०४२

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - अनुष्टुप्

प्र᳓ति अस्मै पि᳓पीषते
वि᳓श्वानि विदु᳓षे भर
अरंगमा᳓य ज᳓ग्मये
अ᳓पश्चाद्दघ्वने न᳓रे

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
asmai ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

pípīṣate ← √pā- 2 (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT, mood:DES}

práti ← práti (invariable)

bhara ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

vidúṣe ← √vid- 2 (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

víśvāni ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

araṁgamā́ya ← araṁgamá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

jágmaye ← jágmi- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

ápaścāddaghvane ← ápaścāddaghvan- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

náre ← nár- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

प्रति॑ । अ॒स्मै॒ । पिपी॑षते । विश्वा॑नि । वि॒दुषे॑ । भ॒र॒ ।
अ॒र॒म्ऽग॒माय॑ । जग्म॑ये । अप॑श्चात्ऽदघ्वने । नरे॑ ॥

• praty ← prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

• asmai ← idam
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• pipīṣate ← pipīṣ ← √pā
• [verb noun], dative, singular

• viśvāni ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viduṣe ← vid
• [verb noun], dative, singular
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• bhara ← bhṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• araṅgamāya ← araṃgama
• [noun], dative, singular, masculine

• jagmaye ← jagmi
• [noun], dative, singular, masculine

• ‘paścāddaghvane ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• ‘paścāddaghvane ← paścāddaghvane ← paścāddaghvan
• [noun], dative, singular, masculine

• nare ← nṛ
• [noun], dative, singular, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

हे अध्वर्यो अस्मै इन्द्राय प्रति भर अभिहर । सोमं प्रयच्छेत्यर्थः । कीदृशायेन्द्राय । पिपीषते पातुमिच्छते विश्वानि सर्वाणि वेद्यानि विदुषे जानते अरंगमाय पर्याप्तगमनाय जग्मये यज्ञेषु गमनशीलाय अपश्चाद्दध्वने । दघिर्गतिकर्मा । अपश्चाद्गमनाय सर्वेषामग्रगामिने नरे नेत्रे यज्ञानाम् ॥

English translation:

“Offer, (priests), the libation to him who is desirous to drink; who knows all things; whose movements are all-sufficient; who goes readily (to sacrifices); the leader (of holy rites), following no one.”

Present (it) to him who desires to drink, who knows all things,
to the superior man who comes fittingly, who comes regularly, who does not lag behind.

BRING sacrificial gifts to him, Omniscient, for he longs to drink,
The Wanderer who comes with speed, the Hero ever in the van.

Ihm, der darnach dürstet, der alle Dinge kennt, biete den Soma an, dem pünktlich kommenden, nie zurückbleibenden Herrn!

Bring ihm, dem trunkbegierigen, dem weisen alle Tränke dar; Der hülfreich kommt, dem eilenden, dem Mann, der nie dahinten bleibt.

Ему, желающему пить,
Знающему все (вещи), поднеси (сомы),
(Этому) появляющемуся, спешащему,
Не остающемуся позади мужу!

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• स्वराडुष्णिक्
• ऋषभः

अब चार ऋचावाले बयालीसवें सूक्त का आरम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में राजा और प्रजाजन परस्पर कैसा वर्त्ताव करे, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् ! आप (जग्मये) विज्ञान की अधिकता के लिये (अपश्चाद्दध्वने) उत्तम व्यवहारों में आगे चलने तथा (अरङ्गमाय) विद्या के पार जाने और (पिपीषते) पान करने की इच्छा करनेवाले (विदुषे) यथार्थवक्ता विद्वान् के लिये और (अस्मै) इस (नरे) अग्रणी मनुष्य के लिये (विश्वानि) सम्पूर्ण उत्तम वस्तुओं को (भर) धारण करिये और यह भी आपके लिये इनको (प्रति) धारण करे ॥१॥

भावार्थभाषाः - जो राजा विद्वानों के लिये सम्पूर्ण धन वा सामर्थ्य को धारण करता है और जो विद्वान् राजा आदि के हित के लिये प्रयत्न करते हैं, वे सर्वदा उन्नत होते हैं ॥१॥

अन्वय: हे विद्वन् राजंस्त्वं जग्मयेऽपश्चाद्दध्वनेऽरङ्गमाय पिपीषते विदुषेऽस्मै नरे विश्वानि भराऽयमपि तुभ्यमेतानि प्रति भरतु ॥१॥

अथ राजप्रजाजनाः परस्परं कथं वर्त्तेरन्नित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (प्रति) (अस्मै) (पिपीषते) पातुमिच्छवे (विश्वानि) सर्वाण्युत्तमानि वस्तूनि (विदुषे) आप्ताय विपश्चिते (भर) धर (अरङ्गमाय) यो विद्यायां अरं पारं गच्छति तस्मै (जग्मये) विज्ञानाधिक्याय (अपश्चाद्दध्वने) उत्तमेषु व्यवहारेष्वग्रगामिने (नरे) नायकाय ॥१॥

भावार्थभाषाः - यो राजा विद्वदर्थे सर्वं धनं सामर्थ्यं वा धरति ये च विद्वांसो राजादिहिताय प्रयतन्ते ते सर्वदोन्नता जायन्ते ॥१॥

या सूक्तात इंद्र, राजा, विद्वान व प्रजा यांच्या कृत्याचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - जो राजा विद्वानासाठी संपूर्ण धन किंवा सामर्थ्य ग्रहण करतो व जे विद्वान राजाच्या हितासाठी प्रयत्न करतात ते सदैव उन्नत होतात. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - अनुष्टुप्

ए᳓म् एनम् प्रतिए᳓तन
सो᳓मेभिः सोमपा᳓तमम्
अ᳓मत्रेभिर् ऋजीषि᳓णम्
इ᳓न्द्रं सुते᳓भिर् इ᳓न्दुभिः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

enam ← ena- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

īm ← īm (invariable)

pratyétana ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

somapā́tamam ← somapā́tama- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sómebhiḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ámatrebhiḥ ← ámatra- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

r̥jīṣíṇam ← r̥jīṣín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

índubhiḥ ← índu- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

sutébhiḥ ← √su- (root)
{case:INS, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

आ । ई॒म् । ए॒न॒म् । प्र॒ति॒ऽएत॑न । सोमे॑भिः । सो॒म॒ऽपात॑नम् ।
अम॑त्रेभिः । ऋ॒जी॒षिण॑म् । इन्द्र॑म् । सु॒तेभिः॑ । इन्दु॑ऽभिः ॥

• em ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• em ← īm ← īṃ
• [adverb]

• enam ← enad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.).”

• pratyetana ← pratye ← √i
• [verb], plural, Present imperative

• somebhiḥ ← soma
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• somapātamam ← soma
• [noun], masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• somapātamam ← pātamam ← pātama
• [noun], accusative, singular, masculine

• amatrebhir ← amatrebhiḥ ← amatra
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “vessel.”

• ṛjīṣiṇam ← ṛjīṣin
• [noun], accusative, singular, masculine

• indraṃ ← indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• sutebhir ← sutebhiḥ ← su
• [verb noun], instrumental, plural
• “press out; su.”

• indubhiḥ ← indu
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “moon; Soma; drop; anusvāra; one; Candra; silver; camphor; point; juice.”

हे अध्वर्यवः सोमेभिः सोमैः करणभूतैः सोमपातमम् अतिशयेन सोमस्य पातारम् एनम् इन्द्रम् आ अभिमुखं प्रत्येतन प्रतिगच्छत । ईम् इति निपातोऽनर्थकः । कीदृशमिन्द्रम् । अमत्रेभिः अमत्रैः सोमपात्रैर्ग्रहचमसादिभिः ऋजीषिणम् । ऋजीषं शत्रूणामुपार्जकं बलम् । तद्वन्तम् । यद्वा। ऋजीषिणमित्युत्तरत्र संबन्धनीयम् । सुतेभिः अभिषुतैः इन्दुभिः सोमैर्ऋजीषिणम् । गतसारः सोम ऋजीषः। तद्वन्तम् । अथवा अमत्रेभिरमत्रैरमात्रैः अपरिमितैरभिषुतैः सोमैर्ऋजीषिणम् ॥ ऋजेर्गत्यर्थाद्भावसाधन ऋजीषशब्दः । ततो मत्वर्थीय इनिः ॥ संगतमित्यर्थः । एवंविधमिन्द्रं प्रतिगच्छतेत्यन्वयः । अन्य आह । अमत्रेभिर्ग्रहचमसादिगतैरभिषुतैः सोमैर्ऋजीषिणं बलवन्तमेनमिन्द्रं प्रतिगच्छतेति ॥

English translation:

“Proceed to the presence of that deep quaffer of the Soma, with the Soma; to the vigorous Indra with vessels (filed) with the efused libations.”

Go toward him, the best of the soma-drinkers, with the soma juices, to Indra possessing the silvery drink, with tankards, with the
pressed drops.

As sometimes elsewhere (I.9.2, VIII.1.17, X.32.8), enam doubles īm in the phrase ém (that is, ā́+ īm) enam, a pile-up of two acc. enclitics, whose referent is postponed till the end of the hemistich, somapā́tamam. On this sequence see my RVic sīm and īm (2002), 302-3 and n. 18.

There is no obvious reason for the accent on pratyétana (Pp. praty étana).

(Oldenberg’s [ZDMG 60: 732] ref. is barely a mention and provides no real explanation.) The assumption about étana is that it is a 2nd pl. impv. of the root pres. of √i, with unexpected full grade of the root, unexpected verb accent in a main clause, and unexpected root rather than ending accent (versus itá, though of course the full grade would account for the root accent). I think rather that it should be analyzed ā́-itana, with accented preverb contracted with the unaccented expected zero-grade root syllable of the verb. We would thus have an unaccented verb as expected in this apparent main clause. But this suggestion raises two problems: 1) when two preverbs precede an unaccented verb, they should both be accented (though most the exx. I have identified have verbal material between the 1st and 2nd preverbs), e.g., IV.4.4 práty ā́tanuṣva, and we should therefore expect accented *práty here as well; 2) ā́is already present pāda-initially in ém. Balanced against these problems is the fact that ā́is usually the 2nd preverb in a complex (see práty-ā́√tan just cited), and the assumed ā́(…) práti would be quite unusual (almost no such sequences registered in MonWms). I think we must assume that, more or less simultaneously, ā́was doubled to serve as clitic host to īm in the frozen sequence ém enam, besides immediately preceding the verb, and that étana was reinterpr. as simply a full-grade accented impv. (cf. unaccented etana in V.61.4, on which see comm. ad loc.), not as containing a preverb — which reinterpretation then induced loss of accent on *práti.

The doubling of ā́is somewhat like the doubling of preverbs sometimes found in the Gāthās, though there that seems to be a redactional change.

With Soma go ye nigh to him chief drinker of the Soma’s juice:
With beakers to the Impetuous God, to Indra with the drops effused.

Kommet ihm entgegen mit Somatränken, dem größten Somatrinker, mit Humpen dem Trestersafttrinker Indra, mit den ausgepreßten Tränken!

Mit Somatränken schreitet hin zu ihm, dem Somatrinkendsten, Mit Krügen zu dem eilenden, zu Indra mit gepresstem Saft.

Выходите же к нему навстречу
С соками сомы – к пьющему сому больше всех,
С сосудами – к пьющему сому из выжимок,
К Индре – с выжатыми каплями!

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर मनुष्य क्या करें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! आप लोग (सुतेभिः) उत्पन्न किये गये (सोमेभिः) ऐश्वर्य्यों वा ओषधियों के समूहों से (इन्दुभिः) आनन्दकारक जलों से तथा (अमत्रेभिः) उत्तम पात्रों से (सोमपातमम्) अतिशय सोमरस के पीनेवाले (ऋजीषिणम्) सरल धार्मिक जनों की इच्छा करने के स्वभाववाले (एनम्) इस (इन्द्रम्) ऐश्वर्य्य के देनेवाले राजा की (ईम्) सब ओर से (प्रत्येतन) प्रतीति करिये ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे राजा और प्रजाजनो ! आप लोग यथार्थवक्ता तथा राजा आदि विद्वानों में विश्वास करिये और वे आप लोगों में विश्वास करें, इस प्रकार दोनों और आनन्द बढ़े ॥२॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यूयं सुतेभिः सोमेभिरिन्दुभिरमत्रेभिः सोमपातममृजीषिणमेनमिन्द्रमीमा प्रत्येतन ॥२॥

पुनर्मनुष्याः किं कुर्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (ईम्) सर्वतः (एनम्) राजानम् (प्रत्येतन) प्रतीतिं कुरुत (सोमेभिः) ऐश्वर्यैरोषधिगणैर्वा (सोमपातमम्) अतिशयेन सोमपातारम् (अमत्रेभिः) उत्तमैः पात्रैः (ऋजीषिणम्) ऋजूनां सरलानां धार्मिकानां जनानामीषितुं शीलम् (इन्द्रम्) ऐश्वर्यप्रदम् (सुतेभिः) निष्पादितैः (इन्दुभिः) आनन्दकरैरुदकैः ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे राजप्रजाजना ! यूयमाप्तेषु राजादिविद्वत्सु च विश्वासं कुरुत ते च युष्मासु विश्वसेयुरेवमुभयत्राऽऽनन्दो वर्धेत ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे राजा व प्रजाजनांनो ! तुम्ही विद्वान व राजा इत्यादी लोकांवर विश्वास करा व त्यांनीही तुमच्यावर विश्वास ठेवावा. या प्रकारे दोघांनीही आनंदाने राहावे. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - अनुष्टुप्

य᳓दी सुते᳓भिर् इ᳓न्दुभिः
सो᳓मेभिः प्रतिभू᳓षथ
वे᳓दा वि᳓श्वस्य मे᳓धिरो
धृष᳓त् तं᳓-तम् इ᳓द् ए᳓षते

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
índubhiḥ ← índu- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

sutébhiḥ ← √su- (root)
{case:INS, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

yádi ← yádi (invariable)

pratibhū́ṣatha ← √bhūṣ- (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sómebhiḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

médhiraḥ ← médhira- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

véda ← √vid- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

víśvasya ← víśva- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

dhr̥ṣát ← √dhr̥ṣ- (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

īṣate ← √īṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED, mood:DES}

ít ← ít (invariable)

táṁ-tam ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

यदि॑ । सु॒तेभिः॑ । इन्दु॑ऽभिः । सोमे॑भिः । प्र॒ति॒ऽभूष॑थ ।
वेद॑ । विश्व॑स्य । मेधि॑रः । धृ॒षत् । तम्ऽत॑म् । इत् । आ । ई॒ष॒ते॒ ॥

• yadī ← yadi
• [adverb]
• “if; in case.”

• sutebhir ← sutebhiḥ ← su
• [verb noun], instrumental, plural
• “press out; su.”

• indubhiḥ ← indu
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “moon; Soma; drop; anusvāra; one; Candra; silver; camphor; point; juice.”

• somebhiḥ ← soma
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• pratibhūṣatha ← pratibhūṣ ← √bhūṣ
• [verb], plural, Present indikative

• vedā ← veda ← vid
• [verb], singular, Perfect indicative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• viśvasya ← viśva
• [noun], genitive, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• medhiro ← medhiraḥ ← medhira
• [noun], nominative, singular, masculine
• “wise; intelligent.”

• dhṛṣat
• [noun], accusative, singular, neuter

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• eṣate ← iṣ
• [verb], singular, Present indikative
• “desire; recommend; approve; seek; call; search; try; prefer; love; commend; assent; permit; choose.”

हे अध्वर्यवः सुतेभिः अभिषुतैः इन्दुभिः उन्दनशीलैर्दीप्तैर्वा सोमेभिः सोमैः यदि प्रतिभूषथ इन्द्रं प्रति यूयं प्रतिगच्छथ ॥ ‘ भू प्राप्तौ’ इत्यस्यैतद्रूपम् । तदानीं मेधिरः मेधावी । मेधो यज्ञस्तद्वान्वा । स इन्द्रः विश्वस्य विश्वं सर्वं भवदीयं कामं वेद वेत्ति जानाति । ज्ञात्वा च धृषत् । शत्रूणां धर्षकः सन् तंतमित् तं तं काममेव एषते प्रापयति ॥

English translation:

“When, with the effused and flowing Soma, you come into his presence, the sagacious (Indra) knows your wish, and the suppresser (of enemies) assuredly grants it, whateve it may be.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Tam tam id eṣate: note the repetition of the relative with reference to the antecedent kāmam

When you attend on him with the pressed soma drops,
the wise one knows of it all, but he boldly hastens just to that one
[=soma].

I take yádī as representing yád ī with the enclitic acc. ī, parallel to īm in the last vs. Note that ī here is pre-C, while īm in 2a is pre-V.

As Geldner notes (n. 3cd) there is some uncertainty about the subj. and goal of the verbs here – Indra or Soma. I take the subject in both cases to be Indra. In c védā víśvasya “he knows of it all” echoes 1b víśvāni vidúṣe “to the one who knows all things,” an unequivocal ref. to Indra. I think there is a contrast between c and d of a familiar type: Indra could go to any soma ritual (“knows of it all”) but comes just to our soma (táṃ-tam íd).

What time, with Soma, with the juice effused, ye come before the God,
Full wise he knows the hope of each, and, Bold One, strikes this foe and that.

Wenn ihr mit den ausgepreßten Somasäften aufwartet - der Weise kennt alles, immer nur ihm strebt er herzhaft zu.

Wenn mit gepresstem Indu ihr und Somatränken ihn versorgt, So nimmt der kluge jeden wahr und stürzt auf den und den sich kühn.

Если выжатыми каплями,
Соками сомы вы угощаете –
Мудрый знает все:
Смело кидается он только к нему да к нему.

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर वे परस्पर क्या करें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् जनो ! जो जो (विश्वस्य) सम्पूर्ण राज्य का (मेधिरः) मेल करने और (धृषत्) दुष्टों का दबानेवाला (आ, ईषते) प्राप्त होता और राजा के व्यवहार को (वेदा) जानता है (तन्तम्, इत्) उसी उसको (यदी) जो (सुतेभिः) उत्पन्न किये (इन्दुभिः) आनन्दकारक (सोमेभिः) ऐश्वर्य्यों से आप लोग (प्रतिभूषथ) सुशोभित कीजिये तो यह भी आप लोगों को उत्तम प्रकार शोभित करे ॥३॥

भावार्थभाषाः - जो उत्तम-उत्तम मनुष्यों का सत्कार करते हैं, वे सबको श्रेष्ठ गुणों से शोभित करते हैं ॥३॥

अन्वय: हे विद्वांसो ! यो यो विश्वस्य मेधिरो धृषदेषते राजव्यवहारं वेदा तन्तमिद्यदी सुतेभिरिन्दुभिस्सोमेभिर्यूयं प्रतिभूषथ तर्ह्ययमपि युष्मान् सम्भूषेत् ॥३॥

पुनस्ते परस्परं किं कुर्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यदी) अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (सुतेभिः) निष्पादितैः (इन्दुभिः) आनन्दकरैः (सोमेभिः) ऐश्वर्यैः (प्रतिभूषथ) (वेदा) जानाति। अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (विश्वस्य) सर्वस्य राज्यस्य (मेधिरः) सङ्गन्ता (धृषत्) दुष्टानां धर्षकः (तन्तम्) (इत्) एव (आ) (ईषते) प्राप्नोति। ईषतीति गतिकर्मा। (निघं०२.१४) ॥३॥

भावार्थभाषाः - य उत्तमानुत्तमान् जनान्त्सत्कुर्वन्ति ते सर्वाञ्छुभैर्गुणैरलं कुर्वन्ति ॥३॥

भावार्थभाषाः - जे उत्तमोत्तम माणसांचा सत्कार करतात ते सर्वांना श्रेष्ठ गुणांनी शोभित करतात. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - बृहती

अस्मा᳓-अस्मा इ᳓द् अ᳓न्धसो
अ᳓ध्वर्यो प्र᳓ भरा सुत᳓म्
कुवि᳓त् समस्य जे᳓नियस्य श᳓र्धतो
अभि᳓शस्तेर् अवस्प᳓रत्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ándhasaḥ ← ándhas- 2 (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

asmā́-asmai ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

ít ← ít (invariable)

ádhvaryo ← adhvaryú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

bhara ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

prá ← prá (invariable)

sutám ← √su- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

jényasya ← jénya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

kuvít ← kuvít (invariable)

samasya ← sama- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

śárdhataḥ ← √śardh- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

abhíśasteḥ ← abhíśasti- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

avaspárat ← √spr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

अ॒स्मैऽअ॑स्मै । इत् । अन्ध॑सः । अध्व॑र्यो॒ इति॑ । प्र । भ॒र॒ । सु॒तम् ।
कु॒वित् । स॒म॒स्य॒ । जेन्य॑स्य । शर्ध॑तः । अ॒भिऽश॑स्तेः । अ॒व॒ऽस्पर॑त् ॥

• asmā ← asmai ← idam
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• asmā ← asmai ← idam
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• andhaso ← andhasaḥ ← andhas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “Soma; drink; amṛta.”

• ‘dhvaryo ← adhvaryo ← adhvaryu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Adhvaryu; adhvaryu [word]; Yajur-Veda.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• bharā ← bhara ← bhṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• sutam ← suta
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Soma.”

• kuvit ← kuvid
• [adverb]
• “surely; indeed.”

• samasya ← sama
• [noun], genitive, singular, masculine
• “like; like; alike(p); level; symmetrical; balanced; average; same; regular; impartial; imperturbable; even; sama [word]; every(a); accurate; identical; fair; equal; synonymous; changeless; whole; exact; calm; straight; even; wide.”

• jenyasya ← jenya
• [noun], genitive, singular, masculine
• “noble.”

• śardhato ← śardhataḥ ← śṛdh
• [verb noun], genitive, singular

• ‘bhiśaster ← abhiśasteḥ ← abhiśasti
• [noun], ablative, singular, feminine
• “hex; accusation; defamation; blame; aspersion.”

• avasparat ← avaspṛ ← √spṛ
• [verb], singular, Aorist conj./subj.

अस्माअस्मा इत् अस्मा एवेन्द्राय नान्यस्मै हे अध्वर्यो त्वम् अन्धसः सोमलक्षणस्यान्नस्य सुतम् अभिषुतं रसं प्र भर संप्रहर। प्रयच्छेति यावत् । स चेन्द्रः समस्य सर्वस्य जेन्यस्य जेतव्यस्य शर्धतः उत्सहमानस्य शत्रोः अभिशस्तेः अभिशंसनात् तत्कृताद्धिंसनात् कुवित् बहु । अवस्परत् अस्मान् पालयतु ॥ । १४ ॥

English translation:

“Offer, priest, to him, and him (only) this libation of (sacrificial) food, and may he ever defend us against the malignity of every superable adversary.”

Just to this one here [=Indra], o Adhvaryu, bring forth the pressed (juice) of the stalk.
Surely he will rescue (us) from the calumny of anyone who boastfully claims high breeding?
826 VI.43–44

The āmreḍita pronoun táṃ-tam íd referring to soma in 3d is then contrasted with another pronominal āmreḍita, asmā-asmā íd, referring to Indra; the near deictic announces him as having arrived at the ritual ground, to which he was hastening in 3d.

On the surprising last hemistich, see published introduction.

To him, Adhvaryu! yea, to him give offerings of the juice expressed.
Will he not keep us safely from the spiteful curse of each presumptuous high-born foe?

Nur ihm setz, o Adhvaryu, den Preßtrank des Soma vor! Gewiß wird er uns vor der üblen Nachrede eines jeden überheblichen Stammesgenossen bewahren.

Ihm, ihm, o Priester, bringe dar den Saft des blütereichen Strauchs; Wird er vor jedes trotzenden Verwünschung uns beschützen wol?

Только ему, о адхварью,
Поднеси выжатый сок сомы!
Конечно, он защитит (нас) от проклятия
Любого наглого соплеменника!

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• भुरिगनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर मनुष्यों को कैसा वर्त्ताव करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अध्वर्य्यो) नहीं हिंसा करनेवाले आप ! (अस्माअस्मै) इस इसके लिये (अन्धसः) अन्न आदि के (समस्य) तुल्य (जेन्यस्य) जीतने योग्य (शर्धतः) बल के और (अमिशस्तेः) चारों ओर से प्रशंसित (कुवित्) महान् (सुतम्) उत्पन्न किये गये को (प्र, भरा) धारण करिये इससे (इत्) ही हम लोगों का आप (अवस्परत्) पालन करते हैं ॥४॥

भावार्थभाषाः - जो विद्वान् सब के लिये सम्पूर्ण उत्तम पदार्थों को समर्पित करते हैं और जितने सामर्थ्य का धारण करते हैं, उतना सब औरों के रक्षण के लिये करते हैं, उन सब को भाग्यशाली गिनना चाहिये ॥४॥ इस सूक्त में इन्द्र, राजा, विद्वान् और प्रजा के कृत्य का वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की इससे पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह बयालीसवाँ सूक्त और चौदहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे अध्वर्यो ! त्वमस्माअस्मा अन्धसः समस्य जेन्यस्य शर्धतोऽभिशस्तेः कुवित्सुतं प्र भरा तेनेदस्मान् भवानवस्परत् ॥४॥

पुनर्मनुष्यैः कथं वर्तितव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्माअस्मै) (इत्) एव (अन्धसः) अन्नादेः (अध्वर्यो) अहिंसक (प्र) (भरा) धर। अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (सुतम्) निष्पादितम् (कुवित्) महत् (समस्य) तुल्यस्य (जेन्यस्य) जेतुं योग्यस्य (शर्धतः) बलस्य (अभिशस्तेः) अभितः प्रशंसितस्य (अवस्परत्) पालयति ॥४॥

भावार्थभाषाः - ये विद्वांसः सर्वार्थं सर्वानुत्तमान् पदार्थान्त्समर्पयन्ति यावत्सामर्थ्यं धरन्ति तावत्सर्वं परेषां रक्षणाय कुर्वन्ति ते सर्वदा भाग्यशालिनो गणनीया इति ॥४॥ अत्रेन्द्रराजविद्वत्प्रजाकृत्यवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति द्विचत्वारिंशत्तमं सूक्तं चतुर्दशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - जे विद्वान सर्वांना संपूर्ण उत्तम पदार्थ देतात व त्यांच्यात जितके सामर्थ्य असते ते सर्वांच्या रक्षणासाठी खर्च करतात त्यांची भाग्यवान लोकांत गणना होते. ॥ ४ ॥