०४१

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓हेळमान उ᳓प याहि यज्ञं᳓
तु᳓भ्यम् पवन्त इ᳓न्दवः सुता᳓सः
गा᳓वो न᳓ वज्रिन् सुव᳓म् ओ᳓को अ᳓छ
इ᳓न्द्रा᳓ गहि प्रथमो᳓ यज्ञि᳓यानाम्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
áheḷamānaḥ ← áheḷamāna- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)

yāhi ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

índavaḥ ← índu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

pavante ← √pū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

sutā́saḥ ← √su- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

túbhyam ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

ácha ← ácha (invariable)

gā́vaḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ná ← ná (invariable)

ókaḥ ← ókas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

svám ← svá- (pronoun)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

vajrin ← vajrín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

gahi ← √gam- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

prathamáḥ ← prathamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yajñíyānām ← yajñíya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

अहे॑ळमानः । उप॑ । या॒हि॒ । य॒ज्ञम् । तुभ्य॑म् । प॒व॒न्ते॒ । इन्द॑वः । सु॒तासः॑ ।
गावः॑ । न । व॒ज्रि॒न् । स्वम् । ओकः॑ । अच्छ॑ । इन्द्र॑ । आ । ग॒हि॒ । प्र॒थ॒मः । य॒ज्ञिया॑नाम् ॥

• aheﾱamāna ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• aheﾱamāna ← heḍamānaḥ ← hīḍ
• [verb noun], nominative, singular
• “anger; stew.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• yāhi ← yā
• [verb], singular, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• yajñaṃ ← yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• tubhyam ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• pavanta ← pavante ← pū
• [verb], plural, Present indikative
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• indavaḥ ← indu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “moon; Soma; drop; anusvāra; one; Candra; silver; camphor; point; juice.”

• sutāsaḥ ← su
• [verb noun], nominative, plural
• “press out; su.”

• gāvo ← gāvaḥ ← go
• [noun], nominative, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• vajrin
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; vajra; Euphorbia neriifolia L.; abhra; Buddha.”

• svam ← sva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “own(a); respective(a); akin(p); sva [word]; individual; present(a); independent.”

• oko ← okaḥ ← oka
• [noun], accusative, singular, neuter
• “home; house; oka [word].”

• acchendrā ← accha ← acchā
• [adverb]
• “towards; accha [prefix].”

• acchendrā ← indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• acchendrā ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• gahi ← gam
• [verb], singular, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• prathamo ← prathamaḥ ← prathama
• [noun], nominative, singular, masculine
• “first; prathama [word]; third; young; chief(a); best; antecedent.”

• yajñiyānām ← yajñiya
• [noun], genitive, plural, masculine
• “sacrificial; divine; devoted.”

हे इन्द्र अहेळमानः अक्रुध्यंस्त्वं यज्ञम् अस्मदीयम् उप याहि उपगच्छ । यतः कारणात तुभ्यं त्वदर्थ सुतासः अभिषुता: इन्दवः सोमा: पवन्ते पूयन्ते दशपवित्रेण शोध्यन्ते । हे वज्रिन् वज्रवन् इन्द्र गावो न गावः स्वकीयं गोष्ठमिव स्वं स्वकीय ओकः स्थानं द्रोणकलशादिलक्षणम् अच्छ आभिमुख्येन प्राप्नुवन्तीति शेषः । अतः कारणात् हे इन्द्र यज्ञियानां यज्ञार्हाणां देवानां मध्ये प्रथमः मुख्यत्वं आ गहि आगच्छ ॥

English translation:

“Unirascible (Indra), come to the sacrifice; the effused Soma is purified for you; they flow, thunderer, (into the pitchers), as cows go to their stalls; come, Indra, the first of those who are to be worshipped.”

Free of anger, drive here to the sacrifice. For you do the pressed soma drops purify themselves.
Like cows toward their own home, o mace-bearer, come here, Indra, as the first of those worthy of the sacrifice.

COME gracious to our sacrifice, O Indra: pressed Soma-drops are purified to please thee.
As cattle seek their home, so Thunderwielder, come, Indra, first of those who claim our worship.

Ohne Murren komm zum Opfer; für dich klären sich die ausgepreßten Säfte. Wie die Rinder zu ihrem Heim, so komm du Keulenträger Indra als Erster der opferwürdigen Götter!

Komm ohne Zürnen her zu unserm Opfer; dir strömen hell die ausgepressten Indus; Wie Kühe in ihr Haus, so komm, o Blitzer, o Indra, her, als erster du der heil’gen.

Не сердясь, приводи на жертвоприношение,
Для тебя очищаются выжатые соки.
Словно коровы, о громовержец, в свое стойло,
О Индра, приходи первым из достойных жертв!

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब पाँच ऋचावाले एकतालीसवें सूक्त का प्रारम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में राजा को क्या करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वज्रिन्) शस्त्र और अस्त्र को धारण करने और (इन्द्र) अत्यन्त ऐश्वर्य्य के देनेवाले (यज्ञियानाम्) यज्ञ का पालन करने के योग्यों का (प्रथमः) पहिला (अहेळमानः) सत्कार किया गया जिस (यज्ञम्) आहार-विहार नामक यज्ञ को (तुभ्यम्) आपके लिये और (सुतासः) उत्पन्न किये गये (इन्दवः) सोमलता आदि के जल (पवन्ते) पवित्र करते हैं उसके (उप, याहि) समीप आइये और (गावः) गौवें (न) जैसे (स्वम्) अपने (ओकः) निवासस्थान को वैसे (अच्छ, आ, गहि) अच्छे प्रकार सब ओर से प्राप्त हूजिये ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। हे राजन् ! प्रजाजनों से उत्तम गुणों के योग के कारण सब से सत्कार किये गये राज्य-पालन नामक व्यवहार को यथावत् प्राप्त हूजिये और जैसे गौवें अपने बछड़े और स्थानों को प्राप्त होती हैं, वैसे प्रजा के पालन के लिये विनय को प्राप्त हूजिये ॥१॥

अन्वय: हे वज्रिन्निन्द्र ! यज्ञियानां प्रथमोऽहेळमानो यं यज्ञं तुभ्यं सुतास इन्दवः पवन्ते तमुप याहि गावो न स्वमाकोऽच्छागहि ॥१॥

अथ राज्ञा किं कर्त्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अहेळमानः) सत्कृतः (उप) (याहि) समीपमागच्छ (यज्ञम्) आहारविहाराख्यम् (तुभ्यम्) (पवन्ते) पवित्रीकुर्वन्ति (इन्दवः) सोमलताद्युदकादीनि (सुतासः) निष्पादिताः (गावः) धेनवः (न) इव (वज्रिन्) शस्त्रास्त्रधारिन् (स्वम्) स्वकीयम् (ओकः) निवासस्थानम् (अच्छ) सम्यक् (इन्द्र) परमैश्चर्यप्रद (आ) (गहि) आगच्छ (प्रथमः) आदिमः (यज्ञियानाम्) यज्ञं सम्पालितुमर्हाणाम् ॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। हे राजन् ! प्रजाजनैरुत्तमगुणयोगात् सर्वतः सत्कृतः सन् राज्यपालनाख्यं व्यवहारं यथावत्प्राप्नुहि। यथा धेनवः स्ववत्सान्त्स्वकीयस्थानानि च प्राप्नुवन्ति तथा प्रजापालनाय विनयं याहि ॥१॥

या सूक्तात इंद्र, राजा, सोमरसाचे गुणवर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर पूर्व सूक्तार्थाची संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. हे राजा ! प्रजेच्या उत्तम गुणांच्या योगाने यथावत् उत्तम राज्यपालन कर व जशा गाई व वासरे आपले स्थान प्राप्त करतात तसे प्रजापालनासाठी विनयी बन. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

या᳓ ते काकु᳓त् सु᳓कृता या᳓ व᳓रिष्ठा
य᳓या श᳓श्वत् पि᳓बसि म᳓ध्व ऊर्मि᳓म्
त᳓या पाहि प्र᳓ ते अध्वर्यु᳓र् अस्थात्
सं᳓ ते व᳓ज्रो वर्तताम् इन्द्र गव्युः᳓

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
kākút ← kākúd- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

súkr̥tā ← súkr̥ta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

váriṣṭhā ← váriṣṭha- 2 (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

yā́ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

yā́ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

mádhvaḥ ← mádhu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

píbasi ← √pā- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

śáśvat ← śáśvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ūrmím ← ūrmí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yáyā ← yá- (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:SG}

adhvaryúḥ ← adhvaryú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asthāt ← √sthā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

pāhi ← √pā- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

prá ← prá (invariable)

táyā ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

gavyúḥ ← gavyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sám ← sám (invariable)

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vájraḥ ← vájra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vartatām ← √vr̥t- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

या । ते॒ । का॒कुत् । सुऽकृ॑ता । या । वरि॑ष्ठा । यया॑ । शश्व॑त् । पिब॑सि । मध्वः॑ । ऊ॒र्मिम् ।
तया॑ । पा॒हि॒ । प्र । ते॒ । अ॒ध्व॒र्युः । अ॒स्था॒त् । सम् । ते॒ । वज्रः॑ । व॒र्त॒ता॒म् । इ॒न्द्र॒ । ग॒व्युः ॥

• yā ← yad
• [noun], nominative, singular, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• kākut ← kākud
• [noun], nominative, singular, feminine
• “esophagus.”

• sukṛtā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sukṛtā ← kṛtā ← kṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• yā ← yad
• [noun], nominative, singular, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• variṣṭhā ← variṣṭha
• [noun], nominative, singular, feminine
• “best; preferable.”

• yayā ← yad
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• śaśvat
• [adverb]
• “always; repeatedly; continually; wholly.”

• pibasi ← pā
• [verb], singular, Present indikative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• madhva ← madhvaḥ ← madhu
• [noun], genitive, singular, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• ūrmim ← ūrmi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wave; billow.”

• tayā ← tad
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• pāhi ← pā
• [verb], singular, Aorist imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• adhvaryur ← adhvaryuḥ ← adhvaryu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Adhvaryu; adhvaryu [word]; Yajur-Veda.”

• asthāt ← sthā
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• vajro ← vajraḥ ← vajra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “vajra; Vajra; vajra; vajra; lightning; abhra; vajramūṣā; diamond; vajra [word]; vajrakapāṭa; vajra; vaikrānta.”

• vartatām ← vṛt
• [verb], singular, Present imperative
• “behave; happen; exist; return; dwell; die; roll; continue; act; exist; feed on; issue; move; travel; proceed; turn; situate; drive; account for; begin; do; inhere; revolve.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• gavyuḥ ← gavyu
• [noun], nominative, singular, masculine

हे इन्द्र या ते तव काकुत् जिह्वा सुकृता सुष्ठु धात्रा निर्मिता। या च वरिष्ठा उरुतमा विस्तीर्णतमा। यया च मध्वः मधुनः सोमस्य ऊर्मिं रसं शश्वत् बहुकृत्वः पिबसि तया जिह्वयास्मदीयं सोमं पाहि पिब। तदर्थम् अध्वर्युः अध्वरस्य नेता ऋत्विग्गृहीतसोमः सन् प्र अस्थात् हविर्धानादुत्तरवेदिदेशं प्रत्यगमत् । अपि च हे इन्द्र गव्युः शत्रुसंबन्धिनीर्गा आत्मन इच्छन् ते त्वदीयः वज्रः सं वर्ततां शत्रुभिः संगतो भवतु । तान् हन्त्वित्यर्थः ॥

English translation:

“Drink, Indra, with that well-formed and expanded tongue wherewith you ever quaff the sweet (Soma); before you stands the ministrant priest; let your bolt, Indra, designed (to recover) the cattle, be hurled (against your foes).”

Your throat, which is well-fashioned, which is the widest, with which you are always drinking the wave of honey,
take a drink with it. The Adhvaryu has set (the soma) forth for you. Let your mace turn itself to the pursuit of cows, Indra.

I take váriṣṭhā as a likely pun, not only ‘widest’ (hence a throat that can accommodate a lot of soma at one gulp), but also ‘best’; cf. disc. ad VI.37.4.

For prá √sthā with soma as expressed or implied obj., cf. I.15.9, VII.92.2, and, with prásthitam, II.36.4, 37.2.

I do not know the exact semantic nuance of sám √vṛt, but I think it must mean something more than Geldner’s “mitkommen.” I take it here as purposive ‘turn oneself to’, with gavyúḥ expressing the purpose, but this may be pushing the idiom.

With that well-formed most wide-extending palate, wherewith thou ever drinkest streams of sweetness,
Drink thou; the Adhvaryu standeth up before thee: let thy spoil-winning thunderbolt attend thee.

Dein wohlbeschaffener, geräumigster Schlund, mit dem du immer wieder die Welle des Mets trinkst, mit dem trinke! Der Adhvaryu ist vorgetreten. Deine nach Kühen lüsterne Keule soll mitkommen.

Welch Schlund dir ist, sehr weit und schön gebildet, mit dem du stets des Methes Welle schlürfest, Mit dem geniesse, vor dir steht der Priester, dein Blitz, o Indra, komme beutelustig.

Эта твоя хорошо устроенная глотка, самая обширная,
Которою ты постоянно заглатываешь волну сладости,
Заглатывай ею (и сейчас)! Адхварью выступил вперед для тебя.
Пусть будет с тобой, о Индра, твоя ваджра, жаждующая коров!

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वे क्या करें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) धर्म्म के धारण करनेवाले मनुष्यों के स्वामिन् ! (ते) आपकी (या) जो (सुकृता) सत्य भाषण आदि उत्तम किया से युक्त और (या) जो (वरिष्ठा) अतिशय उत्तम (काकुत्) उत्तम प्रकार शिक्षा की गई वाणी (यया) जिससे आप (ऊर्मिम्) तरंग को जैसे वैसे (मध्वः) मधुर आदि गुणों से युक्त के रस को (शश्वत्) निरन्तर (पिबसि) पान करते हो और जिससे (ते) आपका (अध्वर्युः) अपने अहिंसारूप व्यवहार की कामना करते हुए अच्छे प्रकार से (प्र, अस्थात्) स्थित होते हो और जिससे (ते) आपका (वज्रः) शस्त्र और अस्त्रों का समूह (सम्, वर्त्तताम्) उत्तम प्रकार वर्त्तमान होवे (तया) उससे (गव्युः) पृथिवी राज्य की इच्छा करनेवाले हुए सम्पूर्ण प्रजाओं का (पाहि) पालन करिये ॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। राजा और राजा के सभासद् उत्तम प्रकार संस्कार की विद्या से युक्त, सत्यभाषण से उज्ज्वलित वाणियों को प्राप्त होकर उनसे प्रजापालन आदि व्यवहारों को निरन्तर सिद्ध करें ॥२॥

अन्वय: हे इन्द्र नरेश ! या सुकृता या वरिष्ठा काकुद्यया त्वमूर्मिमिव मध्वो रसं शश्वत् पिबसि यया तेऽध्वर्युः प्रास्थात्। ते वज्रो संवर्त्ततां तया गव्युः सन् सर्वाः प्रजाः पाहि ॥२॥

पुनस्ते किं कुर्य्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (या) (ते) तव (काकुत्) सुशिक्षिता वाक्। काकुरिति वाङ्नाम। (निघं०१.११) (सुकृता) सत्यभाषणादिशुभक्रियायुक्ता (या) (वरिष्ठा) अतिशयेनोत्तमा (यया) (शश्वत्) निरन्तरम् (पिबसि) (मध्वः) मधुरादिगुणयुक्तस्य (ऊर्मिम्) तरङ्गमिव (तया) (पाहि) रक्ष (प्र) (ते) तव (अध्वर्युः) आत्मनोऽध्वरमहिंसाव्यवहारं कामयमानः (अस्थात्) तिष्ठति (सम्) (ते) तव (वज्रः) शस्त्रास्त्रसमूहः (वर्त्तताम्) (इन्द्र) धर्मधर (गव्युः) गां पृथिवीराज्यमिच्छुः ॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। राजा राजसभ्याश्च सुसंस्कृता विद्यायुक्ताः सत्भाषणोज्ज्वलिता वाचः प्राप्य ताभिः प्रजापालनादीन् व्यवहारान्त्सततं संसाध्नुयुः ॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. राजा व राजसभासद यांनी सुसंस्कृत, विद्येने युक्त, सत्य वचनाने प्रखर वाणी प्राप्त करून प्रजापालन इत्यादी व्यवहार निरंतर सिद्ध करावे. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

एष᳓ द्रप्सो᳓ वृषभो᳓ विश्व᳓रूप
इ᳓न्द्राय वृ᳓ष्णे स᳓म् अकारि सो᳓मः
एत᳓म् पिब हरिव स्थातर् उग्र
य᳓स्ये᳓शिषे प्रदि᳓वि य᳓स् ते अ᳓न्नम्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
drapsáḥ ← drapsá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

eṣá ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

viśvárūpaḥ ← viśvárūpa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vr̥ṣabháḥ ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

akāri ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:PASS}

índrāya ← índra- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

sám ← sám (invariable)

sómaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vŕ̥ṣṇe ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

etám ← eṣá (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

harivaḥ ← hárivant- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

piba ← √pā- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sthātar ← sthā́tar- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ugra ← ugrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ánnam ← ánna- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ī́śiṣe ← √īś- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

pradívi ← pradív- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yásya ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ए॒षः । द्र॒प्सः । वृ॒ष॒भः । वि॒श्वऽरू॑पः । इन्द्रा॑य । वृष्णे॑ । सम् । अ॒का॒रि॒ । सोमः॑ ।
ए॒तम् । पि॒ब॒ । ह॒रि॒ऽवः॒ । स्था॒तः॒ । उ॒ग्र॒ । यस्य॑ । ईशि॑षे । प्र॒ऽदिवि॑ । यः । ते॒ । अन्न॑म् ॥

• eṣa ← etad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• drapso ← drapsaḥ ← drapsa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “drop; banner.”

• vṛṣabho ← vṛṣabhaḥ ← vṛṣabha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• viśvarūpa ← viśva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvarūpa ← rūpaḥ ← rūpa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “form; appearance; beauty; look; shape; shape; symptom; feature; nature; guise; rūpa [word]; one; appearance; likeness; color; kind; vowel; type; disguise; aspect; form; derivative; omen; vision.”

• indrāya ← indra
• [noun], dative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• vṛṣṇe ← vṛṣan
• [noun], dative, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• akāri ← kṛ
• [verb], singular, Aorist passive
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• somaḥ ← soma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• etam ← etad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• piba ← pā
• [verb], singular, Present imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• hariva ← harivas ← harivat
• [noun], vocative, singular, masculine

• sthātar ← sthātṛ
• [noun], vocative, singular, masculine

• ugra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “powerful; awful; dangerous; intense; mighty; potent; colicky; atrocious.”

• yasyeśiṣe ← yasya ← yad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• yasyeśiṣe ← īśiṣe ← īś
• [verb], singular, Present indikative
• “govern; command; master; dominate; can; reign; control; own.”

• pradivi ← pradiv
• [noun], locative, singular, masculine
• “age-old; long.”

• yas ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• annam ← anna
• [noun], nominative, singular, neuter
• “food; foodstuff; grain; anna [word]; eating; boiled rice; meal.”

द्रप्सः द्रवणशील: वृषभः कामानां वर्षिता विश्वरूपः बहुविधरूपोपेत ईदृग्विधः एषः सोमः वृष्णे कामानां वर्षित्रे इन्द्राय इन्द्रस्य पानार्थं समकारि अभिषवादिभिः संस्कृतोऽभूत् । हे हरिवः । हरी अश्वौ । तद्वन् हे स्थातः सर्वेषामधिष्ठातः उग्र उद्गूर्णबलेन्द्र एतम् ईदृशं सोमं पिब । यस्य सोमस्य प्रदिवि । जातावेकवचनम् । प्रभूतेषु दिवसेषु प्रगतेष्वहःसु वा ईशिषे त्वमेवेश्वरो भवसि । यः च सोमः ते तव अन्नम् अन्नत्वेन परिकल्पित एतं पिबेत्यन्वयः ॥

English translation:

“This dropping, omniform Soma, the showerer (of benefits), has been duly prepared for Indra, the showerer (of rain); lord of steeds, ruler over all, mighty (Indra), drink this over which you have of old pressed, which is your food.”

This drop, the soma, a bull of all colors, has been brought to perfection for bullish Indra.
Drink it, o powerful master of bays, (chariot-)mounter—this of which you are master from of old, which is your food.

Note that the equational sentence ending d, yás te ánnam, does not show gender attraction between subj. and pred., as in later Vedic prose, although this phenomenon is found elsewhere in the RV. See, e.g., X.10.4, 11.8 and comm. thereon.

This drop, steer-strong and omniform, the Soma, hath been made ready for the Bull, for India.
Drink this, Lord of the Bays, thou Strong Supporter, this that is thine of old, thy food for ever.

Dieser Tropfen, der bunte Bulle, der Soma, ist für den Bullen Indra bereitet. Den trink, Falbenlenker, gewaltiger Wagenfahrer, über den du schon längst verfügst, der deine Speise ist.

Dem Stiere, Indra, ist der Stier, der Tropfen, der vielgestalt’ge Soma zubereitet; Ihn trink, o Herr der Füchse, mächt’ger Lenker, der dein von je war, deine rechte Speise.

Эта капля, пестрый бык –
Сома приготовлен для Индры-быка.
Пей его, хозяин буланых коней, грозный возница,
(Того,) кем ты владеешь от века, кто пища твоя!

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वे क्या करें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (हरिवः) अच्छे मनुष्यों से युक्त (स्थातः) स्थित होनेवाले (उग्र) तेजस्विन् राजन् ! (यस्य) जिस (ते) आपका (एषः) यह (द्रप्सः) दुष्टों का विमोह करना (वृषभः) सुख का वर्षानेवाला (विश्वरूपः) अनेक प्रकार के स्वरूपवाला (सोमः) बड़ी-बड़ी ओषधियों से उत्पन्न हुआ रस (वृष्णे) बल आदि गुण के करने और (इन्द्राय) अत्यन्त ऐश्वर्य्य को प्राप्त करानेवाले के लिये (सम्, अकारि) किया जाता है (यः) जो (प्रदिवि) अच्छे प्रकार सुन्दर व्यवहार में (अन्नम्) भोजन करने योग्य पदार्थ को प्राप्त कराता (एतम्) इस का आप (पिब) पान करिये और इसके (ईशिषे) स्वामी हूजिये ॥३॥

भावार्थभाषाः - जिस राजा के अनेक प्रकार के उत्तम प्रबन्ध, उत्तम ओषधियाँ, उत्तम सेना और धार्मिक विद्वान् अधिकारी हैं, वही सम्पूर्ण प्रतिष्ठा को प्राप्त होता है ॥३॥

अन्वय: हे हरिवः स्थातरुग्र नृप ! यस्य ते तवैष द्रप्सो वृषभो विश्वरूपः सोमो वृष्ण इन्द्राय समकारि यः प्रदिव्यन्नं प्रापयत्येतं त्वं पिबाऽस्येशिषे ॥३॥

पुनस्ते किं कुर्य्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (एषः) (द्रप्सः) दुष्टानां विमोहनम् (वृषभः) सुखवर्षकः (विश्वरूपः) विविधस्वरूपः (इन्द्राय) परमैश्वर्यप्रापणाय (वृष्णे) बलादिगुणकराय (सम्) (अकारि) क्रियते (सोमः) महौषधिजन्यो रसः (एतम्) (पिब) (हरिवः) प्रशस्तमनुष्ययुक्त (स्थातः) यस्तिष्ठति तत्सम्बुद्धौ (उग्र) तेजस्विन् (यस्य) (ईशिषे) ईश्वरो भवसि (प्रदिवि) प्रकर्षेण कमनीये व्यवहारे (यः) (ते) तव (अन्नम्) अत्तव्यम् ॥३॥

भावार्थभाषाः - यस्य राज्ञो विविधा उत्तमा प्रबन्धा उत्तमान्यौषधानि उत्तमाः सेना धार्मिका विद्वांसोऽधिकारिणः सन्ति स एव सर्वां प्रतिष्ठां लभते ॥३॥

भावार्थभाषाः - ज्या राजाकडे उत्तम प्रबंध, उत्तम औषधी, उत्तम सेना व धार्मिक विद्वान अधिकारी आहेत तोच संपूर्ण प्रतिष्ठा प्राप्त करतो. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

सुतः᳓ सो᳓मो अ᳓सुताद् इन्द्र व᳓स्यान्
अयं᳓ श्रे᳓याञ् चिकितु᳓षे र᳓णाय
एतं᳓ तितिर्व उ᳓प याहि यज्ञं᳓
ते᳓न वि᳓श्वास् त᳓विषीर् आ᳓ पृणस्व

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ásutāt ← ásuta- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sómaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sutáḥ ← √su- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

vásyān ← vásyaṁs- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ayám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

cikitúṣe ← √cit- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

ráṇāya ← ráṇa- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

śréyān ← śréyaṁs- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

etám ← eṣá (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

titirvaḥ ← √tr̥̄- 1 (root)
{case:VOC, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

úpa ← úpa (invariable)

yāhi ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

pr̥ṇasva ← √pr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

táviṣīḥ ← táviṣī- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

téna ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

víśvāḥ ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

सु॒तः । सोमः॑ । असु॑तात् । इ॒न्द्र॒ । वस्या॑न् । अ॒यम् । श्रेया॑न् । चि॒कि॒तुषे॑ । रणा॑य ।
ए॒तम् । ति॒ति॒र्वः॒ । उप॑ । या॒हि॒ । य॒ज्ञम् । तेन॑ । विश्वाः॑ । तवि॑षीः । आ । पृ॒ण॒स्व॒ ॥

• sutaḥ ← su
• [verb noun], nominative, singular
• “press out; su.”

• somo ← somaḥ ← soma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• asutād ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• asutād ← sutāt ← su
• [verb noun], ablative, singular
• “press out; su.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• vasyān ← vasyas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “better; rich.”

• ayaṃ ← ayam ← idam
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• śreyāñ ← śreyān ← śreyas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “better; preferable.”

• cikituṣe ← cit
• [verb noun], dative, singular
• “notice; observe; attend to; intend.”

• raṇāya ← raṇa
• [noun], dative, singular, masculine
• “battle; fight; pleasure; joy; war; combat.”

• etaṃ ← etam ← etad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• titirva ← titirvaḥ ← tṛ
• [verb noun], vocative, singular
• “traverse; overcome; float; rescue; reach; satisfy.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• yāhi ← yā
• [verb], singular, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• yajñaṃ ← yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• tena ← tad
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• viśvās ← viśvāḥ ← viśva
• [noun], accusative, plural, feminine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• taviṣīr ← taviṣīḥ ← taviṣī
• [noun], accusative, plural, feminine
• “strength; power.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• pṛṇasva ← pṛṇ
• [verb], singular, Present imperative
• “satisfy.”

हे इन्द्र सुतः अभिषुतः अयं सोमः असुतात् अकृताभिषवात् सोमादन्यदीयात् वस्यान् वसीयान् वसुमत्तरः प्रशस्यतरः। तथा चिकितुषे विदुषेऽभिज्ञाय तुभ्यं रणाय रमणीयाय तदर्थं श्रेयान् श्रेष्ठश्च भवति । त्वामतिशयेन रमयितेत्यर्थः। हे तितिर्वः शत्रूणां तरितरिन्द्र यज्ञं यजनसाधनम् एतं सोमम् उप याहि उपागच्छ । तेन च सोमेन विश्वास्तविषीः सर्वाणि बलानि आ पृणस्व आपूरय ॥

English translation:

“”

Pressed soma is better than unpressed, Indra, and this (soma) here is even better, for the discriminating to enjoy.
Drive here to this sacrifice, you overcomer. Through it fulfill all your powers.

Soma when pressed excels the unpressed Soma, better, for one who knows, to give him pleasure.
Come to this sacrifice of ours, O Victor replenish all thy powers with this libation.

Der ausgepreßte Soma ist besser als der ungepreßte, Indra. Dieser ist noch vorzüglicher, dem Kenner gereicht er zur Lust. Zu diesem Opfer komm, du Überwinder. Mit ihm füll alle deine Kräfte auf!

Gebrauter Soma ist, o Indra, besser als ungebrauter, mehr zur Lust dem weisen; Zu diesem Opfer komm herbei, o Sieger, mit ihm erfülle alle deine Kräfte.

Выжатый сома, о Индра, лучше невыжатого,
Он предпочтительнее знатоку для радостного возбуждения.
Приди, о победитель, к этой жертве!
Восполни ею все (свои) силы!

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह राजा क्या करे, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (तितिर्वः) शत्रुओं के बल को उल्लङ्घन करनेवाले (इन्द्र) अत्यन्त ऐश्वर्य्य से युक्त ! जो (अयम्) यह (चिकितुषे) विचार करने को इष्ट (रणाय) सङ्ग्राम के लिये (श्रेयान्) अतिशय कल्याण को प्राप्त (वस्यान्) अतिशय वास करनेवाला (असुतात्) नहीं उत्पन्न किये गये पदार्थों से (सोमः) बड़े ऐश्वर्य्यों का योग (सुतः) उत्पन्न किया गया है (एतम्) इस (यज्ञम्) उत्तम प्रकार प्राप्त होने योग्य के आप (उप, याहि) समीप प्राप्त हूजिये ( तेन) उससे (विश्वाः) सम्पूर्ण (तविषीः) बलयुक्त सेनाओं को (आ, पृणस्व) सब प्रकार से सुखी करिये ॥४॥

भावार्थभाषाः - जो राजा छोटे भी सङ्ग्राम के लिये बड़ी सामग्री को इकट्ठी करते हैं, वे शत्रुओं को जीतते हुए सम्पूर्ण प्रजाओं को निरन्तर सुखी करने के योग्य हैं ॥४॥

अन्वय: हे तितिर्व इन्द्र ! योऽयं चिकितुषे रणाय श्रेयान् वस्यानसुतात् सोमः सुतोऽस्ति, एतं यज्ञं त्वमुप याहि तेन विश्वास्तविषीरा पृणस्व ॥४॥

पुनः स राजा किं कुर्य्यादित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सुतः) निष्पादितः (सोमः) महैश्वर्ययोगः (असुतात्) अनुत्पादितात् (इन्द्र) परमैश्वर्ययुक्त (वस्यान्) अतिशयेन वासकर्त्ता (अयम्) (श्रेयान्) अतिशयेन श्रेयःप्राप्तः (चिकितुषे) चिकित्सितुं विचारयितुमिष्टाय (रणाय) सङ्ग्रामाय (एतम्) (तितिर्वः) शत्रूणां बलं तरित उल्लङ्घयितः (उप) (याहि) (यज्ञम्) सुसङ्गमनीयम् (तेन) (विश्वाः) समग्राः (तविषीः) बलयुक्ताः सेनाः (आ) (पृणस्व) समन्तात् सुखय ॥४॥

भावार्थभाषाः - ये राजानः स्वल्पायापि सङ्ग्रामाय महतीं सामग्रीं सञ्चिन्वन्ति ते शत्रून् विजयमानाः सन्तः सर्वाः प्रजाः सततं सुखयितुमर्हन्ति ॥४॥

भावार्थभाषाः - जे राजे छोट्या युद्धासाठीही मोठी सामग्री एकत्र करतात ते शत्रूंना जिंकून संपूर्ण प्रजेला सतत सुखी करू शकतात. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ह्व᳓यामसि त्वा इ᳓न्द्र याहि अर्वा᳓ङ्
अ᳓रं ते सो᳓मस् तनु᳓वे भवाति
श᳓तक्रतो माद᳓यस्वा सुते᳓षु
प्रा᳓स्माँ᳓ अव पृ᳓तनासु प्र᳓ विक्षु᳓

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

arvā́ṅ ← arvā́ñc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hváyāmasi ← √hvā- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

yāhi ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

áram ← áram (invariable)

bhavāti ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

sómaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tanvè ← tanū́- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

mādáyasva ← √mad- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

śátakrato ← śatákratu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sutéṣu ← √su- (root)
{case:LOC, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

asmā́n ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ava ← √avⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

prá ← prá (invariable)

prá ← prá (invariable)

pŕ̥tanāsu ← pŕ̥tanā- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

vikṣú ← víś- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

ह्वया॑मसि । त्वा॒ । आ । इ॒न्द्र॒ । या॒हि॒ । अ॒र्वाङ् । अर॑म् । ते॒ । सोमः॑ । त॒न्वे॑ । भ॒वा॒ति॒ ।
शत॑क्रतो॒ इति॒ शत॑ऽक्रतो । मा॒दय॑स्व । सु॒तेषु॑ । प्र । अ॒स्मान् । अ॒व॒ । पृत॑नासु । प्र । वि॒क्षु ॥

• hvayāmasi ← hvā
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• tvendra ← tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• tvendra ← indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• yāhy ← yāhi ← yā
• [verb], singular, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• arvāṅ ← arvāñc
• [noun], nominative, singular, masculine
• “approaching; facing; less.”

• araṃ ← aram
• [adverb]

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• somas ← somaḥ ← soma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• tanve ← tanū
• [noun], dative, singular, feminine
• “body; self; own(a); person; form.”

• bhavāti ← bhū
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• śatakrato ← śatakratu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra.”

• mādayasvā ← mādayasva ← māday ← √mad
• [verb], singular, Present imperative
• “delight; enjoy; intoxicate.”

• suteṣu ← suta
• [noun], locative, plural, masculine
• “son; child.”

• prāsmāṃ ← pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• prāsmāṃ ← asmāṃ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• ava ← av
• [verb], singular, Present imperative
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• pṛtanāsu ← pṛtanā
• [noun], locative, plural, feminine
• “army; battle; pṛtanā [word]; pṛtanā.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• vikṣu ← viś
• [noun], locative, plural
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

हे इन्द्र त्वा त्वां ह्वयामसि आह्वयामः । अतः कारणात् त्वम् अर्वाङ् अस्मदभिमुखः सन् आ याहि आगच्छ । अस्मदीयः सोमः च ते तन्वे तव शरीराय अरं पर्याप्तं भवाति भवतु । त्वदीयं शरीरं यथाभिलाषं, तर्पयत्वित्यर्थः । हे शतक्रतो बहुविधकर्मन्निन्द्र त्वं च सुतेषु अभिषुतेषु अस्मदीयेषु सोमेषु मादयस्व तृप्यस्व । ‘मद तृप्तियोगे’। तदनन्तरं पृतनासु संग्रामेषु अस्मान् प्र अव प्रकर्षेण रक्ष । न केवलं पृतनासु किंतु विक्षु सर्वासु प्रजास्वस्मान् प्र अव प्ररक्ष ॥ ॥१३॥

English translation:

“We invoke you, Indra, come down; may the Soma be sufficient for (the satisfaction of) your person n; exult Śatakratu with the libations, defend us in combats, and against the people.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Pra asmān avapṛtanāsu pra vikṣu: pra = prasakṣ, especially protect us; na kevalam saṅgrāmeṣu kintu sarvāsu prajāsu, not only in wars, but in or against all people

We are calling you, Indra: drive nearby. The soma will be fit for
your body.
O you of a hundred resolves, bring yourself to exhilaration on the
pressed (drinks). Further us in battles and among the clans.

We call on thee, O Indra: come thou hither: sufficient be the Soma for thy body.
Rejoice thee, Satakratu! in the juices guard us in wars, guard us among our people.

Wir rufen dich, komm herbei, o Indra! Der Soma möge deinem Leib wohl bekommen. Du Ratreicher berausche dich an den Säften, hilf uns in den Kämpfen und zu Hause weiter!

Wir rufen dich, o Indra, komm herbei nun; willkommen sei der Soma deinem Leibe, O hundertkräft’ger, an dem Saft berausch dich, in Schlachten hilf uns, hilf uns in den Häusern.

Мы зовем тебя, о Индра, приходи сюда!
Пусть хватит сомы для твоего тела!
О стомудрый, радуйся выжатым струям!
Помоги нам в боях, по(моги) с (нашими) соплеменниками!

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर वह कैसा हुआ क्या करे, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (शतक्रतो) असङ्ख्य बुद्धियुक्त तथा उत्तम कर्म्म करने और (इन्द्र) सब प्रकार से रक्षा करनेवाले (ते) आपके (तन्वे) शरीर के लिये जो (सोमः) बड़ी ओषधि आदि का रस (अर्वाङ्) नीचे चलनेवाला (प्र, भवति) प्रभाव को प्राप्त होता है उसको आप (याहि) प्राप्त हूजिये और जिन (त्वा) आपको हम लोग (आ, ह्वयामसि) पुकारते हैं वह आप (सुतेषु) उत्पन्न हुए ऐश्वर्य्यों में (अस्मान्) हम लोगों की (प्र, अव) उत्तम प्रकार रक्षा करो और (पृतनासु) मनुष्यों वा सेनाओं में और (विक्षु) प्रजाओं में (अरम्) अच्छे प्रकार (मादयस्वा) आनन्द करो वा आनन्द कराओ ॥५॥

भावार्थभाषाः - जो राजा अपने ऐश्वर्य्य से सम्पूर्ण प्रजाओं की न्याय से रक्षा करता है, वह प्रशंसित, अधिक अवस्थावाला और आनन्दयुक्त वा आनन्द करानेवाला भी होता है ॥५॥ इस सूक्त में इन्द्र, राजा और सोम के रस का गुणवर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की इससे पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह इकतालीसवाँ सूक्त और तेरहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे शतक्रतो इन्द्र ! ते तन्वे यस्सोमोऽर्वाङ् प्र भवाति तं त्वं याहि। यन्त्वा वयमाह्वयामसि स त्वं सुतेष्वस्मान् प्राव पृतनासु विक्ष्वरं मादयस्वा ॥५॥

पुनः स कीदृशः सन् किं कुर्य्यादित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ह्वयामसि) आह्वयामः (त्वा) त्वाम् (आ) (इन्द्र) सर्वतो रक्षक (याहि) गच्छ (अर्वाङ्) योऽर्वाग् गच्छति सः (अरम्) अलम्। अत्र वर्णव्यत्ययेन लस्य स्थाने रः। (ते) तव (सोमः) महौषध्यादिरसः (तन्वे) शरीराय (भवाति) भवेत् (शतक्रतो) असंख्यप्रज्ञ उत्तमकर्मन् वा (मादयस्वा) आनन्दाऽऽनन्दय वा। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (सुतेषु) निष्पन्नेष्वैश्वर्येषु (प्र) (अस्मान्) (अव) रक्ष (पृतनासु) मनुष्येषु सेनासु वा। पृतना इति मनुष्यनाम। (निघं०२.३) (प्र) (विक्षु) प्रजासु ॥५॥

भावार्थभाषाः - यो राजा स्वैश्वर्येण सर्वाः प्रजा न्यायेन रक्षति स प्रशंसितश्चिरायुरानन्दित आनन्दयिता च भवतीति ॥५॥ अत्रेन्द्रराजसोमगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इत्येकचत्वारिंशत्तमं सूक्तं त्रयोदशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - जो राजा आपल्या ऐश्वर्याने संपूर्ण प्रजेचे न्यायाने रक्षण करतो तो प्रशंसित, दीर्घायू व आनंदी किंवा आनंदी करणारा असतो. ॥ ५ ॥