”

• varuṇam ← varuṇa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• mitram ← mitra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• abhikṣadām ← abhikṣa
• [noun]

• abhikṣadām ← dām ← dā
• [noun], accusative, singular, masculine
• “giving.”

• aryamaṇaṃ ← aryamaṇam ← aryaman
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Aryaman; aryaman [word]; sun.”

• suśevaṃ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suśevaṃ ← śevam ← śeva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “friendly; favorable; dear.”

• trātṝn ← trātṛ
• [noun], accusative, plural, masculine
• “defender; savior.”

• devān ← deva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• savitāram ← savitṛ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• bhagaṃ ← bhagam ← bhaga
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Bhaga; vulva; good fortune; vagina; bhaga [word]; sun; well-being; happiness; overlord.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

हे देवाः वः युष्माकं मातरं देवीं द्योतमानाम् अदितिम् अखण्डनीयामदीनां वा एतत्संज्ञां देवतां मृळीकाय सुखार्थं नमोभिः नमस्कारैः स्तोत्रैर्वा हुवे ह्वयामि । स्तौमि । तथा वरुणं वारकं मित्रं प्रमीतेस्त्रायकं देवम् अग्निं चैतांश्च देवान् नमोभिर्हुवे । तथा अभिक्षदाम् । क्षदिर्हिंसाकर्मा । अभिक्षत्तारं शत्रूणां हिंसितारं सुशेवं सुसुखम् अर्यमणं च नमोभिर्हुवे । सवितारं भगं च नमोभिर्हुवे । किं बहुना त्रातॄन् पालयितॄन् सर्वान् देवान् नमोभिः स्तोत्रैर्हुवे स्तौमि ॥

English translation:

“I invoke with adorations, for the sake of felicity, the divine Aditi ad Varuṇa, Mitra and Agni, Aryaman, the overthrower of foes, worthy of devotion, Savitā and Bhaga, and (all) protecting divinities.”

I call upon goddess Aditi for you with reverences, on Varuṇa, Mitra, Agni, for mercy,
on Aryaman the very well-disposed, who gives without being begged, on the rescuer gods, on Savitar and Bhaga.

The hymn begins with the 1st ps. mid. huvé ‘I invoke/call upon’, like the last hymn, which began (VI.49.1) stuṣé ‘I will praise’.

On the ill-assorted trio Varuṇa, Mitra, Agni, see comm. ad VI.49.1. Here the phrase is in the acc., but likewise in a Triṣṭubh cadence. The expected Aryaman is added in the next pāda.

I CALL with prayers on Aditi your Goddess, on Agni, Mitra, Varuna for favour,
On Aryaman who gives unasked, the gracious, on Gods who save, on Savitar and Bhaga.

Ich rufe für euch unter Verbeugungen die Göttin Aditi, zur Gnade den Varuna, Mitra, Agni. Den freundlichen Aryaman, der ohne Bitten schenkt, die schirmenden Götter, Savitri und Bhaga.

In Demuth ruf’ ich Aditi, die Göttin, zur Huld euch, Mitra, Varuna und Agni, Der unerfleht gibt, Arjaman, den holden, die Rettungsgötter, Savitar und Bhaga.

Я зову для вас богиню Адити с поклонами,
На милость – Варуну, Митру, Агни,
Арьямана, дарящего без просьб, очень дружелюбного,
Богов-спасителей, Савитара и Бхагу.

• विश्वेदेवा:
• ऋजिश्वाः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब पन्द्रह ऋचावाले पचासवें सूक्त का आरम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में विद्वान् जन किसलिये क्या करें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे मैं (नमोभिः) सत्कार और अन्नादिकों के साथ (वः) तुम लोगों के (अभिक्षदाम्) जो भिक्षा नहीं देते उनके (मृळीकाय) सुख के लिये (अदितिम्) जो माता नहीं उस (देवीम्) देदीप्यमान विदुषी वा (वरुणम्) उदान के समान सर्वोत्कृष्ट वा (मित्रम्) प्राण के समान प्यारे वा (अग्निम्) अग्नि तथा (अर्यमणम्) न्यायकारी और (सुशेवम्) सुन्दर सुखवाले जन को वा (त्रातॄन्) रक्षा करनेवाले व (देवान्) विद्वानों व (सवितारम्) सत्कर्मों में प्रेरणा देनेवाले राजा (भगम्, च) और ऐश्वर्य्य को (हुवे) बुलाता वा देता हूँ, वैसे इनको हमारे लिये तुम बुलाओ वा देओ ॥१॥

भावार्थभाषाः - जो विद्वान् जन सुपात्रों के लिये भिक्षा देते और सब को पुरुषार्थी कर उनके लिये विदुषी माता वा वरुण आदि को लेते हैं, वे जगत् के हितैषी हैं ॥१॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यथाऽहं नमोभिर्वोऽभिक्षदां मृळीकायाऽदितिं देवीं वरुणं मित्रमग्निमर्यमणं सुशेवं त्रातॄन् देवान् सवितारं भगं च हुवे तथैतानस्मदर्थं यूयमाह्वयत ॥१॥

अथ विद्वांसः किमर्थं किं कुर्य्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (हुवे) आह्वयाम्याददे वा (वः) युष्माकम् (देवीम्) देदीप्यमानां विदुषीम् (अदितिम्) अमातरम् (नमोभिः) सत्कारान्नादिभिः (मृळीकाय) सुखाय (वरुणम्) उदानमिवोत्कृष्टम् (मित्रम्) प्राण इव प्रियम् (अग्निम्) पावकम् (अभिक्षदाम्) ये भिक्षां न ददति तेषाम् (अर्यमणम्) न्यायकारिणम् (सुशेवम्) सुष्ठुसुखम् (त्रातॄन्) रक्षकान् (देवान्) विदुषः (सवितारम्) सत्कर्मसु प्रेरकं राजानम् (भगम्) ऐश्वर्य्यम् (च) ॥१॥

भावार्थभाषाः - ये विद्वांसः सुपात्रेभ्यो भिक्षां प्रददति सर्वान् पुरुषार्थिनः कृत्वैतदर्थं विदुषीं मातरं वरुणादींश्चाददति ते जगद्धितैषिणः सन्ति ॥१॥

या सूक्तात विश्वदेवाचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची यापूर्वीच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - जे विद्वान सुपात्रांना भिक्षा (दान) देतात व सर्वांना पुरुषार्थी करून त्यांच्यासाठी विदुषी माता व वरुणला (सर्वश्रेष्ठ असणाऱ्याला) आमंत्रित करतात ते जगाचे हितकर्ते असतात. ॥ १ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - ऋजिश्वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

सुज्यो᳓तिषः सूरिय द᳓क्षपितॄन्
अनागास्त्वे᳓ सुमहो वीहि देवा᳓न्
द्विज᳓न्मानो य᳓ ऋतसा᳓पः सत्याः᳓
सु᳓वर्वन्तो यजता᳓ अग्निजिह्वाः᳓

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dákṣapitr̥̄n ← dákṣapitar- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

sujyótiṣaḥ ← sujyótis- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

sūrya ← sū́rya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

anāgāstvé ← anāgāstvá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

sumahaḥ ← sumahas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vīhi ← √vī- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

dvijánmānaḥ ← dvijánman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

r̥tasā́paḥ ← r̥tasáp- (nominal stem)
{case:NOM, number:PL}

satyā́ḥ ← satyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yé ← yá- (pronoun)

agnijihvā́ḥ ← agnijihvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

svàrvantaḥ ← svàrvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yajatā́ḥ ← yajatá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

सु॒ऽज्योति॑षः । सू॒र्य॒ । दक्ष॑ऽपितॄन् । अ॒ना॒गाः॒ऽत्वे । सु॒ऽम॒हः॒ । वी॒हि॒ । दे॒वान् ।
द्वि॒ऽजन्मा॑नः । ये । ऋ॒त॒ऽसापः॑ । स॒त्याः । स्वः॑ऽवन्तः । य॒ज॒ताः । अ॒ग्नि॒ऽजि॒ह्वाः ॥

• sujyotiṣaḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sujyotiṣaḥ ← jyotiṣaḥ ← jyotis
• [noun], accusative, plural, masculine
• “light; star; luminosity; fire; jyotis [word]; digestion; planet; light; sunlight.”

• sūrya
• [noun], vocative, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• dakṣapitṝn ← dakṣa
• [noun], masculine
• “Dakṣa; ability; cock; fitness; will; purpose; disposition; cock.”

• dakṣapitṝn ← pitṝn ← pitṛ
• [noun], accusative, plural, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• anāgāstve ← anāgāstva
• [noun], locative, singular, neuter
• “blamelessness; purity.”

• sumaho ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sumaho ← mahaḥ ← mah
• [noun], accusative, plural, masculine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• vīhi ← vī
• [verb], singular, Present imperative
• “approach; ask; desire; go; drive.”

• devān ← deva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• dvijanmāno ← dvi
• [noun]
• “two; dvi [word]; second.”

• dvijanmāno ← janmānaḥ ← janman
• [noun], nominative, plural, masculine
• “birth; reincarnation; lineage; origin; race; metempsychosis; parentage; descent; appearance; age; birthplace; beginning; being.”

• ya ← ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• ṛtasāpaḥ ← ṛtasāp
• [noun], nominative, plural, masculine

• satyāḥ ← satya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “true; real; real; faithful; good.”

• svarvanto ← svarvantaḥ ← svarvat
• [noun], nominative, plural, masculine
• “bright; bright.”

• yajatā ← yajatāḥ ← yajata
• [noun], nominative, plural, masculine
• “holy; august; sacrificial.”

• agnijihvāḥ ← agni
• [noun], masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• agnijihvāḥ ← jihvāḥ ← jihvā
• [noun], nominative, plural, masculine
• “tongue; tongue; jihvā [word]; fire.”

हे सुमहः शोभनदीप्ते सूर्य सर्वस्य प्रेरक दक्षपितॄन् । दक्षः पितामहो येषां ते दक्षपितरः । पितृशब्दो हि सामान्येन पूर्वपुरुषत्वमात्रं ब्रूते । यथा - ’ अहं पितॄन्त्सुविदत्राँ अवित्सि’ (ऋ. सं. १०. १५. ३) इति । एषां दक्षपितृत्वं च ‘ अदितिर्ह्यजनिष्ट ’ (ऋ. सं. १०. ७२. ५) इति मन्त्रादवगम्यते । ईदृशान् सुज्योतिषः शोभनज्योतिष्कान् देवान् अनागास्त्वे अनपराधत्वे वीहि कामयस्व । यथास्माकमपराधं ते न कुर्वन्ति तथा कुर्या इत्यर्थः । ये देवाः ‘“द्विजन्मानः द्वयोर्लोकयोर्जायमानाः प्रादुर्भवन्तः ऋतसापः ऋतं यज्ञं स्पृशन्तः सत्याः अवितथाः सत्यवादिनो वा स्वर्वन्तः धनवन्तः यजताः यष्टव्याः अग्निजिह्वाः । अग्निर्जिह्वास्थानीयो येषां ते। एवंभूता ये देवाः सन्ति तान् देवान् वीहीत्यन्वयः ॥

English translation:

“Radiant Sūrya, render the luminous deiies, who have Dakṣa for their progenitor, void of offence towards us; they who are twice born, desirous of sacrifice, observant of truth, possessors of wealth, deserving of worship, whose tongue is Agni.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Who have Dakṣa: Dakṣapitṛn = dakṣaḥ pitāmaho yeṣām, they of whom Dakṣa is the grandfather; the grandchildren of Dakṣa were sentiments and passions; pitara, therefore, is understood only in the genitive ral sense of priority or seniority; they who are twice born: dvijanmānaḥ, they who have two births, i.e. they who are manifest or present in two spheres, heaven and earth

O very great Sun, pursue the gods of good light whose father is skill, in (witness to our) blamelessness—
they who have two births, the trusty ones who serve the truth, sunlit, worthy of worship, having Agni as their tongue.

It’s not clear to me which gods Sūrya is supposed to pursue. The last descriptor, agnijihvā́ḥ ‘having Agni as tongue’ suggests it is, in fact, all the gods, since they all receive the oblation through him.

Note the juxtaposition of ṛtá- and satyá-; a similar of more elaborate ex. is found in the next hymn, VI.51.10 rtádh ̥ ītayo vakmarā́jasatyāḥ.

Visit, to prove us free from sin, O Surya Lord of great might, the bright Gods sprung from Daksa,
Twice-born and true, observing sacred duties, Holy and full of light, whose tongue is Agni.

O herrlicher Sonnengott, ersuche die schönleuchtenden Götter um unsere Schuldlossprechung, die Söhne des Daksa, die von zweifacher Herkunft sind, die Pfleger der Wahrheit, die Wahrhaften, Sonnenhaften, Opferwürdigen, deren Zunge Agni ist.

Zu den sehr lichten Göttern, Dakscha’s Söhnen, dring, Sonnengott, in Heiligkeit, erhabner, Die zwiegeboren, Opfer hegend, wahrhaft, hell, heilig sind, mit Agni’s Zunge trinken.

О Сурья, прекрасно блистающих сыновей Дакши,
Богов пригласи, о очень могучий, для (подтверждения нашей) невиновности,
Дваждырожденных, (тех,) что почитают закон, истинных,
Светлых, достойных жертв, (тех,) чей язык – Агни!

• विश्वेदेवा:
• ऋजिश्वाः
• स्वराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

अब मनुष्य निरन्तर क्या करें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सूर्य) सूर्य के समान वर्त्तमान ! (ये) जो (अनागास्त्वे) अनपराधिपन में (द्विजन्मानः) उत्पत्ति और विद्याप्राप्तिरूप जन्मवाले (ऋतसापः) सत्य से सम्बन्ध करते वा (सत्याः) प्रतिज्ञा करते (स्वर्वन्तः) वा बहु सुखयुक्त (यजताः) समस्त विद्याओं का सङ्ग करते (अग्निजिह्वाः) वा अग्नि के समान सत्य विद्या से सुन्दर प्रकाशित जिह्वाएँ जिनकी वा (सुज्योतिषः) सुन्दर विनय के प्रकाश करनेवाले विद्वान् हों उन (सुमहः) श्रेष्ठ महान् महाशय (दक्षपितॄन्) चतुर पिता और विद्या पढ़ानेवाले (देवान्) विद्वानों को आप निरन्तर (वीहि) प्राप्त होओ व उनकी कामना करो, ऐसा होने पर सर्वदा कल्याण प्राप्त होवे ॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो मनुष्य सूर्य के समान विद्या और धर्म के प्रकाश करनेवाले अध्यापक, उपदेशक वा विद्वानों की सेवा करते हैं, वे भी वैसे ही होते हैं ॥२॥

अन्वय: हे सूर्य इव विद्वन् ! येऽनागास्त्वे द्विजन्मान ऋतसापः सत्याः स्वर्वन्तो यजता अग्निजिह्वाः सुज्योतिषो विद्वांसः स्युस्तान् सुमहो दक्षपितॄन् देवांस्त्वं सततं वीहि, एवं सति सर्वदा कल्याणं निवहेत् ॥२॥

अथ मनुष्याः सततं किं कुर्य्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सुज्योतिषः) सुष्ठुविनयप्रकाशकाः (सूर्य) सूर्य्य इव वर्त्तमान (दक्षपितॄन्) चतुरान् जनकानध्यापकान् वा (अनागास्त्वे) अनपराधित्वे (सुमहः) सुष्ठु महतो महाशयान् (वीहि) प्राप्नुहि कामय वा (देवान्) विदुषः (द्विजन्मानः) द्वे उत्पत्तिविद्याप्राप्तिरूपे जन्मनी येषान्ते (ये) (ऋतसापः) य ऋतेन सत्येन सपन्ति सम्बध्नन्ति (सत्याः) प्रतिज्ञां कुर्वन्ति (स्वर्वन्तः) बहुसुखयुक्ताः (यजताः) ये सर्वा विद्याः सङ्गच्छन्ते (अग्निजिह्वाः) अग्निरिव सत्यविद्यया सुप्रकाशिता जिह्वा येषान्ते ॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये मनुष्याः सूर्य्यवद्विद्याधर्मप्रकाशकानध्यापकोपदेशकान् विदुषः सुसेवन्ते तेऽपि तादृशा भवन्ति ॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जी माणसे सूर्याप्रमाणे विद्या व धर्माचा प्रकाश करणाऱ्या अध्यापक, उपेदशक, विद्वानांची सेवा करतात तीही त्यांच्याप्रमाणे बनतात. ॥ २ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - ऋजिश्वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उत᳓ द्यावापृथिवी क्षत्र᳓म् उरु᳓
बृह᳓द् रोदसी शरणं᳓ सुषुम्ने
मह᳓स् करथो व᳓रिवो य᳓था नो
अस्मे᳓ क्ष᳓याय धिषणे अनेहः᳓

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dyāvāpr̥thivī ← dyā́vāpr̥thivī́- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:DU}

kṣatrám ← kṣatrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

urú ← urú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

utá ← utá (invariable)

br̥hát ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

rodasī ← ródasī- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:DU}

śaraṇám ← śaraṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

suṣumne ← suṣumná- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:DU}

karathaḥ ← √kr̥- (root)
{number:DU, person:2, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

maháḥ ← mahás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

várivaḥ ← várivas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yáthā ← yáthā (invariable)

aneháḥ ← anehás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

dhiṣaṇe ← dhiṣáṇā- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:DU}

kṣáyāya ← kṣáya- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

उ॒त । द्या॒वा॒पृ॒थि॒वी॒ इति॑ । क्ष॒त्रम् । उ॒रु । बृ॒हत् । रो॒द॒सी॒ इति॑ । श॒र॒णम् । सु॒सु॒म्ने॒ इति॑ सुऽसुम्ने ।
म॒हः । क॒र॒थः॒ । वरि॑वः । यथा॑ । नः॒ । अ॒स्मे इति॑ । क्षया॑य । धि॒ष॒णे॒ इति॑ । अ॒ने॒हः ॥

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• dyāvāpṛthivī
• [noun], nominative, dual, feminine
• “heaven and earth; dyāvāpṛthivī [word].”

• kṣatram ← kṣatra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Kshatriya; dominion; Kshatriya; kṣatra [word]; power.”

• uru
• [noun], accusative, singular, neuter
• “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”

• bṛhad ← bṛhat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• rodasī ← rodas
• [noun], vocative, dual, neuter
• “heaven and earth; Earth.”

• śaraṇaṃ ← śaraṇam ← śaraṇa
• [noun], accusative, singular, neuter
• “refuge; safety; shelter; house; protection.”

• suṣumne ← suṣumna
• [noun], vocative, dual, neuter

• mahas ← mahaḥ ← mahas
• [noun], accusative, singular, neuter

• karatho ← karathaḥ ← kṛ
• [verb], dual, Aorist conj./subj.
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• varivo ← varivaḥ ← varivas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “room; varivas [word]; space; escape.”

• yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• ‘sme ← asme ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• kṣayāya ← kṣaya
• [noun], dative, singular, masculine
• “dwelling; house; kṣaya [word]; home; family.”

• dhiṣaṇe ← dhiṣaṇā
• [noun], vocative, dual, feminine
• “heaven and earth.”

• anehaḥ ← anehas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “faultless; anehas [word]; incomparable.”

उत अपि च हे द्यावापृथिवी द्यावापृथिव्यौ उरु विस्तीर्णं क्षत्रं बलं करथः कुरुतम् । तथा हे रोदसी द्यावापृथिव्यौ सुसुम्ने सुसुखे युवां बृहत् महत् शरणं गृहं च करथः कुरुतम् । महः महत् वरिवः धनं नः अस्माकं यथा स्यात्तथा कुरुतमित्यर्थः । अपि च हे धिषणे धारयित्र्यौ द्यावापृथिव्यौ अनेहः पापराहित्यं च अस्मे अस्माकं क्षयाय निवासार्थं कुरुतम् ॥

English translation:

“Or bestow, Heaven and Earth, vast strength; give us, Earth and Heaven, a spacious habitation for our comfort; so arrange, that infinite wealth may be ours, remove, beneficent deities, iniquity from our abode.”

And, Heaven and Earth, you two very gracious world-halves—you will make broad, lofty dominion as shelter
great(ly), so that there will be a faultless wide realm for our peaceful dwelling, you two Holy Places.

There is a surprising lack of agreement about the construction of this vs. Both Geldner and Renou take ab as a separate clause, which requires them to supply a verb for it (“ihr … besitzet”; “qui avez”). In cd they also both construe maháḥ in the yathā́ cl., but this is impossible, since it precedes the main verb karathaḥ. (I take maháḥ adverbially, as often and in 6d below [by my account].) See Oldenberg for a rather fussy disc. of various possibilities in cd. I do not see the problem with my interpr., which has karathaḥ in c govern the accusatives in ab, with a yáthā purpose cl. taking up most of cd (starting with várivaḥ right before the subord. conj.) This cl. lacks an overt verb, but an existential subjunctive ásat ‘there will be’ is easy to supply. (All interpr. must do something like this, unless they emend to accented *kárathaḥ.) Geldner (n. 3cd) worries about the tautology of … no, asmé …, which he avoids by construing naḥ with maháḥ … várivaḥ and asmé with the NP of d (“Machet, dass uns grosse Freibahn werde (und) unserem Wohnsitz Befreiung von allem Übel”)(sim.

Renou), but I find the pronominal doubling far less troublesome than extracting a piece of the subord. clause and fronting it around the main verb, as the Geldner/Renou interpr.

requires.

And, O ye Heaven and Earth, a wide dominion, O ye most blissful Worlds, our lofty shelter,
Give ample room and freedom for our dwelling, a home, ye Hemispheres, which none may rival.

Und ihr, Himmel und Erde, besitzet die weite, hohe, schirmende Herrschaft, ihr huldvollen Rodasi. Machet, daß uns große Freibahn werde und unserem Wohnsitz Befreiung von allem Übel, ihr beiden Dhisana.

Und, Erd’ und Himmel, macht uns weit die Herrschaft, o holde Welten, gross die Zufluchtsstätte, Und fest den Frieden, dass er unbedroht sei in unserm Sitze, o ihr Weltenschalen.

А вы, о Небо-и-Земля, (обладающие) широкой властью,
Высокой защитой, о две очень благожелательные половины вселенной,
Сделайте, чтобы широкий простор мощно нам (открылся)
(И чтобы) для жилья нашего (была) уверенность, о две Дхишана!

• विश्वेदेवा:
• ऋजिश्वाः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर विद्वान् जन किसके तुल्य क्या करें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे अध्यापक और उपदेशको ! तुम (यथा) जैसे (रोदसी) बहुत कार्य और (सुषुम्ने) सुन्दर सुख करनेवाली (धिषणे) व्यवहारों को धारण करनेवाली (द्यावापृथिवी) बिजुली और भूमि (नः) हमारे (उरु) बहुत (बृहत्) महान् (शरणम्) आश्रय और (क्षत्रम्) धन राज्य वा क्षत्रियकुल को सिद्ध करते हैं, वैसे (महः) बड़े (वरिवः) सेवन (उत) और (अनेहः) न नष्ट करने योग्य व्यवहार (अस्मे) हम लोगों में (क्षयाय) निवास करने के लिये (करथः) सिद्ध करो ॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जो अध्यापन और उपदेश करनेवाले जन सूर्य और भूमि के तुल्य सब को विद्यादान, धारण और शरण देते हैं तथा जो सत्य, यथार्थवक्ता और विद्वानों की सेवा करते हैं, वे सर्वथा माननीय होते हैं ॥३॥

अन्वय: हे अध्यापकोपदेशकौ ! युवां यथा रोदसी सुषुम्ने धिषणे द्यावापृथिवी न उरु बृहच्छरणं क्षत्रं कुरुतस्तथा महो वरिव उताऽनेहोऽस्मे क्षयाय करथः कुर्य्यातम् ॥३॥

पुनर्विद्वांसः किंवत्किं कुर्य्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) (द्यावापृथिवी) विद्युद्भूमी (क्षत्रम्) धनं राज्यं क्षत्रियकुलं वा (उरु) बहु (बृहत्) महत् (रोदसी) बहुकार्य्यकरे (शरणम्) आश्रयम् (सुषुम्ने) सुष्ठु सुखकरे (महः) महत् (करथः) (वरिवः) परिचरणम् (यथा) (नः) अस्माकम् (अस्मे) अस्मासु (क्षयाय) निवासाय (धिषणे) धारिके (अनेहः) अहन्तव्यं सततं रक्षणीयं व्यवहारम् ॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। येऽध्यापकोपदेशकाः सूर्यभूमिवत्सर्वेभ्यो विद्यादानधारणशरणानि प्रयच्छन्ति तथा ये सत्यस्याप्तानां विदुषां च सततं सेवां कुर्वन्ति ते सर्वथा माननीया भवन्ति ॥३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जे अध्यापन व उपदेश करणारे लोक सूर्य व भूमीप्रमाणे सर्वांना विद्यादान, धारण व शरण देतात. तसेच खऱ्या विद्वानांची सेवा करतात ते सदैव माननीय असतात. ॥ ३ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - ऋजिश्वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ᳓ नो रुद्र᳓स्य सून᳓वो नमन्ताम्
अद्या᳓ हूता᳓सो व᳓सवो अ᳓धृष्टाः
य᳓द् ईम् अ᳓र्भे महति᳓ वा हिता᳓सो
बाधे᳓ मरु᳓तो अ᳓हुवाम देवा᳓न्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

namantām ← √nam- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

rudrásya ← rudrá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

sūnávaḥ ← sūnú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ádhr̥ṣṭāḥ ← ádhr̥ṣṭa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

adyá ← adyá (invariable)

hūtā́saḥ ← √hū- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

vásavaḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

árbhe ← árbha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

hitā́saḥ ← √dhā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

īm ← īm (invariable)

mahatí ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

vā ← vā (invariable)

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

áhvāma ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

bādhé ← bādhá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

marútaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

आ । नः॒ । रु॒द्रस्य॑ । सू॒नवः॑ । न॒म॒न्ता॒म् । अ॒द्य । हू॒तासः॑ । वस॑वः । अधृ॑ष्टाः ।
यत् । ई॒म् । अर्भे॑ । म॒ह॒ति । वा॒ । हि॒तासः॑ । बा॒धे । म॒रुतः॑ । अह्वा॑म । दे॒वान् ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• rudrasya ← rudra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Shiva; Rudra; eleven; rudra [word]; eleventh.”

• sūnavo ← sūnavaḥ ← sūnu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “son; offspring.”

• namantām ← nam
• [verb], plural, Present imperative
• “bow; bend; condescend; worship; bend; lower.”

• adyā ← adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• hūtāso ← hūtāsaḥ ← hvā
• [verb noun], nominative, plural
• “raise; call on; call; summon.”

• vasavo ← vasavaḥ ← vasu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Vasu; Vasu; eight; vas; audbhida; Deva; sun; pāṃśuja; Agni.”

• ‘dhṛṣṭāḥ ← adhṛṣṭāḥ ← adhṛṣṭa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “modest; invincible.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• īm ← īṃ
• [adverb]

• arbhe ← arbha
• [noun], locative, singular, masculine
• “few; small; unimportant.”

• mahati ← mahat
• [noun], locative, singular, masculine
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• hitāso ← hitāsaḥ ← dhā
• [verb noun], nominative, plural
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• bādhe ← bādha
• [noun], locative, singular, masculine
• “danger.”

• maruto ← marutaḥ ← marut
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• ahvāma ← hvā
• [verb], plural, Thematic aorist (Ind.)
• “raise; call on; call; summon.”

• devān ← deva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

रुद्रस्य सूनवः पुत्रा मरुतः अद्य अस्मिन् काले हूतासः आहूताः सन्तः नः अस्मान् प्रति आ नमन्ताम् आनता भवन्तु । आगच्छन्तु । कीदृशाः । वसवः वासयितारः अधृष्टाः अन्यैरहिंसिताः। यत् यदा ईम् एनान् मरुतः देवान् अर्भे अल्पे महति प्रभूते वा बाधे संग्रामे हितासः निहिताः स्थिताः सन्तो वयम् अह्वाम आह्वयाम तदानीमद्येत्यन्वयः ॥

English translation:

“May the sons of Rudra, givers of dwellings, the unsubdued, invoked on this occasion, stoop down to us, inasmuch as we call upon the divine Maruts that they may be our helpers in difficulty, great or small.”

Let the sons of Rudra incline themselves to us here, the unassailable good ones invoked today,
since we, placed in petty or in great distress, have called upon the
Maruts, the gods—

This day invited may the Sons of Rudra, resistless, excellent, stoop down to meet us;
For, when beset with slight or sore affliction, we ever call upon the Gods, the Maruts;

Die Söhne des Rudra sollen sich uns zuneigen, die unbezwinglichen Vasu´s heute gerufen, wenn wir in kleine oder große Bedrängnis gebracht, die Götter Marut angerufen haben;

Des Rudra Söhne mögen uns geneigt sein, die heut gerufnen, guten, unbesiegten, Die Maruts, die als Götter stets wir riefen, umringt von leichtem oder schwerem Drangsal.

Пусть склонятся перед нами сыновья Рудры,
Призванные сегодня Васу неодолимые,
Когда мы, попав в малое или большое
Стеснение, воззвали к Марутам-богам,

• विश्वेदेवा:
• ऋजिश्वाः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर विद्वान् कैसे हो, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (यत्) जो (हूतासः) बुलाये हुए (अधृष्टाः) अप्रगल्भ (वसवः) आदि कोटिवाले विद्वान् जन (बाधे) विलोड़न के निमित्त (अर्भे) थोड़ी अवस्थावाले (महति, वा) वा बहुत अवस्थावाले जन में (हितासः) हित करनेवाले वा (रुद्रस्य) दुष्टों के रुलानेवाले के (सूनवः) सन्तान (मरुतः) मनुष्य (नः) हम लोगों को (अद्या) आज (आ, नमन्ताम्) अच्छे प्रकार नमें उन (देवान्) विद्वानों को हम लोग (ईम्) सब ओर से (अह्वाम) चाहें ॥४॥

भावार्थभाषाः - जो विद्वान् जन, चक्रवर्ती राजा वा क्षुद्रजन में पक्षपात छोड़ कर हित के लिये वर्त्तमान, नम्र, विद्वानों के प्रिय मनुष्य हैं, वे यहाँ भाग्यशाली होते हैं ॥४॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यद्ये हूतासोऽधृष्टा वसवो बाधेऽर्भे महति वा हितासो रुद्रस्य सूनवो [मरुतो] नोऽद्याऽऽनमन्तां तान् देवान् वयमीमह्वाम ॥४॥

पुनर्विद्वांसः कीदृशा भवेयुरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) (नः) अस्मान् (रुद्रस्य) दुष्टानां रोदयितुः (सूनवः) अपत्यानि (नमन्ताम्) (अद्या) इदानीम्। अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (हूतासः) कृताह्वानाः सन्तः (वसवः) आदिकोटिस्था विद्वांसः (अधृष्टाः) अप्रगल्भाः (यत्) ये (ईम्) सर्वतः (अर्भे) अल्पवयसि जने (महति) (वा) (हितासः) (बाधे) (मरुतः) मनुष्याः (अह्वाम) इच्छेम (देवान्) विदुषः ॥४॥

भावार्थभाषाः - ये विद्वांसश्चक्रवर्त्तिनि राजनि क्षुद्रे जने वा पक्षपातं विहाय हिताय वर्त्तमाना नम्रा विद्वत्प्रिया मनुष्याः सन्ति तेऽत्र भाग्यशालिनो वर्त्तन्ते ॥४॥

भावार्थभाषाः - जे विद्वान लोक चक्रवर्ती राजा किंवा क्षुद्र लोकांत भेदभाव न करता त्यांचे हित करतात, नम्र असून विद्वानांचे प्रिय असतात ते भाग्यशाली असतात. ॥ ४ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - ऋजिश्वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

मिम्य᳓क्ष ये᳓षु रोदसी᳓ नु᳓ देवी᳓
सि᳓षक्ति पूषा᳓ अभिअर्धय᳓ज्वा
श्रुत्वा᳓ ह᳓वम् मरुतो य᳓द् ध याथ᳓
भू᳓मा रेजन्ते अ᳓ध्वनि प्र᳓विक्ते

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
devī́ ← devī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

mimyákṣa ← √myakṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

nú ← nú (invariable)

rodasī́ ← rodasī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

yéṣu ← yá- (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

abhyardhayájvā ← abhyardhayájvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pūṣā́ ← pūṣán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

síṣakti ← √sac- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ha ← ha (invariable)

hávam ← háva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

marutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

śrutvā́ ← √śru- (root)
{non-finite:CVB}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yāthá ← √yā- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ádhvani ← ádhvan- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

bhū́ma ← bhū́man- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

právikte ← √vij- (root)
{case:LOC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

rejante ← √rej- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

मि॒म्यक्ष॑ । येषु॑ । रो॒द॒सी । नु । दे॒वी । सिस॑क्ति । पू॒षा । अ॒भ्य॒र्ध॒ऽयज्वा॑ ।
श्रु॒त्वा । हव॑म् । म॒रु॒तः॒ । यत् । ह॒ । या॒थ । भूम॑ । रे॒ज॒न्ते॒ । अध्व॑नि । प्रऽवि॑क्ते ॥

• mimyakṣa ← myakṣ
• [verb], singular, Perfect indicative
• “be situated; attach.”

• yeṣu ← yad
• [noun], locative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• rodasī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “heaven and earth; Earth.”

• nu
• [adverb]
• “now; already.”

• devī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Parvati; queen; goddess; Devi.”

• siṣakti ← sac
• [verb], singular, Present indikative
• “accompany; follow; company; obey; participate; enter.”

• pūṣā ← pūṣan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Pushan; pūṣan [word]; sun.”

• abhyardhayajvā ← abhyardha
• [noun], masculine

• abhyardhayajvā ← yajvā ← yajvan
• [noun], nominative, singular, masculine

• śrutvā ← śru
• [verb noun]
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• havam ← hava
• [noun], accusative, singular, masculine
• “invocation.”

• maruto ← marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• yaddha ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• yaddha ← ha
• [adverb]
• “indeed; ha [word].”

• yātha ← yā
• [verb], plural, Present indikative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• bhūmā ← bhūmāḥ ← bhūma
• [noun], nominative, plural, masculine

• rejante ← rej
• [verb], plural, Present indikative
• “tremor; flicker.”

• adhvani ← adhvan
• [noun], locative, singular, masculine
• “way; journey; adhvan [word]; time; path; method; road; time; distance.”

• pravikte ← pravij ← √vij
• [verb noun], locative, singular

येषु मरुत्सु रोदसी रुद्रस्य पत्नी देवी द्योतमाना माध्यमिका वाक् मिम्यक्ष नु क्षिप्रं संगच्छते । तथा अभ्यर्धयज्वा स्तोतॄनभ्यर्धयन् समृद्धान् कुर्वन् यो यजति धनेन पूजयति तादृशः पूषा पोषको देवश्च सिषक्ति यान् मरुतः सेवते । ‘ अभ्यर्धयज्वाभ्यर्धयन्यजति ’ (निरु. ६.६ ) इति यास्कः । हे मरुतः ते यूयं हवम् अस्मदीयमाह्वानं श्रुत्वा यद्ध यदा खलु याथ आगच्छथ तदानीम् अध्वनि मार्गे प्रविक्ते गमनार्थं पृथक्कृते सति तत्र विद्यमानानि भूम भूतजातानि रेजन्ते कम्पन्ते । तथा च मन्त्रान्तरं - प्र वेपयन्ति पर्वतान्वि विञ्चन्ति वनस्पतीन्’ (ऋ. सं. १. ३९.५) इति ॥ ॥ ८ ॥

English translation:

“With whom the divine Heaven and Earth are associated; whom Pūṣan, the rewarder (of his worshippers) with prosperity, honours; when, Maruts, having heard our invocation, you come hither, then on your several paths all beings tremble.”

The ones to whom the goddess Rodasī is joined, on whom Pūṣan attends, sharing the sacrifice by halves.
O Maruts, when, on having heard our call, you make your drive, the worlds tremble at your agitated course.

Both Geldner and Renou take b as an indep. cl., while I interpr. it as a dependent clause parallel to pāda a, likewise hanging off yéṣu. Either is grammatically possible, since the verb of b síṣakti is pāda-initial and could owe its accent to that position.

And in fact there’s little actual difference in content between the two interpr., because both Geldner and Renou sneak the Maruts into the pāda anyway.

The more crucial question in b is the meaning of the hapax abhyardhayájvan-.

Most take it as expressing a hostile, oppositional, or at least separated relationship, e.g., Geldner “Gegenverehrer,” AiG II.1.67 “gesondert opfern,” Renou “(dieu) recevant un sacrifice distinct.” Certainly by the time of the BYV Saṃhitās, abhyardhá- (or -ás; see below) is used to mean ‘apart from, separated from’; cf., e.g., MS II.5.4 (52: 14) … yó rājanyò ‘bhyardhó viśáś carati “a Rājanya who goes about apart from his clan” (/ Amano “… der Rājanya, der von seinem Volk abseits wandeln”). (For Amano’s interpr. of the form as an adv. in -aḥ and her detailed discussion of its use in this textual stratum, see her n. 2500 [that number is not a typo!].) However, in the RV árdha- (and ardhá-) refers rather to a ‘half’ or a ‘side’. In X.26.5, a passage adduced by Geldner, Pūṣan is described as prátyardhir yajñā́nām, which even Geldner tr. as “der bei den Opfern (mit den Göttern) halbpart macht” and Sāyaṇa. glosses ardhabhak ‘half-sharer’.

The point, I think, is that Pūṣan is almost always in partnership with other gods, indeed often in dvandvas like índrā-pūṣán- (cf. nearby VI.57.1), somā-pūṣán-, and the only sacrifices he is likely to receive will be shared with (an)other more prominent god or gods. In a way, this characterization of Pūṣan is the exact opposite of Rudra in the previous hymn (VI.49.10), where it is emphasized that Rudra receives a separate invocation, apart from the other gods. For Pūṣan’s relationship to the Maruts, see nearby VI.48, where the Pūṣan vss. (14-19) are sandwiched between Marut vss. (11-13, 20-21) and Pūṣan is compared to the Marut troop (VI.48.15).

Compared to later texts, the gerund is comparatively rare in the RV; the -tvā gerund is found only 21x. The configuration of pāda c shows that the gerund phrase (śrutvā́hávam marutaḥ) must constitute a separate syntactic unit here, since the subord. conj. yád occurs only after the whole phrase, and it is followed by 2ndposition part. (d)ha.

To whom the Goddess Rodasi clings closely, whom Pusan follows bringing ample bounty.
What time ye hear our call and come, O Maruts, upon your separate path all creatures tremble.

An die sich jetzt die Göttin Rodasi angeschlossen hat - Pusan gesellt sich dazu als ihr Gegenverehrer. Wenn ihr Marut den Ruf erhöret und kommet, so zittern die Länder auf eurem auserwählten Wege.

Bei denen Rodasi, die Göttin, funkelt, und gern der holde Spender Puschan weilet; Wenn ihr, o Maruts, kommt auf unser Rufen, erbeben auf der schwanken Bahn die Welten.

К которым приникла Родаси-богиня!
(За ней) следует Пушан, получающий особую жертву.
Когда же, услышав зов, вы выезжаете, о Маруты,
Трясутся земли на далеко простирающемся (вашем) пути.

• विश्वेदेवा:
• ऋजिश्वाः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर विद्वान् जनों को क्या करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मरुतः) मनुष्यो ! (येषु) जिन वायु आदि पदार्थों में (रोदसी) प्रकाश और भूमि (देवी) जोकि दिव्यगुणवाली हैं उनको (अभ्यर्धयज्वा) मुख्य के आधे में सङ्गत होनेवाला (पूषा) पुष्टि करनेवाला मेघ (सिषक्ति) सींचता है आप इससे (नु) शीघ्र (मिम्यक्ष) शीघ्र जाइये (यत्) जो (ह) निश्चय कर (भूमा) भूमि में वा (प्रविक्ते) प्रकर्षकर चलने योग्य (अध्वनि) मार्ग में (रेजन्ते) काँपते वा जाते हैं उनके (हवम्) शब्द को (श्रुत्वा) सुनकर उनको तुम (याथ) प्राप्त होओ ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वानो ! तुम सूर्य्य और पृथिवी के तुल्य प्रकाश और क्षमाशील होकर सबके प्रश्नों को सुनकर समाधान देओ, जैसे भूमि आदि लोक अपने-अपने मार्ग में नियम से जाते हैं, वैसे नियम से धर्ममार्ग में जाओ ॥५॥

अन्वय: हे मरुतो ! येषु रोदसी देवी अभ्यर्धयज्वा पूषा सिषक्ति त्वमतो नु मिम्यक्ष यद्ये ह भूमा प्रविक्तेऽध्वनि रेजन्ते तेषां हवं श्रुत्वैतान् यूयं याथ ॥५॥

पुनर्विद्वद्भिः किं कर्त्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (मिम्यक्ष) तूर्णं गच्छ (येषु) वाय्वादिषु (रोदसी) प्रकाशभूमी (नु) (देवी) दिव्यगुणे (सिषक्ति) सिञ्चति (पूषा) पुष्टिकरो मेघः (अभ्यर्धयज्वा) आभिमुख्यस्यार्द्धे सङ्गन्ता (श्रुत्वा) (हवम्) शब्दम् (मरुतः) मनुष्याः (यत्) ये (ह) किल (याथ) गच्छथ (भूमा) भूमी। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (रेजन्ते) कम्पन्ते गच्छन्ति वा (अध्वनि) मार्गे (प्रविक्ते) प्रकर्षेण चलितव्ये ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वांसो ! यूयं सूर्यपृथिवीवत्प्रकाशक्षमाशीला भूत्वा सर्वेषां प्रश्नाञ्छ्रुत्वा समाधत्त, यथा भूम्यादिलोकाः स्वस्वमार्गे नियमेन गच्छन्ति तथा नियमेन धर्ममार्गे गच्छत ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वानांनो ! तुम्ही सूर्य व पृथ्वीप्रमाणे प्रकाशशील व क्षमाशील बनून सर्वांचे प्रश्न ऐकून समाधान करा. जसे भूमी इत्यादी गोल नियमपूर्वक आपापल्या मार्गाने जातात तसे नियमाने धर्ममार्गाने जा. ॥ ५ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - ऋजिश्वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अभि᳓ त्यं᳓ वीरं᳓ गि᳓र्वणसम् अर्च
इ᳓न्द्रम् ब्र᳓ह्मणा जरितर् न᳓वेन
श्र᳓वद् इ᳓द् ध᳓वम् उ᳓प च स्त᳓वानो
रा᳓सद् वा᳓जाँ उ᳓प महो᳓ गृणानः᳓

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
abhí ← abhí (invariable)

arca ← √r̥c- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

gírvaṇasam ← gírvaṇas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tyám ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vīrám ← vīrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

bráhmaṇā ← bráhman- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

jaritar ← jaritár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

návena ← náva- 2 (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

ca ← ca (invariable)

hávam ← háva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ít ← ít (invariable)

śrávat ← √śru- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

stávānaḥ ← √stu- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

úpa ← úpa (invariable)

gr̥ṇānáḥ ← √gr̥̄- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

maháḥ ← máh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

rā́sat ← √rā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

úpa ← úpa (invariable)

vā́jān ← vā́ja- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

अ॒भि । त्यम् । वी॒रम् । गिर्व॑णसम् । अ॒र्च॒ । इन्द्र॑म् । ब्रह्म॑णा । ज॒रि॒तः॒ । नवे॑न ।
श्रव॑त् । इत् । हव॑म् । उप॑ । च॒ । स्तवा॑नः । रास॑त् । वाजा॑न् । उप॑ । म॒हः । गृ॒णा॒नः ॥

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• tyaṃ ← tyam ← tya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “that.”

• vīraṃ ← vīram ← vīra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• girvaṇasam ← girvaṇas
• [noun], accusative, singular, masculine

• arcendram ← arca ← arc
• [verb], singular, Present imperative
• “sing; worship; honor; praise; welcome.”

• arcendram ← indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• brahmaṇā ← brahman
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• jaritar ← jaritṛ
• [noun], vocative, singular, masculine
• “singer.”

• navena ← nava
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “new; fresh; young; matutinal; recent; nava [word]; modern; fresh.”

• śravad ← śravat ← śru
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• iddhavam ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• iddhavam ← havam ← hava
• [noun], accusative, singular, masculine
• “invocation.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• stavāno ← stavānaḥ ← stu
• [verb noun], nominative, singular
• “laud; praise; declare; stu.”

• rāsad ← rāsat ← rā
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “give; impart.”

• vājāṃ ← vāja
• [noun], accusative, plural, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• maho ← mahaḥ ← mah
• [noun], accusative, plural, masculine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• gṛṇānaḥ ← gṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “praise.”

हे जरितः स्तोतः त्यं तं प्रसिद्धं वीरं वीर्यवन्तं विशेषेण शत्रूणामीरकं वा गिर्वणसं गिरां संभक्तारमेवंविधम् इन्द्रं नवेन अभिनवेन शोभनेन ब्रह्मणा स्तोत्रेण अभि अर्च अभिष्टुहि । स च स्तवानः स्तूयमानः सन् हवम् अस्मदीयं स्तोत्रम् उप श्रवदित् उपशृणुयादेव । अपि च गृणानः स्तूयमान इन्द्रः महः महतः प्रभूतान् वाजान् अन्नानि च उप रासत प्रदेयात् । यत एवमतः स्तुहीत्यर्थः ॥

English translation:

“Praise, worshipper, with a new hymn, that hero, Indra, who is deserving of praise; may he, so glorified hear our invocation; may he, so lauded, bestow upon us abundant food.”

Chant to this hero who has a yearning for songs—to Indra with a new sacred formulation, o singer.
He will hear the call. While being praised and being greatly hymned, he will give rewards.

The published translation omits the íd. I might emend it to “Just he will hear the call.” In cd I take ca as “inverse” ca (X ca … Y, rather than normal X … Y ca) connecting the two very similar participial phrases … úpa ca stávānaḥ, … úpa mahó gṛṇānáḥ# “being praised and being hymned.” Klein (DGRV I.122-23, 125, 173) by contrast takes it as conjoining the verbs of the two clauses, śrávat and rā́sat in the configuration #śrávat … úpa ca stávāno, rā́sat …), but placed after the preverb of the verbal lexeme in the 2nd clause (that is, by his interpr. úpa … rā́sat). Since úpa never appears otherwise with √rā but is quite common with √stu, this interpr. seems unlikely. As noted above (ad 3c), I take maháḥ as the adverbially used -s-stem, against the standard view that it is a masc. acc. pl. (to the stem máh-) modifying vā́jān. The standard view is not impossible, but given the paired úpa … PART construction, word order favors taking maháḥ as part of the 2nd participle phrase.

With a new hymn extol, O thou who singest, the Lover of the Song, the Hero Indra.
May he, exalted, hear our invocation, and grant us mighty wealth and strength when lauded.

Preise jenen Helden, der Lob liebt, den Indra mit neuer Erbauungsrede, o Sänger! Er höre auf den Ruf, und besungen spende er große Belohnungen, der Gefeierte.

Erhebe diesen liederfrohen Helden, den Indra nun mit neuem Lied, o Sänger, Er höre recht den Ruf, wenn wir ihn preisen, und schenke Güter er, der hochgelobte.

Восславь того героя, любящего хвалебные песни,
Индру, о певец, новым священным словом.
Пусть услышит он призыв, когда его восхваляют,
Пусть дарует великие награды, когда его воспевают!

• विश्वेदेवा:
• ऋजिश्वाः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर विद्वानों को क्या उपदेश कर क्या करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (जरितः) स्तुति करनेवाले जन ! आप (महः) बहुत (वाजान्) अन्नादिकों की (गृणानः) प्रशंसा करते हुए (उप, रासत्) समीप में दें और (स्तवानः) स्तुति करते हुए (हवम्) सत्य की प्रशंसा को (उप, श्रवत्) सुनें (इत्) ही तथा (नवेन) नवीन (ब्रह्मणा) धन वा अन्नादि से (त्यम्) उस (गिर्वणसम्) वाणियों से सेव्यमान (वीरम्) वीरवान् तथा (इन्द्रम्) परमैश्वर्यवान् का (च) भी (अभि, अर्च) सब ओर से सत्कार करो ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वन् ! आप सब के प्रश्नों को सुनकर समाधान देते हुए और अन्नादि पदार्थों की प्राप्ति कराते हुए धार्मिक वीरों को और धनाढ्यों को सर्वदा शिक्षा देवें, जिससे इनका ऐश्वर्य अन्याय मार्ग में नष्ट न हो ॥६॥

अन्वय: हे जरितो ! भवान् महो वाजान् गृणान उप रासत् स्तवानो हवमुप श्रवदित्। नवेन ब्रह्मणा त्यं गिर्वणसं वीरमिन्द्रं चाभ्यर्च ॥६॥

पुनर्विदुषा किमुपदिश्य किं कारयितव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अभि) (त्यम्) तम् (वीरम्) वीरवन्तम् (गिर्वणसम्) गीर्भिः सेव्यमानम् (अर्च) सत्कुरु (इन्द्रम्) परमैश्वर्यवन्तम् (ब्रह्मणा) धनेनान्नादिना वा (जरितः) स्तावक (नवेन) नूतनेन (श्रवत्) शृणुयात् (इत्) एव (हवम्) सत्यप्रशंसाम् (उप) (च) (स्तवानः) स्तुवन् (रासत्) (वाजान्) अन्नादीन् (उप) (महः) महतः (गृणानः) प्रशंसन् ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वंस्त्वं सर्वेषां प्रश्नाञ्छ्रुत्वा समादधनन्नादीन् प्रापयन् धार्मिकान् वीरान् धनाढ्यांश्च सर्वदा शिक्षेथा येनैतेषामैश्वर्यमन्यायमार्गे विनष्टं न स्यात् ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वानांनो ! तुम्ही सर्व प्रश्न ऐकून उत्तरे द्या. धार्मिक वीरांना व धनवान लोकांना अन्न इत्यादीची प्राप्ती करून सदैव शिक्षण द्या. ज्यामुळे त्यांचे ऐश्वर्य अन्याय मार्गाने नष्ट होऊ नये. ॥ ६ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - ऋजिश्वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ओमा᳓नम् आपो मानुषीर् अ᳓मृक्तं
धा᳓त तोका᳓य त᳓नयाय शं᳓ योः᳓
यूयं᳓ हि᳓ ष्ठा᳓ भिष᳓जो मातृ᳓तमा
वि᳓श्वस्य स्थातु᳓र् ज᳓गतो ज᳓नित्रीः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ámr̥ktam ← ámr̥kta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

āpaḥ ← áp- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:PL}

mānuṣīḥ ← mā́nuṣa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:PL}

omā́nam ← omán- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dhā́ta ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

śám ← śám (invariable)

tánayāya ← tánaya- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

tokā́ya ← toká- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

yós ← yós (invariable)

bhiṣájaḥ ← bhiṣáj- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

hí ← hí (invariable)

mātŕ̥tamāḥ ← mātŕ̥tama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sthá ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yūyám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

jágataḥ ← jágat- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

jánitrīḥ ← jánitrī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

sthātúḥ ← sthātár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

víśvasya ← víśva- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ओ॒मान॑म् । आ॒पः॒ । मा॒नु॒षीः॒ । अमृ॑क्तम् । धात॑ । तो॒काय॑ । तन॑याय । शम् । योः ।
यू॒यम् । हि । स्थ । भि॒षजः॑ । मा॒तृऽत॑माः । विश्व॑स्य । स्था॒तुः । जग॑तः । जनि॑त्रीः ॥

• omānam ← oman
• [noun], accusative, singular, masculine
• “relief; aid.”

• āpo ← āpaḥ ← ap
• [noun], vocative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• mānuṣīr ← mānuṣīḥ ← mānuṣa
• [noun], vocative, plural, feminine
• “human.”

• amṛktaṃ ← amṛktam ← amṛkta
• [noun], accusative, singular, masculine
• “new; undamaged; complete.”

• dhāta ← dhā
• [verb], plural, Aorist imperative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• tokāya ← toka
• [noun], dative, singular, neuter
• “offspring.”

• tanayāya ← tanaya
• [noun], dative, singular, neuter
• “biological.”

• śaṃ ← śam
• [adverb]
• “śam [word].”

• yoḥ ← yos
• [noun], accusative, singular, neuter
• “fortune.”

• yūyaṃ ← yūyam ← tvad
• [noun], nominative, plural
• “you.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• ṣṭhā ← as
• [verb], plural, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• bhiṣajo ← bhiṣajaḥ ← bhiṣaj
• [noun], nominative, plural, masculine
• “doctor; alchemist; therapist; medicine.”

• mātṛtamā ← mātṛtamāḥ ← mātṛtama
• [noun], nominative, plural, masculine
• “motherly.”

• viśvasya ← viśva
• [noun], genitive, singular, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• sthātur ← sthātuḥ ← sthātṛ
• [noun], genitive, singular, masculine

• jagato ← jagataḥ ← jagat
• [noun], genitive, singular, masculine
• “movable; Jagatī; moving.”

• janitrīḥ ← janitrī
• [noun], nominative, plural, feminine
• “mother.”

हे आपः मानुषीः मनुष्यहिता यूयम् अमृक्तम् अहिंसितम् ओमानम् । अवति रक्षतीत्योमा रक्षकमन्नम्। तोकाय पुत्राय तनयाय तत्पुत्राय च धात धत्त । प्रयच्छत । तथा शं शमनमुपद्रवाणां योः यावनं पृथक्करणं च पृथक्कर्तव्यानां धत्त प्रयच्छत । कुत इत्यत आह । हि यस्मात् यूयं मातृतमाः मातृभ्योऽप्यधिकाः भिषजः स्थ भवथ तस्मात् धातेत्यन्वयः । कथं मातृभ्योऽप्यधिकं भैषज्यमस्तीत्यत आह । विश्वस्य सर्वस्य स्थातुः स्थावरस्य जगतः जङ्गमस्य जनित्रीः जनयित्र्यो भवथ । अतो यूयं भिषजः स्थ ॥ ।

English translation:

“Waters, friendly to mankind, grant uninterrupted (life) preserving (food) for (the perpetuation of our) sons and grandsons; grant us security and the removal (of all evil), for you are more than maternal physicians; you are the parents of the stationary and moveable universe.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Security and the removal of all evil: śaṃyoḥ: śamanam upadravāṇām, the appeasing of oppressiosn or violences; yāvanam pṛthakkartavyānām, the making separate of those things which are to be kept off

O Waters belonging to Manu, establish unimpaired succor as luck and lifetime for our offspring and descendants.
For you are the most motherly healers, the begetters of everything still and moving.

Give full protection, Friends of man, ye Waters, in peace and trouble, to our sons and grandsons.
For ye are our most motherly physicians, parents of all that standeth, all that moveth.

Ihr menschenfreundlichen Wasser bringet euer ungeschmälertes Schutzmittel, schaffet für den leiblichen Samen Wohlsein und Heil, denn ihr seid die mütterlichsten Ärzte, die Mütter von allem, was steht und geht.

Schenkt unbeschränkte Gunst, o menschenholde, o Wasser, Heil und Segen, Kind und Enkeln; Denn ihr ja seid die mütterlichsten Aerzte, gebärend alles, was da steht und wandert.

О воды, дружелюбные к людям, помощь полноценную
Даруйте для продолжения рода на счастье и благо!
Ведь вы самые материнские целительницы,
Родительницы (всего,) что стоит и что движется.

• विश्वेदेवा:
• ऋजिश्वाः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर विद्वान् जन क्या करें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे (मातृतमाः) अतीव माता के समान कृपालु तथा (जनित्रीः) उत्पन्न करनेवाली (तोकाय) थोड़ी आयुवाले सन्तान वा (तनयाय) सुन्दर कुमार सन्तान के लिये (शम्) सुख करती हैं, वैसे (यूयम्) तुम (आपः) जलों के समान (अमृक्तम्) अशुद्ध जन को वा (ओमानम्) रक्षा आदि करनेवाले को और (मानुषीः) मनुष्य सम्बन्धी प्रजाओं को (धात) धारण करो तथा (स्थातुः) स्थावर वा (जगतः) जङ्गम (विश्वस्य) संसार के (हि) जिस कारण तुम (भिषजः) वैद्य (स्था) हो, वा जैसे न्यायाधीश सबको सुख (योः) पहुँचाता है, वैसे यहाँ वर्त्तो ॥७॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे अध्यापक और उपदेशको ! तुम अपवित्र जन को सत्य ग्रहण कराकर शुद्ध करो तथा सब जगत् की रक्षा करने के निमित्त अविद्यारूपी रोग के निवारण करनेवाले होते हुए सब को माता के तुल्य पालो ॥७॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यथा मातृतमा जनित्रीस्तोकाय तनयाय शं कुर्वन्ति तथा यूयमाप इवाऽमृक्तमोमानं मानुषीः प्रजा धात स्थातुर्जगतो विश्वस्य हि यूयं भिषजः स्था यथा न्यायेशः सर्वान् सुखं योः प्रापयति तथैवाऽत्र वर्त्तध्वम् ॥७॥

पुनर्विद्वांसः किं कुर्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ओमानम्) रक्षादिकर्त्तारम् (आपः) जलानीव (मानुषीः) मनुष्यसम्बन्धिनीः प्रजाः (अमृक्तम्) अशुद्धं जनम् (धात) धरत (तोकाय) अल्पवयसे (तनयाय) सुकुमाराय सन्तानाय (शम्) सुखम् (योः) प्रापयति (यूयम्) (हि) यतः (स्था) भवत। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (भिषजः) सद्वैद्याः (मातृतमाः) अतिशयेन मातृवत् कृपालवः (विश्वस्य) संसारस्य (स्थातुः) स्थावरस्य (जगतः) जङ्गमस्य (जनित्रीः) जनन्यः ॥७॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे अध्यापकोपदेशका यूयमशुद्धं जनं सत्यं ग्राहयित्वा शुद्धं सम्पादयत सर्वस्य जगतो रक्षणेऽविद्यारोगनिवारकः सन्तः सर्वान् मातृवत् पालयत ॥७॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे अध्यापक व उपदेशकांनो! तुम्ही अपवित्र लोकांना सत्य ग्रहण करायला लावून त्यांना पवित्र करा व सर्व जगाचे रक्षण करण्यासाठी अविद्या रोगनिवारक बनून सर्वांचे मातेप्रमाणे पालन करा. ॥ ७ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - ऋजिश्वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ᳓ नो देवः᳓ सविता᳓ त्रा᳓यमाणो
हि᳓रण्यपाणिर् यजतो᳓ जगम्यात्
यो᳓ द᳓त्रवाँ उष᳓सो न᳓ प्र᳓तीकं
विऊर्णुते᳓ दाशु᳓षे वा᳓रियाणि

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

savitā́ ← savitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

trā́yamāṇaḥ ← √trā- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

híraṇyapāṇiḥ ← híraṇyapāṇi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jagamyāt ← √gam- (root)
{number:SG, person:3, mood:OPT, tense:PRF, voice:ACT}

yajatáḥ ← yajatá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dátravān ← dátravant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

prátīkam ← prátīka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

uṣásaḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dāśúṣe ← dāśváṁs- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vā́ryāṇi ← vā́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

vyūrṇuté ← √vr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

आ । नः॒ । दे॒वः । स॒वि॒ता । त्राय॑माणः । हिर॑ण्यऽपाणिः । य॒ज॒तः । ज॒ग॒म्या॒त् ।
यः । दत्र॑ऽवान् । उ॒षसः॑ । न । प्रती॑कम् । वि॒ऽऊ॒र्णु॒ते । दा॒शुषे॑ । वार्या॑णि ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• savitā ← savitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• trāyamāṇo ← trāyamāṇaḥ ← trā
• [verb noun], nominative, singular
• “protect; help.”

• hiraṇyapāṇir ← hiraṇya
• [noun]
• “aureate; gold.”

• hiraṇyapāṇir ← pāṇiḥ ← pāṇi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “hand; hoof; pāṇi [word].”

• yajato ← yajataḥ ← yajata
• [noun], nominative, singular, masculine
• “holy; august; sacrificial.”

• jagamyāt ← gam
• [verb], singular, Perfect optative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• datravāṃ ← datravat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “big.”

• uṣaso ← uṣasaḥ ← uṣas
• [noun], genitive, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• pratīkaṃ ← pratīkam ← pratīka
• [noun], nominative, singular, neuter
• “face; surface.”

• vyūrṇute ← vivṛ ← √vṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “open; comment; uncover; disclose.”

• dāśuṣe ← dāś
• [verb noun], dative, singular
• “sacrifice; give.”

• vāryāṇi ← vārya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “wealth.”

त्रायमाणः रक्षन् ‘हिरण्यपाणिः सुवर्णहस्तो हितरमणीयपाणिर्वा यजतः यष्टव्यः एवंभूतः सविता प्रेरकः देवः नः अस्मान् आ जगम्यात् आगच्छतु । यः देवः दत्रवान् धनवान् उषसो न प्रतीकम् उषसः प्रमुखमिव दाशुषे हवींषि दत्तवते यजमानाय वार्याणि वरणीयानि धनानि व्यूर्णुते विवृणोति प्रकाशयति स सवितेत्यन्वयः ॥

English translation:

“May the adorable, golden-handed Savitā, the preserver, come to us; he, the munificent, who, like the opening of the dawn, displays desirable (riches) to the offerer of the oblation.”

God Savitar, who gives protection, should come hither to us—the golden-palmed one deserving the sacrifice,
who, rich in gifts, like the face of Dawn discloses valuables to the pious.

With Geldner and Renou, I take the simile uṣáso ná prátīkam as a nominative phrase, matching the subject Savitar. Since the dakṣiṇās are distributed at dawn and Dawn is therefore associated with munificence, her face (= her light) can be characterized as a discloser of valuables. However, it would also be grammatically possible to take it as acc., with Savitar disclosing valuables as if disclosing the face of Dawn, though I think this less likely.

May Savitar come hither and approach us, the God who rescues, Holy, goldenhanded,
The God who, bounteous as the face of Morning, discloses precious gifts for him who worships.

Zu uns möge Gott Savitri schirmend mit der goldenen Hand, der Opferwürdige, kommen, der reich an Gaben wie die Erscheinung der Morgenröte dem Opferspender wünschenswertes Gut aufdeckt.

Es komme her Gott Savitar, der hehre, zu uns mit goldnen Händen der Beschützer, Der reich an Gaben dem Verehrer Schätze enthüllet wie der Morgenröthe Antlitz.

Пусть придет к нам бог Савитар, защищающий,
С золотыми ладонями, достойный жертв,
Который, имея дары, словно лик Ушас,
Раскрывает перед почитающим (его) избранные богатства.

• विश्वेदेवा:
• ऋजिश्वाः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर विद्वान् जन क्या करें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (यः) जो (दत्रवान्) दान देनेवाला (हिरण्यपाणिः) हाथ में सुवर्णादि लिये हुए और (यजतः) सङ्ग करनेवाला (देवः) दिव्यगुण, कर्म, स्वभावयुक्त (सविता) सूर्य के तुल्य (त्रायमाणः) रक्षक जन (उषसः) प्रभातवेला के (न) समान समय से (दाशुषे) देनेवाले के लिये (प्रतीकम्) प्रतीति करनेवाले पदार्थ और (वार्याणि) स्वीकार करने योग्य पदार्थों को (व्यूर्णुते) आच्छादित करता है तथा (नः) हम लोगों को (आ, जगम्यात्) सब ओर से निरन्तर प्राप्त हो, उसको हम लोग सदा सुखी करें ॥८॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो दानशील प्रभातवेला के समान सुन्दर प्रकाश करनेवाले जन सब के लिये विद्या और अभयदान देते हैं, वे संसार में श्रेष्ठ गिने जाते हैं ॥८॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यो दत्रवान् हिरण्यपाणिर्यजतो देवः सविता त्रायमाण उषसो न समयाद्दाशुषे प्रतीकं वार्याणि च व्यूर्णुते नोऽस्मानाऽऽजगम्यात्तं वयं सदा सुखयेम ॥८॥

पुनर्विद्वांसः किं कुर्य्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) (नः) अस्मान् (देवः) दिव्यगुणकर्मस्वभावः (सविता) सूर्य इव (त्रायमाणः) रक्षकः (हिरण्यपाणिः) हिरण्यं सुवर्णादिकं पाणौ हस्ते यस्य सः (यजतः) सङ्गन्ता (जगम्यात्) भृशं प्राप्नुयात् (यः) (दत्रवान्) दानवान् (उषसः) प्रभातवेलायाः (न) इव (प्रतीकम्) प्रतीतिकरम् (व्यूर्णुते) आच्छादयति (दाशुषे) दात्रे (वार्याणि) स्वीकर्त्तुमर्हाणि वस्तूनि ॥८॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! ये दानशीलाः प्रभातवेलावत्सुप्रकाशकाः सर्वेभ्यो विद्याऽभयदाने प्रयच्छन्ति ते जगति वरा गण्यन्ते ॥८॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! जी दानी व उषःकालाप्रमाणे चांगला प्रकाश देणारी माणसे सर्वांना अभयदान देतात ती जगात श्रेष्ठ समजली जातात. ॥ ८ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - ऋजिश्वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उत᳓ त्वं᳓ सूनो सहसो नो अद्य᳓
आ᳓ देवाँ᳓ अस्मि᳓न् अध्वरे᳓ ववृत्याः
सिया᳓म् अहं᳓ ते स᳓दम् इ᳓द् रातउ᳓
त᳓व स्याम् अग्ने अ᳓वसा सुवी᳓रः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
adyá ← adyá (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sahasaḥ ← sáhas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

sūno ← sūnú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

utá ← utá (invariable)

ā́ ← ā́ (invariable)

adhvaré ← adhvará- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

asmín ← ayám (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

vavr̥tyāḥ ← √vr̥t- (root)
{number:SG, person:2, mood:OPT, tense:PRF, voice:ACT}

ahám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

ít ← ít (invariable)

rātaú ← rātí- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

sádam ← sádam (invariable)

syā́m ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ávasā ← ávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

suvī́raḥ ← suvī́ra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

syām ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

उ॒त । त्वम् । सू॒नो॒ इति॑ । स॒ह॒सः॒ । नः॒ । अ॒द्य । आ । दे॒वान् । अ॒स्मिन् । अ॒ध्व॒रे । व॒वृ॒त्याः॒ ।
स्याम् । अ॒हम् । ते॒ । सद॑म् । इत् । रा॒तौ । तव॑ । स्या॒म् । अ॒ग्ने॒ । अव॑सा । सु॒ऽवीरः॑ ॥

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• sūno ← sūnu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “son; offspring.”

• sahaso ← sahasaḥ ← sahas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “force; strength; might; sahas [word]; conquest.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• adyā ← adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• devāṃ ← deva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• asminn ← asmin ← idam
• [noun], locative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• adhvare ← adhvara
• [noun], locative, singular, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• vavṛtyāḥ ← vṛt
• [verb], singular, Perfect optative
• “behave; happen; exist; return; dwell; die; roll; continue; act; exist; feed on; issue; move; travel; proceed; turn; situate; drive; account for; begin; do; inhere; revolve.”

• syām ← as
• [verb], singular, Present optative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• ahaṃ ← aham ← mad
• [noun], nominative, singular
• “I; mine.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• sadam
• [adverb]
• “always.”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• rātau ← rāti
• [noun], locative, singular, feminine
• “gift; bounty; favor.”

• tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• syām ← as
• [verb], singular, Present optative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• ‘vasā ← avasā ← avas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “aid; favor; protection.”

• suvīraḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvīraḥ ← vīraḥ ← vīra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

उत अपि च हे सहसः सूनो बलस्य पुत्राग्ने त्वम् अद्य अस्मिन् काले नः अस्मदीये अस्मिन्नध्वरे यागे देवान् यष्टव्यानिन्द्रादीन् आ ववृत्याः आवर्तय । आगमय । अपि च अहं ते तव रातौ धनस्य दाने सदमित् सर्वदैव वर्तमानः स्यां भवेयम् । तथा हे अग्ने तव अवसा त्वदीयेन रक्षणेन सुवीरः शोभनैर्वीरैः पुत्रपौत्रादिभिरुपेतश्च स्यां भवेयम् ॥

English translation:

“And do you, son of strength, bring back today the deities to this our sacrifice; may I be ever in (the enoyment of) your bounty; may I, through your protection, Agni, be blessed with excellent male descendants.”

And you, Son of Strength—you should turn the gods hither to us today to this ceremony here.
Might I be always within (the sphere of) your giving; by your help might I possess good heroes, Agni.

“within (the sphere of)” is an attempt to render the loc. rātaú, since “Might I always be in your giving” is hard to parse. Klein’s (DGRV I.422) “Might I be ever (present) at thy giving” is more elegant. I might emend the published translation to “Might I always be (there) at your giving.”

And thou, O Son of Strength, do thou turn hither the Gods to-day to this our holy service.
May I for evermore enjoy thy bounty and, Agni, by thy grace be rich in heroes.

Auch du, o Sohn der Kraft, mögest uns heute die Götter zu diesem Opfer herlenken. Ich möchte immer bei deiner Schenkung sein; durch deine Gnade möchte ich ein Meister sein.

Und wende du, o Sohn der Kraft, uns heute die Götter her zu dieser Opferfeier; Stets möcht ich sein in deiner Gunst, o Agni, durch deinen Beistand reich an tapfern Söhnen.

А также ты, о сын силы, сегодня к нам
Поверни богов на этом обряде!
Да буду я всегда у тебя в милости!
Да буду я с твоей помощью обладателем хороших сыновей!

• विश्वेदेवा:
• ऋजिश्वाः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

फिर मनुष्यों को किससे क्या प्रार्थना करनी योग्य है, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सहसः) शरीर और आत्मा के बल से युक्त विद्वान् के (सूनो) विद्यासम्बन्धी पुत्र (अग्ने) अग्नि के तुल्य प्रकाशित आत्मावाले ! (त्वम्) आप (अद्या) आज (अस्मिन्) इस (अध्वरे) न नष्ट करने योग्य विद्या प्राप्ति के व्यवहार में (नः) हम (देवान्) विद्वानों को वा दिव्य भोगों को (आ, ववृत्याः) अच्छे प्रकार प्रवृत्त कीजिये जिससे (अहम्) मैं (सदम्) प्राप्त होने योग्य पदार्थ को पाकर (ते) आपके (रातौ) दान कर्म में स्थिर (स्याम्) होऊँ (उत) और (तव) आपके (अवसा) रक्षा आदि कर्म से (सुवीरः) सुन्दर योद्धाओंवाला मैं (इत्) ही (स्याम्) होऊँ ॥९॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वन् ! यदि आप सब हमको सुख पहुँचाइये तो हम विद्या देनेवाले महावीर होकर आपकी सेवा को निरन्तर करें ॥९॥

अन्वय: हे सहसः सूनोऽग्ने ! त्वमद्याऽस्मिन्नध्वरे नो देवाना ववृत्या येनाहं सदं प्राप्य ते रातौ स्थिरः स्यामुत तवावसा सुवीरोऽहमिदेव स्याम् ॥९॥

पुनर्मनुष्यैः कस्मात् किं प्रार्थनीयमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) (त्वम्) (सूनो) विद्यासन्तान (सहसः) शरीरात्मबलवतो विदुषः (नः) अस्मान् (अद्या) अस्मिन्दिने। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (आ) (देवान्) विदुषो दिव्यान् भोगान् वा (अस्मिन्) (अध्वरे) अहिंसनीये विद्याप्राप्तिव्यवहारे (ववृत्याः) प्रवर्त्तयेः (स्याम्) भवेयम् (अहम्) (ते) तव (सदम्) प्राप्तव्यम् (इत्) एव (रातौ) दाने (तव) (स्याम्) (अग्ने) पावकवत्प्रकाशात्मन् (अवसा) रक्षणादिना (सुवीरः) सुभटः ॥९॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वन् ! यदि भवानिदानीमस्मान् सुखं प्रापयेत्तर्हि वयं विद्यादातारो महावीरा भूत्वा तव सेवां सततं कुर्याम ॥९॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वाना ! जर तू आम्हाला सुख देशील तर आम्ही विद्यादान करणारे महावीर बनून तुझ्या सेवेत राहू. ॥ ९ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - ऋजिश्वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उत᳓ त्या᳓ मे ह᳓वम् आ᳓ जग्मियातं
ना᳓सत्या धीभि᳓र् युव᳓म् अङ्ग᳓ विप्रा
अ᳓त्रिं न᳓ मह᳓स् त᳓मसो ऽमुमुक्तं
तू᳓र्वतं नरा दुरिता᳓द् अभी᳓के

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

hávam ← háva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

jagmyātam ← √gam- (root)
{number:DU, person:2, mood:OPT, tense:PRF, voice:ACT}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

tyā́ ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

utá ← utá (invariable)

aṅgá ← aṅgá (invariable)

dhībhíḥ ← dhī́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

nā́satyā ← nā́satya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

viprā ← vípra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

yuvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:DU}

amumuktam ← √muc- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PLUPRF, voice:ACT}

átrim ← átri- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

maháḥ ← máh- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

ná ← ná (invariable)

támasaḥ ← támas- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

abhī́ke ← abhī́ka- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

duritā́t ← duritá- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

narā ← nár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

tū́rvatam ← √tūr(v)- ~ tur- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

उ॒त । त्या । मे॒ । हव॑म् । आ । ज॒ग्म्या॒त॒म् । नास॑त्या । धी॒भिः । यु॒वम् । अ॒ङ्ग । वि॒प्रा॒ ।
अत्रि॑म् । न । म॒हः । तम॑सः । अ॒मु॒मु॒क्त॒म् । तूर्व॑तम् । न॒रा॒ । दुः॒ऽइ॒तात् । अ॒भीके॑ ॥

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• tyā ← tya
• [noun], nominative, dual, masculine
• “that.”

• me ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

• havam ← hava
• [noun], accusative, singular, masculine
• “invocation.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• jagmyātaṃ ← jagmyātam ← gam
• [verb], dual, Perfect optative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• nāsatyā ← nāsatyāḥ ← nāsatya
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Asvins; nāsatya [word].”

• dhībhir ← dhībhiḥ ← dhī
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• yuvam ← tvad
• [noun], nominative, dual
• “you.”

• aṅga
• [adverb]
• “in truth; aṅga [word]; entirely; merely.”

• viprā ← vipra
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Brahmin; poet; singer; priest; guru; Vipra.”

• atriṃ ← atrim ← atri
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Atri; Atri; atri [word].”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• mahas ← mahaḥ ← mah
• [noun], ablative, singular, neuter
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• tamaso ← tamasaḥ ← tamas
• [noun], ablative, singular, neuter
• “dark; darkness; Tamas; tamas [word]; faint; tamas; gloom; ignorance.”

• ‘mumuktaṃ ← amumuktam ← muc
• [verb], dual, Plusquamperfect
• “liberate; emit; get rid of; shoot; release; put; tousle; secrete; fill into; shoot; spill; lose; ejaculate; exclude; free; remove; loosen; let go of; add; shed; want; save; defecate; heal; fart; open; abandon; discard; precipitate; reject; lay; unleash; exhale; discharge.”

• tūrvataṃ ← tūrvatam ← tūrv
• [verb], dual, Present imperative
• “overpower.”

• narā ← nṛ
• [noun], nominative, dual, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• duritād ← duritāt ← durita
• [noun], ablative, singular, neuter
• “danger; sin; difficulty; difficulty; evil.”

• abhīke ← abhīka
• [noun], locative, singular, neuter
• “battle; meeting.”

उत अपि च हे विप्रा प्राज्ञौ नासत्या सत्यस्वभावौ सत्यस्य नेतारौ वा हे अश्विनौ त्या तौ प्रसिद्धौ युवं युवां धीभिः परिचरणकैः कर्मभिरुपेतं मे मदीयं हवं स्तोत्रम् अङ्ग क्षिप्रम् आ जग्म्यातम् आगच्छतम् । आगत्य च महः महतः तमसः असुरकृतादन्धकारात् अत्रिं न यथात्रिमृषिम् अमुमुक्तं मोचितवन्तौ स्थः हे नरा नेतारावश्विनौ तथास्मानपि अभीके अभ्यक्ते प्राप्ते संग्रामे दुरितात् दुःखात् शत्रुकृतात् तूर्वतम् अस्मांस्तारयतम् ॥ ॥९॥

English translation:

“Wise Nāsatyās come quickly to my invocation (united) with holy acts; (extricate us) from thick darkness, as you did extricate Atri; protect us, leaders (of rites) from danger in battle.”

And you Nāsatyas should come here to my summons with your insightful thoughts—you certainly are inspired poets.
(As you did) Atri from great darkness, release (me)—triumph, men!— from difficulty at close quarters.

This vs. poses several syntactic problems. In ab the position of aṅgá speaks against taking the full hemistich as a single cl. (so, more or less, Klein DGRV I.422).

Since aṅgá otherwise invariably takes 2nd position, it should not be found this deep in the clause; moreover the immediately preceding personal prn. yuvám, also encourages an interpr. as a new cl. Both Geldner and Renou do divide the sequence into two clauses, but both include dhībhíḥ in the 2nd clause – which essentially defeats the purpose of the clause division, since aṅgá is still in the wrong position, just not as wrong as if the whole thing were one clause. Their solution is understandable because it could allow them to avoid taking viprā as a predicated vocative. So Renou “car vous êtes (donneurs) de pensées-poétiques, ô inspirés!” with viprā as real voc. Geldner’s interpr. seems to combine the worst of both worlds — including dhībhíḥ in the 2nd cl. despite the position of aṅgá and taking viprā as a predicated voc. (see his n.

10b): “gerade ihr seid redebegabt mit (guten) Gedanken.” My interpr. limits the 2nd cl. to yuvám aṅgá viprā, which imposes a predicated voc. but honors the position of the particle.

The second hemistich is even more problematic. The standard tr. interpret the sequence as a clausal simile / frame construction, with different verbs in the simile and the frame, (a)mumuktam (simile) … tū́rvatam (frame), and ná marking the first clause as a simile. Cf., e.g., Klein (DGRV I.422-23) “As ye freed Atri from great darkness, (so) cause (us) to pass out of difficulty …” (my emphasis). But such constructions do not exist in the RV among the hundreds and hundreds of examples of similes in that text: similes are only nominal, and if a verb is implicitly part of it, it is held constant between simile and frame. See my detailed disc. in “Case Disharmony.” The only possible examples that approach such a clausal construction are those providing a model and the action to be based upon it, but the very few such exx. we have involve yáthā … evā́“just as …, even so …” — as in a childbirth spell: V.78.7 (cf. also 8) yáthā vā́taḥ puṣkaríṇīṃ, samiṅgáyati sarvátaḥ / evā́te gárbha ejatu “As the wind sways a lotus-pond in every direction, so let your unborn child stir.” These conditions are not met here, and I think it a methodologically dangerous practice to posit an entirely unprecedented construction on the basis of a single ambiguous passage.

The way to a solution begins with the first verb, which is realized as amumuktam in the Pp. The only evidence for the augment is the avagraha in the printed Saṃhitā text(s): ’mumuktam; the sandhi conditions do not require the augment. In fact Grassmann lists the form as unaugmented, and Oldenberg gets it right (in my view) the first time: “wie den Atri von der grossen Finsternis, (so) löset (mich …).” But he then, unfortunately, has second thoughts, and although he recognizes that “ná nicht Satzvergleichungspartikel ist,” he decides that ná can sometimes overstep its boundaries and function like a clausal simile marker (not his term). The single ex. he cites (VII.58.3), however, does not show what he claims it shows, at least in my opinion, and it is also not like our passage, in that even by his interpr. the two clauses would have the same verb (in diff. mood and voice: ví tirāti, … prá … tireta).

Whether Geldner, Renou, and/or Klein were influenced by Oldenberg’s arguments or not, they all follow the clausal interpr., which I hope I have shown is unacceptable.

My own interpr. is identical to Oldenberg’s first pass, with impv. mumuktam and a supplied ‘me’ as obj., parallel to átrim in the simile. As for the second verb, I follow Gotō (1st Kl., 163 n. 258) in taking tū́rvataṃ narā as a parenthetical clause. This allows the abl. phrase at the end of d, duritā́d abhī́ke “from difficulty at close quarters,” to be construed with mumuktam, parallel to the abl. mahás támasaḥ “from great darkness” in the simile. However, if the parenthetical interpr. seems too awkward, it might be possible to take d as a single, separate cl.: “be victorious from difficulty at close quarters,” though tūrv seems not to take an abl. elsewhere.

Come also to my call, O ye Nasatyas, yea, verily, through my prayers, ye Holy Sages.
As from great darkness ye delivered Atri, protect us, Chiefs, from danger in the conflict.

Auch ihr Nasatya´s möget auf meinen Ruf kommen, gerade ihr seid redebegabt mit guten Gedanken. Wir ihr den Atri aus dem großen Dunkel befreit habt, so helfet ihr Herren unmittelbar aus der Not!

Und auch ihr beide kommt auf meinen Ruf her ihr treuen, weisen, ihr vor allen achtsam; Wie Atri ihr aus tiefem Dunkel löstet, so rettet mich, o Männer, aus Bedrängniss.

А также те двое пусть придут на мой зов –
О Насатьи, вы же (связаны) с поэтическими мыслями, о вдохновенные!
Подобно тому как вы вызволили Атри из великого мрака,
Спасите (нас) из беды, о два мужа, в тяжелую минуту!

• विश्वेदेवा:
• ऋजिश्वाः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर मनुष्यों को किनके सङ्ग से कैसा होना योग्य है, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अङ्ग) मित्र ! (नासत्या) सत्य आचरण करनेवाले (विप्रा) मेधावी अध्यापक और उपदेशक (नरा) नायक सब में श्रेष्ठजन (त्या) वे (युवम्) तुम दोनों (धीभिः) उत्तम बुद्धि वा कर्मों से (मे) मेरे (अभीके) समीप में (हवम्) लेने योग्य पदार्थ को (आ, जग्म्यातम्) सब ओर से प्राप्त होओ (उत) और जैसे (महः) महान् (तमसः) अन्धकार से (अत्रिम्) सूर्य को (न) वैसे (दुरितात्) अधर्माचरण से (अमुमुक्तम्) छुड़ाओ और दुर्गुणों को (तूर्वतम्) नष्ट करो ॥१०॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे सूर्योदय को प्राप्त होकर सब पदार्थ अन्धकार से छूट जाते हैं, वैसे धार्मिक विद्वान् को प्राप्त होकर अविद्या से मनुष्य मुक्त होते हैं ॥१०॥

अन्वय: हे अङ्ग ! नासत्या विप्रा नरा त्या युवं धीभिर्मेऽभीके हवमा जग्म्यातमुत यथा महस्तमसोऽत्रिं न दुरितादमुमुक्तं दुर्गुणांस्तूर्वतम् ॥१०॥

पुनर्मनुष्यैः केषां सङ्गेन कीदृशैर्भवितव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) अपि (त्या) तौ (मे) मम (हवम्) आदातव्यम् (आ) (जग्म्यातम्) प्राप्नुयातम् (नासत्या) सत्याचारिणौ (धीभिः) प्रज्ञाभिः कर्मभिर्वा (युवम्) युवाम् (अङ्ग) मित्र (विप्रा) मेधाविनावध्यापकोपदेशकौ (अत्रिम्) सूर्य्यम् (न) इव (महः) महतः (तमसः) अन्धकारस्य (अमुमुक्तम्) मोचयेतम् (तूर्वतम्) हिंस्यातम् (नरा) नायकौ (दुरितात्) अधर्माचरणात् (अभीके) समीपे ॥१०॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यथा सूर्य्योदयं प्राप्य सर्वे पदार्थास्तमसो मुक्ता जायन्ते तथा धार्मिकं विद्वासं प्राप्याऽविद्याया जना मुक्ता जायन्ते ॥१०॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसा सूर्योदय झाल्यावर सर्व पदार्थ अंधारातून मुक्त होतात तसे धार्मिक विद्वानामुळे माणसे अविद्येतून मुक्त होतात. ॥ १० ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - ऋजिश्वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ते᳓ नो रायो᳓ द्युम᳓तो वा᳓जवतो
दाता᳓रो भूत नृव᳓तः पुरुक्षोः᳓
दशस्य᳓न्तो दिवियाः᳓ पा᳓र्थिवासो
गो᳓जाता अ᳓प्या मॄळ᳓ता+ च देवाः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dyumátaḥ ← dyumánt- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

rāyáḥ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{gender:M}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vā́javataḥ ← vā́javant- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

bhūta ← √bhū- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

dātā́raḥ ← dātár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

nr̥vátaḥ ← nr̥vánt- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

purukṣóḥ ← purukṣú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

daśasyántaḥ ← √daśasy- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

divyā́ḥ ← divyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

pā́rthivāsaḥ ← pā́rthiva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ápyāḥ ← ápya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ca ← ca (invariable)

devāḥ ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

gójātāḥ ← gójāta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

mr̥ḷáta ← √mr̥ḍ- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ते । नः॒ । रा॒यः । द्यु॒ऽमतः॑ । वाज॑ऽवतः । दा॒तारः॑ । भू॒त॒ । नृ॒ऽवतः॑ । पु॒रु॒ऽक्षोः ।
द॒श॒स्यन्तः॑ । दि॒व्याः । पार्थि॑वासः । गोऽजा॑ताः । अप्याः॑ । मृ॒ळत॑ । च॒ । दे॒वाः॒ ॥

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• rāyo ← rāyaḥ ← rai
• [noun], genitive, singular, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• dyumato ← dyumataḥ ← dyumat
• [noun], genitive, singular, masculine
• “bright; brilliant; brilliant; loud.”

• vājavato ← vājavataḥ ← vājavat
• [noun], genitive, singular, masculine

• dātāro ← dātāraḥ ← dātṛ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “giving; big.”

• bhūta ← bhū
• [verb], plural, Aorist imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• nṛvataḥ ← nṛvat
• [noun], genitive, singular, masculine
• “rich in men.”

• purukṣoḥ ← purukṣu
• [noun], genitive, singular, masculine

• daśasyanto ← daśasyantaḥ ← daśasy
• [verb noun], nominative, plural

• divyāḥ ← divya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “divine; celestial; divine; heavenly; divine; beautiful; rain; agreeable.”

• pārthivāso ← pārthivāsaḥ ← pārthiva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “earthly; earthen; mundane; royal; tellurian; sublunar.”

• gojātā ← go
• [noun], masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• gojātā ← jātāḥ ← jan
• [verb noun], nominative, plural
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• apyā ← apyāḥ ← apya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “aquatic; aquatic.”

• mṛﾱatā ← mṛḍata ← mṛḍ
• [verb], plural, Present imperative
• “pardon.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• devāḥ ← deva
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

हे देवाः ते यूयं द्युमतः दीप्तिमतः वाजवतः बलयुक्तस्य नृवतः नृभिः पुत्रादिभिरुपेतस्य पुरूक्षोः बहुभिः कीर्तनीयस्य रायः धनस्य नः अस्मभ्यं दातारो भूत भवत । अपि च दशस्यन्तः कामान् प्रयच्छन्तः दिव्याः दिवि भवा आदित्याः पार्थिवासः पृथिव्यां भवा वसवः गोजाताः । गौः पृश्निर्माध्यमिका वाक् । तत उत्पन्ना मरुतः अप्याः अप्सु अन्तरिक्षे भवा रुद्राः च ते सर्वे यूयम् अस्मान् मृळत सुखयत ॥

English translation:

“Be unto us, gods, donors of splendid, invigorating riches, comprising male descendants, and celebrated by many; celestial Ādityas, terrestrial Vasus, offspring of Pṛśni, children of the waters, granting our desires, make us happy.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Celestial Ādityas: divyā, the celestial, that is, the Ā dityas; pārthivāsāḥ, terrestrial, that is, the Vasus; go-jātāḥ, cow-born, born of Pṛśni, the Maruts; apyāḥ, the aquatic, born in the firmament, the Rudras

Become for us givers of wealth that is brilliant, rich in prizes, in men, in much livestock.
Showing favor, o gods—the heavenly, earthly, cow-born, and watery ones—be merciful.

The only problems in this vs. are found in pāda d: the accented verb mṛḷátā and the immediately following ca: the verb because there is no obvious reason for its accent, the ca because it’s not clear what it conjoins. To begin with the second, Klein (DGRV I.82), flg. Geldner, takes ca as conjoining the impv. mṛḷátā with the pres. part.

daśasyántaḥ beginning c, assuming an implicit imperatival expression daśasyántaḥ

*sta “seid gefällig und erbarmet euch” / “(be) favoring and have mercy.” Renou, by contrast, seems to assume that the ca conjoins the last in the series of nom. pl., divyā́ḥ pā́rthivaso, gójātā ápyāḥ, judging by his “… et (vous enfin) nés des eaux,” though this would require an unprecedented displacement of ca to the right, with the verb inserted between the last nominal term and the ca. Between these two ad hoc solutions, the first seems distinctly better than the 2nd. To register it, I should perhaps emend the tr. to “(Be ones) showing favor … and be merciful,” despite the clunkiness.

The verbal accent is – or may be – less of a problem. If we do assume that the daśasyántaḥ stands for an imperatival clause, then mṛḷátā would begin a new clause. Although neither Geldner nor Klein mentions the accent on the verb, it would be an argument in favor of their analysis. However, if we take the participle simply as the participle it appears to be, then it modifies the implicit subject of mṛḷátā and the verb should not be accented. There could be another way to get the accent in that case, though it seems artificial (or rather, even more artificial than the other suggestion). The sequence of four nom. pl. noted above is divided across two pādas, as shown by the comma in the quoted sequence. Only the first two have to be nominatives rather than vocatives: divyā́ḥ because of its non-initial accent, pā́rthivāsaḥ because it is accented in the middle of a pāda. The following two, the first two words of d, could be vocatives, accented because they are initial in the pāda.

They would then match the undoubted voc. devāḥ at the end of the same pāda. If gójātā ápyāḥ are vocatives, then the immediately following word mṛḷátā would need to be accented after these extra-sentential elements. However, this analysis requires the unappealing step of assuming an unsignaled change of case from nominative to vocative in the middle of an apparently unitary sequence.

After all this syntactic fuss, we may overlook the interesting question, who are the “cow-born” gods (who appear elsewhere, in similar sequence [VII.52.14, cf. also X.53.5]). Quite possibly the Maruts, an offhand suggestion of Renou’s. Remember their cow-mother Pṛśni.

O Gods, bestow upon us riches, splendid with strength and heroes, bringing food in plenty.
Be gracious, helpful Gods of earth, of heaven, born of the Cow, and dwellers in the waters.

Seid ihr uns Schenker von glänzendem, wertvollem, männer- und viehreichem Besitz. Seid gefällig und erbarmet euch, ihr Götter, die himmlischen, die irdischen, die kuhgeborenen, die im Wasser wohnenden!

Seid Geber uns des glanzbegabten Gutes, das reich an Nahrung, Helden sei und Labung, Seid hold und hülfreich Götter ihr der Erde, des Himmels, der Gewässer, lichtgeborne.

Будьте вы для нас Дарителями богатства,
Сверкающего, состоящего из наград, мужей, обильного скотом!
Проявляя благожелательность, небесные, земные,
Рожденные от коровы, водные – смилуйтесь, о боги!

• विश्वेदेवा:
• ऋजिश्वाः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर मनुष्य कैसे हों, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (देवाः) विद्वानो ! जो तुम (नः) हमारे (द्युमतः) जिसकी प्रशंसायुक्त कामना विद्यमान उस (वाजवतः) बहुत अन्नादि पदार्थयुक्त (नृवतः) बहुत उत्तम मनुष्ययुक्त (पुरुक्षोः) बहुत अन्नवाले पदार्थ के (दशस्यन्तः) देनेवाले और (रायः) धन के (दातारः) देनेवाले (भूत) होओ (ते) वे (च) और जो (दिव्याः) उत्तम (पार्थिवासः) पृथिवी के बीच हुए (गोजाताः) अन्तरिक्ष में प्रसिद्ध (अप्याः) और जलों में प्रसिद्ध हैं, वे भी आप हम लोगों को (मृळता) सुखी करो ॥११॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वानो ! तुम निरन्तर प्राप्त होने योग्य विद्या और धनों को प्राप्त होकर सब मनुष्यों को सुखी करो ॥११॥

अन्वय: हे देवा ! ये यूयं नो द्युमतो वाजवतो नृवतः पुरुक्षोर्दशस्यन्तो रायो दातारो भूत ते च ये दिव्याः पार्थिवासो गोजाता अप्याः सन्ति ते च यूयमस्मान् मृळता ॥११॥

पुनर्मनुष्याः कीदृशा भवेयुरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ते) (नः) अस्माकम् (रायः) (द्युमतः) प्रशस्ता द्यौः कामना विद्यते यस्य तस्य (वाजवतः) बह्वन्नादियुक्तस्य (दातारः) (भूत) भवत (नृवतः) बहूत्तममनुष्यसहितस्य (पुरुक्षोः) बह्वन्नं यस्मिंस्तस्य (दशस्यन्तः) प्रयच्छन्तः (दिव्याः) (पार्थिवासः) पृथिव्यां भवाः (गोजाताः) गव्यन्तरिक्षे प्रसिद्धाः (अप्याः) अप्सु भवाः (मृळता) सुखयत। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (च) (देवाः) विद्वांसः ॥११॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वांसो ! भवन्तः सततं विद्याधने प्रापणीये प्राप्य सर्वाञ्जनान् सुखयन्तु ॥११॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वानांनो ! तुम्ही निरंतर प्राप्त होण्या योग्य असलेले विद्याधन प्राप्त करून सर्व माणसांना सुखी करा. ॥ ११ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - ऋजिश्वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ते᳓ नो रुद्रः᳓ स᳓रस्वती सजो᳓षा
मीळ्हु᳓ष्मन्तो वि᳓ष्णुर् मॄळन्तु+ वायुः᳓
ऋभुक्षा᳓ वा᳓जो दइ᳓वियो विधाता᳓
पर्ज᳓न्यावा᳓ता पिप्यताम् इ᳓षं नः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

rudráḥ ← rudrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sajóṣāḥ ← sajóṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sárasvatī ← sárasvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

mīḷhúṣmantaḥ ← mīḷhúṣmant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

mr̥ḷantu ← √mr̥ḍ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

vāyúḥ ← vāyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

víṣṇuḥ ← víṣṇu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

daívyaḥ ← daívya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

r̥bhukṣā́ḥ ← r̥bhukṣā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vā́jaḥ ← vā́ja- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vidhātā́ ← vidhātár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

íṣam ← íṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

parjányāvā́tā ← parjányāvā́ta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

pipyatām ← √pī- 1 (root)
{number:DU, person:3, mood:IMP, tense:PRF, voice:ACT}

ते । नः॒ । रु॒द्रः । सर॑स्वती । स॒ऽजोषाः॑ । मी॒ळ्हुष्म॑न्तः । विष्णुः॑ । मृ॒ळ॒न्तु॒ । वा॒युः ।
ऋ॒भु॒क्षाः । वाजः॑ । दैव्यः॑ । वि॒ऽधा॒ता । प॒र्जन्या॒वाता॑ । पि॒प्य॒ता॒म् । इष॑म् । नः॒ ॥

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• rudraḥ ← rudra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Shiva; Rudra; eleven; rudra [word]; eleventh.”

• sarasvatī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Sarasvati; Sarasvatī; language; voice; speech; eloquence; balloon vine; river.”

• sajoṣā ← sajoṣāḥ ← sajoṣas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “consentaneous; combined; associated; united.”

• mīﾱhuṣmanto ← mīﾱhuṣmantaḥ ← mīḍhuṣmat
• [noun], nominative, plural, masculine

• viṣṇur ← viṣṇuḥ ← viṣṇu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Vishnu; Krishna; Viṣṇu; Om; Shiva.”

• mṛﾱantu ← mṛḍantu ← mṛḍ
• [verb], plural, Present imperative
• “pardon.”

• vāyuḥ ← vāyu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “wind; Vayu; vāta; prāṇa (coll.); air; air; fart; breath; northwest; draft; vāyu [word]; Vāyu; Marut.”

• ṛbhukṣā ← ṛbhukṣāḥ ← ṛbhukṣan
• [noun], nominative, singular
• “Indra.”

• vājo ← vājaḥ ← vāja
• [noun], nominative, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• daivyo ← daivyaḥ ← daivya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “divine; divine; celestial.”

• vidhātā ← vidhātṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Brahma; organizer; creator.”

• parjanyāvātā ← parjanyāvāta
• [noun], nominative, dual, masculine

• pipyatām ← pyā
• [verb], dual, Perfect imperative
• “swell; abound; swell.”

• iṣaṃ ← iṣam ← iṣ
• [noun], accusative, singular, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

मीळ्हुष्मन्तः वर्षणवन्तः ते देवाः नः अस्मान् मृळन्तु मृळयन्तु सुखयन्तु । के त इति चेदुच्यते । रुद्रः सरस्वती च सजोषाः सह प्रीयमाणाः विष्णुः वायुः च ऋभुक्षाः। ऋभुर्विभ्वा वाज इति त्रयः सौधन्वनाः । तेषामाद्यो ऋभुश्च वाजः अन्तिमश्च । उपलक्षणमेतत् । विभ्वा च । दैव्यः देवेभ्यो हितः विधाता प्रजापतिश्च । अपि च पर्जन्यावाता पर्जन्यश्च वायुश्चोभौ नः अस्मभ्यम् इषम् अन्नं पिप्यतां वर्धयताम् ॥

English translation:

“May Rudra and Sarasvatī, alike well plural ased and Viṣṇu and Vāyu, make us happy, sending rain; and Ribhukṣin, and Vāja, and the divine Vidhātā; and may Parjanya and Vāta grant us abundant food.”

Let those who grant rewards be merciful to us in concord—Rudra and Sarasvatī, Viṣṇu, Vāyu,
the Master of the R̥bhus, Vāja, the divine Distributor. Let Parjanya [/Thunder] and Vāta [/Wind] swell refreshments for us.

May Rudra and Sarasvati, accordant, Visnu and Vayu, pour down gifts and bless us;
Rbhuksan, Vaja, and divine Vidhatar, Parjanya, Vata make our food abundant.

Die sollen uns in Eintracht gnädig sein: Rudra, Sarasvati, Vishnu, Vayu, die Belohnenden, Ribhuksan, Vaja, der göttliche Vidhatri. Parjanya und Vata, sollen uns die Nahrung anschwellen lassen.

Sie mögen uns gnädig sein, Rudra mit Sarasvati vereinigt, die huldreichen Vischnu, Vaju, Ribhukschan, Vadscha, der göttliche Vertheiler, Pardschanja und Vata mögen Labetrunk uns reichlich spenden.

Пусть они смилуются над нами:
Рудра, Сарасвати, единодушная (с богами), щедрые Вишну (и) Ваю!
Пусть Рибхукшан, Ваджа, божественный распределитель (благ),
Парджанья и Вата сделают жертвенную усладу набухшей для нас!

• विश्वेदेवा:
• ऋजिश्वाः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर विद्वान् जन क्या करें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे अध्यापक और उपदेशको ! (सरस्वती) बहुत विज्ञानयुक्त (सजोषाः) समान प्रीति सेवनेवाले (पर्जन्यावाता) मेघ और वात के समान आप दोनों जैसे (ते) वे अर्थात् (रुद्रः) दुष्टों को रुलानेवाला (विष्णुः) व्यापक अग्नि (वायुः) पवन (ऋभुक्षाः) मेधावी जन (वाजः) अन्न (दैव्यः) विद्वानों से किया हुआ व्यवहार और (विधाता) विधान करनेवाला ये सब (मीळ्हुष्मन्तः) बहुत वीर्य सेचक आदि गुणोंवाले होते हुए (नः) हम लोगों को (मृळन्तु) सुखी करें, वैसे (नः) हम लोगों के लिये (इषम्) अन्नादि पदार्थों को (पिप्यताम्) ब़ढ़ाओ ॥१२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे विद्वानो ! जैसे ईश्वर से निर्मित किये हुए पृथिवी आदि पदार्थ प्राणियों को सुखी करते हैं, वैसे ही तुम विद्यादान से सब को सुखी करो ॥१२॥

अन्वय: हे अध्यापकोपदेशकौ ! सरस्वती सजोषाः पर्जन्यावातेव भवन्तौ यथा ते रुद्रो विष्णुर्वायुर्ऋभुक्षा वाजो दैव्यो विधाता मीळ्हुष्मन्तो नो मृळन्तु तथा न इषं पिप्यताम् ॥१२॥

पुनर्विद्वांसः किं कुर्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ते) (नः) अस्मान् (रुद्रः) दुष्टानां रोदयिता (सरस्वती) बहुविज्ञानयुक्ता (सजोषाः) समानप्रीतिसेवी (मीळ्हुष्मन्तः) मीळ्हुषो बहवो वीर्यसेचकादयो गुणा येषां ते (विष्णुः) व्यापको विद्युदग्निः (मृळन्तु) (वायुः) (ऋभुक्षाः) मेधावी (वाजः) अन्नम् (दैव्यः) देवैः कृतः (विधाता) विधानकर्त्ता (पर्जन्यावाता) पर्जन्यश्च वातश्च तौ (पिप्यताम्) वर्धयेताम् (इषम्) अन्नादिकम् (नः) अस्मभ्यमस्मान् वा ॥१२॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे विद्वांसो ! यथेश्वरेण निर्मिताः पृथिव्यादयः पदार्थाः प्राणिनः सुखयन्ति तथैव यूयं विद्यादिदानेन सर्वान् सुखयत ॥१२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे विद्वानांनो ! जसे ईश्वराने निर्माण केलेले पृथ्वी इत्यादी पदार्थ प्राण्यांना सुखी करतात तसे तुम्ही विद्यादान करून सर्वांना सुखी करा. ॥ १२ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - ऋजिश्वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उत᳓ स्य᳓ देवः᳓ सविता᳓ भ᳓गो नो
अपां᳓ न᳓पाद् अवतु दा᳓नु प᳓प्रिः
त्व᳓ष्टा देवे᳓भिर् ज᳓निभिः सजो᳓षा
दियउ᳓र् देवे᳓भिः पृथिवी᳓ समुद्रइः᳓

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
bhágaḥ ← bhága- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

savitā́ ← savitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

syá ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)

apā́m ← áp- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

avatu ← √avⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

dā́nu ← dā́nu- 2 (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

nápāt ← nápat- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pápriḥ ← pápri- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

devébhiḥ ← devá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

jánibhiḥ ← jáni- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

sajóṣāḥ ← sajóṣas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tváṣṭā ← tváṣṭar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

devébhiḥ ← devá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

dyaúḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pr̥thivī́ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

samudraíḥ ← samudrá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

उ॒त । स्यः । दे॒वः । स॒वि॒ता । भगः॑ । नः॒ । अ॒पाम् । नपा॑त् । अ॒व॒तु॒ । दानु॑ । पप्रिः॑ ।
त्वष्टा॑ । दे॒वेभिः॑ । जनि॑ऽभिः । स॒ऽजोषाः॑ । द्यौः । दे॒वेभिः॑ । पृ॒थि॒वी । स॒मु॒द्रैः ॥

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• sya ← tya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “that.”

• devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• savitā ← savitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• bhago ← bhagaḥ ← bhaga
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Bhaga; vulva; good fortune; vagina; bhaga [word]; sun; well-being; happiness; overlord.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• ‘pāṃ ← apām ← ap
• [noun], genitive, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• napād ← napāt
• [noun], nominative, singular, masculine
• “grandson; nephew; napāt [word].”

• avatu ← av
• [verb], singular, Present imperative
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• dānu
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Dānu; dew; drop.”

• papriḥ ← papri
• [noun], nominative, singular, masculine

• tvaṣṭā ← tvaṣṭṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Tvaṣṭṛ; Viśvakarman; sun.”

• devebhir ← devebhiḥ ← deva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• janibhiḥ ← jani
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “wife; jan; woman; jani [word]; birth.”

• sajoṣā ← sajoṣāḥ ← sajoṣas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “consentaneous; combined; associated; united.”

• dyaur ← dyauḥ ← div
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• devebhiḥ ← deva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• pṛthivī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• samudraiḥ ← samudra
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “ocean; Samudra; sea; samudra [word]; four.”

उत अपि च स्यः स यः प्रेरकतया सर्वत्र प्रख्यातः सः सविता देवः भगः च अपां नपात् च अपां मेघस्थानां पुत्रो माध्यमिकोऽग्निः स च नः अस्मान् अवतु रक्षतु । कीदृशोऽपां नपात् । दानु दातव्यं धनं पप्रिः प्राता पूरयिता ॥ ‘प्रा पूरणे’ इत्यस्मात् ‘ आदृगमहन०’ इति किनो लिड्वद्भावात् ‘न लोकाव्यय’ इति षष्ठीप्रतिषेधः ॥ तथा देवेभिः देवैः जनिभिः तत्पत्नीभिश्च सजोषाः सहप्रीतिः त्वष्टा च देवेभिः देवैः सह प्रीयमाणा द्यौः च समुद्रैः सह प्रीयमाणा पृथिवी चैताश्च सर्वा देवता अस्मानवन्तु ॥

English translation:

“And may the divine Savitā and Bhaga, and the grandson of the waters, (Agni), the prodigal of gifts, preserve us; and may Tvaṣṭā with the gods, and Earth with the seas, (preserve us).”

And this god Savitar and Bhaga and the Child of the Waters—let (each) help us, supplying gifts,
and Tvaṣṭar jointly with the divine ones, the Wives, Heaven with the gods, Earth with the seas.

On the phrase tváṣṭā devébhir jánibhiḥ, which, with Renou, I consider to be the equivalent of “with the wives of the gods, with the divine wives,” see comm. ad II.36.5.

May this God Savitar, the Lord, the Offspring of Waters, pouring down his dew be gracious,
And, with the Gods and Dames accordant, Tvastar; Dyaus with the Gods and Prthivi with oceans.

Auch der Gott Savitri, Bhaga, Apam Napat, der Gaben Spendende, sollen uns ihre Gunst schenken, Tvastri im Verein mit den Göttern und ihren Frauen, der Himmel mit den Göttern, die Erde mit den Meeren.

Und dieser Gott Savitar, der Vertheiler, der Wasser Sohn [Agni], Thau spendend möge uns fördern; Tvaschtar mit den Göttern und den Frauen vereint, der Himmel mit den Göttern, die Erde mit den Meeren.

А также этот бог Савитар, Бхага,
Апам Напат пусть поможет нам, наполняя дарами,
Тваштар, единодушный с богами (и их) женами,
Небо с богами, земля с морями!

• विश्वेदेवा:
• ऋजिश्वाः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर विद्वानों को क्या करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् ! आप जैसे (स्यः) वह (देवः) देदीप्यमान (सविता) उत्पत्ति करनेवाला सूर्य (भगः) सेवने योग्य प्राण (उत) और (अपाम्) जलों के बीच (नपात्) न गिरनेवाला विद्युत् रूप अग्नि तथा (देवेभिः) दिव्य गुणों के और (जनिभिः) जन्म वा जन्म देनेवालों के साथ (त्वष्टा) छिन्न-भिन्नकर्त्ता (सजोषाः) समान प्रीति का सेवनेवाला (देवेभिः) सूर्यादि वा दिव्य पदार्थों के साथ (द्यौः) सूर्य (समुद्रैः) समुद्रों के साथ (पृथिवी) भूमि (दानु) दान को (पप्रिः) पूर्ण करते हुए (नः) हम लोगों की (अवतु) रक्षा करे ॥१३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! जैसे ईश्वर से रचे हुए सूर्यादि पदार्थ सब मनुष्य आदि प्राणियों के कार्यसिद्धि के निमित्त हैं, वैसे आप लोग भी सब की कार्यसिद्धि करनेवाले हों ॥१३॥

अन्वय: हे विद्वन् ! भवान् यथा स्यो देवः सविता भग उताऽपां नपाद्देवेभिर्जनिभिः सह त्वष्टा सजोषा देवेभिस्स द्यौः समुद्रैः सह पृथिवी दानु पप्रिरिव नोऽवतु ॥१३॥

पुनर्विद्वद्भिः किं कर्त्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) अपि (स्यः) सः (देवः) देदीप्यमानः (सविता) प्रसवकर्त्ता सूर्य्यः (भगः) भजनीयः प्राणः (नः) अस्मान् (अपाम्) जलानाम् (नपात्) यो विद्युद्रूपोऽग्निर्न पतति सः (अवतु) (दानु) दानम् (पप्रिः) पूरयन् (त्वष्टा) छेदकः (देवेभिः) दिव्यगुणैः (जनिभिः) जन्मभिर्जनकैर्वा (सजोषाः) समानप्रीतिसेवी (द्यौः) सूर्य्यः (देवेभिः) सूर्यादिभिर्दिव्यैर्वा (पृथिवी) भूमिः (समुद्रैः) सागरैस्सह ॥१३॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्या ! यथेश्वरेण सृष्टाः सूर्य्यादयः पदार्थाः सर्वमनुष्यादिप्राणिनां कार्य्यसिद्धिनिमित्तानि तथा भवन्तोऽपि सर्वेषां कार्य्यसिद्धिकराः सन्तु ॥१३॥

भावार्थभाषाः - भावार्थ -या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो ! जसे ईश्वरनिर्मित सूर्य इत्यादी पदार्थ सर्व माणसे इत्यादींच्या कार्यसिद्धीचे निमित्त आहेत तशी तुम्हीही सर्वांची कार्यसिद्धी करणारे व्हा. ॥ १३ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - ऋजिश्वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उत᳓ नो अ᳓हिर् बुध्नि᳓यः शृणोतु
अज᳓ ए᳓कपात् पृथिवी᳓ समुद्रः᳓
वि᳓श्वे देवा᳓ ऋतावृ᳓धो हुवाना᳓
स्तुता᳓ म᳓न्त्राः कविशस्ता᳓ अवन्तु

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
áhiḥ ← áhi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

budhnyàḥ ← budhnyà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

śr̥ṇotu ← √śru- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

utá ← utá (invariable)

ajáḥ ← ajá- 2 (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ékapāt ← ékapad- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pr̥thivī́ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

samudráḥ ← samudrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

huvānā́ḥ ← √hū- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:AOR, voice:MED}

r̥tāvŕ̥dhaḥ ← r̥tāvŕ̥dh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

víśve ← víśva- (nominal stem)

avantu ← √avⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

kaviśastā́ḥ ← kaviśastá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

mántrāḥ ← mántra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

stutā́ḥ ← √stu- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

उ॒त । नः॒ । अहिः॑ । बु॒ध्न्यः॑ । शृ॒णो॒तु॒ । अ॒जः । एक॑ऽपात् । पृ॒थि॒वी । स॒मु॒द्रः ।
विश्वे॑ । दे॒वाः । ऋ॒त॒ऽवृधः॑ । हु॒वा॒नाः । स्तु॒ताः । मन्त्राः॑ । क॒वि॒ऽश॒स्ताः । अ॒व॒न्तु॒ ॥

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• ‘hir ← ahiḥ ← ahi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “snake; lead; nāga; Nāga; ahi [word]; Vṛtra.”

• budhnyaḥ ← budhnya
• [noun], nominative, singular, masculine

• śṛṇotv ← śṛṇotu ← śru
• [verb], singular, Present imperative
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• aja ← ajaḥ ← aja
• [noun], nominative, singular, masculine
• “unborn.”

• ekapāt ← eka
• [noun]
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

• ekapāt ← pād
• [noun], nominative, singular, masculine
• “pād [word]; foot.”

• pṛthivī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• samudraḥ ← samudra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “ocean; Samudra; sea; samudra [word]; four.”

• viśve ← viśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• devā ← devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• ṛtāvṛdho ← ṛtāvṛdhaḥ ← ṛtāvṛdh
• [noun], nominative, plural, masculine
• “sincere.”

• huvānā ← huvānāḥ ← hvā
• [verb noun], nominative, plural
• “raise; call on; call; summon.”

• stutā ← stutāḥ ← stu
• [verb noun], nominative, plural
• “laud; praise; declare; stu.”

• mantrāḥ ← mantra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “mantra; Mantra; consultation; advice; consultation; mantra [word]; speech; plan.”

• kaviśastā ← kavi
• [noun], masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• kaviśastā ← śastāḥ ← śaṃs
• [verb noun], nominative, plural
• “recommend; tell; praise; approve; communicate; recite; commend; bode; name; agree.”

• avantu ← av
• [verb], plural, Present imperative
• “support; help; prefer; prefer; like.”

उत अपि च अहिर्बुध्न्यः नः अस्माकं स्तोत्रं शृणोतु । अजः जन्मरहितः । एकः असहाय एव पद्यते गच्छतीति एकपात्। एतत्पदद्वयाभिधेयो देवश्च पृथिवी समुद्रः च अस्मदीयं स्तोत्रं शृणोतु । अपि च ऋतावृधः ऋतस्य यज्ञस्य सत्यस्य वा वर्धयितारः हुवानाः अस्माभिराहूयमानाः पूर्वैर्ऋषिभिश्च स्तोत्रैः स्तुता मन्त्राः मन्त्रणीया गुप्तं भाषितव्या मन्त्रप्रतिपाद्या वा कविशस्ताः कविभिर्मेधाविभिः ऋषिभिः शस्त्रैः शंसिता ईदृशाः विश्वे देवाः अवन्तु अस्मान् रक्षन्तु ॥

English translation:

“May Ahirbudhnya, Aja-ekapād, and Earth and Ocean, hear us; may the universal gods, who are exalted by sacrifice, they who are invoked and praised (by us), to whom mystical prayers are addressed, and who have been glorified by (ancient) sages, preserve us.”

And let Ahi Budhnya hear us and Aja Ekapad, Earth, Sea,
and all the gods, strong through truth, when they are invoked and
praised. Let the solemn utterances, pronounced by poets, help (us).

May Aja-Ekapad and Ahibudhnya, and Earth and Ocean hear our invocation;
All Gods who strengthen Law, invoked and lauded, and holy texts uttered by sages, help us.

Auch der Drache der Tiefe soll uns hören, der ungeborene Einfuß, die Erde, das Meer. Alle Götter, die Mehrer der Wahrheit, die geladenen, die von den Sehern gesprochenen Dichterworte, sollen gepriesen ihre Gunst schenken.

Und der Wetterdrache höre uns, der einfüssige Treiber [der Wirbelwind, vgl. 222], die Erde, das Meer, die heiligen Götter alle, von uns gerufen und gepriesen; die vom Dichter gesprochenen Sprüche mögen uns helfen.

А также Змей Глубин пусть услышит нас,
Одноногий Козел, земля, море!
Все боги, усиленные законом, призванные,
Прославленные, тайные слова, произнесенные поэтами, пусть помогут нам!

• विश्वेदेवा:
• ऋजिश्वाः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर मनुष्यों को क्या आकाङ्क्षा करने योग्य है, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! वह (एकपात्) जिसका जगत् में एक पाद है (अजः) जो कभी नहीं उत्पन्न होता वह परमात्मा (नः) हमारी उस प्रार्थना को (शृणोतु) सुने जिसने (बुध्न्यः) अन्तरिक्ष में होनेवाला (अहिः) मेघ (पृथिवी) भूमि (समुद्रः) अन्तरिक्ष (उत) और (ऋतावृधः) सत्य के बढ़ानेवाला (हुवानाः) और आह्वान करनेवाले तथा (विश्वे, देवाः) समस्त विद्वान् (कविशस्ताः) कवि मेधावी जनों से प्रशंसित वा पढ़ाये हुए और (स्तुताः) प्रशंसित (मन्त्राः) वेद की श्रुति वा वेदविचार हम लोगों की (अवन्तु) रक्षा करें ॥१४॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! तुम-जो जन्म-मरणादि व्यवहार से रहित जगदीश्वर है, उसकी कृपा और पुरुषार्थ से तथा सम्पूर्ण पृथिवी आदि पदार्थों के विज्ञान से अपनी उन्नति निरन्तर करो ॥१४॥

अन्वय: हे मनुष्या ! स एकपादजः परमात्मा नस्तां प्रार्थनां शृणोतु यया बुध्न्योऽहिः पृथिवी समुद्र उतर्तावृधो हुवाना विश्वे देवाः कविशस्ताः स्तुता मन्त्रा नोऽवन्तु ॥१४॥

पुनर्मनुष्यैः किमाकाङ्क्षितव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) अपि (नः) अस्माकम् (अहिः) मेघः (बुध्न्यः) बुध्नेऽन्तरिक्षे भवः (शृणोतु) (अजः) यः कदाचिन्न जायते स ईश्वरः (एकपात्) एकः पादो जगति यस्य सः (पृथिवी) भूमिः (समुद्रः) अन्तरिक्षम् (विश्वे) सर्वे (देवाः) विद्वांसः (ऋतावृधः) सत्यस्य वर्धकाः (हुवानाः) आह्वातारः (स्तुताः) प्रशंसिताः (मन्त्राः) वेदस्य श्रुतयो विचारा वा (कविशस्ताः) कविभिर्मेधाविभिः शस्ताः प्रशंसिता अध्यापिता वा (अवन्तु) ॥१४॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यूयं यो जन्ममरणादिव्यवहाररहितो जगदीश्वरोऽस्ति तत्कृपया पुरुषार्थेन च सर्वेषां पृथिव्यादिपदार्थानां विज्ञानेन स्वोन्नतीः सततं विदधत ॥१४॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! जो जन्म मरण इत्यादी व्यवहाररहित जगदीश्वर आहे त्याच्या कृपेने व पुरुषार्थाने तसेच संपूर्ण पृथ्वी इत्यादी पदार्थांच्या विज्ञानाद्वारे सतत आपापली उन्नती करा. ॥ १४ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - ऋजिश्वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

एवा᳓ न᳓पातो म᳓म त᳓स्य धीभि᳓र्
भर᳓द्वाजा अभि᳓ अर्चन्ति अर्कइः᳓
ग्ना᳐᳓ हुता᳓सो व᳓सवो अ᳓धृष्टा
वि᳓श्वे स्तुता᳓सो भू᳐ता यजत्राः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dhībhíḥ ← dhī́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

evá ← evá (invariable)

máma ← ahám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

nápātaḥ ← nápat- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tásya ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

abhí ← abhí (invariable)

arcanti ← √r̥c- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

arkaíḥ ← arká- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

bharádvājāḥ ← bharádvāja- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ádhr̥ṣṭāḥ ← ádhr̥ṣṭa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

gnā́ḥ ← gnā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

hutā́saḥ ← √hu- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

vásavaḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

bhūta ← √bhū- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

stutā́saḥ ← √stu- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

víśve ← víśva- (nominal stem)

yajatrāḥ ← yájatra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

ए॒व । नपा॑तः । मम॑ । तस्य॑ । धी॒भिः । भ॒रत्ऽवा॑जाः । अ॒भि । अ॒र्च॒न्ति॒ । अ॒र्कैः ।
ग्नाः । हु॒तासः॑ । वस॑वः । अधृ॑ष्टाः । विश्वे॑ । स्तु॒तासः॑ । भू॒त॒ । य॒ज॒त्राः॒ ॥

• evā ← eva
• [adverb]
• “indeed; merely; thus; even; surely; same; eva [word]; successively; immediately; in truth.”

• napāto ← napātaḥ ← napāt
• [noun], nominative, plural, masculine
• “grandson; nephew; napāt [word].”

• mama ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

• tasya ← tad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• dhībhir ← dhībhiḥ ← dhī
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• bharadvājā ← bharadvājāḥ ← bharadvāja
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Bharadvāja; Droṇa; Bharadvāja; skylark.”

• abhy ← abhī ← abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• arcanty ← arcanti ← arc
• [verb], plural, Present indikative
• “sing; worship; honor; praise; welcome.”

• arkaiḥ ← arka
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Calotropis gigantea Beng.; sun; copper; Surya; hymn; twelve; fire; beam.”

• gnā ← gnāḥ ← gnā
• [noun], nominative, plural, feminine
• “goddess.”

• hutāso ← hutāsaḥ ← hu
• [verb noun], nominative, plural
• “sacrifice; offer; pour; worship.”

• vasavo ← vasavaḥ ← vasu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Vasu; Vasu; eight; vas; audbhida; Deva; sun; pāṃśuja; Agni.”

• ‘dhṛṣṭā ← adhṛṣṭāḥ ← adhṛṣṭa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “modest; invincible.”

• viśve ← viśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• stutāso ← stutāsaḥ ← stu
• [verb noun], nominative, plural
• “laud; praise; declare; stu.”

• bhūtā ← bhūtāḥ ← bhū
• [verb noun], nominative, plural
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• yajatrāḥ ← yajatra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “adorable.”

एव एवं योऽहं देवान् स्तुतवान् तस्य मम ऋजिश्वनः नपातः पुत्राः भरद्वाजाः भरद्वाजगोत्रजाः सुहोत्रादयः धीभिः स्तोत्रैः अर्कैः अर्चनसाधनैः अभ्यर्चन्ति अभिष्टुवन्ति । हे यजत्राः यष्टव्या देवाः हुतासः पुरोडाशादिभिर्हविर्भिः हुतास्तर्पिताः वसवः निवासयितारः अधृष्टाः कैरप्यहिंसिताः। एवंभूताः विश्वे ते सर्वे यूयं ग्नाः देवपत्न्यश्च स्तुतासो भूत । तैः सुहोत्रादिभिः स्तुता भवत ॥ ॥ १० ॥

English translation:

“Thus do my sons, of the race of Bharadvāja, worship the gods with sacred rites and holy hymns; and so, adorable (deities), may you, who are worshipped and glorified, the givers of dwellings, the invincible, universal gods, ever be adored, (together with your) wives.”

In just this way the Bharadvājas, the descendants of me, this Mamata, chant with their insightful thoughts, with their chants.
The (divine) ladies, the unassailable good ones who are offered to—all of you be praised, you who deserve the sacrifice.

On the phrase máma tásya as a probable play on the PN Mamatā̆, see comm. ad VI.10.2.

The phrase vásavo ádhṛṣṭāḥ returns from 4b, where it refers to the Maruts (unless, with Geldner and Renou we take vásavaḥ there, and here, as referring to a separate group, the Vasus). There it was immediately preceded by hūtā́saḥ ‘invoked’, here by hutā́saḥ ‘offered to’, an understated but clever variation. In this context, the final totalizing vs. of the hymn, the “unassailable good ones” should probably refer to all the gods, in a gender-inclusive pairing with the gnā́ḥ ‘(divine) ladies’ – an unusual bow to the female side.

So with my thoughts and hymns of praise the children of Bharadvaja sing aloud to please you.
The Dames invoked, and the resistless Vasus, and all ye Holy Ones have been exalted.

Also lobsingen die Enkel von mir, die Bharadvaja´s, mit Gedichten und Lobgesängen. Die Götterfrauen, die unantastbaren Vasu´s, denen geopfert wird, ihr Opferwürdigen alle seid gepriesen.

So preisen meine Enkel hier, die Bharadvadscher andachtsvoll mit Lobgesängen; ihr angerufnen Götterfrauen, ihr unüberwindlichen Vasus, seid alle ihr gepriesen, o ehrwürdige.

Так потомки мои, Бхарадваджи,
Славят поэтическими произведениями (и) песнями.
Призванные божественные жены, неодолимые Васу –
Будьте все прославлены, о достойные жертв!

• विश्वेदेवा:
• ऋजिश्वाः
• निचृत्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर जिज्ञासु जन कैसे हों, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (यजत्राः) सङ्ग करने वालो ! जैसे (मम) मेरी और (तस्य) उसकी (धीभिः) बुद्धि वा कर्मों से (भरद्वाजाः) धारण किया है विज्ञान जिन्होंने वे सज्जन और (नपातः) पातरहित (हुतासः) सत्कार से ग्रहण किये हुए (स्तुतासः) प्रशंसा को प्राप्त (विश्वे) सब विद्वान् मेरी और उसकी बुद्धि वा कर्मों से (अर्कैः) विचारों से (ग्नाः) वाणियों को (अभि, अर्चन्ति) सब ओर से सत्कृत करते हैं, वैसे (एवा) ही (अधृष्टाः) धृष्टतारहित (वसवः) विद्यादिकों में बसनेवाले तुम (भूत) होओ ॥१५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो विद्यार्थी विद्या और प्रगल्भता की इच्छा करते हैं, वे यथार्थवक्ता तथा ईश्वर के गुण कर्म और स्वभावों को धारण कर इष्ट मति और विद्या को प्राप्त होते हैं ॥१५॥ इस सूक्त में विश्वे देवों के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की इससे पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह पचासवाँ सूक्त और पन्द्रहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे यजत्रा ! यथा मम तस्य च धीभिर्भरद्वाजा नपातो हुतासः स्तुतासो विश्वे देवा मम तस्य च धीभिरर्कैश्च ग्ना अभ्यर्चन्ति तथैवाऽधृष्टा वसवो यूयं भूता ॥१५॥

पुनर्जिज्ञासवः कीदृशा भवेयुरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (एवा) अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (नपातः) पातरहिताः (मम) (तस्य) (धीभिः) प्रज्ञाभिः कर्मभिर्वा (भरद्वाजाः) धृतविज्ञानाः (अभि) (अर्चन्ति) सत्कुर्वन्ति (अर्कैः) विचारैः (ग्नाः) वाचः (हुतासः) सत्कारेण हुताः (वसवः) ये विद्यादिषु वसन्ति ते (अधृष्टाः) धृष्टतारहिता अप्रगल्भाः (विश्वे) सर्वे (स्तुतासः) प्राप्तप्रशंसाः (भूता) भवत। अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (यजत्राः) सङ्गन्तारः ॥१५॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये विद्यार्थिनो विद्यां प्रगल्भतां चेच्छन्ति त आप्तानामीश्वरस्य च गुणकर्मस्वभावान् धृत्वेष्टाम्मतिं विद्यां चाप्नुवन्तीति ॥१५॥ अत्र विश्वेदेवगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति पञ्चाशत्तमं सूक्तं पञ्चदशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे विद्यार्थी विद्या व प्रगल्भता यांची कास धरतात ते विद्वान व ईश्वर यांचे गुणकर्म स्वभाव धारण करून इष्ट बुद्धी व विद्या प्राप्त करतात. ॥ १५ ॥