०३९

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

मन्द्र᳓स्य कवे᳓र् दिविय᳓स्य व᳓ह्नेर्
वि᳓प्रमन्मनो वचन᳓स्य म᳓ध्वः
अ᳓पा नस् त᳓स्य सचन᳓स्य देव
इ᳓षो युवस्व गृणते᳓ गो᳓अग्राः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
divyásya ← divyá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

kavéḥ ← kaví- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

mandrásya ← mandrá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

váhneḥ ← váhni- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

mádhvaḥ ← mádhu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

vacanásya ← vacaná- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

vípramanmanaḥ ← vípramanman- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ápāḥ ← √pā- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

deva ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sacanásya ← sacaná- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

tásya ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

góagrāḥ ← góagra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

gr̥ṇaté ← √gr̥̄- 1 (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

íṣaḥ ← íṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

yuvasva ← √yu- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

म॒न्द्रस्य॑ । क॒वेः । दि॒व्यस्य॑ । वह्नेः॑ । विप्र॑ऽमन्मनः । व॒च॒नस्य॑ । मध्वः॑ ।
अपाः॑ । नः॒ । तस्य॑ । स॒च॒नस्य॑ । दे॒व॒ । इषः॑ । यु॒व॒स्व॒ । गृ॒ण॒ते । गोऽअ॑ग्राः ॥

• mandrasya ← mandra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “pleasant; eloquent; dulcet.”

• kaver ← kaveḥ ← kavi
• [noun], genitive, singular, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• divyasya ← divya
• [noun], genitive, singular, masculine
• “divine; celestial; divine; heavenly; divine; beautiful; rain; agreeable.”

• vahner ← vahneḥ ← vahni
• [noun], genitive, singular, masculine
• “fire; digestion; Plumbago zeylanica; Agni; vahni; draft horse; three; sacrificial fire; Vahni; gold; southeast; citron; charioteer; leader.”

• vipramanmano ← vipra
• [noun]
• “eloquent; stimulated; divine.”

• vipramanmano ← manmanaḥ ← manman
• [noun], genitive, singular, masculine
• “hymn; idea; purpose.”

• vacanasya ← vacana
• [noun], genitive, singular, masculine
• “expressive(p); eloquent.”

• madhvaḥ ← madhu
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sweet; deft.”

• apā ← apāḥ ← pā
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• nas ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• tasya ← tad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• sacanasya ← sacana
• [noun], genitive, singular, masculine

• deveṣo ← deva
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• deveṣo ← iṣaḥ ← iṣ
• [noun], accusative, plural, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• yuvasva ← yu
• [verb], singular, Present imperative
• “unite.”

• gṛṇate ← gṛ
• [verb noun], dative, singular
• “praise.”

• goagrāḥ ← go
• [noun], masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• goagrāḥ ← agrāḥ ← agra
• [noun], accusative, plural, feminine
• “tip; beginning; peak; end; front; top; beginning; battlefront; agra [word]; acme; fingertip; top; best; optimum; climax; matter; glans.”

मन्द्रस्य मोदनस्य मदकरस्य वा कवेः विक्रान्तस्य दिव्यस्य दिवि भवस्य वह्नेः वोढुः विप्रमन्मनः । विप्रा मेधाविनो मन्मानः स्तोतारो यस्य स तथोक्तः । तस्य वचनस्य वचनीयस्य स्तुत्यस्य तस्य सर्वत्र प्रसिद्धस्थ सचनस्य सेव्यस्य एवंभूतस्य मध्वः मधुनः सोमस्य ॥ ‘क्रियाग्रहण कर्तव्यम्’ इति कर्मणः संप्रदानत्वाच्चतुर्थ्यर्थे षष्ठी ॥ एवंभूतं नः अस्मदीयं सोमं हे इन्द्र त्वम् अपाः पिब । अपि च हे देव द्योतमानेन्द्र गृणते स्तुवते । तृतीयार्थे चतुर्थी । स्तुवता मया गोअग्राः । गावोऽग्रे प्रमुखे यासां तादृशाः इषः अन्नानि युवस्व संयोजय ॥

English translation:

“Drink, Indra, of that our sweet, exhilarating, inspiring, celestial, fruit-yielding Soma, commended by the wise, and entitled to praise and preparation; bestow upon him who glorifies you, divine (Indra), food, the chiefest of which is cattle.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Sweet, exhilarating…: Several epithets are unusual and do not seem to be applicable to a beverage; they are: mandra, exhilarating; kavi, explained vikrānta, heroic; divya, divine;

Vahni = voḍhā, bearing fruit; vipramanman, of which the sages are the praisers, stotāraḥ; vacana, laudable, stutya; sacana, to be served or honoured, sevya; the chiefest of which is cattle: iṣo yuvasva gṛṇate go agrāḥ = annam sanyojaya, combine or supply food to the praiser; yāsām iṣam gāvo agre, of which viands, cows are in the firs plural ce; metonymically, cows are intended to denote their produce, milk and butter

Of the gladdening poet, of the heavenly draft-horse, of the one of inspired thought, of the speaking honey, of this companion of ours have you drunk, o god. Bind refreshments tipped with cows to the singer.

As noted in the published introduction, the NP in the gen. that occupies the first hemistich (and part of pāda c) remains unresolved until the governing verb, ápāḥ ‘you have drunk’, which opens the second hemistich. The referent of this phrase – namely soma – also remains unresolved until the very end of pāda b, with the tip-off mádhvaḥ ‘of the honey’. (Though initial mandrásya ‘gladdening’ might appear to point to soma, in fact it’s far more often used of Agni.)

OF this our charming, our celestial Soma, eloquent, wise, Priest, with inspired devotion,
Of this thy close attendant, hast thou drunken. God, send the singer food with milk to grace it.

Von dem ergötzenden Soma, dem himmlischen Seher und Wortführer, der die Gebete beredt macht, von dem redseligen süßen, von diesem treuen Gefährten hast du Gott bei uns getrunken. Gib dem Sänger Speisegenüsse mit Rindern an der Spitze zu eigen!

Von diesem muntern, weisen Himmelspriester, dem Methtrank, der gebetbegeistert rauschet, Der hold dir folgt, hast du, o Gott, getrunken; dem Sänger schenke Milch und andre Tränke.

Веселящего (сока), провидца, небесного возницы,
Делающего молитвы красноречивыми, сладости речи –
Ты испил у нас этого спутника, о бог.
Подари воспевателю жертвенные услады с коровами во главе!

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब पाँच ऋचावाले उनचालीसवें सूक्त का प्रारम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में विद्वान् को क्या करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (देव) अत्यन्त विद्वन् ! आप (वह्नेः) सम्पूर्ण विद्याओं के धारण करनेवाले अग्नि के सदृश (कवेः) विद्वान् और (दिव्यस्य) सुन्दर इच्छाओं में श्रेष्ठ (मन्द्रस्य) आनन्दित होते और आनन्दित करते हुए (विप्रमन्मनः) विद्वान् का विज्ञान जिसमें उस (मध्वः) माधुर्य आदि गुण से युक्त (वचनस्य) वचन के व्यवहार का (अपाः) पालन करिये और (तस्य) उस (सचनस्य) सम्बद्ध हुए की (गृणते) स्तुति करते हुए के लिये (गोअग्राः) वाणी उत्तम जिनमें उन (इषः) अन्न आदि वा इच्छाओं को (नः) हम लोगों के लिये (युवस्व) संयुक्त कीजिये ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वन् ! आप ऐसा प्रयत्न करिये, जिससे हम लोगों को दिव्य सुख, दिव्य विद्या और दिव्य ऐश्वर्य्य प्राप्त होवे ॥१॥

अन्वय: हे देव ! त्वं वह्नेः कवेर्दिव्यस्य मन्द्रस्य विप्रमन्मनो मध्वो वचनस्य व्यवहारमपास्तस्य सचनस्य गृणते गोअग्रा इषश्च नो युवस्व ॥१॥

अथ विदुषा किं कर्त्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (मन्द्रस्य) आनन्दत आनन्दयतः (कवेः) विदुषः (दिव्यस्य) कमनीयास्विच्छासु साधोः (वह्नेः) सकलविद्यानां वोढुरग्नेरिव (विप्रमन्मनः) विप्रस्य मन्म विज्ञानं यस्मिँस्तस्य (वचनस्य) (मध्वः) माधुर्य्यादिगुणोपेतस्य (अपाः) पाहि (नः) अस्मभ्यम् (तस्य) (सचनस्य) समवेतस्य (देव) परमविद्वन् (इषः) अन्नादीनिच्छा वा (युवस्व) संयोजय (गृणते) स्तुवते (गोअग्राः) गौर्वागग्रा उत्तमा यासु ताः ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वँस्त्वमेव प्रयत्नं विधेहि यतोऽस्मान् दिव्यं सुखं दिव्यविद्या दिव्यमैश्वर्यं चाप्नुयात् ॥१॥

या सूक्तात इंद्र, विद्वान, सूर्य व राजा यांच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - हे विद्वाना ! तू असा प्रयत्न कर ज्यामुळे आम्हाला दिव्य सुख, दिव्य विद्या व दिव्य ऐश्वर्य प्राप्त व्हावे. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अय᳓म् उशानः᳓ प᳓रि अ᳓द्रिम् उस्रा᳓
ऋत᳓धीतिभिर् ऋतयु᳓ग् युजानः᳓
रुज᳓द् अ᳓रुग्णं वि᳓ वल᳓स्य सा᳓नुम्
पणीँ᳓र् व᳓चोभिर् अभि᳓ योधद् इ᳓न्द्रः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádrim ← ádri- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ayám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pári ← pári (invariable)

uśānáḥ ← √vaś- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

usrā́ḥ ← usrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

r̥tádhītibhiḥ ← r̥tádhīti- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

r̥tayúk ← r̥tayúj- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yujānáḥ ← √yuj- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:MED}

árugṇam ← árugṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ruját ← √ruj- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

sā́num ← sā́nu- ~ snú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

valásya ← valá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ví ← ví (invariable)

abhí ← abhí (invariable)

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

paṇī́n ← paṇí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

vácobhiḥ ← vácas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

yodhat ← √yudh- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

अ॒यम् । उ॒शा॒नः । परि॑ । अद्रि॑म् । उ॒स्राः । ऋ॒तधी॑तिऽभिः । ऋ॒त॒ऽयुक् । यु॒जा॒नः ।
रु॒जत् । अरु॑ग्णम् । वि । व॒लस्य॑ । सानु॑म् । प॒णीन् । वचः॑ऽभिः । अ॒भि । यो॒ध॒त् । इन्द्रः॑ ॥

• ayam ← idam
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• uśānaḥ ← vaś
• [verb noun], nominative, singular
• “desire; agree; call; care; like; love.”

• pary ← pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• adrim ← adri
• [noun], accusative, singular, masculine
• “mountain; rock; seven; stone; adri; grindstone; adri; rock.”

• usrā ← usrāḥ ← usrā
• [noun], accusative, plural, feminine
• “cow; dawn.”

• ṛtadhītibhir ← ṛta
• [noun], neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• ṛtadhītibhir ← dhītibhiḥ ← dhīti
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “thinking; prayer; understanding.”

• ṛtayug ← ṛta
• [noun], neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• ṛtayug ← yuj
• [noun], nominative, singular, masculine
• “amalgamated; harnessed.”

• yujānaḥ ← yuj
• [verb noun], nominative, singular
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

• rujad ← rujat ← ruj
• [verb], singular, Present injunctive
• “break; bend.”

• arugṇaṃ ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• arugṇaṃ ← rugṇam ← ruj
• [verb noun], accusative, singular
• “break; bend.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• valasya ← vala
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Vala; vala; cave.”

• sānum ← sānu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “tableland; ridge; peak; back; ridge; guru.”

• paṇīṃr ← paṇīn ← paṇi
• [noun], accusative, plural, masculine
• “niggard; paṇ.”

• vacobhir ← vacobhiḥ ← vacas
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “statement; command; speech; words; advice; word; voice.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• yodhad ← yodhat ← yudh
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “fight; overcome.”

• indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

अयम् इन्द्रः अद्रिं वलेन गोपिधानाय निर्मितं शिलोचयं परि परितः पर्वतसमीपे विद्यमाना: उस्राः गाः उशानः कामयमानः ऋतधीतिभिः सत्यकर्मभिरङ्गिरोभिः युजानः संगच्छमानः ऋतयुक् ऋतेन तत्कृतेन स्तोत्रेण युक्तश्च भूत्वा वलस्य असुरस्य स्वभूतं सानुं समुच्छ्रितं पर्वतम् अरुग्णम् अन्यैरभग्नं वि रुजत् व्यभाङ्क्षीत् । किंच पणीन् वलानुचरानेतत्संज्ञानसुरांश्च वचोभिः स्तुत्यरायुधैः संतर्जनरूपैर्वाक्यैरेव वा अयम् इन्द्रः अभि योधत् अभ्ययुध्यत् ॥

English translation:

“Determined (to recover) the cattle hidden in the mountain, associated with the animated by (their) veracious (praise), this (Indra) fractured the infrangible rock of Bala, and overwhelmed the Paṇis with reproaches.”

This one here eagerly (breaks) the rock en(closing) the ruddy (cows), as the one whose yoke is truth, having been yoked by those of true
insights;
he breaks apart the unbreakable back of the Vala cave. Indra will fight against the Paṇis with words.

The first pāda is truncated, though the frequency of the Vala theme and the stereotyped phraseology associated with it easily allow the missing parts to be supplied. With páry ádrim usrā́ḥ we can add the part. sántam, as in IV.1.15 gā́ḥ … pári ṣántam ádrim “… the rock surrounding the cows” (cf. VI.17.5). As for the verb, √ruj is the (or a) standard root for this mythological action (cf. nearby VI.32.2 rujád ádrim), and ruját opening pāda c can serve in the first hemistich as well. (Scarlatta [425] unaccountably supplies “ging” instead.) The second pāda contains an elementary etymological figure, with the root noun cmpd ṛtayúj- flanked by its component parts: ṛtá(-dhītibhir) ṛtayúg yujānáḥ.

The published translation renders the first cmpd. as “by those of true insight,” implying that ṛtá- is adjectival, and the second as “the one whose yoke is truth,” implying that it is a bahuvrīhi. I would alter this tr. to “the one yoked with truth, having been yoked by those whose insights are truth (that is, the priest/poets).” The third pāda also contains a simple etymological figure: rujád árugṇam “he breaks the unbreakable.” In d Geldner, Schmidt (149), and Scarlatta (425) all take yodhat as a preterite (e.g., Geldner ‘bekämpfte’), but I don’t see how it can be anything but a root aor. subjunctive (so explicitly Macdonell VGS, 410). If this analysis is correct, it makes it likely that the injunc. ruját in c also falls in the present/future (or perhaps, in Hoffmann’s terms, zeitlos) realm. Note that Hoffmann (Injunk. 142-43) so interprets the following two vss. (3-4), which, as we’ve seen, pattern closely with vs. 2. Nonetheless the three scholars just mentioned take all of vs. 2 as preterital, whereas I consider this to be an instance of the reconfiguring of mythological deeds as actions we hope to be repeated in the current time.

Oldenberg wants to emend índraḥ in d to voc. indra, to allow soma to be the subject of yodhat as it is of the rest of the vs., and he points to this same voc. indra at the end of the next hemistich (3b). However, it is hard to see why the first of two identical forms would be redactionally altered to be different from the second, and the shifting conceptual boundary between soma and Indra as agents in this sequence makes the transmitted text unproblematic, as Oldenberg also admits.

Craving the kine, rushing against the mountain led on by Law, with holyminded comrades,
He broke the never-broken ridge of Vala. With words of might Indra subdued the Panis.

Dieser hat begierig den die Kühe umschließenden Fels gesprengt mit den das Rechte Erkennenden verbündet, mit dem Recht im Bunde. Er erbrach den ungebrochenen Bergrücken des Vala. Mit Worten bekämpfte Indra die Pani`s.

Verlangend nach den Kühen rings im Felsen, zum Heil verbündet mit den reingesinnten, Zerbrechend Vala’s ungebrochnen Gipfel, bezwang durch Liedes Macht die Diebe Indra.

Этот жаждущий (разбил) скалу, окружавшую коров,
Связанный с преданными закону, в союзе с законом.
Он разбил неразбитую спину Валы.
Индра поборол (дасов) Пани словами.

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर विद्वानों को क्या करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् ! जैसे (अयम्) यह (ऋतधीतिभिः) जल के धारण करनेवाले गुणों से (उस्राः) किरणों को (युजानः) धारण करता हुआ (इन्द्रः) सूर्य्य (अद्रिम्) मेघ को (परि, रुजत्) विभाग करता है और (वलस्य) मेघ के (सानुम्) शिखर के आकार मेघ को नाश करने को (अभि, वि, योधत्) सब ओर से विशेष कर युद्ध करता है, वैसे (ऋतयुक्) सत्य से युक्त होनेवाला (उशानः) कामना करता हुआ (वचोभिः) वचनों से उत्तम जनों को (अरुग्णम्) रोगरहित और (पणीन्) प्रशंसा करने योग्य व्यवहारों को सिद्ध कीजिये ॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे विद्वान् जनो ! जैसे सूर्य्य अपनी किरणों से भूमि से जल का आकर्षण कर धारण कर और मेघ के आकार का नाश करके पृथिवी के ऊपर गिराय सम्पूर्ण व्यवहारों को सिद्ध करता है, वैसे ही विद्वानों से श्रेष्ठ विद्याओं का आकर्षण कर, धारण करके उत्तम विद्यार्थियों में वर्षाय और अविद्या का नाश करके विज्ञान से धर्म्म, अर्थ काम और मोक्ष के व्यवहारों को सिद्ध करो ॥२॥

अन्वय: हे विद्वन् ! यथाऽयमृतधीतिभिरुस्रा युजान इन्द्रोऽद्रिं परि रुजद्वलस्य सानुं हन्तुमभि वि योधत् तथर्तयुगुशानो वचोभिरुत्तमं जनमरुग्णं पणींश्च साध्नुहि ॥२॥

पुनर्विद्वद्भिः किं कर्त्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अयम्) (उशानः) कामयमानः (परि) सर्वतः (अद्रिम्) मेघम् (उस्राः) किरणान् (ऋतधीतिभिः) जलधारकैर्गुणैः (ऋतयुक्) य ऋतेन सत्येन युनक्ति (युजानः) धारयन् (रुजत्) भनक्ति (अरुग्णम्) रोगरहितम् (वि) (वलस्य) मेघस्य। वल इतिमेघनाम। (निघं०१.१०) (सानुम्) शिखराकारं घनम् (पणीन्) प्रशंसनीयान् व्यवहारान् (वचोभिः) वचनैः (अभि) (योधत्) युध्यते (इन्द्रः) सूर्य्यः ॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे विद्वांसो ! यथा सूर्यः स्वरश्मिभिर्भूमेर्जलमाकृष्य धृत्वा मेघाकारं हत्वा पृथिव्यां निपात्य सर्वान् व्यवहारान्त्साध्नोति तथैव विद्वद्भ्यः शुभा विद्या आकृष्य धृत्वोत्तमेषु विद्यार्थिषु वर्षित्वाऽविद्यां हत्वा विज्ञानेन धर्मार्थकाममोक्षव्यवहारान्निष्पादयत ॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे विद्वानांनो ! जसा सूर्य आपल्या किरणांनी भूमीवरील जलाचे आकर्षण करून धारण करतो, मेघांच्या आकाराचा नाश करून पृथ्वीवर पाडतो व संपूर्ण व्यवहार करतो तसेच विद्वानांकडून श्रेष्ठ विद्येचे आकर्षण व धारण करून उत्तम विद्यार्थ्यांवर विद्येची वृष्टी करून अविद्येचा नाश करून विज्ञानाने धर्म, अर्थ, काम मोक्षाबाबतचे व्यवहार करा. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अयं᳓ द्योतयद् अद्यु᳓तो वि᳓ अक्तू᳓न्
दोषा᳓ व᳓स्तोः शर᳓द इ᳓न्दुर् इन्द्र
इमं᳓ केतु᳓म् अदधुर् नू᳓ चिद् अ᳓ह्नां
शु᳓चिजन्मन उष᳓सश् चकार

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
adyútaḥ ← adyút- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

aktū́n ← aktú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ayám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dyotayat ← √dyut- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

ví ← ví (invariable)

doṣā́ ← doṣā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

índuḥ ← índu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śarádaḥ ← śarád- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

vástoḥ ← vástu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

adadhuḥ ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

áhnām ← áhar ~ áhan- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:PL}

cit ← cit (invariable)

imám ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ketúm ← ketú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

nú ← nú (invariable)

cakāra ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

śúcijanmanaḥ ← śúcijanman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

uṣásaḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

अ॒यम् । द्यो॒त॒य॒त् । अ॒द्युतः॑ । वि । अ॒क्तून् । दो॒षा । वस्तोः॑ । श॒रदः॑ । इन्दुः॑ । इ॒न्द्र॒ ।
इ॒मम् । के॒तुम् । अ॒द॒धुः॒ । नु । चि॒त् । अह्ना॑म् । शुचि॑ऽजन्मनः । उ॒षसः॑ । च॒का॒र॒ ॥

• ayaṃ ← ayam ← idam
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• dyotayad ← dyotayat ← dyotay ← √dyut
• [verb], singular, Present injunctive
• “irradiate; shine; light.”

• adyuto ← adyutaḥ ← adyut
• [noun], accusative, plural, masculine

• vy ← vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• aktūn ← aktu
• [noun], accusative, plural, masculine
• “night; dark; beam.”

• doṣā
• [adverb]
• “in the evening.”

• vastoḥ ← vastu
• [noun], genitive, singular, feminine
• “dawn.”

• śarada ← śaradaḥ ← śarad
• [noun], accusative, plural, feminine
• “fall; year; śarad [word].”

• indur ← induḥ ← indu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “moon; Soma; drop; anusvāra; one; Candra; silver; camphor; point; juice.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• imaṃ ← imam ← idam
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• ketum ← ketu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “banner; ketu; sunbeam; enemy; sign; Premna spinosa Roxb.; comet; signal; signal; luminosity.”

• adadhur ← adadhuḥ ← dhā
• [verb], plural, Imperfect
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• nū ← nu
• [adverb]
• “now; already.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• ahnāṃ ← ahnām ← ahar
• [noun], genitive, plural, neuter
• “day; day; ahar [word]; day; day.”

• śucijanmana ← śuci
• [noun]
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

• śucijanmana ← janmanaḥ ← janman
• [noun], accusative, plural, feminine
• “birth; reincarnation; lineage; origin; race; metempsychosis; parentage; descent; appearance; age; birthplace; beginning; being.”

• uṣasaś ← uṣasaḥ ← uṣas
• [noun], accusative, plural, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• cakāra ← kṛ
• [verb], singular, Perfect indicative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

हे इन्द्र त्वया नियम्यमानः पीयमानो वा अयम् इन्दुः सोमः अद्युतः अद्योतमानान् अक्तून् । अक्तुरिति रात्रिनाम । अत्र च तत्संबन्धात् पक्षमासादयो लक्ष्यन्ते । पक्षमासादीन् तथा दोषा रात्रिं वस्तोः दिवसं शरदः संवत्सरांश्च वि द्योतयत् व्यदीपयत्। कुत इत्यत आह । नू चित् पुरा देवाः इमं सोमं चन्द्रात्मना नभसि वर्तमानम् अह्नां दिवसानां केतुं प्रज्ञापकं यस्मात् अदधुः व्यदधुः अकुर्वन् तस्मादनेन पक्षमासादयः सर्वे प्रकाश्यन्ते । चन्द्रगत्यधीनत्वात्तिथिविभागानाम् । अपि चायं सोमः उषसः उषःकालान् शुचिजन्मनः आत्मीयेन तेजसा शुद्धोदयान् चकार करोति ॥

English translation:

“This Soma, Indra, (quaffed by you), has lighted up the unlustrous nights, and days and nights, and years; (the gods) of old have established it as the ensign of days, and it he made the dawns genitive rated in light.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

This Soma: ayam induḥ = Soma, implying both the moon and the Soma product; Soma is here candrātmā nabhasi vartamānaḥ, the same as the moon present in the sky, and as: candragatyādhīnatvāt tithivibhāgaḥ, the division of lunar days are dependent upon the motions of the moon, it may be said to be cause of days, weeks, months and years, the first term: aktun = fortnights, months and years; or, the longest periods of time; implied terms: tvayā pīyamānaḥ, to be drunk by you (since this interpretation is justified by the pronoun ayam

This drop here lights up the unlit nights in the evening and at dawn through the autumns, o Indra.
This one they established to be ever the beacon of the days: he has made the dawns to have blazing birth.

The identity of ayám as soma is fixed by índuḥ ‘drop’ towards the end of b, but not until fairly late in this sequence. The play of índu- and índra- so prominent in Maṇḍala IX is found here in their adjacency at the end of the hemistich.

This Indu lighted darksome nights, O Indra, throughout the years, at morning and at evening.
Him have they stablished as the days’ bright ensign. He made the Mornings to be born in splendour.

Dieser Saft hat die unerhellten Nächte erhellt, abends und morgens alle Herbste, o Indra. Diesen haben sie für immer zum Wahrzeichen der Tage gemacht; er schuf die reingeborenen Usas.

Die dunkeln Nächte machte dieser Indu, o Indra, hell, die Herbste, Abends, Morgens; Die Götter machten ihn zur Tagesfackel, und Indra schuf die lichten Morgenröthen.

Этот сок освещал неосвещенные ночи,
Вечером и утром, (все) осени, о Индра.
Его установили навсегда как признак дней.
Он создал чисторожденные утренние зори.

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर विद्वान् जन कैसा वर्त्ताव करें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) सूर्य्य के सदृश वर्त्तमान विद्वन् ! जैसे (अयम्) यह (इन्दुः) गीला करनेवाला सूर्य्य (अद्युतः) नहीं प्रकाश करनेवाले भूमि आदिकों को और (अक्तून्) रात्रियों को (दोषा) प्रभातकालों को (वस्तोः) दिन को (शरदः) शरद् आदि ऋतुओं को (वि, द्योतयत्) प्रकाशित करता है और (अह्नाम्) दिनों के (चित्) भी (शुचिजन्मनः) सूर्य्य से जन्म जिसका उस (उषसः) प्रभात वेला की प्रकटता को (चकार) करता है, वैसे (इमम्) इस (केतुम्) बुद्धि को प्रकाशित कीजिये और जैसे इस प्रकाशस्वरूप सूर्य्य को प्रभात वेलायें (अदधुः) धारण करें, वैसे (नू) शीघ्र विद्या के प्रकाश को धारण करिये ॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे विद्वान् जनो ! आप लोग जैसे सूर्य्य, अप्रकाशक भूमि आदि का प्रकाश करने और आनन्द करनेवाला पवित्र क्षण आदि समयों का निर्म्माण करता है, वैसे मनुष्यों के आत्माओं के प्रकाशक हुए विद्या की वृद्धि करनेवाले कर्म्मों को निष्पन्न कीजिये और कर्मों का प्रचार कराइये ॥३॥

अन्वय: हे विद्वन् ! यथाऽयमिन्दुः सूर्योऽद्युतोऽक्तून् दोषा वस्तोः शरदो वि द्योतयदह्नां चिच्छुचिजन्मन उषसः प्रादुर्भावं चकार तथेमं केतुं द्योतय यथेमं प्रकाशमयं सूर्य्यमुषसोऽदधुस्तथा नू विद्याप्रकाशं धेहि ॥३॥

पुनर्विद्वांसः कथं वर्त्तेरिन्नित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अयम्) (द्योतयत्) प्रकाशयति (अद्युतः) अप्रकाशकान् भूम्यादीन् (वि) (अक्तून्) रात्रीः (दोषा) प्रभातवेलाः (वस्तोः) दिनम् (शरदः) शरदादीन् ऋतून् (इन्दुः) आर्द्रीकरः (इन्द्र) सूर्यवद्वर्त्तमान (इमम्) (केतुम्) प्रज्ञाम् (अदधुः) दधतु (नू) क्षिप्रम्। अत्र ऋचि तुनुघेति चेति दीर्घः। (चित्) अपि (अह्नाम्) दिनानाम् (शुचिजन्मनः) शुचे रवेर्जन्म यस्यास्तस्याः (उषसः) प्रभातवेलायाः (चकार) करोति ॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे विद्वांसो ! यूयं यथा सूर्य्योऽन्येषाम्प्रकाशकानां भूम्यादीनां प्रकाशक आनन्दकरः पवित्रक्षणादीन्त्समयान्निर्निमीते तथा जनानामात्मनां प्रकाशकाः सन्तो विद्यावृद्धिकराणि कर्माणि निष्पादयत कर्माणि च प्रचारयत ॥३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे विद्वानांनो ! जसा सूर्य अप्रकाशक भूमीचा प्रकाशक, आनंददायक, पवित्र क्षण व वेळ यांचा निर्माणकर्ता आहे. तसे माणसाच्या आत्म्याला प्रकट करणारे, विद्येची वृद्धी करणारे कर्म निष्पन्न करा व कर्मांचा प्रचार करा. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अयं᳓ रोचयद् अरु᳓चो रुचानो᳓
अयं᳓ वासयद् वि᳓ ऋते᳓न पूर्वीः᳓
अय᳓म् ईयत ऋतयु᳓ग्भिर् अ᳓श्वैः
सुवर्वि᳓दा ना᳓भिना चर्षणिप्राः᳓

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
arúcaḥ ← arúc- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ayám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rocayat ← √ruc- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

rucānáḥ ← √ruc- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:MED}

ayám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pūrvī́ḥ ← purú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

r̥téna ← r̥tá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

vāsayat ← √vas- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

ví ← ví (invariable)

áśvaiḥ ← áśva- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ayám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

īyate ← √i- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

r̥tayúgbhiḥ ← r̥tayúj- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

carṣaṇiprā́ḥ ← carṣaṇiprā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

nā́bhinā ← nā́bhi- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

svarvídā ← svarvíd- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

अ॒यम् । रो॒च॒य॒त् । अ॒रुचः॑ । रु॒चा॒नः । अ॒यम् । वा॒स॒य॒त् । वि । ऋ॒तेन॑ । पू॒र्वीः ।
अ॒यम् । ई॒य॒ते॒ । ऋ॒त॒युक्ऽभिः॑ । अश्वैः॑ । स्वः॒ऽविदा॑ । नाभि॑ना । च॒र्ष॒णि॒ऽप्राः ॥

• ayaṃ ← ayam ← idam
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• rocayad ← rocayat ← rocay ← √ruc
• [verb], singular, Present injunctive
• “like; approve; like; simulate.”

• aruco ← arucaḥ ← aruc
• [noun], accusative, plural, masculine

• rucāno ← rucānaḥ ← ruc
• [verb noun], nominative, singular
• “please; shine.”

• ‘yaṃ ← ayam ← idam
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• vāsayad ← vāsayat ← vāsay ← √vas
• [verb], singular, Present injunctive

• vy ← vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• ṛtena ← ṛta
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• pūrvīḥ ← puru
• [noun], accusative, plural, feminine
• “many; much(a); very.”

• ayam ← idam
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• īyata ← īyate ← i
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• ṛtayugbhir ← ṛta
• [noun], neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• ṛtayugbhir ← yugbhiḥ ← yuj
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “ally; friend; pair; two; companion.”

• aśvaiḥ ← aśva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• svarvidā ← svarvid
• [noun], instrumental, singular, masculine

• nābhinā ← nābhi
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “Nābhi; musk.”

• carṣaṇiprāḥ ← carṣaṇi
• [noun], feminine
• “people.”

• carṣaṇiprāḥ ← prāḥ ← prā
• [noun], nominative, plural, masculine
• “appreciated.”

अयम् इन्द्रः रुचानः रोचमानः सूर्यात्मना दीप्यमानः अरुचः प्रकाशरहितान् तमसा मलीमसान् सर्वलोकान् रोचयत् प्रकाशयति । तथा पूर्वीः बह्वीरुषसश्च अयम् इन्द्रः ऋतेन सत्यभूतेन सर्वत्र गमनशीलेन वा तेजसा वि वासयत व्यापयति । तत्रत्यानि तमांसि निवर्तयतीत्यर्थः । तथा ऋतयुग्भिः ऋतेन स्तोत्रेण युज्यमानैः अश्वैः नाभिना संनद्धेन स्वर्विदा सुष्ट्वरणीयस्य धनस्य लम्भकेन रथेन चर्षणिप्राः चर्षणीनां मनुष्याणां कामैः पूरयिता सन् अयम् एवेन्द्रः ईयते गच्छति ॥

English translation:

“This radiant (Indra) has illumined the non-radiant (worlds); he has pervaded many dawns with true lustre the benefactor of men moves in (a chariot) drawn by horses, harnessed by praise, laden with riches.”

This one here, himself shining, makes the unshining ones shine. This one makes the many (dawns) dawn forth through truth.
This one speeds with his horses whose yoke is truth, with his sun-finding (wheel-)nave, as he fills the domains.

Whether the referent of the ‘unshining’ (arúcaḥ) is the same as that of the ‘unlit’ (adyútaḥ) of 3a, namely the nights (aktū́n 3a), is unclear. Hoffmann suggests so, with ?, and I see nothing against it. Both adyút- and arúc- are hapaxes in the RV, so we can’t bring to bear other usages of these words.

Geldner (explicitly n. 2b) considers ṛtayúj- here as having a different sense from the same cmpd. in vs. 2: “mit dem Recht im Bunde” (2b) versus “mit den rechtzeitig geschirrten Rossen” (4c). Even if ṛtá- ever had the sense ‘timely, punctual’ (which it does not), it is inconceivable to me that in a hymn of this length, the poet would use the same cmpd. in two very different senses, within two vss. of each other and marking the boundaries of an omphalos. Schmidt (149) also considers this unlikely, though he attributes the contrary view to Lüders, who, as far as I can see, doesn’t hold it or at least explicitly state it; Scarlatta (425) temporizes in his disc., though he tr.

the other three instances of ṛtayúj- (incl. our vs. 4), all modifying ‘horses’, with the anodyne ‘wohlgeschirrten’, as opposed to our vs. 2, which he renders ‘der Verbündete des Ṛta’ – in other words, implicitly following Geldner’s differentiation. I would alter the published translation from “whose yoke is truth” to “yoked with truth,” as in vs. 2.

He shone and caused to shme the worlds that shone not. By Law he lighted up the host of Mornings.
He moves with Steeds yoked by eternal Order, contenting men with nave that finds the sunlight.

Dieser erleuchtete leuchtend die lichtlosen Welten; dieser hat zu rechter Zeit die vielen Morgen scheinen lassen. Dieser fährt mit den rechtzeitig geschirrten Rossen, mit der sonnebringenden Nabe die Länder erfüllend.

Die lichtlos waren, machte licht der lichte, nach heil’gem Brauch erhellte er die vielen Er eilt mit den durch Recht geschirrten Rossen mit segensreicher Nabe Welt durchdringend.

Этот сверкающий вызвал сверкание несверкавших (миров).
Этот зажег по закону многие (утренние зори).
Этот ездит на конях, запряженных законом,
Со ступицей, находящей солнце, (он) переполняющий народы.

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर वह विद्वान् जन क्या करें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् जनो ! जैसे (अयम्) यह (अरुचः) प्रकाश से रहित चन्द्र आदिकों को (रुचानः) प्रकाशित करता हुआ सूर्य्य सम्पूर्ण जगत् को (रोचयत्) प्रकाशित करता है, वैसे विद्या से सब मनुष्यों को प्रकाशित करिये जैसे (अयम्) यह सूर्य्य (ऋतेन) जल के सदृश सत्य से (पूर्वीः) पहिले उत्पन्न हुए प्रजाओं को (वि, वासयत्) विशेष वसाता है, वैसे सम्पूर्ण प्रजाओं को सत्य विज्ञान से संयुक्त करिये और जैसे (अयम्) यह सूर्य्य (ऋतयुग्भिः) जल के युक्त करनेवालों से (अश्वैः) महान् शीघ्रगामी किरणों और (स्वर्विदा) सुखको जानते हैं जिससे उस (नाभिना) मध्य के आकर्षण आदि बन्धन से (चर्षणिप्राः) विद्या आदि गुणों से मनुष्यों के प्रति व्याप्त होनेवाला हुआ (ईयते) जाता है, वैसे सत्य के युक्त करानेवाले बड़े गुणों से सुख देनेवाले आत्मा के आकर्षण से और वक्तृत्व से श्रोताओं को व्याप्त होते हुए जहाँ तहाँ जाइये ॥४॥

भावार्थभाषाः - जो विद्वान् जन सूर्य्य के सदृश प्रकाशात्मा होकर और अविद्या का विनाश कर मनुष्यों को विद्या से प्रकाशित करते हैं और सत्य आचरण के प्रति आकर्षित करते हैं, वे धन्य हैं ॥४॥

अन्वय: हे विद्वांसो ! यथाऽयमरुचो रुचानः सूर्य्यः सर्वं जगद्रोचयत्, तथा विद्यया सर्वान् मनुष्यान् प्रकाशयत। यथायं सवितर्त्तेन पूर्वीर्वि वासयत्तथा सकलाः प्रजा सत्येन विज्ञानेन संयोजयत, यथायं रविर्ऋतयुग्भिरश्वैः स्वर्विदा नाभिना चर्षणिप्राः सन्नीयते तथा सत्ययोजकैर्महद्भिर्गुणैः सुखप्रदानेनात्माऽऽकर्षणेन वक्तृत्वेन श्रोतॄन् व्याप्नुवन्तो यत्र तत्र गच्छत ॥४॥

पुनर्विद्वांसः किं कुर्य्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अयम्) (रोचयत्) प्रकाशयति (अरुचः) प्रकाशरहिताँश्चन्द्रादीन् (रुचानः) प्रकाशयन् (अयम्) (वासयत्) (वि) (ऋतेन) जलेनेव सत्येन (पूर्वीः) प्रागुत्पन्नाः प्रजाः (अयम्) (ईयते) गच्छति (ऋतयुग्भिः) जलस्य योजकैः (अश्वैः) महद्भिराशुगामिभिः किरणैः (स्वर्विदा) स्वः सुखं विदन्ति येन तेन (नाभिना) मध्याऽऽकर्षणादिबन्धनेन (चर्षणिप्राः) यो विद्यादिभिर्गुणैश्चर्षणीन् मनुष्यान् प्राति व्याप्नोति ॥४॥

भावार्थभाषाः - ये विद्वांसः सूर्य्यवत्प्रकाशात्मानो भूत्वाऽविद्यां विनाश्य जनान् विद्यया प्रकाशयन्ति सत्याचरणं प्रत्याकर्षन्ति ते धन्याः सन्ति ॥४॥

भावार्थभाषाः - जे विद्वान लोक सूर्याप्रमाणे प्रकाशात्मा बनून अविद्येचा नाश करून माणसांना विद्येने प्रकाशित करतात व सत्याचरणाकडे आकर्षित करतात ते धन्य होते. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

नू᳓ गृणानो᳓ गृणते᳓ प्रत्न राजन्न्
इ᳓षः पिन्व वसुदे᳓याय पूर्वीः᳓
अप᳓ ओ᳓षधीर् अविषा᳓ व᳓नानि
गा᳓ अ᳓र्वतो नॄ᳓न् ऋच᳓से रिरीहि

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
gr̥ṇānáḥ ← √gr̥̄- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

gr̥ṇaté ← √gr̥̄- 1 (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

nú ← nú (invariable)

pratna ← pratná- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

rājan ← rā́jan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

íṣaḥ ← íṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

pinva ← √pinv- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

pūrvī́ḥ ← purú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

vasudéyāya ← vasudéya- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

apáḥ ← áp- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

aviṣā́ ← aviṣá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

óṣadhīḥ ← óṣadhī- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

vánāni ← vána- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

árvataḥ ← árvant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

gā́ḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

nr̥̄́n ← nár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

r̥cáse ← √r̥c- (root)
{case:DAT, number:SG}

rirīhi ← √rā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

नु । गृ॒णा॒नः । गृ॒ण॒ते । प्र॒त्न॒ । रा॒ज॒न् । इषः॑ । पि॒न्व॒ । व॒सु॒ऽदेया॑य । पू॒र्वीः ।
अ॒पः । ओष॑धीः । अ॒वि॒षा । वना॑नि । गाः । अर्व॑तः । नॄन् । ऋ॒चसे॑ । रि॒री॒हि॒ ॥

• nū ← nu
• [adverb]
• “now; already.”

• gṛṇāno ← gṛṇānaḥ ← gṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “praise.”

• gṛṇate ← gṛ
• [verb noun], dative, singular
• “praise.”

• pratna
• [noun], vocative, singular, masculine
• “age-old; pratna [word].”

• rājann ← rājan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• iṣaḥ ← iṣ
• [noun], accusative, plural, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• pinva ← pinv
• [verb], singular, Present imperative
• “swell; swell; overflow; abound.”

• vasudeyāya ← vasu
• [noun], neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• vasudeyāya ← deyāya ← deya
• [noun], dative, singular, neuter
• “giving; gift.”

• pūrvīḥ ← puru
• [noun], accusative, plural, feminine
• “many; much(a); very.”

• apa ← apaḥ ← ap
• [noun], accusative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• oṣadhīr ← oṣadhīḥ ← oṣadhi
• [noun], accusative, plural, feminine
• “herb; plant; drug; simple; oṣadhi [word]; remedy.”

• aviṣā ← aviṣāḥ ← aviṣa
• [noun], accusative, plural, feminine
• “nonvenomous.”

• vanāni ← vana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “forest; wood; tree; grove; vana [word]; forest; brush.”

• gā ← gāḥ ← go
• [noun], accusative, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• arvato ← arvataḥ ← arvant
• [noun], accusative, plural, masculine
• “horse.”

• nṝn ← nṛ
• [noun], accusative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• ṛcase ← arc
• [verb noun]
• “sing; worship; honor; praise; welcome.”

• rirīhi ← rā
• [verb], singular, Present imperative
• “give; impart.”

हे प्रत्न पुरातन राजन् राजमानेन्द्र गृणानः स्तूयमानस्त्वं वसुदेयाय वसूनि धनानि त्वया देयानि यस्मै तादृशाय गृणते स्तुवते पूर्वीः बह्वीः इषः अन्नानि नु क्षिप्रं पिन्व सिञ्च प्रयच्छेत्यर्थः । किंच ऋचसे अर्चयित्रे स्तोत्रे अपः वृष्टिलक्षणान्युदकानि ओषधीः व्रीह्यादीन् अविषा विषरहितानि रक्षकाणि वा वनानि वृक्षजातानि चूतपनसादीनि गा अर्वतः अश्वान् नॄन् मनुष्यांश्च कर्मकरान् रिरीहि देहि ॥ ॥ ११ ॥

English translation:

“Sovereign of old, do you, when glorified, bestow upon him who praises you, and to whom affluence is due abundant food; grant to the worshipper water, plural nts, inoxious woods, cattle, horses and men.”

Being sung now, ancient king, swell many refreshments for the giving of good things to the singer.
Give waters, plants without poison, trees, cows, chargers, and men for the praising.

Note that there are some echoes of vs. 1 in this final vs. The singer in the dative gṛṇaté is found in both vss., immediately after the caesura (1d, 5a); íṣaḥ ‘refreshments’ opens the pāda in 1d and 5b; and there is a teasing reflection of pādainitial ápā(ḥ) (1c ‘you have drunk’) in pāda-initial apá(ḥ) (5c ‘waters).

Now, praised, O Ancient King! fill thou the singer with plenteous food that he may deal forth treasures.
Give waters, herbs that have no poison, forests, and kine, and steeds, and men, to him who lauds thee.

Nun sollst du, o König seit alters, besungen für den Sänger zur Beschenkung viele Speisegenüsse anschwellen lassen. Gewähre Wasser, giftlose Kräuter und Bäume, Rinder, Rosse und Männer, auf daß sie dich preisen!

Nun füll du ein, besungner, ew’ger König, dem Sänger vielen Trunk und schenke Gut ihm; Heilsame Kräuter, Bäume und Gewässer und Rinder, Rosse, Männer gib zum Preise.

Ну, теперь воспетый, для воспевающего, о древний царь,
Сделай набухшими для дарения добра многие жертвенные услады!
Дай воду, растения, неядовитые деревья,
Коров, коней, мужей, чтобы (тебя) восхваляли!

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (राजन्) विद्या और विनय से प्रकाशमान (प्रत्न) प्राचीन तथा दीर्घ आयु युक्त आप (गृणते) स्तुति करते हुए के लिये (गृणानः) स्तुति करते हुए (वसुदेयाय) द्रव्य देने योग्य जिससे उसके लिये (पूर्वीः) पूर्ण सुखवाले (इषः) अन्न आदिकों को (अपः) जलों को (ओषधीः) यव आदिकों को (अविषा) नहीं विद्यमान विष जिनमें उन (वनानि) जंगलों को (गाः) धेनु आदिकों को (अर्वतः) अश्व आदिकों को और (नॄन्) मनुष्य आदिकों को (ऋचसे) प्रशंसित कर्म्म के लिये (पिन्व) सेवन करिये और (नू) शीघ्र (रिरीहि) याचना करिये ॥५॥

भावार्थभाषाः - जो राजा सत्यवादी है और सत्य बोलनेवालों को प्रसन्न करता है और विद्वानों से विद्या और विनय को प्राप्त होकर सदा ही प्रजा के सुख चाहता है तथा यज्ञ और उत्तम सुगन्धित फल पुष्प से युक्त वृक्षों से और लता आदिकों से सब को सुखयुक्त करता हुआ, जल, ओषधि, वृक्ष, गौ, घोड़ा और मनुष्यों के सुख की वृद्धि के लिये परमेश्वर वा विद्वानों से याचना करता है, वही इस लोक और परलोक के अनन्त आनन्द को प्राप्त होता है ॥५॥ इस सूक्त में इन्द्र, विद्वान्, सूर्य और राजा के गुणवर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की इससे पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह उनचालीसवाँ सूक्त और ग्यारहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे राजन् प्रत्न ! त्वं गृणते गृणानो वसुदेयाय पूर्वीरिष अप ओषधीरविषा वनानि गा अर्वतो नॄनृचसे पिन्व नू रिरीहि ॥५॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (नू) क्षिप्रम्। अत्र ऋचि तुनुघेति चेति दीर्घः। (गृणानः) स्तुवन् (गृणते) स्तुवते (प्रत्न) प्राचीन दीर्घायुष्क (राजन्) विद्याविनयाभ्यां प्रकाशमान (इषः) अन्नादीन् (पिन्व) सेवस्व (वसुदेयाय) वसूनि द्रव्याणि देयानि येन तस्मै (पूर्वीः) पूर्णसुखान् (अपः) जलानि (ओषधीः) यवादीन् (अविषा) अविद्यमानं विषं येषु तानि (वनानि) जङ्गलानि (गाः) धेन्वादीन् (अर्वतः) अश्वादीन् (नॄन्) मनुष्यादीन् (ऋचसे) प्रशंसिताय कर्मणे (रिरीहि) याचस्व। रिरीहीति याच्ञाकर्मा। (निघं०३.१९) ॥५॥

भावार्थभाषाः - यो राजा सत्यवादी सत्यवक्तॄन् प्रीणाति विद्वद्भ्यो विद्याविनयौ प्राप्य सदैव प्रजासुखमिच्छति यज्ञेनोत्तमैः सुगन्धितफलपुष्पयुक्तैर्वृक्षैर्लतादिभिः सर्वान्त्सुखयन् जलौषधिवृक्षगोऽश्वमनुष्यसुखवृद्धये परमेश्वरं विदुषो वा याचते स चेहाऽमुत्राऽनन्तमानन्दं प्राप्नोतीति ॥५॥ अत्रेन्द्रविद्वत्सूर्य्यराजगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इत्येकोनचत्वारिंशत्तमं सूक्तमेकादशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - जो राजा सत्यवादी असून सत्यवचनी लोकांना प्रसन्न करतो व विद्वानांकडून विद्या व विनय प्राप्त करून सदैव प्रजेचे सुख इच्छितो, यज्ञाने आणि उत्तम सुगंधित फळाफुलांनी युक्त वृक्ष, गाय, घोडा व माणसांच्या सुखाच्या वृद्धीसाठी परमेश्वर किंवा विद्वानांची याचना करतो तोच इहलोक व परलोक यांच्या अनंत आनंदाला प्राप्त करतो. ॥ ५ ॥