०४७

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
सायण-भाष्यम्

“स्वादुः’ इत्येकत्रिंशदृचं चतुर्थं सूक्तं भरद्वाजपुत्रस्य गर्गस्यार्षम् । प्रस्तोक इन्नु’ इत्येषा त्रिष्टुप् , “ दशाश्वान्’ इत्यनुष्टुप् , ‘दश रथान्’ इति गायत्री, ‘महि राधः’ इति द्विपदा द्व्येकादशका, ‘युजानो हरिता’ इत्येषा बृहती, ‘दिवस्पृथिव्याः’ इति जगती शिष्टास्त्रिप्टुभः । आदितः पञ्चानामृचां सोमो देवता । ‘अगव्यूति क्षेत्रम्’ इत्यर्धर्चप्रथमपादे देवा उत्तरस्य भूमिस्तृतीयस्य बृहस्पतिश्चतुर्थस्येन्द्रः । ‘प्रस्तोकः’ इत्याद्याश्चतस्रः सृञ्जयपुत्रस्य राज्ञो दानस्तुतिरूपत्वात् तद्देवताकाः । वनस्पते वीड्वङ्गः’ इत्ययं तृचो रथदेवत्यः । ‘उप श्वासय’ इति तृचो दुन्दुभिदेवत्यः। ‘ समश्वपर्णाः’ इत्यर्धर्च ऐन्द्रः । शिष्टा इन्द्रदेवताकाः । तथा चानुक्रान्तं-‘स्वादुरेकत्रिंशद्गर्ग: पञ्चादौ सौम्योऽगव्यूत्यर्धर्चो लिङ्गोक्तदेवतः प्रस्तोक इति त्रिष्टुबनुष्टुब्गायत्री द्विपदा सार्ञ्जयस्य प्रस्तोकस्य दानस्तुतिः परौ तृचौ रथदुन्दुभिदेवत्यावैन्द्रोऽन्त्योऽर्धर्चो युजानो बृहती त्रिष्टुम्महि द्विपदा दिवस्पृथिव्या जगती ’ इति । आग्निमारुत आदितश्चतस्रः शंसनीयाः । सूत्रितं च- स्वादुष्किलायमिति चतस्रो मध्ये चाह्वानम्’ (आश्व. श्रौ. ५. २०) इति ॥

Jamison Brereton

47 (488)
Soma, Indra, etc.
Garga Bhāradvāja
31 verses: triṣṭubh, except br̥hatī 19, anuṣṭubh 23, gāyatrī 24, dvipadā 25, jagatī 27
Like III.53, the family hymn of the Viśvāmitras, dedicated primarily to Indra and placed at the end of the Indra cycle in Maṇḍala III, this hymn is the family hymn of the Bharadvājas, dedicated primarily to Indra and also positioned at the end of the Indra cycle in its maṇḍala. Also like III.53, VI.47 consists of a number of smaller units, some of which seem to have little or no connection with each other. Different scholars have suggested different divisions of the hymn; our own is based in great part on arguments based on rhetoric.834 VI.47
It begins with an extravagant praise of soma (vss. 1–5), rhetorically unified by the oft-repeated pronoun “this one here” (ayám), which in several of its occurrences takes an unusual final position (as opposed to its standard initial slot). With the presence of soma unquestionably established, Indra is then invited to drink it in the following verse (6), with the ritual context explicitly identified as the Midday Pressing. In fact already toward the end of the soma verses, there has been a modu
lation toward Indra: several of the deeds attributed to “this one here” are more Indraic than Somian, especially the propping of heaven in 5cd, and the final words of verse 5 “the bull accompanied by the Maruts” would ordinarily uniquely identify Indra, who is addressed in the next pāda (6a).
The extended middle section of the hymn (vss. 7–21) is entirely devoted to Indra. Verses 7–10 contain a series of direct pleas, for Indra to lead us forward to wider space and a better life and to provide refreshment and a good life. The next three verses (11–13) are similarly general, but couched in the 3rd person. (Two of these verses [12–13] are repeated in a very late hymn, X.131.6–7, and in turn are used in the later Sautrāmaṇī ritual, but we see no direct evidence of that ritual here.) Indra appears in these verses as a sort of universal protector and helper. This character
ization seems to raise questions in the poet’s mind: if Indra is the protector of all, then how does any particular group get ahead?
This implicit question prompts the next, somewhat jarring, section of the hymn (vss. 14–19), which concerns the fickle and unpredictable way in which Indra’s patronage flits from one man to another. The section begins undramatically by announcing the many verbal and ritual offerings to Indra, coming (it seems) from many different groups (vs. 14), all seeking his aid. The next verse (15) seems to treat Indra’s capriciousness as a positive trait: he doesn’t only and always aid the strong, but will frequently promote a man who has fallen behind. The next two verses (16– 17) continue this theme, but with Indra’s behavior appearing in a darker light, as he arbitrarily breaks his agreements and betrays his followers. In the following verse (18) Indra is infinitely multiplied, presenting a different appearance to each differ
ent group and seemingly possessed of a thousand horses, each pair of which might take him to a different group pleading for his aid. This somewhat disturbing section is brought to a happy end in verse 19: only one pair of horses is yoked (to bring Indra to us?), the various forms are under Tvaṣṭar’s control, and in the rhetorical question that forms the second half-verse (matching the question in vs. 15) it is concluded that Indra is unlikely to stay with the enemy when our own patrons are now providing such a good sacrifice. One of the most notable aspects of this little section (esp. vss. 15–18) about Indra’s constantly changing behavior is its grammati cal reflection: these verses are packed with āmreḍita nominal compounds “each x, x after x” and so-called “intensive” verb forms (really iterative-frequentative, mean
ing “keeps x-ing, continually x-es”), forms that are relatively marked in the Vedic grammatical system. The presence of four āmreḍitas and four intensives in four verses both calls attention to the message and reflects it by portraying a regularly alternating set of actions and objects. The reassurance of verse 19 has come none too soon, for in verse 20 the poet and his group find themselves in a bad spot, not the wide and bountiful place they prayed Indra to lead them to in verses 7–8. In verse 21 the opposing forces are over come (by Indra, it seems, though he is unnamed). Thus, verses 7–8 and 20–21 form a larger ring around the Indra section.
A dānastuti follows (vss. 22–25), in which the victorious kings distribute the bounty won in the battle referred to in verse 21. The dānastuti proceeds briskly and efficiently, without any of the jocularity commonly found in dānastutis elsewhere, just a list of the acquisitions.
The last part of the hymn (vss. 26–31) is the strangest. It consists of three verses (26–28) addressed to the war chariot and three (29–31) addressed to the war drum. These verses are also found in the Atharvaveda (VI.125–126). Each of these martial objects is praised in the most extravagant terms and compared with the attributes of the gods. Although this section seems to have no direct connection with the rest of the hymn, it may have been attached to the hymn (or even originally composed as part of it) in response to the battle depicted in verses 20–21 and the distribution of booty in verses 22–25. Chariots are part of the gift (24a), and it would not be surprising that a war drum might be allotted as part of the post-battle distribution. It is also worth remembering that in III.53, the family hymn of the Viśvāmitras mentioned above, one of the final sections (vss. 17–20) is devoted to the possible perils besetting a chariot and its team, with phraseology similar to verses 26–28 in this hymn.

Jamison Brereton Notes

Indra _________ 01-05 As indicated in the published introduction, the first 5 vss. of the hymn constitute a praise of soma, shading, towards the end, into simultaneous praise of Indra. It is formally unified: beginning with vs. 2, all but one (2cd) of the hemistichs begins with ayám, and vs. 1 contains four exx. of ayám as well (2 each in the 1st 2 pādas), though oddly positioned.

01 स्वादुष्किलायं मधुमाँ - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

स्वादु᳓ष् कि᳓लाय᳓म् म᳓धुमाँ उता᳓यं᳓
तीव्रः᳓ कि᳓लायं᳓ र᳓सवाँ उता᳓य᳓म्
उतो᳓ नु᳓ अस्य᳓ पपिवां᳓सम् इ᳓न्द्रं
न᳓ क᳓श् चन᳓ सहत आहवे᳓षु

02 अयं स्वादुरिह - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अयं᳓ स्वादु᳓र् इह᳓ म᳓दिष्ठ आस
य᳓स्य इ᳓न्द्रो वृत्रह᳓त्ये ममा᳓द
पुरू᳓णि य᳓श् च्यौतना᳓ श᳓म्बरस्य
वि᳓ नवतिं᳓ न᳓व च देहि᳓यो ह᳓न्

03 अयं मे - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अय᳓म् मे पीत᳓ उ᳓द् इयर्ति वा᳓चम्
अय᳓म् मनीषा᳓म् उशती᳓म् अजीगः
अयं᳓ ष᳓ळ् उर्वी᳓र् अमिमीत धी᳓रो
न᳓ या᳓भियो भु᳓वनं क᳓च् चना᳓रे᳓

04 अयं स - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अयं᳓ स᳓ यो᳓ वरिमा᳓णम् पृथिव्या᳓
वर्ष्मा᳓णं दिवो᳓ अ᳓कृणोद् अयं᳓ सः᳓
अय᳓म् पीयू᳓षं तिसृ᳓षु प्रव᳓त्सु
सो᳓मो दाधार उरु᳓ अन्त᳓रिक्षम्

05 अयं विदच्चित्रदृशीकमर्णः - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अयं᳓ विदच् चित्रदृ᳓शीकम् अ᳓र्णः
शुक्र᳓सद्मनाम् उष᳓साम् अ᳓नीके
अय᳓म् महा᳓न् महता᳓ स्क᳓म्भनेनो᳓द्
दिया᳓म् अस्तभ्नाद् वृषभो᳓ मरु᳓त्वान्

06 धृषत्पिब कलशे - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

धृष᳓त् पिब कल᳓शे सो᳓मम् इन्द्र
वृत्रहा᳓ शूर समरे᳓ व᳓सूनाम्
मा᳓ध्यंदिने स᳓वन आ᳓ वृषस्व
रयिस्था᳓नो रयि᳓म् अस्मा᳓सु धेहि

07 इन्द्र प्र - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

इ᳓न्द्र प्र᳓ णः पुरएते᳓व पश्य
प्र᳓ नो नय प्रतरं᳓ व᳓स्यो अ᳓छ
भ᳓वा सुपारो᳓ अतिपारयो᳓ नो
भ᳓वा सु᳓नीतिर् उत᳓ वाम᳓नीतिः

08 उरुं नो - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

उरुं᳓ नो लोक᳓म् अ᳓नु नेषि विद्वा᳓न्
सु᳓वर्वज् ज्यो᳓तिर् अ᳓भयं सुअस्ति᳓
ऋष्वा᳓ त इन्द्र स्थ᳓विरस्य बाहू᳓
उ᳓प स्थेयाम शरणा᳓ बृह᳓न्ता

09 वरिष्टे न - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

व᳓रिष्ठे न इन्दर+ वन्धु᳓रे धा
व᳓हिष्ठयोः शतावन् अ᳓श्वयोर् आ᳓
इ᳓षम् आ᳓ वक्षि इषां᳐᳓ व᳓र्षिष्ठाम्
मा᳓ नस् तारीन् मघवन् रा᳓यो अर्यः᳓

10 इन्द्र मृळ - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

इ᳓न्द्र मॄळ᳓+ म᳓ह्य° जीवा᳓तुम् इछ
चोद᳓य धि᳓यम् अ᳓यसो न᳓ धा᳓राम्
य᳓त् किं᳓ चाहं᳓ त्वायु᳓र् इदं᳓ व᳓दामि
त᳓ज् जुषस्व कृधि᳓ मा देव᳓वन्तम्

11 त्रातारमिन्द्रमवितारमिन्द्रं हवेहवे - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

त्राता᳓रम् इ᳓न्द्रम् अविता᳓रम् इ᳓न्द्रं᳓
ह᳓वेहवेे+++(=ह्वाने ह्वाने)+++ सुह᳓वं+++(=स्वाह्वेयं)+++ शू᳓रम् इ᳓न्द्रम् ।
ह्व᳓यामि शक्र᳓म् पुरुहूत᳓म् इ᳓न्द्रं
स्वस्ति᳓ नो मघ᳓वा धात्वि᳓न्द्रः ।

12 इन्द्रः सुत्रामा - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

इ᳓न्द्रः सुत्रा᳓मा स्व᳓वाँ+++(=स्ववान्)+++ अ᳓वोभिः
सुमृळीको᳓ भवतु विश्व᳓वेदाः।
बा᳓धतां द्वे᳓षो, अ᳓भयं नः कृणोतु
सुवी᳓र्यस्य प᳓तयः स्याम ॥

13 तस्य वयम् - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

त᳓स्य वयं᳓ सुमतौ᳓ यज्ञि᳓यस्य᳓+
अ᳓पि भद्रे᳓ सौमनसे᳓ स्याम ।
स᳓ सुत्रा᳓मा स्व᳓वाँ+++(न्)+++ इ᳓न्द्रो अस्मे᳓
आरा᳓च् चिद् द्वे᳓षः सनुत᳓र्+++(=अन्तर्हितं)+++ युयोतु+++(←यु पृथक्करणे)+++ ॥

14 अव त्वे - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अ᳓व त्वे᳓ इन्द्र प्रव᳓तो न᳓ ऊर्मि᳓र्
गि᳓रो ब्र᳓ह्माणि नियु᳓तो धवन्ते
उरू᳓ न᳓ रा᳓धः स᳓वना पुरू᳓णि
अपो᳓ गा᳓ वज्रिन् युवसे स᳓म् इ᳓न्दून्

15 कईं स्तवत्कः - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

क᳓ ईं स्तवत् कः᳓ पृणात् को᳓ यजाते
य᳓द् उग्र᳓म् इ᳓न् मघ᳓वा विश्व᳓हा᳓वेत्
पा᳓दाव् इव प्रह᳓रन्न् अन्य᳓म्-अन्यं
कृणो᳓ति पू᳓र्वम् अ᳓परं श᳓चीभिः

16 शृण्वे वीर - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

शृण्वे᳓ वीर᳓ उग्र᳓म्-उग्रं दमाय᳓न्न्
अन्य᳓म्-अन्यम् अतिनेनीय᳓मानः
एधमानद्वि᳓ळ् उभ᳓यस्य रा᳓जा
चोष्कूय᳓ते वि᳓श इ᳓न्द्रो मनुष्या᳡न्

17 परा पूर्वेषाम् - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

प᳓रा पू᳓र्वेषां सखिया᳓ वृणक्ति
वित᳓र्तुराणो अ᳓परेभिर् एति
अ᳓नानुभूतीर् अवधूनुवानः᳓
पूर्वी᳓र् इ᳓न्द्रः शर᳓दस् तर्तरीति

18 रूपंरूपं प्रतिरूपो - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

रूपं᳓-रूपम् प्र᳓तिरूपो बभूव
त᳓द् अस्य रूप᳓म् प्रतिच᳓क्षणाय
इ᳓न्द्रो माया᳓भिः पुरुरू᳓प ईयते
युक्ता᳓ हि᳓ अस्य ह᳓रयः शता᳓ द᳓श

19 युजानो हरिता - बृहती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

युजानो᳓ हरि᳓ता र᳓थे
भू᳓रि त्व᳓ष्टेह᳓ राजति
को᳓ विश्वा᳓हा द्विषतः᳓ प᳓क्ष आसत
उता᳓सीनेषु सूरि᳓षु

20 अगव्यूति क्षेत्रमागन्म - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अगव्यूति᳓ क्षे᳓त्रम् आ᳓गन्म देवा
उर्वी᳓ सती᳓ भू᳓मिर् अंहूरणा᳓भूत्
बृ᳓हस्पते प्र᳓ चिकित्सा ग᳓विष्टाव्
इत्था᳓ सते᳓ जरित्र᳓ इन्द्र प᳓न्थाम्

21 दिवेदिवे सदृशीरन्यमर्धम् - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

दिवे᳓-दिवे सदृ᳓शीर् अन्य᳓म् अ᳓र्धं
कृष्णा᳓ असेधद् अ᳓प स᳓द्मनो जाः᳓
अ᳓हन् दासा᳓ वृषभो᳓ वस्नय᳓न्त
उद᳓व्रजे वर्चि᳓नं श᳓म्बरं च

22 प्रस्तोक इन्नु - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

प्रस्तोक᳓ इ᳓न् नु᳓ रा᳓धसस् त इन्द्र
द᳓श को᳓शयीर् द᳓श वाजि᳓नो ऽदात्
दि᳓वोदासाद् अतिथिग्व᳓स्य रा᳓धः
शाम्बरं᳓ व᳓सु प्र᳓ति अग्रभीष्म

23 दशाश्वान्दश कोशान्दश - अनुष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

द᳓श अ᳓श्वान् द᳓श को᳓शान्
द᳓श व᳓स्त्रा᳓धिभोजना
द᳓शो हिरण्यपिण्डा᳓न्
दि᳓वोदासाद् असानिषम्

24 दश रथान्प्रष्थिमतः - गायत्री

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

द᳓श र᳓थान् प्र᳓ष्टिमतः
शतं᳓ गा᳐᳓ अ᳓थर्वभ्यः
अश्वथः᳓ पाय᳓वे अदात्

25 महि राधो - द्विपदा त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

म᳓हि रा᳓धो विश्व᳓जन्यं द᳓धानान्
भर᳓द्वाजान् सार्ञ्जयो᳓ अभ्य् अ᳡यष्ट

26 वनस्पते वीड्वङ्गो - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

व᳓नस्पते वीडु᳓अङ्गो हि᳓ भूया᳓
अस्म᳓त्सखा प्रत᳓रणः सुवी᳓रः
गो᳓भिः सं᳓नद्धो असि वीळ᳓यस्व
आस्थाता᳓ ते जयतु जे᳓तुवानि

27 दिवस्पृथिव्याः पर्योज - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

दिव᳓स् पृथिव्याः᳓ प᳓रि ओ᳓ज उ᳓द्भृतं
व᳓नस्प᳓तिभ्यः प᳓रि आ᳓भृतं स᳓हः
अपा᳓म् ओज्मा᳓नम् प᳓रि गो᳓भिर् आ᳓वृतम्
इ᳓न्द्रस्य व᳓ज्रं हवि᳓षा र᳓थं यज

28 इन्द्रस्य वज्रो - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

इ᳓न्द्रस्य व᳓ज्रो मरु᳓ताम् अ᳓नीकम्
मित्र᳓स्य ग᳓र्भो व᳓रुणस्य ना᳓भिः
स᳓ इमां᳓ नो हव्य᳓दातिं जुषाणो᳓
दे᳓व रथ प्र᳓ति हव्या᳓ गृभाय

29 उप श्वासय - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

उ᳓प श्वासय पृथिवी᳓म् उत᳓ द्या᳓म्
पुरुत्रा᳓ ते मनुतां वि᳓ष्ठितं ज᳓गत्
स᳓ दुन्दुभे सजू᳓र् इ᳓न्द्रेण देवइ᳓र्
दूरा᳓द् द᳓वीयो अ᳓प सेध श᳓त्रून्

30 आ क्रन्दय - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

आ᳓ क्रन्दय ब᳓लम् ओ᳓जो न आ᳓ धा
नि᳓ ष्टनिहि दुरिता᳓ बा᳓धमानः
अ᳓प प्रोथ दुन्दुभे दुछु᳓ना इत᳓
इ᳓न्द्रस्य मुष्टि᳓र् असि वीळ᳓यस्व

31 आमूरज प्रत्यावर्तयेमाः - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

आ᳓मू᳓र् अज प्रतिआ᳓वर्तयेमाः᳓
केतुम᳓द् · दुन्दुभि᳓र् वावदीति
स᳓म् अ᳓श्वपर्णाश् च᳓रन्ति नो न᳓रो
अस्मा᳓कम् इन्द्र रथि᳓नो जयन्तु