०४०

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

इ᳓न्द्र पि᳓ब तु᳓भ्य° सुतो᳓ म᳓दाय
अ᳓व स्य ह᳓री वि᳓ मुचा स᳓खाया
उत᳓ प्र᳓ गाय गण᳓ आ᳓ निष᳓द्य
अ᳓था यज्ञा᳓य गृणते᳓ व᳓यो धाः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mádāya ← máda- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

píba ← √pā- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sutáḥ ← √su- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

túbhyam ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

áva ← áva (invariable)

hárī ← hári- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

muca ← √muc- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

sákhāyā ← sákhi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

sya ← √sā- ~ si- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ví ← ví (invariable)

ā́ ← ā́ (invariable)

gaṇé ← gaṇá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

gāya ← √gā(y)- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

niṣádya ← √sad- (root)
{non-finite:CVB}

prá ← prá (invariable)

utá ← utá (invariable)

átha ← átha (invariable)

dhāḥ ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

gr̥ṇaté ← √gr̥̄- 1 (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

váyaḥ ← váyas- 2 (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yajñā́ya ← yajñá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

इन्द्र॑ । पिब॑ । तुभ्य॑म् । सु॒तः । मदा॑य । अव॑ । स्य॒ । हरी॒ इति॑ । वि । मु॒च॒ । सखा॑या ।
उ॒त । प्र । गा॒य॒ । ग॒णे । आ । नि॒ऽसद्य॑ । अथ॑ । य॒ज्ञाय॑ । गृ॒ण॒ते । वयः॑ । धाः॒ ॥

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• piba ← pā
• [verb], singular, Present imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• tubhyaṃ ← tubhyam ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• suto ← sutaḥ ← su
• [verb noun], nominative, singular
• “press out; su.”

• madāyāva ← madāya ← mada
• [noun], dative, singular, masculine
• “drunkenness; mada; estrus; excitement; sexual arousal; alcohol; musth; mad; mada; ecstasy; pride; drink; joy; arrogance; vivification.”

• madāyāva ← ava
• [adverb]
• “down.”

• sya ← sā
• [verb], singular, Present imperative
• “tie.”

• harī ← hari
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Vishnu; monkey; Krishna; horse; lion; Indra; Hari; Surya; Hari; haritāla; Hari; snake; frog.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• mucā ← muca ← muc
• [verb], singular, Aorist imperative
• “liberate; emit; get rid of; shoot; release; put; tousle; secrete; fill into; shoot; spill; lose; ejaculate; exclude; free; remove; loosen; let go of; add; shed; want; save; defecate; heal; fart; open; abandon; discard; precipitate; reject; lay; unleash; exhale; discharge.”

• sakhāyā ← sakhi
• [noun], accusative, dual, masculine
• “friend; companion; sakhi [word].”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• gāya ← gā
• [verb], singular, Present imperative
• “sing; praise; jap; recite; describe.”

• gaṇa ← gaṇe ← gaṇa
• [noun], locative, singular, masculine
• “group; varga; troop; troop; battalion; flock; herd; gaṇa [word]; corporation; gaṇa; herd; sect; swarm; set; party; gaṇa; series; Ganesa; flight.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• niṣadyāthā ← niṣadyā ← niṣad ← √sad
• [verb noun]
• “sit down; sit; put.”

• niṣadyāthā ← athā ← atha
• [adverb]
• “now; then; furthermore; now; then.”

• yajñāya ← yajña
• [noun], dative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• gṛṇate ← gṛ
• [verb noun], dative, singular
• “praise.”

• vayo ← vayaḥ ← vayas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “age; vigor; old age; strength; vayas [word]; aging; power; youth; food.”

• dhāḥ ← dhā
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

हे इन्द्र तं सोमं पिब यः सोमः तुभ्यं मदाय मदार्थं सुतः अभिषुतः । यतस्त्वया सोमः पातव्योऽतः कारणात् सखाया समानख्यानौ मित्रभूतौ वा हरी अश्वौ अव स्य अवस्थापय । तदनन्तरं वि मुच रथाद्विमुञ्च । उत अपि च गणे अस्मत्स्तोतृसंघे आ आभिमुख्येन निषद्य उपविश्य प्र गाय अस्माभिः कृतं स्तोत्रमुपश्लोकय । अथ अनन्तरं यज्ञाय यजमानाय गृणते स्तुवते वयः अन्नं धाः देहि ॥

English translation:

“Drink, Indra, (the Soma) that is effused for your exhilaration; stop your friendly steeds; let them loose; sitting in our society, respond to our hymns; give food to him who lauds and worships you.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Sitting in our society: uta pra gāya gaṇe ā niṣadya: pragāya = asmābhiḥ kṛtam stotram upaślokaya, return verses to the praise made by us

Indra, drink! It is pressed for you for your exhilaration. Unhitch your two fallow bays; let loose your two partners.824 VI.41
And sing forth here having sat down amid your troop. Then create
vitality for the singer for sacrifice.

I take gaṇé as referring to the troop of Maruts, as often, not an unidentified set of mortals making up a “(Sänger)schar,” as Geldner seems to take it. Assuming that it refers to the Maruts, this provides conceptual ring composition with the final word of the hymn, marúdbhiḥ, as noted in the published introduction.

DRINK, Indra; juice is shed to make thee joyful: loose thy Bay Steeds and give thy friends their freedom.
Begin the song, seated in our assembly. Give strength for sacrifice to him who singeth.

Indra, trinke! Für dich ist er zum Rausch ausgepreßt. Halte die Falben an, spanne die beiden Kameraden aus und stimme den Gesang an, in der Sängerschar Platz nehmend und gib so dem Sänger Kraft zum Opfer!

Trink, Indra, dir ist Saft gepresst zum Rausche, spann ab die Füchse, löse die Gefährten, Heb’ an zu singen, zu der Schar dich setzend, dass Kraft du gebst dem Sänger zur Verehrung.

О Индра, пей! (Он) выжат тебе для опьянения.
Придержи пару (своих) коней, распряги двоих товарищей
И включись в пение, усевшись среди толпы (певцов),
А также дай силу певцу для жертвоприношения!

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब पाँच ऋचावाले चालीसवें सूक्त का प्रारम्भ किया जाता है, उसके प्रथम मन्त्र में राजा को क्या करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) राजन् ! जो (तुभ्यम्) आपके लिये (मदाय) हर्ष के अर्थ (सुतः) उत्पन्न किया गया सोमलता का रस है उसको (पिब) पीजिये उससे (अव, स्य) विनाश को अन्त करिये अर्थात् निश्चित रहिये और (उत) भी (हरी) संयुक्त घोड़ों के सदृश वर्त्तमान राजा और प्रजाजन (वि, मुचा) जो कि दुःख का त्याग करनेवाले (सखाया) मित्र होते हुए हैं, उनकी (प्र, गाय) स्तुति करिये और (गणे) गणना करने योग्य विद्वानों के समूह में (निषद्य) स्थित होकर (अथा) इसके अनन्तर (गृणते) सत्यविद्या और धर्म की प्रशंसा करनेवाले के लिये तथा (यज्ञाय) सत्य से संयुक्त होनेवाले के लिये (वयः) कामना करने योग्य अवस्था को (आ) सब प्रकार से (धाः) धारण कीजिये ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! आप सोमलता आदि बड़ी ओषधियों के रस का पान कर, रोगरहित होकर, सत्य और असत्य का निर्णय कर, सब मित्रों की स्तुति करके, विद्वानों की सभा में स्थित होकर और सत्य, न्याय का प्रचार करके, दीर्घ ब्रह्मचर्य्य से विद्याग्रहण के लिये सम्पूर्ण बालिका और बालकों को प्रवृत्त कराके सम्पूर्ण प्रजाओं को अधिक अवस्थावाली करिये ॥१॥

अन्वय: हे इन्द्र ! यस्तुभ्यं मदाय सुतः सोमोऽस्ति तं पिब तेनाऽव स्योत हरी इव वि मुचा सखाया प्र गाय गणे निषद्याथा गृणते यज्ञाय वयश्चाऽऽधाः ॥१॥

अथ राज्ञा किं कर्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र) राजन् (पिब) (तुभ्यम्) त्वदर्थम् (सुतः) निष्पादितः (मदाय) हर्षाय (अव) (स्य) निश्चिनुहि (हरी) संयुक्तावश्वाविव राजप्रजाजनौ (वि) (मुचा) यौ दुःखं विमुञ्चतस्तौ (सखाया) सुहृदौ सन्तौ (उत) (प्र) (गाय) स्तुहि (गणे) गणनीये विद्वत्सङ्घे (आ) (निषद्य) (अथा) अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (यज्ञाय) यो यजति सत्येन सङ्गच्छते (गृणते) सत्यविद्याधर्मप्रशंसकाय (वयः) कमनीयमायुः (धाः) धेहि ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे राजंस्त्वं सोमादिमहौषधिरसं पीत्वाऽरोगो भूत्वा सत्याऽसत्यं निर्णीय सर्वामित्राणि स्तुत्वा विद्वत्सभायां स्थित्वा सत्यं न्यायं प्रचार्य दीर्घब्रह्मचर्येण विद्याग्रहणाय सर्वा बालिका बालकांश्च प्रवर्त्य सर्वाः प्रजा दीर्घायुषः सम्पादय ॥१॥

या सूक्तात इंद्र, सोम, औषधी, राजा व प्रजा यांच्या कृत्याचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - हे राजा ! तू सोमलता इत्यादी महा औषधींच्या रसाचे पान करून रोगरहित हो. सत्य व असत्याचा निर्णय घे. सर्व मित्रांची स्तुती कर. विद्वानांच्या सभेत स्थित हो. सत्य, न्यायाचा प्रचार करून दीर्घ ब्रह्मचर्याने विद्याग्रहण कर व संपूर्ण बालक व बालिकांना प्रवृत्त करून संपूर्ण प्रजेला दीर्घायुषी बनव. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓स्य पिब य᳓स्य जज्ञान᳓ इन्द्र
म᳓दाय क्र᳓त्वे अ᳓पिबो विरप्शिन्
त᳓म् उ ते गा᳓वो न᳓र आ᳓पो अ᳓द्रिर्
इ᳓न्दुं स᳓म् अह्यन् पीत᳓ये स᳓म् अस्मै

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ásya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

jajñānáḥ ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

piba ← √pā- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

yásya ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ápibaḥ ← √pā- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

krátve ← krátu- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

mádāya ← máda- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

virapśin ← virapśín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ádriḥ ← ádri- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́paḥ ← áp- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

gā́vaḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

náraḥ ← nár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

u ← u (invariable)

ahyan ← √hi- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

asmai ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

índum ← índu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pītáye ← pītí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

sám ← sám (invariable)

sám ← sám (invariable)

अस्य॑ । पि॒ब॒ । यस्य॑ । ज॒ज्ञा॒नः । इ॒न्द्र॒ । मदा॑य । क्रत्वे॑ । अपि॑बः । वि॒ऽर॒प्शि॒न् ।
तम् । ऊं॒ इति॑ । ते॒ । गावः॑ । नरः॑ । आपः॑ । अद्रिः॑ । इन्दु॑म् । सम् । अ॒ह्य॒न् । पी॒तये॑ । सम् । अ॒स्मै॒ ॥

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• piba ← pā
• [verb], singular, Present imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• yasya ← yad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• jajñāna ← jajñānaḥ ← jan
• [verb noun], nominative, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• madāya ← mada
• [noun], dative, singular, masculine
• “drunkenness; mada; estrus; excitement; sexual arousal; alcohol; musth; mad; mada; ecstasy; pride; drink; joy; arrogance; vivification.”

• kratve ← kratu
• [noun], dative, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• apibo ← apibaḥ ← pā
• [verb], singular, Imperfect
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• virapśin
• [noun], vocative, singular, masculine
• “exuberant; copious; ample.”

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• gāvo ← gāvaḥ ← go
• [noun], nominative, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• nara ← naraḥ ← nṛ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• āpo ← āpaḥ ← ap
• [noun], nominative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• adrir ← adriḥ ← adri
• [noun], nominative, singular, masculine
• “mountain; rock; seven; stone; adri; grindstone; adri; rock.”

• induṃ ← indum ← indu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “moon; Soma; drop; anusvāra; one; Candra; silver; camphor; point; juice.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• ahyan ← hi
• [verb], plural, Thematic aorist (Ind.)
• “impel; send; spur; stimulate; urge.”

• pītaye ← pā
• [verb noun]
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• asmai ← idam
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

हे इन्द्र अस्य इमं सोमं पिब । हे विरप्शिन् महन जज्ञानः जायमान एव त्वं यस्य यं सोमम् अपिबः पूर्वं पीतवानसि । किमर्थम् । ‘मदाय हर्षाय क्रत्वे कर्मणे वृत्रवधादिलक्षणं वीर्यकर्म कर्तुं च । तमु तादृशमेव इन्दुं सोमं गावः गवि भवाः श्रपणसाधनाः क्षीरादयः नरः नेतारोऽध्वर्यवः आपः वसतीवर्याख्याः अद्रिः अभिषवार्थो ग्रावा एते सर्वे अस्मै अस्येन्द्रस्य ते तव पीतये पानार्थं समह्यन् समगमयन् ।’ हि गतौ’ इत्यस्यैतद्रूपम् । पुनः सम् इति पूरकः॥

English translation:

“Drink, Indra, of this (libation), of which you, mighty one, have drunk as soon as born, for excitement to (great) deeds; that Soma which the kine, the priests, the waters, the stones, combine to prepare for your drinking.”

Drink of this, of which you drank when you were just born, Indra, for your exhilaration and for your resolve, o you who confer abundance. This drop have the cows, the men, the waters, and the stone together impelled for you—for it to be fully drunk.

In the 2nd hemistich the series of subjects – the cows, the men, the waters, and the stone – detail the various elements, both animate and not, that collaborate to produce the soma: the cows as the milk to be mixed in, the men who perform the pressing and the other ritual actions, the waters that both swell the soma stalk and are mixed with the pressed juices, and the stone used to press the stalks.

As Geldner notes (n. 2cd) the final asmai has two possible readings: it can double te in c, “for you … for that one [=you] to drink,” or it can refer to soma, appearing earlier in the clause in the acc. phrase tám … índum “this drop.” I favor the latter, with dat. asmai attracted into the dat. as complement of the dat. infin. pītáye (as subj., as in the published translation “for it to be fully drunk,” or as obj. with te as subj. “for you to drink it fully”). Because the infinitive phrase pītáye sám asmai is separated from the rest of the clause and repeats the preverb/adverb sám, I favor the former. The use of the near-deictic asmai for soma, even unaccented, recalls the insistent ayám for soma in the preceding hymn (vss. 2-4; see comm. ad loc.), and it also forms a little ring in this vs., with init. ásya (2a) having the same referent as asmai at the end of 2d.

Drink thou of this whereof at birth, O Indra, thou drankest, Mighty One for power and rapture.
The men, the pressing-stones, the cows, the waters have made this Soma ready for thy drinking.

Trink von ihm, von dem du, Indra, gleich nach der Geburt zum Rausche, zur Entschlossenheit trankst, du Überreicher. Diesen Saft haben für dich die Kühe, die Männer, die Wasser, der Preßstein zustande gebracht, um ihn zu trinken.

So trink von dem, von dem du kaum geboren, o Indra, trankst zu Rausch und Kraft, o starker, Den Indu machten Kühe, Männer, Wasser und Somasteine fertig dir zum Trunke.

Попей того, которого, о Индра, едва родившись,
Ты пил для опьянения, для силы духа, о изобильный.
Коровы, мужи, воды, давильный камень приготовили тебе
Этот самый сок, чтобы ты пил его.

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब मनुष्यों को क्या खाना और क्या पीना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (विरप्शिन्) बड़े गुण से विशिष्ट (इन्द्र) राजन् ! (यस्य) जिस (अस्य) इसके (मदाय) आनन्द देनेवाले (क्रत्वे) प्रज्ञान के लिये रस को (अपिबः) पान किया उस रस को आप फिर (जज्ञानः) प्रसिद्ध होते हुए (पिब) पान करिये और जिन (ते) आपके (गावः) किरणों के सदृश (नरः) मनुष्य और (आपः) जल और (अद्रिः) मेघ (इन्दुम्) जल को जैसे वैसे (तम्, उ) उसको ही प्राप्त होते हैं और (अस्मै) इस (पीतये) पान के लिये (सम्, अह्यन्) अच्छे प्रकार व्याप्त होते हुए आप (सम्) उत्तम प्रकार पान करिये ॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे राजन् ! जिस भोजन और पान से बुद्धि और बल बढ़े, उसका भोजन और उसका पान करिए और उसका भोजन और पान कराइये और उसका पान न करिये और न कराइये, जिससे बुद्धिभ्रंश होवे ॥२॥

अन्वय: हे विरप्शिन्निन्द्र ! यस्यास्य मदाय क्रत्वे रसमपिबस्तस्य रसं त्वं पुनर्जज्ञानः पिब। यस्य ते गावो नर आपोऽद्रिरिन्दुं तमु प्राप्नुवन्ति, अस्मै पीतये समह्यन्त्सँस्त्वं सम्पिब ॥२॥

अथ नरैः किं भोक्तव्यं किं च पेयमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्य) (पिब) (यस्य) (जज्ञानः) जायमानः (इन्द्र) राजन् (मदाय) आनन्दप्रदाय (क्रत्वे) प्रज्ञानाय (अपिबः) (विरप्शिन्) महान् (तम्) (उ) (ते) तव (गावः) किरणा इव (नरः) नेतारः (आपः) जलानि (अद्रिः) मेघः (इन्दुम्) जलम् (सम्) (अह्यन्) व्याप्नुवन् (पीतये) पानाय (सम्) (अस्मै) ॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे राजन् ! येन भुक्तेन पीतेन बुद्धिबले वर्धेयातां तं भुङ्क्ष्व पिब भोजय पायय च तस्य पानं मा कुर्या न कारयेर्येन बुद्धिभ्रंशः स्यात् ॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे राजा ! ज्या खानपानामुळे बुद्धी व बल वाढते ते खानपान कर व ज्यामुळे बुद्धिभ्रंश होईल असे खानपान करू नकोस. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

स᳓मिद्धे अग्नउ᳓ सुत᳓ इन्द्र सो᳓म
आ᳓ त्वा वहन्तु ह᳓रयो व᳓हिष्ठाः
तुवायता᳓ म᳓नसा जोहवीमि
इ᳓न्द्रा᳓ याहि सुविता᳓य महे᳓ नः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agnaú ← agní- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sámiddhe ← √idh- 1 (root)
{case:LOC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

sóme ← sóma- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

suté ← √su- (root)
{case:LOC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

ā́ ← ā́ (invariable)

hárayaḥ ← hári- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

vahantu ← √vah- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

váhiṣṭhāḥ ← váhiṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

johavīmi ← √hū- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

mánasā ← mánas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

tvāyatā́ ← √tvāy- (root)
{case:INS, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

ā́ ← ā́ (invariable)

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mahé ← máh- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

suvitā́ya ← suvitá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

yāhi ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

सम्ऽइ॑द्धे । अ॒ग्नौ । सु॒ते । इ॒न्द्र॒ । सोमे॑ । आ । त्वा॒ । व॒ह॒न्तु॒ । हर॑यः । वहि॑ष्ठाः ।
त्वा॒ऽय॒ता । मन॑सा । जो॒ह॒वी॒मि॒ । इन्द्र॑ । आ । या॒हि॒ । सु॒वि॒ताय॑ । म॒हे । नः॒ ॥

• samiddhe ← samindh ← √indh
• [verb noun], locative, singular
• “kindle; blaze.”

• agnau ← agni
• [noun], locative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• suta ← sute ← su
• [verb noun], locative, singular
• “press out; su.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• soma ← some ← soma
• [noun], locative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• vahantu ← vah
• [verb], plural, Present imperative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• harayo ← harayaḥ ← hari
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Vishnu; monkey; Krishna; horse; lion; Indra; Hari; Surya; Hari; haritāla; Hari; snake; frog.”

• vahiṣṭhāḥ ← vahiṣṭha
• [noun], nominative, plural, masculine

• tvāyatā ← tvāyat
• [noun], instrumental, singular, neuter

• manasā ← manas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• johavīmīndrā ← johavīmi ← johav ← √hvā
• [verb], singular, Present indikative
• “appeal.”

• johavīmīndrā ← indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• johavīmīndrā ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• yāhi ← yā
• [verb], singular, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• suvitāya ← suvita
• [noun], dative, singular, neuter
• “prosperity; well-being.”

• mahe ← mah
• [noun], dative, singular, neuter
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

अग्नौ समिद्धे दीप्ते सोमे सुते अभिषुते सति हे इन्द्र त्वा त्वां वहिष्ठाः वोढृतमाः हरयः अश्वाः आ वहन्तु । इमं यज्ञं प्रत्यानयन्तु । अहं च त्वायता त्वां कामयमानेन मनसा जोहवीमि पुनःपुनराह्वयामि । हे इन्द्र त्वं नः अस्माकं महे महते सुविताय कल्याणाय आ याहि आगच्छ ।

English translation:

“The fire is kindled; the Soma, Indra, is effused let your vigorous horses bring you hither; I invoke yo, Indra, with a mind wholly devoted to you; come for our great prosperity.”

With the fire kindled, Indra, the soma has been pressed. Let your fallow bays, the best conveyors, convey you here.
With a mind seeking you, I call upon you again and again. Drive here, Indra, for our great good faring.

In sandhi the phrase sutá indra sóma ā́is completely ambiguous between nom. sutáḥ … sómaḥ and loc. suté … sóme. The published translation interprets it as the former, while the Pp. reads the latter. Although nothing rides on it, I would now be inclined to follow the Pp., with two parallel loc. absolutes: “with the fire kindled (and) the soma pressed, let your fallow bays …”

The fire is kindled, Soma pressed, O Indra: let thy Bays, best to draw, convey thee hither.
With mind devoted, Indra, I invoke thee. Come, for our great prosperity approach us.

Da das Feuer entflammt, der Soma gepreßt ist, Indra, so sollen dich die Falben herfahren, die besten Fahrer. Von Herzen nach dir verlangend rufe ich dich laut, Indra: Komm her zu großem Glücke!

Dich, Indra, mögen bei entflammtem Feuer, gepresstem Saft herfahren schnellste Rosse; Ich ruf dich an mit treuergebnem Herzen, o Indra, komm uns her zu grossem Glücke.

Когда зажжен огонь (и) выжат сома, о Индра,
Пусть привезут тебя буланые кони, лучше всех возящие!
С мыслью, устремленной к тебе, я громко зову:
О Индра, приди для великого нам счастья!

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर राजा और राजा के जन क्या करें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) अत्यन्त ऐश्वर्य्य के देनेवाले (वहिष्ठाः) अतिशय प्राप्त करानेवाले (हरयः) घोड़ों के सदृश मनुष्य (समिद्धे) उत्तम प्रकार प्रदीप्त (अग्नौ) अग्नि में और (सुते) उत्पन्न हुए (सोमे) बड़ी औषधी के रस में (त्वा) आपको (आ, वहन्तु) सब प्रकार से प्राप्त करावें और हे (इन्द्र) दुःख दारिद्र्य के विदारनेवाले ! जिन (त्वायता) आपको प्राप्त हुए (मनसा) विज्ञान से मैं आपको (जोहवीमि) अत्यन्त पुकारता हूँ, वह आप (महे) बड़ी (सुविताय) प्रेरणा के लिये (नः) हम लोगों को (आ, याहि) सब प्रकार से प्राप्त हूजिये ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! आप उत्तम मनुष्यों के साथ वैद्यों की उत्तम प्रकार परीक्षा कर, उत्तम रसों और अन्नों को सम्पन्न कर उनका भोजन कर, एकमत कर और प्रजाजनों की रक्षा करके अत्यन्त ऐश्वर्य्य को प्राप्त होकर हम लोगों को भी धनयुक्त करिये ॥३॥

अन्वय: हे इन्द्र ! वहिष्ठा हरयो समिद्धेऽग्नौ सुते सोमे त्वा त्वामाऽऽवहन्तु। हे इन्द्र ! यंत्वायता मनसाऽहं त्वां जोहवीमि स त्वं महे सुविताय न आ याहि ॥३॥

पुना राजा राजजनाश्च किं कुर्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (समिद्धे) सम्यक् प्रदीप्ते (अग्नौ) पावके (सुते) निष्पन्ने (इन्द्र) परमैश्वर्यप्रद (सोमे) उक्ते महौषधिरसे (आ) (त्वा) त्वाम् (वहन्तु) प्रापयन्तु (हरयः) अश्वा इव मनुष्याः (वहिष्ठाः) अतिशयेन वोढारः (त्वायता) त्वां प्राप्तेन (मनसा) विज्ञानेन (जोहवीमि) भृशमाह्वयामि (इन्द्र) दुःखदारिद्र्यविदारक (आ) (याहि) समन्तादागच्छ (सुविताय) प्रेरणायै (महे) महते (नः) अस्मान् ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! त्वमुत्तमैर्मनुष्यैस्सह वैद्यान्सुपरीक्ष्योत्तमान् रसानन्नानि च सम्पाद्य भुक्त्वैक्यमतं कृत्वा प्रजाजनान् रक्षित्वा महदैश्वर्यं प्राप्याऽस्मानपि श्रीमतः सम्पादय ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे राजा ! तू उत्तम लोकांसह वैद्याची उत्तम प्रकारे परीक्षा करून उत्तम रस व अन्न तयार करून त्यांचे भोजन करून एकमताने प्रजेचे रक्षण करून अत्यंत ऐश्वर्य प्राप्त कर व आम्हाला श्रीमंत कर. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ᳓ याहि श᳓श्वद् उशता᳓ ययाथ
इ᳓न्द्र महा᳓ म᳓नसा सोमपे᳓यम्
उ᳓प ब्र᳓ह्माणि शृणव इमा᳓ नो
अ᳓था ते यज्ञ᳓स् तनु᳓वे व᳓यो धात्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

śáśvat ← śáśvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

uśatā́ ← √vaś- (root)
{case:INS, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

yāhi ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

yayātha ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mahā́ ← máh- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

mánasā ← mánas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

somapéyam ← somapéya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

bráhmāṇi ← bráhman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

imā́ ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

śr̥ṇavaḥ ← √śru- (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

úpa ← úpa (invariable)

átha ← átha (invariable)

dhāt ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

tanvè ← tanū́- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

váyaḥ ← váyas- 2 (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yajñáḥ ← yajñá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

आ । या॒हि॒ । शश्व॑त् । उ॒श॒ता । य॒या॒थ॒ । इन्द्र॑ । म॒हा । मन॑सा । सो॒म॒ऽपेय॑म् ।
उप॑ । ब्रह्मा॑णि । शृ॒ण॒वः॒ । इ॒मा । नः॒ । अथ॑ । ते॒ । य॒ज्ञः । त॒न्वे॑ । वयः॑ । धा॒त् ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• yāhi ← yā
• [verb], singular, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• śaśvad ← śaśvat
• [adverb]
• “always; repeatedly; continually; wholly.”

• uśatā ← vaś
• [verb noun], instrumental, singular
• “desire; agree; call; care; like; love.”

• yayāthendra ← yayātha ← yā
• [verb], singular, Perfect indicative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• yayāthendra ← indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• mahā ← mah
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• manasā ← manas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• somapeyam ← soma
• [noun], masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• somapeyam ← peyam ← peya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “beverage.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• brahmāṇi ← brahman
• [noun], accusative, plural, neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• śṛṇava ← śṛṇavaḥ ← śru
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• imā ← idam
• [noun], accusative, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• ’thā ← athā ← atha
• [adverb]
• “now; then; furthermore; now; then.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• yajñas ← yajñaḥ ← yajña
• [noun], nominative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• tanve ← tanū
• [noun], dative, singular, feminine
• “body; self; own(a); person; form.”

• vayo ← vayaḥ ← vayas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “age; vigor; old age; strength; vayas [word]; aging; power; youth; food.”

• dhāt ← dhā
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

हे इन्द पुरा शश्वत् बहुकृत्वः ययाथ सोमपानार्थं यज्ञं गतवानसि । अतः कारणात् उशता अस्मान कामयमानेन महा महता मनसा सह सोमपेयं सोमः पीयते यस्मिन् तादृशमस्मदीयं यज्ञम् आ याहि अभिगच्छ । आगत्य च ब्रह्माणि स्तोत्राणि इमा इदानीं प्रयुज्यमानानि नः अस्मदीयानि उप शृणवः उपाशृणु । अथ अनन्तरं यज्ञः यजमानः ते तव तन्वे शरीराय त्वच्छरीरपोषार्थं वयः अन्नं सोमात्मकं धात् ददातु॥

English translation:

“You have ever gone (to similar rites); come now with a great mind disposed to drink the Soma; hear these our praises; may the worshipper present to you (sacrificial) food for (the nourishment of) your person n.”

Drive here. Over and over you have driven with your great and eager mind to the soma-drinking, Indra.
You will listen to these sacred formulations of ours, and then the
sacrifice will create vitality for your body.

As noted in the published introduction, váyo dhāt here echoes almost the same phrase in 1d váyo dhāḥ (both also introduced by pāda-init. áthā), but with reciprocal switch of subject and beneficiary: Indra creates vitality for the sacrifice in 1d; the sacrifice does the same for Indra in 4d.

Indra, come hither: evermore thou camest through our great strong desire to drink the Soma.
Listen and hear the prayers which now we offer, and let this sacrifice increase thy vigour.

Komm her! Immer wieder bist du mit verlangendem großmütigem Herzen zum Somatrunk gekommen. Du sollst auf diese erbaulichen Reden von uns hören und das Opfer soll deinem Leibe Kraft geben.

Komm her, du bist ja immer gern gekommen, zum Somatrunk, o Indra, hohen Sinnes, Erhöre diese unsre frommen Bitten, und deinem Leibe gebe Kraft das Opfer.

Приди! Ты приходил постоянно, с жаждущим
Великим духом, о Индра, к напитку из сомы.
Прислушайся к этим нашим священным словам,
И жертва придаст силы телу твоему.

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर राजा आदिकों को क्या करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) अत्यन्त धन के देनेवाले ! जो (यज्ञः) सद्विद्या और व्यवहार को बढ़ानेवाला व्यवहार (नः) हम लोगों के और (ते) आपके (तन्वे) शरीर के लिये (वयः) जीवन को (धात्) धारण करता है उससे (अथा) इसके अनन्तर (इमा) इन (ब्रह्माणि) धनों को वेदों को आप (महा) बड़े (मनसा) विज्ञानयुक्त चित्त से (उशता) कामना करते हुए विद्वान् के साथ (शृणवः) सुनिये और (शश्वत्) निरन्तर (ययाथ) प्राप्त हूजिये तथा (सोमपेयम्) पीने योग्य सोमलता के रस को पीने के लिये (उप, आ, याहि) समीप प्राप्त हूजिये ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वान् राजा आदि जनो ! आप लोग विद्वानों के साथ मेल कर, बुद्धि और बल के बढ़ानेवाले आहार और विहार को कर, परस्पर विचार करके ब्रह्मचर्य्य आदि से अवस्था को बढ़ावें, जिससे सब महाशय आप्त होवें ॥४॥

अन्वय: हे इन्द्र ! यो यज्ञो नस्ते च तन्वे वयो धात्तेनाथेमा ब्रह्माणि त्वं महा मनसोशता शृणवः शश्वद्ययाथ सोमपेयं पातुमुपायाहि ॥४॥

पुना राजादिभिः किं कर्त्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) (याहि) आगच्छ (शश्वत्) निरन्तरम् (उशता) कामयमानेन विदुषा सह (ययाथ) गच्छ (इन्द्र) परमधनप्रद (महा) महता (मनसा) विज्ञानयुक्तेन चित्तेन (सोमपेयम्) सोमश्चासौ पेयश्च तम् (उप) (ब्रह्माणि) धनानि वेदान् वा (शृणवः) शृणुयाः (इमा) इमानि (नः) अस्माकम् (अथा) अनन्तरम्। अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (यज्ञः) सद्विद्याव्यवहारवर्धको व्यवहारः (तन्वे) शरीराय (वयः) जीवनम् (धात्) दधाति ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वांसो राजादयो जना ! यूयं विद्वद्भिः सह सङ्गत्य बुद्धिबलवर्द्धकावाहारविहारौ सदा कृत्वा परस्परं विचार्य्य ब्रह्मचर्यादिनाऽऽयुर्वर्द्धयत येन सर्वे महाशया आप्ता भवेयुः ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वान राजा ! तू विद्वानांबरोबर मेळ घालून बुद्धी व बल वाढविणारा आहार-विहार, परस्पर विचार व ब्रह्मचर्य इत्यादींनी दीर्घायु व्हावेस, ज्यामुळे सर्व लोक विद्वान व्हावेत. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

य᳓द् इन्द्र दिवि᳓ पा᳓रिये य᳓द् ऋ᳓धग्
य᳓द् वा सुवे᳓ स᳓दने य᳓त्र वा᳓सि
अ᳓तो नो यज्ञ᳓म् अ᳓वसे नियु᳓त्वान्
सजो᳓षाः पाहि गिर्वणो मरु᳓द्भिः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
diví ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

pā́rye ← pā́rya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

ŕ̥dhak ← ŕ̥dhak (invariable)

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

asi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sádane ← sádana- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

své ← svá- (pronoun)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

vā ← vā (invariable)

vā ← vā (invariable)

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yátra ← yátra (invariable)

átas ← átas (invariable)

ávase ← ávas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

niyútvān ← niyútvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

girvaṇaḥ ← gírvaṇas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

marúdbhiḥ ← marút- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

pāhi ← √pā- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

sajóṣāḥ ← sajóṣas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

यत् । इ॒न्द्र॒ । दि॒वि । पार्ये॑ । यत् । ऋध॑क् । यत् । वा॒ । स्वे । सद॑ने । यत्र॑ । वा॒ । असि॑ ।
अतः॑ । नः॒ । य॒ज्ञम् । अव॑से । नि॒युत्वा॑न् । स॒ऽजोषाः॑ । पा॒हि॒ । गि॒र्व॒णः॒ । म॒रुत्ऽभिः॑ ॥

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• divi ← div
• [noun], locative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• pārye ← pārya
• [noun], locative, singular, masculine
• “critical; decisive.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• ṛdhag ← ṛdhak
• [adverb]
• “away; apart.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• sve ← sva
• [noun], locative, singular, neuter
• “own(a); respective(a); akin(p); sva [word]; individual; present(a); independent.”

• sadane ← sadana
• [noun], locative, singular, neuter
• “seat; weakness; inertness; dwelling; exhaustion; numbness; home; residence; seat; inanition; location.”

• yatra
• [adverb]
• “wherein; once [when].”

• vāsi ← vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• vāsi ← asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• ato ← atas
• [adverb]
• “now; therefore; then; from there; hence; consequently; then; hence; henceforth.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• avase ← av
• [verb noun]
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• niyutvān ← niyutvat
• [noun], nominative, singular, masculine

• sajoṣāḥ ← sajoṣas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “consentaneous; combined; associated; united.”

• pāhi ← pā
• [verb], singular, Aorist imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• girvaṇo ← girvaṇaḥ ← girvaṇas
• [noun], vocative, singular, masculine

• marudbhiḥ ← marut
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

हे इन्द्र पार्ये पारगे दूरदेशे दिवि द्युलोकाख्ये यत् यदि त्वं वर्तसे । यदि वा ऋधक् । एतत्पृथक्शब्देन समानार्थम् । पृथगन्यस्मिन् देशे वर्तसे । यद्वा स्वे स्वकीये सदने गृहे । अथवा किमनेन विशेषणेन यत्र यस्मिन् देशे असि भवसि अतः अस्मात् स्थानादागत्य हे गिर्वणः गिरां संभक्तरिन्द्र नियुत्वान् नियुतोऽश्वाः । तद्वान् मरुद्भिः सजोषाः सह प्रीयमाणस्त्वं नः अस्माकम् अवसे रक्षणाय यज्ञम् अस्मदीयं यागं पाहि रक्ष । यद्वा । यज्ञं यजनसाधनमस्मदीयं सोममवसे तर्पणाय पाहि पिब ॥ १२ ॥

English translation:

“Whether, Indra, you abide in the distant heaven, in any other plural ce, or in your own abode, or whersoever (you may be), from thence do you, who are propitiated by praise, putting to your steeds, protect, together with the Maruts, well plural ased, our sacrifice, for our preservation.”

When, Indra, on the decisive day, whether (you are) remote or in your own seat, or wherever you are …
from there (drive) with your team to our sacrifice to help us. Take a
drink, joined in revelry with the Maruts, o you who long for the songs.

The disjunctive construction marked by two occurrences of vā ‘or’ describing the possible places where Indra might be contains three non-parallel terms: an adv. ṛ́dhak, a loc. NP své sádane, and a dep. clause with locatival subordinator yátra … ási. It is also a nice instance of Behaghel’s Law.

A verb of motion has to be supplied in c, but this is amply anticipated by ā́ yāhi in 3d and 4a. Assuming this impv. should be supplied in c, it rhymes with pāhi in d.

Mayst thou, O Indra, on the day of trial, present or absent, wheresoe’er thou dwellest,
Thence, with thy team, accordant with the Maruts, Song-lover! guard our sacrifice, to help us.

Wenn du, Indra, am entscheidenden Tage, sei es abseits, oder sei es im eigenen Hause, oder wo du auch bist, komm von da mit den Niyutgespannen, zu unserem Opfer zum Beistand! Trink, du Lobbegehrender, einträchtig mit den Marut!

Wenn, Indra, fern du, wenn im höchsten Himmel, wenn in dem eignen Sitz, wo du auch sein magst, Von dort komm hülfreich mit Gespann zum Opfer, trink, liederfreut, vereinigt mit den Maruts.

Когда, о Индра, в решающий день – будь (ты) в отдалении
Или же в доме своем – где бы ты ни был,
(Приди) оттуда с упряжками помочь нашей жертве!
Пей, о ты, любящий хвалебные песни, единодушный с Марутами!

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• स्वराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (गिर्वणः) उत्तम शिक्षित वाणी से स्तुति किये गये (इन्द्र) विद्वन् ! (यत्) जो (पार्ये) पालन करने योग्य राज्य में (दिवि) कामना करने योग्य में (यत्) जो (ऋधक्) यथार्थ और (यत्) जो (वा) वा (स्वे) अपने (सदने) स्थान में (यत्र) जहाँ (वा) वा आप (असि) हो (अतः) इस कारण से (नः) हम लोगों के (अवसे) रक्षण आदि के लिये (नियुत्वान्) नियत करनेवाले ईश्वर के सदृश (सजोषाः) तुल्य प्रीति के सेवन करनेवाले हुए (मरुद्भिः) उत्तम मनुष्यों के साथ (यज्ञम्) सत्कार करने योग्य न्याय व्यवहार की (पाहि) रक्षा कीजिये ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! आपको चाहिये कि सदा ही राज्य का उत्तम प्रकार रक्षण, सत्य का प्रचार और अपने सदृश सब का ज्ञान और ईश्वर के सदृश पक्षपात का त्याग करके महाशय धार्म्मिक श्रेष्ठ जनों के साथ प्रजा का पालन निरन्तर करें ॥५॥ इस सूक्त में इन्द्र, सोम, ओषधि, राजा और प्रजा के कृत्य का वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की इससे पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह चालीसवाँ सूक्त और बारहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे गिर्वण इन्द्र ! यत्पार्ये दिवि यदृधग्यद्वा स्वे सदने यत्र वा त्वमसि। अतो नोऽवसे नियुत्वानिव सजोषाः सन्मरुद्भिः सह यज्ञं पाहि ॥५॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) (इन्द्र) विद्वन् (दिवि) कमनीये (पार्ये) पालयितव्ये राज्ये (यत्) (ऋधक्) यथार्थम् (यत्) (वा) (स्वे) स्वकीये (सदने) स्थाने (यत्र) (वा) (असि) (अतः) (नः) अस्माकम् (यज्ञम्) सत्कर्त्तव्यं न्यायव्यवहारम् (अवसे) रक्षणाद्याय (नियुत्वान्) नियन्तेश्वर इव। नियुत्वानितीश्वरनाम। (निघं०२.२१) (सजोषाः) समानप्रीतिसेवी (पाहि) (गिर्वणः) सुशिक्षवाचा स्तुत (मरुद्भिः) उत्तमैर्मनुष्यैः ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे राजंस्त्वया सदैव राष्ट्रसंरक्षणं सत्यप्रचारः स्वात्मवत्सर्वेषां ज्ञानमीश्वरवत्पक्षपातं विहाय महाशयैर्धामिकैः सभ्यैः सह प्रजापालनं सततं क्रियतामिति ॥५॥ अत्रेन्द्रसोमौषधिराजप्रजाकृत्यवर्णनादेतदर्थस्यपूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति चत्वारिंशत्तमं सूक्तं द्वादशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - हे राजा ! तू सदैव राज्याचे उत्तम प्रकारे रक्षण व सत्याचा प्रचार कर. आपल्याप्रमाणेच सर्वांचे ज्ञान व ईश्वराप्रमाणे भेदभावाचा त्याग करून श्रेष्ठ लोकांसमवेत सतत प्रजेचे पालन कर. ॥ ५ ॥