०३६

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - नरः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

सत्रा᳓ म᳓दासस् त᳓व विश्व᳓जन्याः
सत्रा᳓ रा᳓यो अ᳓ध ये᳓ पा᳓र्थिवासः
सत्रा᳓ वा᳓जानाम् अभवो विभक्ता᳓
य᳓द् देवे᳓षु धार᳓यथा असुर्य᳡म्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
mádāsaḥ ← máda- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

satrā́ ← satrā́ (invariable)

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

viśvájanyāḥ ← viśvájanya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ádha ← ádha (invariable)

pā́rthivāsaḥ ← pā́rthiva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

rā́yaḥ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

satrā́ ← satrā́ (invariable)

yé ← yá- (pronoun)

abhavaḥ ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

satrā́ ← satrā́ (invariable)

vā́jānām ← vā́ja- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

vibhaktā́ ← vibhaktár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asuryàm ← asuryà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

devéṣu ← devá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

dhāráyathāḥ ← √dhr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

स॒त्रा । मदा॑सः । तव॑ । वि॒श्वऽज॑न्याः । स॒त्रा । रायः॑ । अध॑ । ये । पार्थि॑वासः ।
स॒त्रा । वाजा॑नाम् । अ॒भ॒वः॒ । वि॒ऽभ॒क्ता । यत् । दे॒वेषु॑ । धा॒रय॑थाः । अ॒सु॒र्य॑म् ॥

• satrā
• [adverb]

• madāsas ← madāsaḥ ← mada
• [noun], nominative, plural, masculine
• “drunkenness; mada; estrus; excitement; sexual arousal; alcohol; musth; mad; mada; ecstasy; pride; drink; joy; arrogance; vivification.”

• tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• viśvajanyāḥ ← viśvajanya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “omnipresent; worldwide.”

• satrā
• [adverb]

• rāyo ← rāyaḥ ← rai
• [noun], nominative, plural, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• ‘dha ← adha
• [adverb]
• “then; and; therefore; now.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• pārthivāsaḥ ← pārthiva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “earthly; earthen; mundane; royal; tellurian; sublunar.”

• satrā
• [adverb]

• vājānām ← vāja
• [noun], genitive, plural, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• abhavo ← abhavaḥ ← bhū
• [verb], singular, Imperfect
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• vibhaktā ← vibhaktṛ
• [noun], nominative, singular, masculine

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• deveṣu ← deva
• [noun], locative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• dhārayathā ← dhārayatha ← dhāray ← √dhṛ
• [verb], plural, Present indikative
• “keep; sustain; put; hold; wear; hold; carry; keep alive; suppress; preserve; remember; stow; stop; have; fill into; endure; support; understand; fixate; govern; restrain.”

• asuryam ← asurya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “dignity.”

हे इन्द्र तव त्वदीयाः मदासः सोमपानजनिता मदाः सत्रा । सत्यनामैतत् । सत्यं विश्वजन्याः सर्वजनहिता भवन्ति । यद्वा । सत्रेति महन्नाम । महान्तस्तव मदा इति योज्यम् । अध अपि च पार्थिवासः पृथिव्युपलक्षिते लोकत्रये भवास्त्वदीयाः ये रायः धनसमूहाः सन्ति तेऽपि सत्रा सत्यं विश्वजनहिता भवन्तीत्यन्वयः । किंच त्वं वाजानाम् अन्नानां सत्रा सत्यं विभक्ता दाता अभवः भवसि । यद्वा । सत्रा महतां वाजानामिति योऽयम् । यत् यस्मात्त्वं देवेषु मध्ये असुर्यं बलं धारयथाः अतः कारणात्त्वमेवं करोषीत्यर्थः ॥

English translation:

“Truly are your exhilarations beneficial to all men; truly are the riches which exist on earth (beneficial to all men); truly are you the distributor of food; wherefore you maintain vigour among the gods.”

Completely yours are the exhilarating (drinks) stemming from all peoples, and completely the riches that come from the earth.
Completely have you become the apportioner of prizes, as you uphold your lordship among the gods.

Although the stem viśvá-janya- is of course a bahuvrīhi and has the basic meaning ‘possessing all peoples’ vel sim., the point here must be that all peoples prepare soma for Indra, hence my ‘stemming from all peoples’ referring to the soma drinks. The reciprocity between the people’s offering of exhilarating drinks and Indra’s apportioning of prizes (c) is clear.

The published translation renders the injunc. dhāráyathāḥ as a present; it could also have past value: “when/as you upheld …” As it is elsewhere (cf. W. E. Hale, Ásura- in Early Vedic Religion, 59-62), asuryà- ‘lordship’ is ascribed to Indra, and the fact that he maintains this lordship ‘among the gods’ (devéṣu) demonstrates once again that devá- / ásura- is not yet an antithetical or hostile pairing in the RV. This same Indra cycle contains a similar expression: VI.20.2 ánu … asuryàṃ devébhir dhāyi víśvam.

THY raptures ever were for all men’s profit: so evermore have been thine earthly riches.
Thou still hast been the dealer-forth of vigour, since among Gods thou hast had power and Godhead.

Ganz und gar sind dein, die allen Völkern bekannten Räusche, und dein ganz und gar die Reichtümer, die auf Erden sind. Ganz und gar wardst du der Verteiler der Siegerewinne, als du unter den Göttern die Asurawürde behauptetest.

Stets war dein Rausch Gemeingut aller Menschen; und alle Güter, die der Erde eigen; Du warst Vertheiler aller reichen Schätze, als göttlich Sein du bei den Göttern wahrtest.

Всецело знакомы всем опьянения твои,
Всецело также богатства, которые земные,
Всецело был ты распределителем наград,
Так как держал асурскую власть среди богов.

• इन्द्र:
• नरः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब पाँच ऋचावाले छत्तीसवें सूक्त का प्रारम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में राजा कैसा होकर क्या धारण करे, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजन् ! (तव) आपके (ये) जो (विश्वजन्याः) सम्पूर्ण जन्य सुख जिनमें वे (सत्रा) सत्य (मदासः) आनन्द देनेवाले और (सत्रा) सत्य (रायः) धन (सत्रा) सत्य (पार्थिवासः) पृथिवी में विदित और (वाजानाम्) अन्न आदिकों के सत्य (विभक्ता) विभागों को प्राप्त हुए हैं उनके आप धारण करनेवाले (अभवः) हूजिये (अध) इसके अनन्तर (यत्) जो (देवेषु) विद्वानों में (असुर्यम्) अविद्वानों में हुआ है, उसको (धारयथाः) धारण कराइये ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो इस संसार में बुद्धि और आनन्द के बढ़ानेवाले, विद्या और धनादि से युक्त और विद्वानों के साथ सत्सङ्ग करनेवाले हैं, उनको धारण करके सत्य और असत्य के विभाग करनेवाले हूजिये ॥१॥

अन्वय: हे राजन् ! तव ये विश्वजन्याः सत्रा मदासस्सत्रा रायस्सत्रा पार्थिवासो वाजानां सत्रा विभक्ता सन्ति तेषां त्वं धारकोऽभवोऽध यद्देवेष्वसुर्यमस्ति तद्धारयथाः ॥१॥

अथ राजा कीदृशो भूत्वा किं धरेदित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सत्रा) सत्याः (मदासः) आनन्दकाः (तव) (विश्वजन्या) विश्वानि जन्यानि सुखानि येषु ते (सत्रा) सत्यानि (रायः) धनानि (अध) अथ (ये) (पार्थिवासः) पृथिव्यां विदिताः (सत्रा) सत्याः (वाजानाम्) अन्नादीनाम् (अभवः) भव (विभक्ता) विभागं प्राप्ताः (यत्) (देवेषु) विद्वत्सु (धारयथाः) (असुर्यम्) असुरेष्वविद्वत्सु भवम् ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! येऽत्र बुद्ध्यानन्दवर्धका विद्याधनादियोगाः विद्वत्सङ्गाः सन्ति तान् धृत्वा सत्याऽसत्योर्विभाजका भवन्तु ॥१॥

या सूक्तात इंद्र, विद्वान, राजा यांच्या कृत्याचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! या जगात जे बुद्धी व आनंदवर्धक, विद्या व धन इत्यादींनी युक्त व विद्वानांबरोबरच सत्संग करणारे असतात त्यांच्या साह्याने सत्य व असत्याचा भेद जाणा. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - नरः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓नु प्र᳓ येजे ज᳓न ओ᳓जो अस्य
सत्रा᳓ दधिरे अ᳓नु वीरि᳓याय
स्यूमगृ᳓भे दु᳓धये अ᳓र्वते च
क्र᳓तुं वृञ्जन्ति अ᳓पि वृत्रह᳓त्ये

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ánu ← ánu (invariable)

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

jánaḥ ← jána- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ójaḥ ← ójas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

prá ← prá (invariable)

yeje ← √yaj- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

ánu ← ánu (invariable)

dadhire ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

satrā́ ← satrā́ (invariable)

vīryā̀ya ← vīryà- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

árvate ← árvant- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)

dúdhaye ← dúdhi- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

syūmagŕ̥bhe ← syūmagŕ̥bh- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

ápi ← ápi (invariable)

krátum ← krátu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vr̥ñjanti ← √vr̥j- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vr̥trahátye ← vr̥trahátya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

अनु॑ । प्र । ये॒जे॒ । जनः॑ । ओजः॑ । अ॒स्य॒ । स॒त्रा । द॒धि॒रे॒ । अनु॑ । वी॒र्या॑य ।
स्यू॒म॒ऽगृभे॑ । दुध॑ये । अर्व॑ते । च॒ । क्रतु॑म् । वृ॒ञ्ज॒न्ति॒ । अपि॑ । वृ॒त्र॒ऽहत्ये॑ ॥

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• yeje ← yaj
• [verb], singular, Perfect indicative
• “sacrifice; worship; worship.”

• jana ← janaḥ ← jana
• [noun], nominative, singular, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• ojo ← ojaḥ ← ojas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “strength; power; ojas; ojas [word]; potency; might.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• satrā
• [adverb]

• dadhire ← dhā
• [verb], plural, Perfect indicative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• vīryāya ← vīrya
• [noun], dative, singular, neuter
• “potency; vīrya; heroism; potency; strength; semen; power; deed; active agent; efficacy; vīryapāramitā; gold; vigor; vīrya [word]; virility; manfulness; jewel; force.”

• syūmagṛbhe ← syūmagṛbh
• [noun], dative, singular, masculine

• dudhaye ← dudhi
• [noun], dative, singular, masculine

• ‘rvate ← arvate ← arvant
• [noun], dative, singular, masculine
• “horse.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• kratuṃ ← kratum ← kratu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• vṛñjanty ← vṛñjanti ← vṛj
• [verb], plural, Present indikative

• api
• [adverb]
• “besides; even; surely; though; furthermore; among; contrastingly; assuredly.”

• vṛtrahatye ← vṛtra
• [noun], masculine
• “Vṛtra; vṛtra [word].”

• vṛtrahatye ← hatye ← hatya
• [noun], locative, singular, neuter
• “killing.”

अस्य इन्द्रस्य ओजः बलं जनः यजमानः अनु प्र येजे संततं प्रकर्षेण यजते पूजयति । अपि च तमिन्द्रं वीर्याय वीरकर्म कर्तुं सत्रा सत्यम् अनु दधिरे पुरो दधिरे यजमानाः । यद्वा । सत्रा महान्तमिन्द्रमिति योज्यम् । अपि च स्यूमगृभे स्यूम्नः स्यूतान् अविच्छेदेन वर्तमानान् शत्रून् गृह्णते दुधये । दुधिर्हिंसाकर्मा । तेषां हिंसकाय अर्वते शत्रूणामभिगन्त्रे च तस्मा इन्द्राय क्रतुं कर्म परिचरणात्मकं वृञ्जन्ति निष्पादयन्ति । किमर्थम् । वृत्रहत्ये वृत्रस्य वारकस्य शत्रोर्हनननिमित्तम् ॥

English translation:

“The worshipper praises especially the strength of that Indra, verily they rely upon him for heroic deeds; they offer sacrifices to him as the seizer of an uninterrupted series of foes, their assailant, their subduer, and also for the destruction of Vṛtra.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Seiser of an uninterrupted series of foes: syūmagṛbhe = syūtān avicchedena vartamānān śatrūn gṛhṇate, to him who seizes enemies being lines or threads without interruption

The people have sacrificed fore and after offerings to his might.
Completely have they conceded to his heroic power
and to the headstrong charger pulling at the reins. They bend their will (to him) at the smashing of Vr̥tra [/obstacles].

Since verbal forms of √yaj are not otherwise found with ánu nor does the lexeme ánu-prá √yaj occur anywhere else, I take ánu prá yeje as a technical reference to the fore- and after-offerings (prayājá-, anuyājá-, already attested in late RV). The ánu may have been included because of the idiom ánu √dā ‘concede’ in the next pāda. On the weak pf. form yeje (versus īje) see comm. ad I.114.2 and Kümmel 391-92.

Contra Geldner, Klein (DGRV I:224-25), and Scarlatta (115-16), who take c with d, I construe b and c together, with the two datives vīryā̀ya (b) and syūmagṛ́bhe dúdhaye ’rvate (c) parallel to each other and serving as the indirect object to dadhire ánu ‘have conceded’ in b. This allows ca at the end of c to take its usual role conjoining NPs, rather than serving as a clausal conjunction (joining b and cd) as Klein is forced to take it. In either case the ca is unusually positioned, but as a clausal conjunction its position might be more jarring.

This interpr. also allows a better case frame in d: ápi √vṛj krátum + LOC is an idiom of subordination; cf. X.48.3 máyi devā́so ’vṛjann ápi krátum “To me have the gods bent their will” (sim. X.120.3). But for both Geldner and Klein the dative of c must take the place of the usual loc.; e.g., Klein “And to (him), the bucking courser grabbing the reins, do they direct their determination in the battle against the obstacle.” In my interpr. I supply a loc. ‘to him’ in d, likely gapped because of the presence of the circumstantial loc. ‘at the smashing of Vṛtra/obstacles’ (vrtrahátye), with the dat. of c more naturally construed with the verb in b, ánu √dhā, which ordinarily takes a dative.

With Grassmann, Geldner, and Klein, I take the root noun cmpd. syūma-gṛ́bh- in c as having the transitive value “pulling at [/grabbing] the reins,” expressing the impatience of the “headstrong charger” that is Indra. Curiously, Scarlatta (115-16) gives it the passive sense “der … beim Zügel gepackt wird,” indicating that the same headstrong charger has to be reined in. Although this interpr. is in principle possible, in practice it seems unlikely that the poets would dare to consider (much less desire) curbing Indra’s impetuous rush.

Men have obtained his strength by sacrificing, and ever urged him, on to hero valour.
For the rein-seizing, the impetuous Charger they furnished power even for Vrtra’s slaughter.

Jedermann verehrt seine Stärke; ganz und gar haben sie sich seiner Heldenkraft gefügt. Wie nach einem störrischen Roß, das den Zaum festhält, richten sie nach ihm in der Vritraschlacht ihren Willen.

Für sich gewann der Mensch des Gottes Stärke, die Götter trieben ihn zu Heldenthaten, Dem Zügelfasser und dem wilden Rosse erregen Kraft sie in dem Vritrakampfe.

Почитанием завоевал народ себе его силу.
Всецело придерживались они его отваги.
К строптивому скакуну, вцепившемуся в узду,
Обращают они (свою) силу духа при убийстве Вритры.

• इन्द्र:
• नरः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर मनुष्य कैसा वर्त्ताव करें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजन् ! जो (जनः) मनुष्य जैसे शूरवीर जन (अस्य) इस संसार के मध्य में (सत्रा) सत्य (ओजः) बल को (दधिरे) धारण करते हैं और (वृत्रहत्ये) सङ्ग्राम में (स्यूमगृभे) एक दूसरे को मिले हुए के ग्रहण करनेवाले (वीर्याय) पराक्रम के लिये (क्रतुम्) बुद्धि को (अनु) पीछे धारण करते हैं (च) और (दुधये) मारनेवाले (अर्वते) प्राप्त हुए के लिये बुद्धि का (अपि) भी (वृञ्जन्ति) त्याग करते हैं, वैसे (अनु, प्र, येजे) यज्ञ करता है, उसको और उनको आप ग्रहण करिये और हिंसकों को वर्जिये ॥२॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य न्याय और दया से युक्त बुद्धि को धारण कर, धर्म्मयुक्त कर्म्मों को कर, दुष्टता को दूर कर और युद्ध में विजय प्राप्त करके श्रेष्ठों की सङ्गति करते हैं, वे दिनरात्रि बुद्धि को बढ़ा सकते हैं ॥२॥

अन्वय: हे राजन् ! यो जनो यथा शूरवीरा अस्य सत्रौजो दधिरे वृत्रहत्ये स्यूमगृभे वीर्याय क्रतुमनु दधिरे दुधयेऽर्वते च क्रतुमपि वृञ्जन्ति तथाऽनु प्र येजे तं तांश्च त्वं गृहाण हिंसकान् वर्जय ॥२॥

पुनर्मनुष्याः कथं वर्त्तेरन्नित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अनु) (प्र) (येजे) यजति (जनः) (ओजः) बलम् (अस्य) संसारस्य मध्ये (सत्रा) सत्यम् (दधिरे) दधति (अनु) (वीर्याय) पराक्रमाय (स्यूमगृभे) स्यूमाननुस्यूनान् गृह्णाति तस्मै (दुधये) हिंसकाय (अर्वते) प्राप्ताय (च) (क्रतुम्) प्रज्ञाम् (वृञ्जन्ति) त्यजन्ति। अत्र व्यत्ययेन परस्मैपदम् (अपि) (वृत्रहत्ये) सङ्ग्रामे ॥२॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्या न्यायदयाभ्यां युक्तां प्रज्ञां धृत्वा धर्म्याणि कर्माणि कृत्वा दुष्टतां निवार्य युद्धे विजयं प्राप्य सत्सङ्गतिं कुर्वन्ति ते प्रत्यहं बुद्धिं वर्धयितुं शक्नुवन्ति ॥२॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे न्याय, दयायुक्त बुद्धीने धर्मयुक्त कर्म करतात, दुष्टता दूर करून युद्धात विजय प्राप्त करतात व श्रेष्ठांची संगती धरतात, ती अहर्निश बुद्धी वाढवू शकतात. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - नरः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तं᳓ सध्री᳓चीर् ऊत᳓यो वृ᳓ष्णियानि
पउं᳓सियानि नियु᳓तः सश्चुर् इ᳓न्द्रम्
समुद्रं᳓ न᳓ सि᳓न्धव उक्थ᳓शुष्मा
उरुव्य᳓चसं गि᳓र आ᳓ विशन्ति

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
sadhrī́cīḥ ← sadhryàñc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ūtáyaḥ ← ūtí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

vŕ̥ṣṇyāni ← vŕ̥ṣṇya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

niyútaḥ ← niyút- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

paúṁsyāni ← paúṁsya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

saścuḥ ← √sac- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)

samudrám ← samudrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

síndhavaḥ ← síndhu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

uktháśuṣmāḥ ← uktháśuṣma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

gíraḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

uruvyácasam ← uruvyácas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

viśanti ← √viś- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

तम् । स॒ध्रीचीः॑ । ऊ॒तयः॑ । वृष्ण्या॑नि । पौंस्या॑नि । नि॒ऽयुतः॑ । सश्चुः॑ । इन्द्र॑म् ।
स॒मु॒द्रम् । न । सिन्ध॑वः । उ॒क्थऽशु॑ष्माः । उ॒रु॒ऽव्यच॑सम् । गिरः॑ । आ । वि॒श॒न्ति॒ ॥

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• sadhrīcīr ← sadhrīcīḥ ← sadhryañc
• [noun], nominative, plural, feminine

• ūtayo ← ūtayaḥ ← ūti
• [noun], nominative, plural, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• vṛṣṇyāni ← vṛṣṇya
• [noun], nominative, plural, neuter
• “manfulness; virility.”

• pauṃsyāni ← pauṃsya
• [noun], nominative, plural, neuter
• “manfulness; deed; army; strength.”

• niyutaḥ ← niyut
• [noun], nominative, plural, feminine
• “gift; team.”

• saścur ← saścuḥ ← sac
• [verb], plural, Perfect indicative
• “accompany; follow; company; obey; participate; enter.”

• indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• samudraṃ ← samudram ← samudra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “ocean; Samudra; sea; samudra [word]; four.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• sindhava ← sindhavaḥ ← sindhu
• [noun], nominative, plural, feminine
• “river; Indus; sindhu [word].”

• ukthaśuṣmā ← uktha
• [noun], neuter
• “hymn; praise; uktha [word]; encomium.”

• ukthaśuṣmā ← śuṣmāḥ ← śuṣma
• [noun], nominative, plural, feminine

• uruvyacasaṃ ← uru
• [noun]
• “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”

• uruvyacasaṃ ← vyacasam ← vyacas
• [noun], accusative, singular, masculine
• “area; capacity.”

• gira ← giraḥ ← gir
• [noun], nominative, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• viśanti ← viś
• [verb], plural, Present indikative
• “enter; penetrate; settle; settle.”

तम् इन्द्रम् ऊतयः मरुतः सध्रीचीः सहाञ्चन्त्यः संगता भूत्वा सश्चुः सचन्ते सेवन्ते । यद्वा । ऊतयस्तर्पकाण्यन्नानि सह वर्तमानानि भूत्वा सेवन्ते । तथा वृष्ण्यानि वीर्याणि पौंस्यानि बलानि च नियुतः रथे युज्यमानाः वडवाश्च तम् इन्द्रं सेवन्ते । अपि च उक्थशुष्माः । उक्थं शस्त्रम् । तदेव बलं यासां तादृशाः गिरः स्तुतयश्च उरुव्यचसं विस्तीर्णव्याप्तिकं तमिन्द्रम् आ विशन्ति प्रविशन्ति । तत्र दृष्टान्तः । समुद्रं न सिन्धवः । यथा स्यन्दनशीला नद्यः समुद्रमाविशन्त्याविश्य च विभक्ततया न दृश्यन्ते एवं सर्वा अपि स्तुतय इन्द्रेणैकीभवन्तीत्यर्थः ॥

English translation:

“The associated Maruts, heroic energies, virile strength, and the Niyut steeds, attend upon Indra, and praises powerful in sacred song centre in him as rivers flow into the ocean.”

Directed to the same goal, his forms of help, his bullish powers, his manly powers, and his teams accompany Indra.
Like rivers to the sea, the songs whose gusts are solemn words enter him of broad expanse.

I take fem. pl. sadhrī́cīḥ as implicitly modifying all the NPs, though attracted to the gender of the adjacent noun, fem. ūtáyaḥ. So, it seems, also Geldner

Associate with him, as teams of horses, help, manly might, and vigour follow Indra.
As rivers reach the sea, so, strong with praises, our holy songs reach him the Comprehensive.

Den Indra begleiten vereint die Hilfen, die Bullenkräfte, die Manneskräfte, die Gaben. Wie die Ströme in das Meer, so gehen die Lobreden, durch Loblieder verstärkt in den Geräumigen ein.

Mit Indra gingen Labungen im Bunde, wie Wagenzüge Stier- und Manneskräfte; Von Sprüchen rauschend gehen ein die Lieder in ihn, den weiten, wie ins Meer die Ströme.

Устремленные к одной цели поддержки, бычьи силы,
Силы мужества, дары сопровождают этого Индру.
Словно река в море, усиленные гимнами
Хвалебные песни входят в огромного.

• इन्द्र:
• नरः
• स्वराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उस उत्तम मनुष्यों को क्या प्राप्त होता है, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वानो ! जिस (उरुव्यचसम्) बहुत श्रेष्ठ गुणों में व्यापक (इन्द्रम्) सत्य धर्म और न्याय के धारण करनेवाले को (उक्थशुष्माः) कहे बल जिनसे वे (गिरः) वाणियाँ (समुद्रम्) समुद्र को (सिन्धवः) नदियाँ (न) जैसे वैसे (आ, विशन्ति) सब प्रकार से प्राप्त होती हैं (तम्) उसको (सध्रीचीः) एक साथ गमन करनेवाली (नियुतः) वायु की निश्चित गतियों के समान क्रिया और (ऊतयः) रक्षण आदि क्रियायें (वृष्ण्यानि) दुष्टों के सामर्थ्य को रोकनेवाले (पौंस्यानि) वचन भी (सश्चुः) प्राप्त होवें ॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे नीचे चलनेवाली नदियाँ समुद्र को सब ओर से प्राप्त होती हैं, वैसे ही धार्मिक राजा को सम्पूर्ण बल, सब रक्षायें और उत्तम प्रकार शिक्षित वाणियाँ भी प्राप्त होती हैं ॥३॥

अन्वय: हे विद्वांसो ! यमुरुव्यचसमिन्द्रमुक्थशुष्मा गिरः समुद्रं सिन्धवो नाऽऽविशन्ति तं सध्रीचीर्नियुत ऊतयो वृष्ण्यानि पौंस्यानि च सश्चुः ॥३॥

पुनस्तमुत्तमं जनं किमाप्नोतीत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (तम्) (सध्रीचीः) याः सहाऽञ्चन्ति (ऊतयः) रक्षाद्याः क्रियाः (वृष्ण्यानि) दुष्टशक्तिनिरोधकानि (पौंस्यानि) वचनानि (नियुतः) वायोर्निश्चिता गतय इव क्रियाः (सश्चुः) प्राप्नुयुः। सश्चतीति गतिकर्मा। (निघं०२.१४) (इन्द्रम्) सत्यं धर्म्मं न्यायं यो दधाति तम् (समुद्रम्) (न) इव (सिन्धवः) नद्यः (उक्थशुष्माः) उक्थान्युक्तानि शुष्माणि बलानि याभिस्ताः (उरुव्यचसम्) बहुषु सद्गुणेषु व्यापकम् (गिरः) वाचः (आ) (विशन्ति) समन्तात् प्राप्नुवन्ति ॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यथा निम्नगाः सरितः सागरं सर्वतो गच्छन्ति तथैव धार्मिकं राजानं सर्वं बलं सर्वाः रक्षाः सुशिक्षिता वाचश्च प्राप्नुवन्ति ॥३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जशा खाली वाहणाऱ्या नद्या सगळीकडून समुद्राला मिळतात तसे धार्मिक राजाला संपूर्ण बल, रक्षण व उत्तम प्रकारे शिक्षित वाणी प्राप्त होते. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - नरः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

स᳓ राय᳓स् खा᳓म् उ᳓प सृजा गृणानः᳓
पुरुश्चन्द्र᳓स्य तुव᳓म् इन्द्र व᳓स्वः
प᳓तिर् बभूथ अ᳓समो ज᳓नानाम्
ए᳓को वि᳓श्वस्य भु᳓वनस्य रा᳓जा

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
gr̥ṇānáḥ ← √gr̥̄- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

khā́m ← khā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

rāyáḥ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sr̥ja ← √sr̥j- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

úpa ← úpa (invariable)

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

puruścandrásya ← puruścandrá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

vásvaḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

ásamaḥ ← ásama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

babhūtha ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

jánānām ← jána- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

pátiḥ ← páti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhúvanasya ← bhúvana- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

ékaḥ ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rā́jā ← rā́jan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

víśvasya ← víśva- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

सः । रा॒यः । खाम् । उप॑ । सृ॒ज॒ । गृ॒णा॒नः । पु॒रु॒ऽच॒न्द्रस्य॑ । त्वम् । इ॒न्द्र॒ । वस्वः॑ ।
पतिः॑ । ब॒भू॒थ॒ । अस॑मः । जना॑नाम् । एकः॑ । विश्व॑स्य । भुव॑नस्य । राजा॑ ॥

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• rāyas ← rāyaḥ ← rai
• [noun], genitive, singular, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• khām ← khā
• [noun], accusative, singular, feminine

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• sṛjā ← sṛja ← sṛj
• [verb], singular, Present imperative
• “create; shoot; discharge; free; cause; throw; emit; send; produce; use; be born; make.”

• gṛṇānaḥ ← gṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “praise.”

• puruścandrasya ← puru
• [noun]
• “many; much(a); very.”

• puruścandrasya ← ścandrasya ← ścandra
• [noun], genitive, singular, neuter
• “shining; glistening; brilliant.”

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• vasvaḥ ← vasu
• [noun], genitive, singular, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• patir ← patiḥ ← pati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• babhūthāsamo ← babhūtha ← bhū
• [verb], singular, Perfect indicative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• babhūthāsamo ← asamaḥ ← asama
• [noun], nominative, singular, masculine
• “incomparable; unlike.”

• janānām ← jana
• [noun], genitive, plural, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• eko ← ekaḥ ← eka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

• viśvasya ← viśva
• [noun], genitive, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• bhuvanasya ← bhuvana
• [noun], genitive, singular, neuter
• “Earth; being; world; bhuvana [word].”

• rājā ← rājan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

हे इन्द्र गृणानः स्तूयमानः सः त्वं रायः धनस्य खाम् । नदीनामैतत् । अत्र तत्संबद्धा धारा लक्ष्यते । धाराम् उप सृज विमुञ्च । अस्माभिः संयोजयेत्यर्थः । कीदृशस्य धनस्य । पुरुश्चन्द्रस्य बहूनामाह्लादकस्य वस्वः निवासकस्य । अपि च असमः अनुपम: सर्वोत्कृष्टस्त्वं जनानां सर्वेषां प्राणिनां पतिः अधिपतिः बभूथ । तथा विश्वस्य सर्वस्य भुवनस्य भूतजातस्य एकः असाधारणो राजा ईश्वरश्व बभूविथ ॥

English translation:

“Glorified by us, Indra, let flow the stream of much delighting, home-conferring affluence, for you are the unequalled lord of men, the sole sovereign of all the world.”

As you are sung, let loose the wellspring of wealth, Indra, and of much-glittering goods.
You have become the unequalled lord of peoples, you alone the king of all creation.

Lauded by us, let flow the spring, O Indra, of excellent and brightly-shining riches.
For thou art Lord of men, without an equal: of all the world thou art the only Sovran.

Laß du, gepriesen, den Quell des Reichtums springen, du Indra, des goldreichen Gutes! Du wardst der unvergleichliche Gebieter der Völker, der einzige König der ganzen Welt.

Des Reichthums Quell, gepriesner, lasse strömen, o Indra, und des glanzerfüllten Gutes; Du bist der Menschen Herrscher ohne Gleichen, des ganzen Weltalls einziger Gebieter.

Излей ты колодец с богатством, когда тебя воспевают,
(Колодец) сильносверкающего добра, о Индра!
Ты стал несравненным господином народов,
Единым царем всего мироздания.

• इन्द्र:
• नरः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर राजा कैसा होवे, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) धन के स्वामिन् राजन् ! जैसे (विश्वस्य) सम्पूर्ण (भुवनस्य) संसार का स्वामी (असमः) जिसके समान और नहीं (सः) वह (एकः) सहायरहित (राजा) प्रकाशमान राजा है, वैसे आप (जनानाम्) धार्मिक मनुष्यों और (पुरुश्चन्द्रस्य) बहुत सुवर्ण जिसमें उसके (रायः) लक्ष्मी के (वस्वः) धन के (पतिः) स्वामी (बभूथ) हूजिये और (गृणानः) स्तुति करते हुए (त्वम्) आप (खाम्) नदी के समान धन के कोश को (उपसृजा) बनाइये ॥४॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे राजा लोगो ! जैसे ईश्वर पक्षपात का त्याग करके सब का न्याय से पालन करनेवाला है, वैसे ही होकर आप लोग धन के स्वामी हूजिये ॥४॥

अन्वय: हे इन्द्र राजन् ! यथा विश्वस्य भुवनस्येश्वरोऽसमः स एको राजास्ति तथा त्वं जनानां पुरुश्चन्द्रस्य रायो वस्वः पतिर्बभूथ गृणानस्त्वं खामिव धनस्य कोशमुप सृजा ॥४॥

पुना राजा कीदृशो भवेदित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) (रायः) श्रियः (खाम्) । खेति नदीनाम। (निघं०१.१३) (उप) (सृजा) निर्मिमीहि। अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (गृणानः) स्तुवन् (पुरुश्चन्द्रस्य) बहु चन्द्रं सुवर्णं यस्मिंस्तस्य (त्वम्) (इन्द्र) धनेश (वस्वः) धनस्य (पतिः) स्वामी (बभूथ) भव (असमः) नान्यः समः सदृशो यस्य (जनानाम्) धार्मिकाणां मनुष्याणाम् (एकः) असहायः (विश्वस्य) सम्पूर्णस्य (भुवनस्य) संसारस्य (राजा) प्रकाशमानः ॥४॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे राजानो ! यथेश्वरः पक्षपातं विहाय सर्वस्य न्यायेन पालकोऽस्ति तथैव भूत्वा यूयं धनस्वामिनो भवत ॥४॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे राजानो ! जसा ईश्वर भेदभाव सोडून सर्वांचे न्यायाने पालन करतो, तसेच वागून तुम्ही धनाचे स्वामी व्हा. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - नरः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

स᳓ तु᳓ श्रुधि श्रु᳓तिया यो᳓ दुवोयु᳓र्
दियउ᳓र् न᳓ भू᳓म अभि᳓ रा᳓यो अर्यः᳓
अ᳓सो य᳓था नः श᳓वसा चकानो᳓
युगे᳓-युगे व᳓यसा चे᳓कितानः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
duvoyúḥ ← duvoyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śrudhi ← √śru- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

śrútyā ← śrútya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

tú ← tú (invariable)

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

abhí ← abhí (invariable)

aryáḥ ← arí- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

bhū́ma ← bhū́man- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

dyaúḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ná ← ná (invariable)

rā́yaḥ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ásaḥ ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

cakānáḥ ← √kā- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

śávasā ← śávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

yáthā ← yáthā (invariable)

cékitānaḥ ← √cit- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

váyasā ← váyas- 2 (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

yugé-yuge ← yugá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

सः । तु । श्रु॒धि॒ । श्रुत्या॑ । यः । दु॒वः॒ऽयुः । द्यौः । न । भूम॑ । अ॒भि । रायः॑ । अ॒र्यः ।
असः॑ । यथा॑ । नः॒ । शव॑सा । च॒का॒नः । यु॒गेऽयु॑गे । वय॑सा । चेकि॑तानः ॥

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• tu
• [adverb]
• “now; then; but; and; now; however; then; then; surely.”

• śrudhi ← śru
• [verb], singular, Aorist imperative
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• śrutyā ← śrutyāḥ ← śrutya
• [noun], accusative, plural, feminine
• “celebrated; glorious.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• duvoyur ← duvoyuḥ ← duvoyu
• [noun], nominative, singular, masculine

• dyaur ← dyauḥ ← div
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• bhūmābhi ← bhūma ← bhūman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Earth; floor.”

• bhūmābhi ← abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• rāyo ← rāyaḥ ← rai
• [noun], genitive, singular, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• aryaḥ ← ari
• [noun], genitive, singular, masculine

• aso ← asaḥ ← as
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• śavasā ← śavas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “strength; power; superiority.”

• cakāno ← cakānaḥ ← kan
• [verb noun], nominative, singular
• “like; delight; desire.”

• yuge ← yuga
• [noun], locative, singular, neuter
• “Yuga; yoke; couple; coevals; generation; lustrum; two; pair; yuga [word]; Yuga; race.”

• yuge ← yuga
• [noun], locative, singular, neuter
• “Yuga; yoke; couple; coevals; generation; lustrum; two; pair; yuga [word]; Yuga; race.”

• vayasā ← vayas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “age; vigor; old age; strength; vayas [word]; aging; power; youth; food.”

• cekitānaḥ ← cekit ← √cit
• [verb noun], nominative, singular
• “chew over.”

हे इन्द्र श्रुत्या श्रुत्यानि श्रोतव्यानि स्तोत्राणि तु क्षिप्रं श्रुधि शृणु । यः त्वं दुवोयुः अस्मदीयं परिचरणमात्मन इच्छन् अर्यः अरेः संबन्धीनि रायः धनानि भूम बहुतराणि द्यौर्न सूर्य इव अभि भवसि सः त्वं श्रुधीत्यन्वयः । अपि च शवसा आत्मीयेन बलेन स्तोतव्येन युक्तः चकानः स्तूयमानः युगेयुगे काले काले वयसा हविर्लक्षणेनान्नेन चेकितानः प्रज्ञायमानस्त्वं यथा येन प्रकारेण न: अस्माकमसाधारणोऽसि तथा असः स्याः ॥ ॥ ८ ॥

English translation:

“Hear, Indra, (the praises) that may be heard (by you), you, who are gratified by our adoration, and, like the sun, (prevail) over the ample riches of the enemy; endowed with strength, being glorified in every age, rendered comprehensible by (sacrificial) food, be to us no other (than as such as you have been).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Like the sun: dyaur na bhūmābhi rāyo aryaḥ = arer dhnāni bahutarāṇi sūrya iva abhibhavasi;

Abhi = abhibhu; by to us no other: aso yathā naḥ = not he as to us; that is, yena prakāreṇa asmākam asādhāraṇo asi sa tathā saḥ syāḥ, in what manner you are especially of exclusively ours, so may you be that, our property or friend

You who seek friendship—hear what is worthy to be heard: Like heaven over the earth, sur(mount) the riches of the stranger,
so that you will keep finding enjoyment in us and you will keep
showing yourself with your strength and your vigor generation after generation.

In b Geldner takes rā́yaḥ as subject and supplies the same stem as obj., on which gen. sg. aryáḥ is dependent, while apparently supplying a form of the same root √sthā (or √as) with abhí as I do: “Wie der Himmel über der Erde, so (sollen) die Reichtümer sich über die (der) hohen Herren (erheben)” (sim. Thieme, Fremd. 59).

The published translation is different, in taking rā́yaḥ as an acc. despite the accent (expect *rāyáḥ, but the nom. form is sometimes found for the acc.) and supplying Indra as subject of a supplied impv. to abhí √sthā (/as): “Like heaven over the earth, sur(mount) the riches of the stranger.” However, I now see that Geldner must be correct, because the expression here has to be interpr. alongside similar phrasing elsewhere in this Indra cycle: VI.20.1 dyaúr ná … abhí bhū́ma aryás, tasthaú ráyiḥ …, which I tr. “wealth … surmounts (the wealth) of the stranger, … as heaven does the earth.” This passage contains the same two-term simile dyaúr ná (…) bhū́ma, the same NP ráyi- aryáḥ, and the same preverb abhí. However, it is more explicit, in having an overt finite verb tastháu, and, most important, in having an undeniable nominative ráyiḥ, which must correspond to dyaúḥ in the simile. The published translation of our passage should therefore be altered to “Like heaven over the earth, let (our) riches sur(mount) (those) of the stranger.” Geldner takes cakānáḥ in c as passive: “auf dass du … bei uns beliebt seiest.” But the pf. cake, including its fairly frequent participle cakāná-, is always “active” in sense: ‘take pleasure, desire’; cf. Kümmel 142-43. In the published translation I moved the instr. śávasā immediately preceding the part. to be construed with the 2nd part. cékitānaḥ, as a parallel to váyasā (“showing yourself with your strength and your vigor …”). I am now uncertain about this because of two similar passages: V.3.10 … sáhasā cakānáḥ with an s-stem instr. as here and VII.27.1 … śávasaś cakānáḥ with a gen. of the same s-stem as here, both immediately preceding cakānáḥ as here. Although I still don’t think śávasā should be construed directly with cakānáḥ as the source of enjoyment, I now think it probably should remain in the larger participial phrase: “so that you with your strength will keep finding enjoyment in us …”

Hear what thou mayst hear, thou who, fain for worship, as heaven girds earth, guardest thy servant’s treasure;
Tlat thou mayst be our own, joying in power, famed through thy might in every generation.

Höre doch auf die hörenswerten Worte des, der ehrerbietig ist. Wie der Himmel über der Erde, so sollen die Reichtümer sich über die der hohen Herren erheben, auf daß du durch deine Macht bei uns beliebt seiest, in jedem Zeitalter durch deine Tatkraft ausgezeichnet.

Freigieb’ger du, was hörenswerth ist, hör doch, umfang die Treuen, wie die Erd’ der Himmel, Damit an unsrer Kraft du dich erfreuest, zu jeder Zeit durch Jugend ausgezeichnet.

Услышь же достойные слуха (слова того), кто почитает!
Словно небо к земле, (так пусть к нам обратятся) богатства чужого,
Чтобы ты радовался у нас (своей) мощи,
В каждом поколении отличаясь силой!

• इन्द्र:
• नरः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे ऐश्वर्य से युक्त ! (यः) जो (द्यौः) प्रकाश (न) जैसे वैसे (दुवोयुः) सेवा की कामना करता हुआ (अर्यः) स्वामी (शवसा) बल से (चकानः) कामना करता हुआ (युगेयुगे) प्रतिवर्ष (वयसा) अवस्था में (चेकितानः) जानता हुआ (श्रुत्या) श्रवण से (यथा) जैसे (नः) हम लोगों के समाचार को सुनता है और जैसे (सः) वह (असः) हो तथा (रायः) धनों को प्राप्त हुए हम लोग प्रकाश जैसे वैसे (भूम) होवें, वैसे (तु) तो आप सब की बात को (अभि, श्रुधि) सुनें ॥५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे परीक्षक विद्यार्थियों के अध्ययन की परीक्षा करके विद्वान् करता है, वैसे ही राजा यथार्थ न्याय को करके प्रजाओं को प्रसन्न करे ॥५॥ इस सूक्त में इन्द्र, विद्वान् और राजा के कृत्य का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की इससे पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह छत्तीसवाँ सूक्त और आठवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे इन्द्र ! यो द्यौर्न दुवोयुरर्यः शवसा चकानो युगेयुगे वयसा चेकितानः श्रुत्या यथा नः समाचारं शृणोति यथा सोऽसो रायः प्राप्ता वयं द्यौर्न भूम तथा तु त्वं सर्वेषां वार्तामभि श्रुधि ॥५॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) (तु) (श्रुधि) शृणु (श्रुत्या) श्रवणेन (यः) (दुवोयुः) परिचरणं कामयमानः (द्यौः) प्रकाशः (न) इव (भूम) भवेम (अभि) (रायः) धनानि (अर्यः) स्वामी (असः) भवेत् (यथा) (नः) अस्माकम् (शवसा) बलेन (चकानः) कामयमानः (युगेयुगे) प्रतिवर्षम् (वयसा) आयुषा (चेकितानः) विजानन् ॥५॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यथा परीक्षको विद्यार्थिनामध्ययनपरीक्षां कृत्वा विदुषः सम्पादयति तथैव राजा यथार्थं न्यायं कृत्वा प्रजा रञ्जयेदिति ॥५॥ अत्रेन्द्रविद्वद्राजकृत्यवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति षट्त्रिंशत्तमं सूक्तमष्टमो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसा परीक्षक विद्यार्थ्यांच्या अभ्यासाची परीक्षा घेऊन विद्वान करतो तसे राजाने यथार्थ न्याय करून प्रजेला प्रसन्न करावे. ॥ ५ ॥