०३८

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓पाद् इत᳓ उ᳓द् उ नश् चित्र᳓तमो
मही᳓म् भर्षद् द्युम᳓तीम् इ᳓न्द्रहूतिम्
प᳓न्यसीं धीतिं᳓ दइ᳓वियस्य या᳓मञ्
ज᳓नस्य रातिं᳓ वनते सुदा᳓नुः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ápāt ← √pā- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

citrátamaḥ ← citrátama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

itás ← itás (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

u ← u (invariable)

út ← út (invariable)

bharṣat ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

dyumátīm ← dyumánt- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

índrahūtim ← índrahūti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

mahī́m ← máh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

daívyasya ← daívya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

dhītím ← dhītí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

pányasīm ← pányaṁs- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

yā́man ← yā́man- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

jánasya ← jána- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

rātím ← rātí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

sudā́nuḥ ← sudā́nu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vanate ← √vanⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:MED}

अपा॑त् । इ॒तः । उत् । ऊं॒ इति॑ । नः॒ । चि॒त्रऽत॑मः । म॒हीम् । भ॒र्ष॒त् । द्यु॒ऽमती॑म् । इन्द्र॑ऽहूतिम् ।
पन्य॑सीम् । धी॒तिम् । दैव्य॑स्य । याम॑न् । जन॑स्य । रा॒तिम् । व॒न॒ते॒ । सु॒ऽदानुः॑ ॥

• apād ← apāt ← pā
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• ita ← itas
• [adverb]
• “from here; therefore.”

• ud
• [adverb]
• “up.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• naś ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• citratamo ← citratamaḥ ← citratama
• [noun], nominative, singular, masculine

• mahīm ← mah
• [noun], accusative, singular, feminine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• bharṣad ← bharṣat ← bhṛ
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• dyumatīm ← dyumat
• [noun], accusative, singular, feminine
• “bright; brilliant; brilliant; loud.”

• indrahūtim ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrahūtim ← hūtim ← hūti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “invocation.”

• panyasīṃ ← panyasīm ← panyas
• [noun], accusative, singular, feminine
• “precious.”

• dhītiṃ ← dhītim ← dhīti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “thinking; prayer; understanding.”

• daivyasya ← daivya
• [noun], genitive, singular, masculine
• “divine; divine; celestial.”

• yāmañ ← yāman
• [noun], locative, singular, neuter
• “expedition; path; expedition; arrival.”

• janasya ← jana
• [noun], genitive, singular, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• rātiṃ ← rātim ← rāti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “gift; bounty; favor.”

• vanate ← van
• [verb], singular, Present indikative
• “obtain; gain; desire; get; like; love; overcome.”

• sudānuḥ ← sudānu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “big; lavish.”

चित्रतमः चायनीयतम आश्चर्यतमो वा स इन्द्रः नः अस्मदीयात् इतः अस्मात् ग्रहचमसादेः अपात् सोमं पिबतु । यद्वा । इतोऽस्मात् शत्रोर्नोऽस्मान् अपात् पातु रक्षतु । उदु इत्येतौ पूरणौ । तथा महीं महतीं द्युमतीं दीप्तिमतीम् इन्द्रहूतिम् इन्द्रस्य स्तुतिं भर्षत् स इन्द्रो बिभर्तु धारयतु । दैव्यस्य देवसंबन्धिनो जनस्य यामन् यामनि यज्ञे क्रियमाणां पन्यसीं स्तुत्यतमां धीतिं परिचरणरूपां क्रियां रातिं दातव्यं हविश्च सुदानुः शोभनदान इन्द्रः वनते संभजतु ॥

English translation:

“May the most marvellous Indra drink from this (our cup); may he acknowledge our earnest and brilliant invocation; may the munificent (Indra) accept the offering and the praiseworthy adoration at the sacrifice of the devout worshipper.”

He [=Agni?] has drunk from here; the most glittering one will carry up our great, heaven-bright invocation to Indra.
On his journey he of good gifts will win a more admirable insightful thought as present for the divine folk.

The unclear reference just noted is found in the first word of the hymn, 3rd sg. aor. ápāt ‘he has drunk’, whose subject is not expressed. On the one hand, this is an Indra hymn and Indra is the prototypical drinker of soma (cf., e.g., the opening of nearby VI.40.1 índra piba, as well as ápāḥ in the 1st vs. of the next hymn, nearly identical to our verb and with Indra clearly meant as subj.), so we might expect Indra as subject. On the other, the most likely referent of the almost immediately following nominative citrátamaḥ, who bears the invocation upward, is Agni, and as the mouth of the gods, he can also be considered to drink (though not usually soma). Parsimony might suggest that the two unidentified subjects in the first hemistich are identical, hence Agni. In the published translation I supply Agni, with ?, but I am not at all certain that the first subject isn’t Indra. Or, more likely, that the poet meant to leave it open.

The subject of cd is also left unspecified; again I assume Agni: if he is embarking upward in ab, then the journey (yā́man) in c is most likely his, though Geldner supplies Indra. The only nominative attribute, sudā́nuḥ, is no help, as it is used of Agni and Indra about equally. What I take from the uncertainties of reference in this vs. is that the poet wants to keep us guessing.

The pāda-final splv. citrátamaḥ produces a bad Triṣṭubh cadence. There is no obvious way to fix it, and the other 5 instances of this stem are found elsewhere in the line, where they work metrically.

HE hath drunk hence, Most Marvellous, and carried away our great and splendid call on Indra.
The Bounteous, when we serve the Gods, accepteth song yet more famous and the gifts we bring him.

Er hat daraus getrunken und es möge der Wunderbarste unsere große, glänzende Indraladung sich ausersehen. Das beste Gedicht als Gabe für das himmlische Volk begehrt der freigebige Indra auf seiner Fahrt.

Er trank hieraus, nun nehme auf der schönste den glänzenden, den grossen Indra-anruf; Das herrliche Gebet empfängt am Feste des Götterstamms der reiche und die Spende.

Он выпил из него, а наш ярчайший
Пусть (теперь) примет великое сверкающее приглашение Индры.
Удивительного произведения – дара божественному
Роду хочет щедрый на (своем) пути.

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब पाँच ऋचावाले अड़तीसवें सूक्त का प्रारम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में मनुष्यों को कैसे विद्वान् की सेवा करनी चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जो (अपात्) पैरों से रहित (इतः) प्राप्त हुआ (चित्रतमः) अत्यन्त अद्भुत गुण, कर्म्म और स्वभाववाला (सुदानुः) उत्तम दानवाला (नः) हम लोगों के लिये (द्युमतीम्) विद्या के प्रकाशवाली (इन्द्रहूतिम्) अत्यन्त ऐश्वर्य्य की प्रकाशिका (पन्यसीम्) प्रशंसा करने योग्य (दैव्यस्य) श्रेष्ठ गुण अथवा विद्वानों में हुए (जनस्य) मनुष्य की (धीतिम्) धारणा से युक्त बुद्धि को और (महीम्) महती वाणी को तथा (यामन्) चलते हैं जिसमें उस मार्ग में (रातिम्) दान को (उत्, भर्षत्) धारण करता (उ) और (वनते) सेवन करता है, वह विद्वान् मङ्गल करनेवाला होता है ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जिस यथार्थवक्ता विद्वान् की सब के ऊपर दया, विद्यादान, निष्कपटता और उत्तम दृष्टि वर्त्तमान है, वही सब से सत्कार करने योग्य होता है ॥१॥

अन्वय: योऽपादितश्चित्रतमस्सुदानुर्नो द्युमतीमिन्द्रहूतिं पन्यसीं दैव्यस्य जनस्य धीतिं महीं यामन् रातिमुद्भर्षदु वनते स विद्वन्मङ्गलकारी भवति ॥१॥

अथ मनुष्यैः कीदृशो विद्वान्त्सेवनीय इत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अपात्) अविद्यमानाः पादा यस्य सः (इतः) प्राप्तः (उत्) (उ) (नः) अस्माकम् (चित्रतमः) अतिशयेनाद्भुतगुणकर्मस्वभावः (महीम्) महतीं वाचम्। महीति वाङ्नाम। (निघं०१.११ (भर्षत्) बिभर्ति (द्युमतीम्) विद्याप्रकाशवतीम् (इन्द्रहूतिम्) परमैश्वर्य्यप्रकाशिकाम् (पन्यसीम्) प्रशंसनीयाम् (धीतिम्) धारणायुक्तां धियम् (दैव्यस्य) देवेषु दिव्यगुणेषु विद्वत्सु वा भवस्य (यामन्) यान्ति यस्मिन् मार्गे तस्मिन् (जनस्य) मनुष्यस्य (रातिम्) दानम् (वनते) सम्भजति (सुदानुः) शोभनदानः ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यस्याप्तस्य विदुषः सर्वेषामुपरि दया विद्यादानं निष्कपटता सुदृष्टिश्च वर्त्तते स एव सर्वैः सत्कर्त्तव्योऽस्ति ॥१॥

या सूक्तात इंद्र, विद्वान, उत्तम बुद्धी व वाणीचे गुणवर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! जे विद्वान सर्वावर दया दाखवितात, विद्या दान करतात व त्यांच्याजवळ निष्कपटता व उत्तम दृष्टी विद्यमान असते त्यांचाच सर्वांनी सत्कार करावा. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

दूरा᳓च् चिद् आ᳓ वसतो अस्य क᳓र्णा
घो᳓षाद् इ᳓न्द्रस्य तन्यति ब्रुवाणः᳓
ए᳓य᳓म् एनं देव᳓हूतिर् ववृत्यान्
मद्रि᳓अग् इ᳓न्द्रम् इय᳓म् ऋच्य᳓माना

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

cit ← cit (invariable)

dūrā́t ← dūrá- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

kárṇā ← kárṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

vasataḥ ← √vas- 3 (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

bruvāṇáḥ ← √brū- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

ghóṣāt ← √ghuṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

índrasya ← índra- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

tanyati ← √tanⁱ- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ā́ ← ā́ (invariable)

deváhūtiḥ ← deváhūti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

enam ← ena- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

iyám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

vavr̥tyāt ← √vr̥t- (root)
{number:SG, person:3, mood:OPT, tense:PRF, voice:ACT}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

iyám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

madryàk ← madryàñc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

r̥cyámānā ← √r̥c- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:PASS}

दू॒रात् । चि॒त् । आ । व॒स॒तः॒ । अ॒स्य॒ । कर्णा॑ । घोषा॑त् । इन्द्र॑स्य । त॒न्य॒ति॒ । ब्रु॒वा॒णः ।
आ । इ॒यम् । ए॒न॒म् । दे॒वऽहू॑तिः । व॒वृ॒त्या॒त् । म॒द्र्य॑क् । इन्द्र॑म् । इ॒यम् । ऋ॒च्यमा॑ना ॥

• dūrāc ← dūrāt
• [adverb]
• “far.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vasato ← vasataḥ ← vas
• [verb], dual, Present indikative
• “stay; dwell; get stale; be situated; exist; continue; bide.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• karṇā ← karṇa
• [noun], nominative, dual, masculine
• “ear; Karṇa; karṇa [word]; auricle; fluke; diameter; lobule.”

• ghoṣād ← ghoṣāt ← ghoṣa
• [noun], ablative, singular, masculine
• “sound; noise; cry; voice; ghoṣa [word]; station; Ghoṣa; post; twang.”

• indrasya ← indra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• tanyati ← tan
• [verb], singular, Present indikative

• bruvāṇaḥ ← brū
• [verb noun], nominative, singular
• “say; tell; describe; speak; state; answer; call; explain; address; proclaim; talk; talk; choose.”

• eyam ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• eyam ← iyam ← idam
• [noun], nominative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• enaṃ ← enam ← enad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.).”

• devahūtir ← deva
• [noun], masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devahūtir ← hūtiḥ ← hūti
• [noun], nominative, singular, feminine
• “invocation.”

• vavṛtyān ← vavṛtyāt ← vṛt
• [verb], singular, Perfect optative
• “behave; happen; exist; return; dwell; die; roll; continue; act; exist; feed on; issue; move; travel; proceed; turn; situate; drive; account for; begin; do; inhere; revolve.”

• madryag ← madryak ← madryañc
• [noun], accusative, singular, neuter

• indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• iyam ← idam
• [noun], nominative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• ṛcyamānā ← arc
• [verb noun], nominative, singular
• “sing; worship; honor; praise; welcome.”

अस्य इन्द्रस्य कर्णा कर्णौ दूराच्चित् दूरदेशादपि आ वसतः स्तोत्रश्रवणार्थमागच्छतः। इन्द्रस्य घोषात् घोषणीयात् स्तोत्राद्धेतोः ब्रुवाणः स्तुवन् स्तोता तन्यति शब्दं करोति । यद्वा । सर्वत्र विस्तारयति । देवहूतिः देवस्येन्द्रस्याह्वानरूपा इयं स्तुतिश्च ऋच्यमाना स्वयं प्रेर्यमाणा सती एनम् इन्द्रम् मद्र्यक् मदभिमुखम् आ ववृत्यात् आवर्तयतु । पुनः इयम् इति पूरणः ॥

English translation:

“Reciting (his praise, the worshipper) calls aloud, that by the sound he may reach the ears of Indra, although abiding afar off; may this invocation of the deity, inducing, him (to come), bring Indra to my presence.”

Even from a distance, his two ears take residence here. It will sound— when speaking of Indra, it thunders:
this invocation to the gods should turn him—Indra—here toward me, this one just now being recited.

In b ghóṣāt is morphologically ambiguous: it can be a subjunctive to the them. pres. ghóṣa- (accented because first in its pāda) or the abl. to the them. noun ghóṣa- (so Grassmann). For possible interpr. involving this abl., see Oldenberg By contrast I follow Geldner (and Lubotsky) in taking it as a verb form, parallel to tanyati later in the pāda. The major problem this interpr. poses is how to construe gen. índrasya. Under the abl.

interpr. of ghóṣāt, the gen. is dependent on that noun, but without that support it must find another role in the following clause (to which it must belong, because tanyati is unaccented and cannot start a new clause). With Geldner (n. 2b) I take it as loosely construed with bruvāṇáḥ, though in a different sense from Geldner’s “der sich zu Indra Bekennende” – rather as the topic of the speech.

As for the subject of ghóṣāt and tanyati, I think it anticipates the deváhūti- of c. This of course creates a problem of its own, in that bruvāṇáḥ should be fem. if deváhūti- is the referent. But given the poet’s general evasiveness about referents, I think in b we’re dealing with an as-yet-unidentified verbal product, which is then specified as deváhūti- (the same índra-hūti- of 1b) in c.

The speaker filleth with a cry to Indra his ears who cometh nigh e’en from a distance.
May this my call bring Indra to my presence, this call to Gods composed in sacred verses.

Selbst von ferne sind seine Ohren nahe. Er horche! Der sich zu Indra Bekennende ruft mit Donnerstimme. Möge diese Götterladung ihn herlenken, zu mir den Indra, wenn sie jetzt in Versen vorgetragen wird.

Von fern auch dringe zu uns her sein Hören; von Indra’s Rauschen hallt der Sprecher wieder; Es möge wenden dieser Götteranruf, der laut gesprochne, zu mir her den Indra.

Даже издалека внемлют его уши.
От рева Индры гремит (и) говорящий (с ним).
Пусть обратит ко мне этого Индру
Этот призыв богов, когда он исполняется в стихах.

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर मनुष्य क्या ग्रहण करके सेवा करें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जिस (अस्य) इस (इन्द्रस्य) राजा के (दूरात्) दूर से (चित्) भी (वसतः) निवास करते हुए के (कर्णा) दोनों कान (घोषात्) उत्तम प्रकार शिक्षित वाणी से जो (आ, तन्यति) अच्छे प्रकार शब्दित करता है और जो (देवहूतिः) विद्वानों से प्रशंसा की गई (इयम्) यह वाणी (एनम्) इस (इन्द्रम्) ऐश्वर्य्य से युक्त विद्वान् को (आ) चारों ओर से (ववृत्यात्) वर्त्तित करे और (इयम्) यह (ऋच्यमाना) स्तुति की गई और जो (मद्र्यक्) मुझ सरीका (ब्रुवाणः) उपदेश करता हुआ उसको वर्त्ते, उसकी आप लोग सेवा करो ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जिसका आत्मा श्रोत्रों के द्वारा विद्या से तृप्त होवे और जिसको सम्पूर्ण विद्या से युक्त वाणी प्राप्त होवे, उसी का उत्तम प्रकार सेवन करके पूर्ण विद्या को प्राप्त हूजिये ॥२॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यस्यास्येन्द्रस्य दूराच्चिद्वसतः कर्णा घोषाद्य आतन्यति या देवहूतिरियमेनमिन्द्रमाऽऽववृत्यादियमृच्यमाना यश्च मद्र्यग् ब्रुवाणस्तं ववृत्यात् तं ताञ्च यूयं सेवध्वम् ॥२॥

पुनर्मनुष्याः किं गृहीत्वा सेवेयुरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (दूरात्) (चित्) अपि (आ) समन्तात् (वसतः) निवसतः (अस्य) (कर्णा) श्रोत्रे (घोषात्) सुशिक्षिताया वाचः (इन्द्रस्य) राज्ञः (तन्यति) शब्दायते (ब्रुवाणः) उपदिशन् (आ) (इयम्) वाक् (एनम्) विद्वांसम् (देवहूतिः) देवैर्विद्वद्भिः प्रशंसिता (ववृत्यात्) वर्त्तयेत् (मद्र्यक्) मत्सदृशः (इन्द्रम्) परमैश्वर्यम् (इयम्) (ऋच्यमाना) स्तूयमाना ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यस्यात्मा श्रोत्रद्वारा विद्यातृप्तो भवेद्यं सर्वा विद्यायुक्ता वाक् प्राप्नुयात् तमेव संसेव्य पूर्णां विद्यां प्राप्नुत ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! ज्याचा आत्मा श्रोत्राद्वारे विद्येने तृप्त होतो व ज्याला संपूर्ण विद्येने युक्त वाणी प्राप्त होते त्याचेच उत्तम प्रकारे ग्रहण करून पूर्ण विद्या प्राप्त करा. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तं᳓ वो धिया᳓ परम᳓या पुराजा᳓म्
अज᳓रम् इ᳓न्द्रम् अभ्य् अ᳡नूषि अर्कइः᳓
ब्र᳓ह्मा च गि᳓रो दधिरे᳓ स᳓म् अस्मिन्
महां᳓श् च स्तो᳓मो अ᳓धि वर्धद् इ᳓न्द्रे

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dhiyā́ ← dhī́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

paramáyā ← paramá- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

purājā́m ← purājā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

abhí ← abhí (invariable)

ajáram ← ajára- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

anūṣi ← √nu- ~ nū- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

arkaíḥ ← arká- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

asmin ← ayám (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

bráhma ← bráhman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

ca ← ca (invariable)

dadhiré ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

gíraḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

sám ← sám (invariable)

ádhi ← ádhi (invariable)

ca ← ca (invariable)

índre ← índra- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

mahā́n ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

stómaḥ ← stóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vardhat ← √vr̥dh- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

तम् । वः॒ । धि॒या । प॒र॒मया॑ । पु॒रा॒ऽजाम् । अ॒जर॑म् । इन्द्र॑म् । अ॒भि । अ॒नू॒षि॒ । अ॒र्कैः ।
ब्रह्म॑ । च॒ । गिरः॑ । द॒धि॒रे । सम् । अ॒स्मि॒न् । म॒हान् । च॒ । स्तोमः॑ । अधि॑ । व॒र्ध॒त् । इन्द्रे॑ ॥

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], dative, plural
• “you.”

• dhiyā ← dhī
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• paramayā ← parama
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “extreme; best; excellent; highest; highest; devoted(p); maximal; distant; parama [word]; very; farthermost.”

• purājām ← purājā
• [noun], accusative, singular, masculine

• ajaram ← ajara
• [noun], accusative, singular, masculine
• “undecaying; ageless.”

• indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• abhy ← abhī ← abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• anūṣy ← anūṣi ← nū
• [verb], singular, Athematic s aor. (Ind.)
• “praise; shout.”

• arkaiḥ ← arka
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Calotropis gigantea Beng.; sun; copper; Surya; hymn; twelve; fire; beam.”

• brahmā ← brahman
• [noun], nominative, plural, neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• giro ← giraḥ ← gir
• [noun], nominative, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• dadhire ← dhā
• [verb], plural, Perfect indicative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• asmin ← idam
• [noun], locative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• mahāṃś ← mahān ← mahat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• stomo ← stomaḥ ← stoma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• vardhad ← vardhat ← vṛdh
• [verb], singular, Present injunctive
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• indre ← indra
• [noun], locative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

हे इन्द्र तं तादृशम् इन्द्रं वः त्वाम् ॥ व्यत्ययेन बहुवचनम् ॥ परमया उत्कृष्टतमया धिया स्तुत्या अकैं: अर्चनसाधनैर्हविर्भिः सार्धम् अभ्यनूषि अभिष्टौमि । कीदृशम् । पुराजां पूर्वस्मिन् काले जातं चिरंतनम् अजरं जरारहितं नित्यम् । अतः कारणात् अस्मिन् इन्द्रे ब्रह्म ब्रह्माणि हविर्लक्षणान्यन्नानि गिरः स्तुतयश्च सं दधिरे संधीयन्ते संश्लिष्यन्ते । महान् प्रवृद्धः स्तोमः च अधि वर्धत् अधिकं वर्धते ॥

English translation:

“I glorify you wiht hymns and with pious worship, the ancient undecaying Indra, for in him are oblations and praises concentrated, and great adoration is enhanced (when addressed to him).”

With my highest insight, with my recitations I have roared for you to ageless Indra, born of old.
Not only have the sacred formulations and the songs together been
placed in him, but in Indra the great praise puts strength.

As usual, the enclitic vaḥ ‘for you’ refers to the priestly colleagues of the poet on whose behalf he acts; as is also usual, the Engl. tr. has to be heavier and more prominent than the recessive 2nd position accentless vaḥ.

The second hemistich contains, in my view, a double ca construction conjoining two clauses, in which the first verb, dadhiré, is accented (and the 2nd, vardhat, is not). Klein (DGRV I.176-77) notes that the whole could be interpr. “as a sentential X ca Y ca construction” (as I do), but favors separating the functions of the two ca-s, taking the first ca as conjoining the two nouns in the sequence bráhmā ca gíraḥ, while he allows (DGRV I.226-27) that the 2nd ca is a clausal conjunction. This seems like a desperate makeshift to avoid the (to me, at least) obvious connection between the two ca-s— esp. as it requires that in bráhmā ca gíraḥ the usual X Y ca construction be replaced by the much less usual inversion, Y ca X (or in Klein’s parlance, X ca Y: DGRV I.169ff.). (According to Klein [DGRV I.51 and 169], there are 464 occurrences of X Y ca and 45 of X ca Y – a factor of 10.) In my opinion, the accented dadhiré is an example of the usual type of contrastive verb accent, and the ca … ca construction is a hyped version of “both … and,” viz., “not only … but also.” In d ádhi vardhat is syntactically somewhat problematic. It lacks an overt acc. obj., even though active forms of várdha- (and other stems to this root) are overwhelmingly transitive – a value reinforced by no less than 4 pāda-initial occurrences of transitive active várdha- in the very next vs. (4a + b várdhāt, 4c várdha, 4d várdhān), all with Indra as explicit or implied object! It is inconceivable to me that Indra is not meant as the object in 3d as well, despite locative índre in this pāda, but I seem to be alone it that view. Note Geldner’s intransitive “’… möge an Indra stark werden,” fld. by Klein (177) “will find strength in Indra.” Gotō (1st Klasse, 291) sees the problem, but suggests that “we” are the gapped object: “’…macht [uns?] bei Indra stark.” In my opinion, the aberrant loc. is conditioned by ádhi, which when independent often takes a loc. (see Grassmann, s.v. ádhi, p. 45, nos. 13-17). ádhi √vṛdh is found only here, and once in the middle (IX.75.1), in all of Skt. acdg. to MonWms.

My “puts strength in Indra” reflects the transitive periphrasis I see in this lexeme.

The syntactically clearer forms of act. várdha- in the next vs. can be viewed as a type of poetic repair.

Him have I sung with my best song and praises, Indra of ancient birth and Everlasting.
For prayer and songs in him are concentrated: let laud wax mighty when addressed to Indra:

Zu diesem vor Zeiten geborenen, alterlosen Indra habe ich mit vortrefflichem Gedicht, mit Preisliedern für euch geschrieen. Segen und Lobreden werden auf ihn vereinigt, und der große Preisgesang möge an Indra stark werden.

Den urgebornen Indra, der nicht altert, begrüss’ ich euch mit Preis und bester Andacht; Gebet und Lieder wurden ihm geweihet; den Indra mög’ das hohe Lob erquicken.

К этому от века рожденному нестареющему Индре
Я громко обратился для вас с превосходной молитвой (и) гимнами,
Священные слова и хвалебные песни сосредоточены на нем,
И пусть крепнет великое восхваление Индре!

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

व᳓र्धाद् यं᳓ यज्ञ᳓ उत᳓ सो᳓म इ᳓न्द्रं
व᳓र्धाद् ब्र᳓ह्म गि᳓र उक्था᳓ च म᳓न्म
व᳓र्धा᳓हैनम् उष᳓सो या᳓मन् अक्तो᳓र्
व᳓र्धान् मा᳓साः शर᳓दो द्या᳓व इ᳓न्द्रम्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sómaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)

várdhāt ← √vr̥dh- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

yajñáḥ ← yajñá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

bráhma ← bráhman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

ca ← ca (invariable)

gíraḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

mánma ← mánman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

ukthā́ ← ukthá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

várdhāt ← √vr̥dh- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

áha ← áha (invariable)

aktóḥ ← aktú- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

enam ← ena- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

uṣásaḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

várdha ← √vr̥dh- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

yā́man ← yā́man- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

dyā́vaḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mā́sāḥ ← mā́sa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

śarádaḥ ← śarád- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

várdhān ← √vr̥dh- (root)
{number:PL, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

वर्धा॑त् । यम् । य॒ज्ञः । उ॒त । सोमः॑ । इन्द्र॑म् । वर्धा॑त् । ब्रह्म॑ । गिरः॑ । उ॒क्था । च॒ । मन्म॑ ।
वर्ध॑ । अह॑ । ए॒न॒म् । उ॒षसः॑ । याम॑न् । अ॒क्तोः । वर्धा॑न् । मासाः॑ । श॒रदः॑ । द्यावः॑ । इन्द्र॑म् ॥

• vardhād ← vardhāt ← vṛdh
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• yaṃ ← yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• yajña ← yajñaḥ ← yajña
• [noun], nominative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• soma ← somaḥ ← soma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• indraṃ ← indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• vardhād ← vardhāt ← vṛdh
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• brahma ← brahman
• [noun], nominative, singular, neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• gira ← giraḥ ← gir
• [noun], nominative, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• ukthā ← uktha
• [noun], nominative, plural, neuter
• “hymn; praise; uktha [word]; encomium.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• manma ← manman
• [noun], nominative, singular, neuter
• “hymn; idea; purpose.”

• vardhāhainam ← vardha ← vṛdh
• [verb], singular, Present imperative
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• vardhāhainam ← aha
• [adverb]
• “aha [word]; indeed.”

• vardhāhainam ← enam ← enad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.).”

• uṣaso ← uṣasaḥ ← uṣas
• [noun], genitive, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• yāmann ← yāman
• [noun], locative, singular, neuter
• “expedition; path; expedition; arrival.”

• aktor ← aktoḥ ← aktu
• [noun], ablative, singular, masculine
• “night; dark; beam.”

• vardhān ← vṛdh
• [verb], plural, Present conjunctive (subjunctive)
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• māsāḥ ← māsa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “month; lunar month; māsa [word].”

• śarado ← śaradaḥ ← śarad
• [noun], nominative, plural, feminine
• “fall; year; śarad [word].”

• dyāva ← dyāvaḥ ← div
• [noun], nominative, plural, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

यम् इन्द्रं यज्ञः याग: वर्धात् वर्धयति । उत अपि च तत्साधनभूतः सोमः च यमिन्द्रं वर्धयति । तथा ब्रह्म हविर्लक्षणमन्नं च पुरोडाशादिकं यमिन्द्रं वर्धात वर्धयति । गिरः स्तोत्राणि मन्म मननीयानि उक्था उक्थानि शस्त्राणि च यं वर्धयन्ति एनम् इन्द्रम् उषसः च अक्तो: रात्रेः यामन् यामनि गमने सति वर्ध वर्धयन्ति। मासाः शरदः संवत्सराश्च द्यावः दिवसाश्चैनम् इन्द्रं वर्धान् वर्धयन्ति ।

English translation:

“Indra, whom the sacrifice, whom the libation exalts, whom the oblation, the praises, the prayers, the adoration exalt, whom the course of day and night exalts, whom months, and years, and days exalt.”

Indra, whom the sacrifice will strengthen and the soma, (whom) the sacred formulation will strengthen, and the songs, solemn words, and thoughts—
so strengthen him at the coming of dawn from night. The months,
autumns, and days will strengthen Indra.

The singular number of both forms of várdhāt (a, b) is worthy of a small note. The subject of the first is the conjoined NP yajñá utá sómaḥ, with 2 singular nouns. As often, the verb agrees with one of them (presumably the nearer one), rather than being in the dual, as would also be possible. In b the subject is the even more complex NP bráhma gíra ukthā́ca mánma, of which the two middle terms are clearly plural (fem. and neut. respectively), while the two neut. -n-stems that bookend the phrase, bráhma and mánma, could be either sg. or pl. Flg. Geldner (sim.

Klein DGRV I.198-99), I take the first as sg. and the last as pl., again assuming that the verb agrees with the nearer term, namely bráhma. But it is possible that bráhma is actually pl. and that this is an ex. of the famous but fairly rare construction of a sg.

verb with a neut. pl. subj. Although there is no way to tell, I’m tempted to alter the tr. to pl.: “… the sacred formulations will strengthen,” given the undoubted pl. of the two middle terms and the possible pl. of the last one.

yā́man reprises the same word in 1c, though they have somewhat different meanings.

Although nom. pl. dyā́vaḥ ordinarily refers to ‘heavens’, in this case the context clearly establishes the meaning ‘days’.

Indra, whom sacrifice shall strengthen, Soma, and song and hymn, and praises and devotion,
Whom Dawns shall strengthen when the night departeth, Indra whom days shall strengthen, months, and autumns.

Indra, den das Opfer und der Soma stärken möge, das Segenswort, die Lobrede, die Lobgedichte und Gebete stärken mögen - stärke auch du ihn bei dem Kommen der Usas aus dem Dunkel - es mögen die Monate, Herbste, Tage den Indra stark machen.

Den Indra, welchen Opfer stärk’ und Soma, ihn stärke Andacht, Lieder, Sprüche, Bitten, Bei Tages Nahen ihn die Morgenröthen, den Indra stärken Tage, Monde, Jahre.

Кого укрепляет жертва, а также сома,
Укрепляет священное слово, хвалебные песни, гимны и молитва, –
Укрепи же этого Индру с приходом Ушас из ночи!
Пусть укрепят Индру месяцы, осени, дни!

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब मनुष्य क्या बढ़ावें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (यम्) जिस (इन्द्रम्) बिजुली आदि की विद्या को (यज्ञः) श्रेष्ठों की सङ्गति आदि स्वरूप और (उत) भी (सोमः) प्रेरणा करनेवाला विद्वान् (वर्धात्) बढ़ावे और (ब्रह्म) धन को (वर्धात्) बढ़ावे तथा (उक्था) प्रशंसा करने योग्य वचनों और (मन्म) विज्ञानों और (गिरः) वाणियों को (च) भी (वर्ध) बढ़ावे और (अह) इसके अनन्तर (एनम्) इस (उषसः) प्रभात से और (अक्तोः) रात्रि से (यामन्) चलते हैं जिसमें उस मार्ग में (मासाः) महीने (शरदः) ऋतुएँ और (द्यावः) प्रकाशयुक्त दिन वा प्रकाश (इन्द्रम्) अत्यन्त ऐश्वर्य को (वर्धान्) बढ़ावें, वे हम लोगों को बढ़ावें ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे विद्वानों का सत्कार और सङ्गतिस्वरूप व्यवहार, बिजुली आदि की विद्या को तथा अत्यन्त ऐश्वर्य्य और पूर्ण आयु को बढ़ाता है, वैसे ही आप लोग सम्पूर्ण श्रेष्ठ व्यवहारों को दिनरात्रि बढ़ाइये ॥४॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यमिन्द्रं यज्ञ उत सोमो वर्धाद् ब्रह्म वर्धादुक्था मन्म गिरश्च वर्धाहैनमुषसोऽक्तोर्यामन् मासाः शरदो द्यावश्चेन्द्रं वर्धान् तेऽस्मान् वर्धयन्तु ॥४॥

अथ मनुष्याः किं वर्धयेयुरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वर्धात्) वर्धयेत् (यम्) (यज्ञः) सत्सङ्गत्यादिस्वरूपः (उत) अपि (सोमः) प्रेरको विद्वान् (इन्द्रम्) विद्युदादिविद्याम् (वर्धात्) (ब्रह्म) धनम् (गिरः) वाचः (उक्था) प्रशंसनीयानि वचांसि (च) (मन्म) विज्ञानादि (वर्ध) (अह) (एनम्) (उषसः) प्रभातात् (यामन्) यान्ति यस्मिंस्तस्मिन् मार्गे (अक्तोः) रात्रेः (वर्धान्) वर्धयेरन् (मासाः) (शरदः) ऋतवः (द्यावः) प्रकाशयुक्ता दिवसाः प्रकाशा वा (इन्द्रम्) परमैश्वर्यम् ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यथा विद्वत्सत्कारसङ्गतिमयो व्यवहारो विद्युदादिविद्यां परमैश्वर्य्यं पुष्कलमायुश्च वर्धयति तथैव यूयं सर्वाञ्छुभान् व्यवहारानहर्निशं वर्धयत ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! जसा विद्वानांचा सत्कार व संगतिरूपी व्यवहार, विद्युत इत्यादींची विद्या व अत्यंत ऐश्वर्यपूर्ण आयुष्य वाढविते तसेच तुम्ही संपूर्ण व्यवहार रात्रंदिवस वाढवा. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

एवा᳓ जज्ञानं᳓ स᳓हसे अ᳓सामि
वावृधानं᳓ रा᳓धसे च श्रुता᳓य
महा᳓म् उग्र᳓म् अ᳓वसे विप्र नून᳓म्
आ᳓ विवासेम वृत्रतू᳓रियेषु

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ásāmi ← ásāmi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

evá ← evá (invariable)

jajñānám ← √janⁱ- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

sáhase ← sáhas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

ca ← ca (invariable)

rā́dhase ← rā́dhas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

śrutā́ya ← √śru- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

vāvr̥dhānám ← √vr̥dh- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

ávase ← ávas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

mahā́m ← máh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

nūnám ← nūnám (invariable)

ugrám ← ugrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vipra ← vípra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

vivāsema ← √vanⁱ- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT, mood:DES}

vr̥tratū́ryeṣu ← vr̥tratū́rya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

ए॒व । ज॒ज्ञा॒नम् । सह॑से । असा॑मि । व॒वृ॒धा॒नम् । राध॑से । च॒ । श्रु॒ताय॑ ।
म॒हाम् । उ॒ग्रम् । अव॑से । वि॒प्र॒ । नू॒नम् । आ । वि॒वा॒से॒म॒ । वृ॒त्र॒ऽतूर्ये॑षु ॥

• evā ← eva
• [adverb]
• “indeed; merely; thus; even; surely; same; eva [word]; successively; immediately; in truth.”

• jajñānaṃ ← jajñānam ← jan
• [verb noun], accusative, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• sahase ← sahas
• [noun], dative, singular, neuter
• “force; strength; might; sahas [word]; conquest.”

• asāmi
• [noun], accusative, singular, neuter
• “perfect; complete; entire.”

• vāvṛdhānaṃ ← vāvṛdhānam ← vṛdh
• [verb noun], accusative, singular
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• rādhase ← rādhas
• [noun], dative, singular, neuter
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• śrutāya ← śru
• [verb noun], dative, singular
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• mahām ← mahat
• [noun], accusative, singular, masculine
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• ugram ← ugra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “powerful; awful; dangerous; intense; mighty; potent; colicky; atrocious.”

• avase ← av
• [verb noun]
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• vipra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Brahmin; poet; singer; priest; guru; Vipra.”

• nūnam
• [adverb]
• “now; surely; immediately; just.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vivāsema ← vivās ← √van
• [verb], plural, Present optative
• “invite; endeavor; try for.”

• vṛtratūryeṣu ← vṛtratūrya
• [noun], locative, plural, neuter
• “battle.”

हे विप्र मेधाविन्निन्द्र एव एवं जज्ञानं प्रादुर्भवन्तं सहसे शत्रूणामभिभवार्थम् असामि बहुलं वावृधानं वर्धमानं महां महान्तम् उग्रम् उद्गूर्णबलं त्वां नूनम् अद्य वृत्रतूर्येषु श्रुताय विश्रुताय राधसे धनाय च अवसे रक्षणाय च आ विवासेम परिचरेम ॥ ॥ १० ॥

English translation:

“So, wise Indra, may we today propitiate you who are manifested, to overcome (our foes), you who are greatly augmenting, mighty and free, for (the sake of) wealth, fame, and protection, and for the destruction of (our) enemies.”

In just this way we now would seek to attract him here—him who was born for vanquishing, who has been strengthened, and not by halves, for famed generosity,
him, great and mighty, for help in the overcoming of obstacles [/Vr̥tra], o inspired poet.

The half-verse boundary has to be breeched in tr. to avoid awkwardness.

After the spate of act. transitive forms of √vṛdh in vs. 4 (and 3d), the middle pf. part. vāvṛdhānám provides a contrastive intransitive/passive, agreeing with Indra, the object of the transitive forms.

Contra Geldner, I take ásāmi with vāvṛdhānám despite the pāda boundary, on the basis of VI.19.2 yó vāvrdhé ás ̥ āmi in this same Indra cycle.

On the ca in b, see Klein, DGRV I.54-55.

Him, born for conquering might in full perfection, and waxen strongfor bounty and for glory,
Great, Powerful, will we to-day, O singer, invite to aid. us and to quell our foemen.

Also wollen wir den ganz zur Übermacht geborenen und zu berühmter Schenkung herangewachsenen, großen, gewaltigen Indra jetzt, o Redekundiger, zum Beistand in den Schlachten herbitten.

So wollen wir gewinnen nun, o Priester, ihn, der geboren ist zur Kraft vollkommen Und auferwuchs zu weitberühmter Spende, den grossen, starken nun zur Hülf’ in Schlachten.

Тaк родившегося целиком для силы
Окрепшего для знаменитого дарения,
Велихого грозного (Индру), о вдохновенный, сейчас
Мы хотим завоевать в битвах с врагами.

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (विप्र) बुद्धियुक्त (असामि) उपमारहित को (सहसे) बलके लिये (जज्ञानम्) विद्या और विनयों में प्रकट हुए को (राधसे) असंख्य धनयुक्त के लिये (श्रुताय) सम्पूर्ण विद्याओं का किया श्रवण जिसने उसके लिये (च) भी (वावृधानम्) बढ़ते हुए को (वृत्रतूर्येषु) शत्रुओं में हिंसा करने योग्य संग्रामों में (अवसे) रक्षण आदि के लिये (महाम्) बड़े (उग्रम्) तेजस्वी को हम लोग (नूनम्) निश्चित (आ) सब प्रकार से (विवासेम) नित्य सेवा करें, उस (एवा) ही की आप भी सेवा करो ॥५॥

भावार्थभाषाः - जब मनुष्य सम्पूर्ण श्रेष्ठ गुण, कर्म्म और स्वभावों में वर्त्तमान शूरवीर विद्वान् की सेवा कर और विद्या को ग्रहण करके बल आदि को बढ़ावें तो वे कौन सा उत्तम कार्य्य न सिद्ध कर सकें ॥५॥ इस सूक्त में इन्द्र, विद्वान्, उत्तम बुद्धि और वाणी के गुण वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की इससे पूर्वसूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह अड़तीसवाँ सूक्त और दशवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे विप्र ! असामि सहसे जज्ञानं राधसे श्रुताय च वावृधानं वृत्रतूर्येष्ववसे महामुग्रं वयं नूनमाऽऽविवासेम तमेवा त्वमपि सेवस्व ॥५॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (एवा) निश्चये। अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (जज्ञानम्) विद्याविनयेषु जायमानम् (सहसे) बलाय (असामि) अतुलम् (वावृधानन्) वर्धमानम् (राधसे) असंख्यधनाय (च) (श्रुताय) अखिलविद्यानां कृतश्रवणाय (महाम्) महान्तम् (उग्रम्) तेजस्विनम् (अवसे) रक्षणाद्याय (विप्र) मेधाविन् (नूनम्) निश्चितम् (आ) समन्तात् (विवासेम) नित्यं परिचरेम (वृत्रतूर्येषु) शत्रुहिंसनीयेषु सङ्ग्रामेषु ॥५॥

भावार्थभाषाः - यदा मनुष्याः सर्वेषु शुभगुणकर्मस्वभावेषु प्रतिष्ठितं शूरवीरं विद्वांसं संसेव्य विद्यां गृहीत्वा बलादिकं वर्धेयुस्तर्हि ते किमुत्तमं कार्य्यं न साध्नुयुरिति ॥५॥ अत्रेन्द्रविद्वदुत्तमप्रज्ञावाग्गुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इत्यष्टत्रिंशत्तमं सूक्तं दशमो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - जेव्हा माणसे संपूर्ण श्रेष्ठ गुण, कर्म, स्वभावयुक्त बनून शूरवीर विद्वानाची सेवा करून विद्या ग्रहण करून बल इत्यादी वाढवितात तेव्हा ती कोणते उत्तम कार्य करू शकत नाहीत? ॥ ५ ॥