०३४

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - शुनहोत्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

सं꣡ च त्वे꣡ जग्मु꣡र् गि꣡र इन्द्र पूर्वी꣡र्
वि꣡ च त्व꣡द् यन्ति विभु꣡वो मनीषाः꣡
पुरा꣡ नूनं꣡ च स्तुत꣡ये ऋ꣡षीणाम्
पस्पृध्र꣡ इ꣡न्द्रे अ꣡धि उक्थअर्का꣡

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ca ← ca (invariable)
{}

gíraḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

jagmúḥ ← √gam- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

pūrvī́ḥ ← purú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

sám ← sám (invariable)
{}

tvé ← tvám (pronoun)
{case:LOC, number:SG}

ca ← ca (invariable)
{}

manīṣā́ḥ ← manīṣā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

tvát ← tvám (pronoun)
{case:ABL, number:SG}

ví ← ví (invariable)
{}

vibhvàḥ ← vibhū́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

yanti ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ca ← ca (invariable)
{}

nūnám ← nūnám (invariable)
{}

purā́ ← purā́ (invariable)
{}

ŕ̥ṣīṇām ← ŕ̥ṣi- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

stutáyaḥ ← stutí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ádhi ← ádhi (invariable)
{}

índre ← índra- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

paspr̥dhré ← √spr̥dh- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

ukthārkā́ ← ukthārká- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

सम् । च॒ । त्वे इति॑ । ज॒ग्मुः । गिरः॑ । इ॒न्द्र॒ । पू॒र्वीः । वि । च॒ । त्वत् । य॒न्ति॒ । वि॒ऽभ्वः॑ । म॒नी॒षाः ।
पु॒रा । नू॒नम् । च॒ । स्तु॒तयः॑ । ऋषी॑णाम् । प॒स्पृ॒ध्रे । इन्द्रे॑ । अधि॑ । उ॒क्थ॒ऽअ॒र्का ॥

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• tve ← tvad
• [noun], locative, singular
• “you.”

• jagmur ← jagmuḥ ← gam
• [verb], plural, Perfect indicative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• gira ← giraḥ ← gir
• [noun], nominative, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• pūrvīr ← pūrvīḥ ← puru
• [noun], nominative, plural, feminine
• “many; much(a); very.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• tvad ← tvat ← tvad
• [noun], ablative, singular
• “you.”

• yanti ← i
• [verb], plural, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• vibhvo ← vibhvaḥ ← vibhvan
• [noun], vocative, singular, masculine

• manīṣāḥ ← manīṣā
• [noun], nominative, plural, feminine
• “hymn; inspiration; idea; thinking; wish; consideration; intelligence.”

• purā
• [adverb]
• “once; earlier; first; purā [indecl.].”

• nūnaṃ ← nūnam
• [adverb]
• “now; surely; immediately; just.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• stutaya ← stutayaḥ ← stuti
• [noun], nominative, plural, feminine
• “praise; encomium; praise.”

• ṛṣīṇām ← ṛṣi
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Ṛṣi; spiritual teacher; ascetic; Mantra.”

• paspṛdhra ← paspṛdhre ← spṛdh
• [verb], plural, Perfect indicative
• “rival.”

• indre ← indra
• [noun], locative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• adhy ← adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• ukthārkā ← uktha
• [noun], neuter
• “hymn; praise; uktha [word]; encomium.”

• ukthārkā ← arkā ← arka
• [noun], nominative, dual, masculine
• “Calotropis gigantea Beng.; sun; copper; Surya; hymn; twelve; fire; beam.”

हे इन्द्र त्वे त्वयि पूर्वीः बह्व्यः गिरः स्तुतयश्च सं जग्मुः संगच्छन्ते । त्वत् त्वत्तः विभ्वः विभवो विस्तृताः मनीषाः स्तोतॄणां मतयश्च वि यन्ति विविधं निर्गच्छन्ति । शेषः परोक्षकृतः । पुरा पूर्वस्मिन्काले नूनम् अद्य च ऋषीणाम् अतीन्द्रियार्थदर्शिनां भरद्वाजादीनां स्तुतयः स्तोत्राणि “इन्द्रे अधि अधिकं पस्पृध्रे अस्पर्धन्त । अहमहमिकयेन्द्रस्य स्तवने त्वरिता बभूवुरित्यर्थः । तथा उक्थार्का । उक्थं शस्त्रम् । तद्रूपाण्यर्काणि अर्चनसाधनानि स्तोत्राणि च पस्पृधे अस्पर्धन्त ॥

English translation:

“Many praises, Indra, are concentrated in you; from you abundant comemndations diversely proceed; to you, formerly and at presen, the praises of the sages, their prayers and hymns, vie (in glorifying) Indra.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

From you abundant commendations: vica tvad yanti manīṣāḥ tvattaḥ stotṛṇām, approbations of the praisers variously go forth

Many songs have converged on you, Indra, and out from you go inspired thoughts far and wide.
Previously and now, the seers’ songs of praise, their recitations and
hymns, have contended over Indra.

The first hemistich of this vs. (and thus of the hymn) contains a compact summary of Rigvedic poetic economy, with the god Indra both the focus of the poets’ praise songs and the source of inspiration for them. This is expressed in two antithetical pādas, conjoined by double ca, with the oppositional preverbs sám and ví opening the pādas and two 3rd pl. verbs of motion providing the verbal expression: jagmúḥ and yanti. The first of these is accented, the 2nd not, even though the two pādas are coordinate, as the double ca-s show. The accent of jagmúḥ can be accounted for by the principle that accents the first of two explicitly contrastive verb forms, though usually such verbs are adjacent or nearly adjacent. Klein’s (DGRV I.167) of contrastive double ca constructions has several such passages, with the 1st verb accented; e.g., I.123.12 párā ca yánti púnar ā́ca yanti. Our passage is unusual only in having more matter between the verbs. Note how very parallel the pādas are: PREV ca 2ND-SG-PRN VERB, with the pre-verbal loc. tvé and abl. tvát carrying their own contrastive weight.

Another ex. of phrasal echoes among the Indra hymns in this cycle: purā́ nūnáṃ ca “previously and now” plays off against nūnám … aparā́ya ca “now and for the future” in the immediately preceding hymn (VI.33.5). See also possibly VI.35.5.

The Saṃhitā prevocalic form stutáya is universally read/interpr. as underlying nom. pl. -aḥ, beginning with the Pp. (also Grassmann, Geldner, Lubotsky, Kümmel 584), but Holland & van Nooten Rig Veda edition unaccountably restore -e, which must simply be a lapse.

The dvandva ukthārkā́(to be distracted to uktha-arkā́) is most likely a neut.

pl., serving as another subject of the verb paspṛdhre, not a dual masc., which is harder to fit into the syntax of the clause – though plural dvandvas are far rarer than dual dvandvas in early Vedic. This is one of the earliest exx. See Whitney Grassmann

§1255e; Macdonell VG §265; VGS p. 269; AiG II.1.38, 156. The 2nd member arká- is itself masc. when independent. The cmpd. deviates from dvandva orthodoxy in other ways: it has only one accent, and at least in this metrical context the first member ends in short -a and is probably in stem form (or else show shortening in hiatus).

FULL Many songs have met in thee, O Indra, and many a noble thought from thee proceedeth.
Now and of old the eulogies of sages, their holy hymns and lauds, have yearned for Indra.

Auf dich vereinigen sich viele Lobreden, Indra, und von dir gehen reiche Gedanken aus. Früher und jetzt haben die Lobpreisungen der Rishi´s, die Gedichte und Gesänge um Indra gewetteifert.

Zu dir gehn hin, o Indra, viele Lieder, und von dir aus gehn herrliche Gedanken; Jetzt wie zuvor auch streben hin zu Indra der Dichter Hymnen, Sprüche und Gesänge.

К тебе сходятся многие хвалебные песни, о Индра,
И от тебя расходятся выдающиеся мысли.
Прежде и теперь восхваления риши:
Гимны и песни, состязаются за Индру.

• इन्द्र:
• शुनहोत्रः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब पाँच ऋचावाले चौंतीसवें सूक्त का आरम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में राजा क्या करे, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) विद्या के देनेवाले जो (त्वे) कोई (त्वत्) आपके समीप से (पूर्वीः) प्राचीन (गिरः) उत्तम प्रकार शिक्षित वाणियों को (च) भी (यन्ति) प्राप्त होते हैं (च) और श्रेष्ठ गुणों से (सम्) उत्तम प्रकार (जग्मुः) मिलते हैं तथा (विभ्वः) श्रेष्ठ गुणों से व्याप्त (मनीषाः) गमन करनेवाले हुए परस्पर (वि) विशेष करके प्राप्त होते हैं और (ऋषीणाम्) वेद के मन्त्रों के अर्थ जाननेवालों और यथार्थ उपदेश करनेवालों के (पुरा) आगे (स्तुतयः, च) प्रशंसाओं की भी (नूनम्) निश्चय से (पस्पृध्रे) स्पर्द्धा करते हैं और (इन्द्रे) अत्यन्त ऐश्वर्य्य देनेवाले के लिये (उक्थार्का) प्रशंसित और आदर करने योग्य वचनों की (अधि) अधिक स्पर्धा करते हैं, वे सुख को प्राप्त होते हैं ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! इस संसार में कोई योग्य, कोई अयोग्य जन होते हैं, उन में प्रशंसा करने योग्य सज्जनों के साथ मेल करके उत्तम सहायवाले हुए धर्म्म से राज्यपालन निरन्तर करिये ॥१॥

अन्वय: हे इन्द्र ! ये त्वे त्वत् पूर्वीर्गिरश्च यन्ति शुभैश्च गुणैः सं जग्मुर्विभ्वो मनीषाः सन्तः परस्परं वि यन्ति। ऋषीणां पुरा स्तुतयश्च नूनं पस्पृध्रे, इन्द्र उक्थार्काऽधि पस्पृध्रे ते सुखमाप्नुवन्ति ॥१॥

अथ राजा किं कुर्यादित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सम्) सम्यक् (च) (त्वे) केचित् (जग्मुः) गच्छन्ति (गिरः) सुशिक्षितवाचः (इन्द्र) विद्याप्रद (पूर्वीः) प्राचीनाः सनातनीः (वि) (च) (त्वत्) तव सकाशात् (यन्ति) प्राप्नुवन्ति (विभ्वः) विभवो व्याप्तशुभगुणाः (मनीषाः) मनस ईषिणो गमनकर्त्तारः (पुरा) (नूनम्) निश्चयेन (च) (स्तुतयः) प्रशंसाः (ऋषीणाम्) वेदमन्त्रार्थविदां यथार्थमुपदेष्टॄणाम् (पस्पृध्रे) स्पर्द्धन्ते (इन्द्रे) परमैश्वर्ये (अधि) (उक्थार्का) उक्थानि प्रशंसितानि वचनान्यर्काणि पूजनीयानि च ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे राजन्नस्मिन्त्संसारे केचिद्योग्याः केचिदनर्हा जना भवन्ति तेषां मध्यात् प्रशंसनीयैः सज्जनैस्सह सन्धिं कृत्वा सुसहायः सन् धर्म्मेण राज्यपालनं सततं विधेहि ॥१॥

या सूक्तात राजा व प्रजा यांच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - हे राजा ! या जगात योग्य आणि अयोग्य लोक असतात. त्यांच्यापैकी प्रशंसा करण्यायोग्य उत्तम लोकांचे साह्य घेऊन धर्मपूर्वक राज्याचे पालन कर. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - शुनहोत्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

पुरुहूतो꣡ यः꣡ पुरुगूर्त꣡ ऋ꣡भ्वाँ
ए꣡कः पुरुप्रशस्तो꣡ अ꣡स्ति यज्ञइः꣡
र꣡थो न꣡ महे꣡ श꣡वसे युजानो꣡
अस्मा꣡भिर् इ꣡न्द्रो अनुमा꣡दियो भूत्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
purugūrtáḥ ← purugūrtá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

puruhūtáḥ ← puruhūtá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ŕ̥bhvā ← ŕ̥bhvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ásti ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ékaḥ ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

purupraśastáḥ ← purupraśastá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yajñaíḥ ← yajñá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

mahé ← máh- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

ráthaḥ ← rátha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śávase ← śávas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

yujānáḥ ← √yuj- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:MED}

anumā́dyaḥ ← anumā́dya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asmā́bhiḥ ← ahám (pronoun)
{case:INS, number:PL}

bhūt ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

पु॒रु॒ऽहू॒तः । यः । पु॒रु॒ऽगू॒र्तः । ऋभ्वा॑ । एकः॑ । पु॒रु॒ऽप्र॒श॒स्तः । अस्ति॑ । य॒ज्ञैः ।
रथः॑ । न । म॒हे । शव॑से । यु॒जा॒नः । अ॒स्माभिः॑ । इन्द्रः॑ । अ॒नु॒ऽमाद्यः॑ । भू॒त् ॥

• puruhūto ← puru
• [noun]
• “many; much(a); very.”

• puruhūto ← hūtaḥ ← hvā
• [verb noun], nominative, singular
• “raise; call on; call; summon.”

• yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• purugūrta ← puru
• [noun]
• “many; much(a); very.”

• purugūrta ← gūrtaḥ ← gur
• [verb noun], nominative, singular

• ṛbhvāṃ ← ṛbhvān ← ṛbhvas
• [noun], nominative, singular, masculine

• ekaḥ ← eka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

• purupraśasto ← puru
• [noun]
• “many; much(a); very.”

• purupraśasto ← praśastaḥ ← praśaṃs ← √śaṃs
• [verb noun], nominative, singular
• “recommend; approve; praise; laud; favor; proclaim.”

• asti ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• yajñaiḥ ← yajña
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• ratho ← rathaḥ ← ratha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• mahe ← mah
• [noun], dative, singular, neuter
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• śavase ← śavas
• [noun], dative, singular, neuter
• “strength; power; superiority.”

• yujāno ← yujānaḥ ← yuj
• [verb noun], nominative, singular
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

• ‘smābhir ← asmābhiḥ ← mad
• [noun], instrumental, plural
• “I; mine.”

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• anumādyo ← anumādyaḥ ← anumad ← √mad
• [verb noun], nominative, singular
• “praise; cheer; applaud.”

• bhūt ← bhū
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

पुरुहूतः बहुभिराहूतः पुरुगूर्तः बहुभिरुद्यमितः ऋभ्वा महान् एकः प्रधानभूत एवंगुणविशिष्टः यः इन्द्रः यज्ञैः यष्टृभिः पुरुषैः यजनसाधनैः स्तोत्रैर्वा पुरुप्रशस्तः अस्ति बहुधा प्रशस्तः स्तुतो भवति सः इन्द्रः रथो न रथ इव महे महते शवसे बलाय तदर्थं युजानः अस्मत्स्तुतिभिर्युज्यमानः सन् अस्माभिः स्तोतृभिः अनुमाद्यो भूत् सर्वदा स्तुत्यो भवतु ॥

English translation:

“May that Indra ever be propitiated, by us who is the invoked of many, mighty and chief, especially honoured by sacrifices, and to whom, as to a conveyance, we are attached for (the attainment of) great strength.”

The skillful one, who is called upon by many and welcomed by many, who alone is celebrated by many with sacrifices—
like a chariot yoked for great power, Indra is to be cheered on.

The heavy presence of puru-PAST PART. cmpds in the first hemistich (puruhūtáḥ … purugūrtáḥ … purupraśastáḥ) was prepared for by the fem. pl. pūrvī́ḥ in 1a and the (unrelated) purā́in 1c.

It is difficult to render the gerundive + injunctive phrase anumā́dyo bhūt; “has become one to be cheered on” is excessively fussy.

The instr. asmā́bhiḥ was unaccountably omitted in the published translation: I correct to “… to be cheered on by us.”

He, praised of many, bold, invoked of many, alone is glorified at sacrifices.
Like a car harnessed for some great achievement, Indra must be the cause of our rejoicing.

Der der vielgerufene, vielgelobte Meister, als Einziger mit Opfern vielgefeierte ist - wie ein Wagen, der zu großer Krafttat geschirrt wird, so muß Indra von uns bejubelt werden.

Der vielbesungne, vielgerühmte, starke, er ist allein durch Opfer hochgefeiert; Dem Indra wollen wir entgegen jubeln, wie dem zu grosser Macht geschirrten Wagen.

Многопризываемый, многовоспетый мастер,
Кто один многопрославлен жертвами:
Словно колесница, запряженная для великого проявления силы,
Индра должен вызывать наше ликование.

• इन्द्र:
• शुनहोत्रः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह राजा कैसा होवे, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वज्जनो ! (यः) जो (पुरुहूतः) बहुतों से सत्कार किया गया (पुरुगूर्त्तः) बहुतों से उत्तम कराया गया (पुरुप्रशस्तः) बहुतों में उत्तम (एकः) सहायरहित (रथः) विमान आदि वाहन (न) जैसे वैसे (महे) बड़े (शवसे) बल के लिये (यज्ञैः) विद्वानों के सत्कार और सङ्ग तथा दोनों से और (ऋभ्वा) बड़े बुद्धिमान् से (युजानः) युक्त हुआ (इन्द्रः) अत्यन्त ऐश्वर्य्य का देनेवाला (अस्माभिः) हम लोगों के साथ (अनुमाद्यः) पीछे से प्रसन्न होने योग्य (भूत्) होवे, वह हम लोगों का आनन्दकारक (अस्ति) है, उस राजा को आप लोग भी मानिये ॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! जैसे घोड़ों और अग्नि आदिकों से युक्त रथ अभीष्ट कार्य्यों को करता है, वैसे ही उत्तम सहायों के सहित राजा राज्य के कार्य्यों को पूर्ण करने को समर्थ होता है ॥२॥

अन्वय: हे विद्वांसो ! यः पुरुहूतः पुरुगूर्त्तः पुरुप्रशस्त एको रथो न महे शवसे यज्ञैर्ऋभ्वा युजान इन्द्रोऽस्माभिस्सहाऽनुमाद्यो भूत् सोऽस्माकं हर्षकोऽस्ति तं राजानं यूयमपि मन्यध्वम् ॥२॥

पुनः स राजा कीदृशो भवेदित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (पुरुहूतः) बहुभिः सत्कृतः (यः) (पुरुगूर्त्तः) बहुभिरुद्यमितः कृतपुरुषार्थकः (ऋभ्वा) महता मेधाविना (एकः) असहायः (पुरुप्रशस्तः) बहुषूत्तमः (अस्ति) (यज्ञैः) विद्वत्सत्कारसङ्गदानैः (रथः) विमानादियानम् (न) इव (महे) महते (शवसे) बलाय (युजानः) (अस्माभिः) (इन्द्रः) परमैश्वर्यदाता (अनुमाद्यः) अनुहर्षितुं योग्यः (भूत्) भवेत् ॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । हे मनुष्या ! यथाश्वैरग्न्यादिभिश्च युक्तो रथोऽभीष्टानि कार्याणि करोति, तथैव सुसहायो राजा राज्यकार्याण्यलङ्कर्त्तुं शक्नोति ॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. हे माणसांनो ! जसे घोडे व अग्नी इत्यादींनी युक्त रथ इच्छित कार्य करतो तसेच उत्तम साह्य असेल तर राजा राज्याचे कार्य करण्यास समर्थ होतो. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - शुनहोत्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

न꣡ यं꣡ हिं꣡सन्ति धीत꣡यो न꣡ वा꣡णीर्
इ꣡न्द्रं न꣡क्षन्ती꣡द् अभि꣡ वर्ध꣡यन्तीः
य꣡दि स्तोता꣡रः शतं꣡ य꣡त् सह꣡स्रं
गृण꣡न्ति गि꣡र्वणसं शं꣡ त꣡द् अस्मै

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dhītáyaḥ ← dhītí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

híṁsanti ← √hiṁs- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)
{}

ná ← ná (invariable)
{}

vā́ṇīḥ ← vā́ṇī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

abhí ← abhí (invariable)
{}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ít ← ít (invariable)
{}

nákṣanti ← √nakṣ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vardháyantīḥ ← √vr̥dh- (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

sahásram ← sahásra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śatám ← śatá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

stotā́raḥ ← stotár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yádi ← yádi (invariable)
{}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

asmai ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

gírvaṇasam ← gírvaṇas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

gr̥ṇánti ← √gr̥̄- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

śám ← śám (invariable)
{}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

न । यम् । हिंस॑न्ति । धी॒तयः॑ । न । वाणीः॑ । इन्द्र॑म् । नक्ष॑न्ति । इत् । अ॒भि । व॒र्धय॑न्तीः ।
यदि॑ । स्तो॒तारः॑ । श॒तम् । यत् । स॒हस्र॑म् । गृ॒णन्ति॑ । गिर्व॑णसम् । शम् । तत् । अ॒स्मै॒ ॥

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• yaṃ ← yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• hiṃsanti ← hiṃs
• [verb], plural, Present indikative
• “injure; kill; remove; harm; cure; damage.”

• dhītayo ← dhītayaḥ ← dhīti
• [noun], nominative, plural, feminine
• “thinking; prayer; understanding.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• vāṇīr ← vāṇīḥ ← vāṇī
• [noun], nominative, plural, feminine
• “voice; Sarasvati; words; language.”

• indraṃ ← indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• nakṣantīd ← nakṣanti ← nakṣ
• [verb], plural, Present indikative
• “reach; approach.”

• nakṣantīd ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• vardhayantīḥ ← vardhay ← √vṛdh
• [verb noun], nominative, plural
• “increase; strengthen; promote; rear; add; greet; laud.”

• yadi
• [adverb]
• “if; in case.”

• stotāraḥ ← stotṛ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “laudatory; worshiping.”

• śataṃ ← śatam ← śata
• [noun], nominative, singular, neuter
• “hundred; one-hundredth; śata [word].”

• yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• sahasraṃ ← sahasram ← sahasra
• [noun], nominative, singular, neuter
• “thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

• gṛṇanti ← gṛ
• [verb], plural, Present indikative
• “praise.”

• girvaṇasaṃ ← girvaṇasam ← girvaṇas
• [noun], accusative, singular, masculine

• śaṃ ← śam
• [adverb]
• “śam [word].”

• tad ← tat ← tad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• asmai ← idam
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

यम् इन्द्रं धीतयः कर्माणि परिचरणानि न हिंसन्ति न बाधन्ते । वाणीः वाण्यः स्तुतयश्च यं न बाधन्ते । दातुमसमर्थः पुरुषोऽन्यकृतैः परिचरणैः स्तुतिभिश्च भृशं खिद्यते अस्य चेन्द्रस्य बहुधनत्वाद्दातृत्वाच्च तस्मिन् प्रयुज्यमानानि परिचरणानि स्तोत्राणि च बाधहेतवो नाभूवन्नित्यर्थः । किं तर्हीत्यत आह । तमिन्द्रं वर्धयन्तीः वर्धयन्त्यः अभि नक्षन्ति अभिगच्छन्ति । अपि च गिर्वणसं गिरां संभक्तारमिन्द्रं शतं शतसंख्याकाः स्तोतारः यदि गृणन्ति स्तुवन्ति । यत् यदि च सहस्रं सहस्रसंख्याकाः स्तोतारः स्तुवन्ति तत् सर्वं स्तोत्रम् अस्मै इन्द्राय शं सुखकरं भवति ॥

English translation:

“All praises contributing to his exaltation proceed to Indra, whom no acts, no words can harm, since hundreds and thousands of adorers glorify him who is entitled to praise, and so afford him gratification.”

Indra, whom neither insightful thoughts nor voices harm; they just approach him, making him strong.
When a hundred, when a thousand praisers sing to him who longs for song, that is weal for him.

To say that praises don’t harm Indra seems a little odd: who would think that they would? nákṣanti is one of the few examples where íd by itself seems to induce accent on the verb; most of the putative examples (see Grassmann s.v. íd, §5, p. 206) involve pādainitial verbs that could owe their accent to their position. I am not entirely certain, however, that this passage exemplifies this property of íd, since initial índram in b could be enjambed over the pāda break, and nákṣanti start a new clause. V.32.5 presents an undoubted ex. of íd inducing verb accent.

I interpr. yádi in c as *yad ī, i.e., an example of the enclitic acc. ī univerbated with a preceding yád (see my 2002 “RVic sīm and īm,” Fs. Cardona). This is a particularly clear ex., because of the parallel yád later in the pāda (*yád ī stotā́ra śatáṃ yát sahásram “when a hundred praisers, when a thousand”), where an imbalance of subordinators (“if a hundred praisers, when a thousand …”) would not make sense. Moreover the form is followed by a cons. cluster (yádi stotā́raḥ), so that the meter would be unaffected by *ī shortened to -i.

They make their way to Indra and exalt him, bim whom no prayers and no laudations trouble;
For when a hundred or a thousand singers. laud him who loves the song their praise delights him.

Dem die Gedichte, die Sängerstimmen keinen Abbruch tuen, sie kommen vielmehr zu Indra ihn stärkend. Wenn hundert Sänger, wenn tausend den Lobliebenden preisen, so ist ihm das Recht.

Dem Lieder nicht misfallen, noch Gebete, zu Indra dringen recht sie, Kraft verleihend; Wenn hundert Sänger und wenn tausend preisen den liederlust’gen, so ist das ihm Labsal.

Кому не вредят ни стихи, ни голоса (певцов) –
Они достигают (этого) Индру, укрепляя (его).
Если сотня восхвалителей, если тысяча
Воспевают любящего хвалу, на благо это ему.

• इन्द्र:
• शुनहोत्रः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह राजा कैसा होता है, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वानो ! (यम्) जिस (इन्द्रम्) पूर्ण विद्यावाले और अत्यन्त ऐश्वर्य्यवाले राजा को (इत्) ही (धीतयः) अङ्गुलियाँ (न) नहीं (हिंसन्ति) नष्ट करती हैं और जिस पूर्णविद्या और अत्यन्त ऐश्वर्य्यवाले राजा को (वाणीः) वाणियाँ (न) नहीं नष्ट करती हैं और जिस पूर्ण विद्यावाले और अत्यन्त ऐश्वर्य्ययुक्त राजा को (वर्धयन्तीः) बढ़ाती हुई अङ्गुलियाँ और वाणियाँ (अभि, नक्षन्ति) प्राप्त होती हैं और (यदि) जो उस (गिर्वणसम्) वाणियों से सेवा करने और माँगनेवाले पूर्ण विद्या और अत्यन्त ऐश्वर्य्ययुक्त राजा की (स्तोतारः) स्तुति करनेवाले जन (गृणन्ति) स्तुति करते हैं तो (यत्) जो (अस्मै) इस स्तुति करनेवाले के लिये (शतम्) सैकड़ों और (सहस्रम्) असंख्य प्रकार का (शम्) सुख प्राप्त होता है (तत्) वह हम लोगों को भी प्राप्त हो ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जिसको शत्रु से की हुई विरुद्ध क्रियायें और निन्दित वाणियाँ नहीं पीड़ित करती हैं, उस हर्ष और शोक से सहित राजा को अतुल सुख प्राप्त होता है ॥३॥

अन्वय: हे विद्वांसो ! यमिन्द्रमिद् धीतयो न हिंसन्ति यमिन्द्रं वाणीर्न हिंसन्ति यमिन्द्रं वर्धयन्तीर्धीतयो वाणीश्चाभि नक्षन्ति यदि तं गिर्वणसमिन्द्रं स्तोतारो गृणन्ति तर्हि यदस्मै शतं सहस्रं शं प्राप्नोति तदस्मानपि प्राप्नोतु ॥३॥

पुनः स राजा कीदृशो भवतीत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (न) निषेधे (यम्) (हिंसन्ति) (धीतयः) अङ्गुलयः (न) (वाणीः) (इन्द्रम्) पूर्णविद्यं परमैश्वर्य्यं राजानम् (नक्षन्ति) गच्छन्ति प्राप्नुवन्ति। नक्षतीति गतिकर्मा। (निघं०२.१४) (इत्) एव (अभि) (वर्धयन्तीः) उन्नयन्त्यः (यदि) (स्तोतारः) (शतम्) (यत्) (सहस्रम्) असंख्यम् (गृणन्ति) स्तुवन्ति (गिर्वणम्) यो गीर्भिर्वनति संभजति वनुते याचते वा तम् (शम्) सुखम् (तत्) (अस्मै) स्तोत्रे ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यं शत्रुकृता विरुद्धाः क्रिया निन्दिता वाचश्च न व्यथयन्ति तं हर्षशोकरहितं राजानमतुलं सुखं प्राप्नोति ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! ज्याला शत्रूंची विपरीत क्रिया व निंदित वाणी त्रस्त करीत नाही त्या हर्षशोकरहित राजाला अत्यंत सुख प्राप्त होते. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - शुनहोत्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ꣡स्मा एत꣡द् दिवि꣡ अर्चे꣡व मासा꣡
मिमिक्ष꣡ इ꣡न्द्रे नि꣡ अयामि सो꣡मः
ज꣡नं न꣡ ध꣡न्वन्न् अभि꣡ सं꣡ य꣡द् आ꣡पः
सत्रा꣡ वावृधुर् ह꣡वनानि यज्ञइः꣡

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
arcā́ ← árc- (nominal stem)
{}

ásmai ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

diví ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

etát ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

iva ← iva (invariable)
{}

māsā́ ← mā́s- 1 (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

ayāmi ← √yam- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:PASS}

índre ← índra- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

mimikṣáḥ ← mimikṣá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ní ← ní (invariable)
{}

sómaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

abhí ← abhí (invariable)
{}

ā́paḥ ← áp- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

dhánvan ← dhánvan- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

jánam ← jána- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

sám ← sám (invariable)
{}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

hávanāni ← hávana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

satrā́ ← satrā́ (invariable)
{}

vāvr̥dhuḥ ← √vr̥dh- (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

yajñaíḥ ← yajñá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

अस्मै॑ । ए॒तत् । दि॒वि । अ॒र्चाऽइ॑व । मा॒सा । मि॒मि॒क्षः । इन्द्रे॑ । नि । अ॒या॒मि॒ । सोमः॑ ।
जन॑म् । न । धन्व॑न् । अ॒भि । सम् । यत् । आपः॑ । स॒त्रा । व॒वृ॒धुः॒ । हव॑नानि । य॒ज्ञैः ॥

• asmā ← asmai ← idam
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• etad ← etat ← etad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• divy ← divi ← div
• [noun], locative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• arceva ← arcā ← arca
• [noun], nominative, dual, masculine

• arceva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• māsā ← māsa
• [noun], nominative, dual, masculine
• “month; lunar month; māsa [word].”

• mimikṣa ← mikṣ
• [verb], singular, Perfect indicative
• “season.”

• indre ← indra
• [noun], locative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• ny ← ni
• [adverb]
• “back; down.”

• ayāmi ← yam
• [verb], singular, Aorist passive
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• somaḥ ← soma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• janaṃ ← janam ← jana
• [noun], accusative, singular, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• dhanvann ← dhanvan
• [noun], locative, singular, neuter
• “bow; desert; steppe; barren.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• āpaḥ ← ap
• [noun], nominative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• satrā
• [adverb]

• vāvṛdhur ← vāvṛdhuḥ ← vṛdh
• [verb], plural, Perfect indicative
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• havanāni ← havana
• [noun], nominative, plural, neuter
• “invocation.”

• yajñaiḥ ← yajña
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

एतत् एतस्मिन् दिवि दिवसे सौत्येऽहनि अर्चेव अर्चनसाधनेन स्तोत्रेणेव मासा मानेन ‘इन्द्राय त्वा वृत्रघ्ने’ इत्यादिमन्त्रसाध्येन युक्तः मिमिक्षः वसतीवर्येकधनाख्याभिरद्भिरासिक्तः सोमः अस्मै । विभक्तिव्यत्ययः । अस्मिन् इन्द्रे न्ययामि नियतोऽभूत् । यद्वा । अस्मै इन्द्रायैतत्स्तोत्रं ब्रवाणीति शेषः । दिवि द्युलोके अर्चेव अर्कः सूर्य इव मासा । लुप्तोपममेतत् । माति परिच्छिनत्तीति मासश्चन्द्रमाः । स इव मिमिक्षो वृष्ट्युदकानां सेक्ता य इन्द्रो वर्ततेऽस्मिन्निन्द्रेऽभिषुतः सोमो नियम्यते स्म । किंच तमिन्द्रं यज्ञैः यजनसाधनैः पुरोडाशादिभिर्हविर्भिः सार्धं हवनानि स्तोत्राणि सत्रा सह वावृधुः अवर्धयन् । तत्र दृष्टान्तः । धन्वन् धन्वनि मरुदेशे अभि अभिमुखं सं यत् सम्यग्यत्यो गच्छन्त्यः आपः जनं प्राणिनमिव । यथा मरदेश उपलभ्यमाना आपः प्राणिनं वर्धयन्ति तद्वत् ॥

English translation:

“The mixed Soma has been prepared for Indra, (to be offered) on the day (of the sacrifice), with reverence-like adoration, when praises, together with offerings, yield him increase, as when water (revives) a man in a desert waste.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Adoration: divyarceva māsā = divase sautye ahani arcana sādhanena stotreṇeve mānena, with respect, like praise, the instrumental ument of worship on the day for the libation; to illustrate: a mantra beginning Vṛraghna, slayer of Vṛtra; divi dyotake arceva arkaḥ sūrya iva māsā māsas candramāḥ sa iva, which, with the following word, mimikṣa, explained vṛṣṭyudakānām sektā, the sprinkler of rain-waters, applied to Indra: ya indro vartate, that Indra who is the shedder of rain, like the sun and the moon in heaven

This is (weal) for him: seeking attachment, the soma has been set firmly in Indra, like the two shining ones, (sun and) moon, in
heaven.
Our invocations along with our sacrifices have entirely strengthened (him), like a man in the desert when waters con(verge) on him. ꣡

As brightness mingles with the Moon in heaven, the offered Soma yearns to mix with Indra.
Like water brought to men in desert places, our gifts at sacrifice have still refreshed him.

Ihm ist das recht: Der Soma ist ihm bestimmt, der zu Indra gehört wie Sonne und Mond, die beiden Strahlenden, an den Himmel. Ihn haben die Anrufungen zusammen mit den Opfern gestärkt wie die Wasser einen Mann auf dürrem Lande, wenn sie ihm in den Weg kommen.

Das glänzt ihm hell, wie Mondes Strahl am Himmel, dem Indra ward der Somatrank gespendet; Wie Wasser den, der in der Wüste schmachtet, so labten ihn die Tränke mit den Opfern.

Ему это (на благо): словно двое светящихся, (солнце и) луна, (принадлежат) небу,
Индре предназначен смешанный сома.
Словно воды – человека на сухой почве, когда они с(текают ему) навстречу,
(Индру) подкрепили призывы вместе с жертвоприношениями.

• इन्द्र:
• शुनहोत्रः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह राजा क्या करे, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् ! जिस (दिवि) सुन्दर शुद्ध व्यवहार में (इन्द्रे) दुष्टों के नाश करनेवाले राजा के होने पर (मासा) चैत्र आदि महीने (वावृधुः) बढ़ते हैं और (यज्ञैः) विद्वानों के सत्कारों से (अर्चेव) सत्क्रिया के समान (सत्रा) सत्य कारण से (यत्) जो (हवनानि) दान आदि कर्म्म बढ़ते हैं तथा (धन्वन्) बालुका से युक्त स्थान में (आपः) जल (जनम्) मनुष्य को (न) जैसे वैसे (सम्, अभि) उत्तम प्रकार चारों ओर से बढ़ते हैं (एतत्) यह (अस्मै) इसके लिये (सोमः) उत्पन्न करनेवाला मैं जैसे (नि, अयामि) निरन्तर प्राप्त होता हूँ, वैसे आप इसको (मिमिक्षः) सींचिये ॥४॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! जैसे सत्कार करने योग्य का सत्कार और निर्जल स्थान में हुए को जल का मिलना सुखकारक होता है, वैसे ही यज्ञ का अनुष्ठान और श्रेष्ठ ऐश्वर्य्य सब के आनन्दकारक होते हैं ॥४॥

अन्वय: हे विद्वन् ! यस्मिन् दिवीन्द्रे मासा वावृधुर्यज्ञैरर्चेव सत्रा यद्धवनानि वावृधुर्धन्वन्नापो जनं न समभि वावृधुरेतदस्मै सोमोऽहं यथा न्ययामि तथा त्वमेनं मिमिक्षः ॥४॥

पुनः स राजा किं कुर्य्यादित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्मै) (एतत्) (दिवि) कमनीये शुद्धे व्यवहारे (अर्चेव) सत्क्रियेव (मासा) चैत्राद्याः (मिमिक्षः) संसिञ्च (इन्द्रे) दुष्टविदारके राजनि (नि) नितराम् (अयामि) प्राप्नोमि (सोमः) यः सुनोति सः (जनम्) (न) इव (धन्वन्) बालुकायुक्ते स्थले (अभि) (सम्) (यत्) यानि (आपः) जलानि (सत्रा) सत्येन कारणेन (वावृधुः) वर्धन्ते। अत्र व्यत्ययेन परस्मैपदम्। (हवनानि) दानादीनि कर्माणि (यज्ञैः) विद्वत्सत्क्रियाभिः ॥४॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । हे मनुष्या ! यथा सत्कर्त्तव्यस्य सत्कारो निर्जलदेशे भवस्योदकप्राप्तिः सुखकारिणी भवति तथैव यज्ञानुष्ठानं दिव्यमैश्वर्यं च सर्वेषामानन्दकरे भवतः ॥४॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसे सत्कार करण्यायोग्याचा सत्कार करणे व निर्जल स्थानी जलप्राप्ती होणे सुखकारक असते तसेच यज्ञाचे अनुष्ठान व श्रेष्ठ ऐश्वर्य सर्वांना आनंददायक असतात. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - शुनहोत्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ꣡स्मा एत꣡न् म꣡हि आङ्गूष꣡म् अस्मा
इ꣡न्द्राय स्तोत्र꣡म् मति꣡भिर् अवाचि
अ꣡सद् य꣡था महति꣡ वृत्रतू꣡र्य
इ꣡न्द्रो विश्वा꣡युर् अविता꣡ वृध꣡श् च

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
āṅgūṣám ← āṅgūṣá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

asmai ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

ásmai ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

etát ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

máhi ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

avāci ← √vac- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:PASS}

índrāya ← índra- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

matíbhiḥ ← matí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

stotrám ← stotrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ásat ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

mahatí ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

vr̥tratū́rye ← vr̥tratū́rya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

yáthā ← yáthā (invariable)
{}

avitā́ ← avitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)
{}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

viśvā́yuḥ ← viśvā́yu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vr̥dháḥ ← vr̥dhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

अस्मै॑ । ए॒तत् । महि॑ । आ॒ङ्गू॒षम् । अ॒स्मै॒ । इन्द्रा॑य । स्तो॒त्रम् । म॒तिऽभिः॑ । अ॒वा॒चि॒ ।
अस॑त् । यथा॑ । म॒ह॒ति । वृ॒त्र॒ऽतूर्ये॑ । इन्द्रः॑ । वि॒श्वऽआ॑युः । अ॒वि॒ता । वृ॒धः । च॒ ॥

• asmā ← asmai ← idam
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• etan ← etat ← etad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• mahy ← mahi
• [noun], nominative, singular, neuter
• “great; firm.”

• āṅgūṣam ← āṅgūṣa
• [noun], nominative, singular, neuter
• “hymn.”

• asmā ← asmai ← idam
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• indrāya ← indra
• [noun], dative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• stotram ← stotra
• [noun], nominative, singular, neuter
• “hymn; praise.”

• matibhir ← matibhiḥ ← mati
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “intelligence; decision; mind; hymn; purpose; idea; opinion; belief; desire; wish; conviction; plan; devotion.”

• avāci ← vac
• [verb], singular, Aorist passive
• “say; describe; name; tell; address; enumerate; call; state; teach; explain; say; declare; speak; define; declare; order; address; recommend; answer; deem; recite; approve; proclaim; indicate; determine; mention; designate.”

• asad ← asat ← as
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• mahati ← mahat
• [noun], locative, singular, neuter
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• vṛtratūrya ← vṛtratūrye ← vṛtratūrya
• [noun], locative, singular, neuter
• “battle.”

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• viśvāyur ← viśvāyuḥ ← viśvāyu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “lifelong.”

• avitā ← avitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “favorable.”

• vṛdhaś ← vṛdhaḥ ← vṛdha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “increasing; promotive.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

अस्मै इन्द्राय महि महत् एतत् आङ्गूषं स्तोत्रं मतिभिः स्तोतृभिः अवाचि उक्तमभूत् । अस्मा इन्द्राय स्तोत्रम् इति पुनरुक्तिरादरार्था । विश्वायुः सर्वत्र गन्ता सः इन्द्रः महति प्रभूते वृत्रतूर्ये संग्रामे यथा येन प्रकारेणास्माकम् अविता रक्षकः वृधः वर्धयिता च असत् भवेत् तथावाचीत्यन्वयः ॥ ॥ ६ ॥

English translation:

“To this Indra has this earnest eulogy been addressed by the devout, in order that the all-pervading Indra may be our defender and exalter in the great conflict with (our) foes.”

This is (weal) for him: a great song for him, a praise hymn for Indra has been spoken through our composed thoughts,
so that, in the great overcoming of Vr̥tra [/obstacles], Indra will be our lifelong helper and strengthener.

The balance and reciprocity between god and worshipers evident earlier in the hymn also characterizes its ending. The last thing said about Indra is that he is our ‘strengthener’ (vṛdháḥ 5d), just as our offerings, both material and verbal, have strengthened him (vardháyantīḥ 3b, vāvṛdhuḥ 4d).

To him this mighty eulogy, to Indra hath this our laud been uttered by the poets,
That in the great encounter with the foemen, Loved of all life, Indra may guard and help us.

Ihm ist das recht: Ein hoher Lobgesang ward ihm, ein Preislied mit Bedacht dem Indra vorgetragen, auf daß Indra in der großen Feindeschlacht ein lebenslänglicher Helfer und Förderer sei.

Gesungen ist ihm dieses grosse Preislied, der Lobgesang dem Indra mit Gebeten, Damit im grossen Kampf mit Feinden Indra der Helfer sei, alllabender Beschützer.

Ему это (на благо): великое хвалебное пение этому
Индре, прославление вместе с молитвами было исполнено,
Чтобы в великой битве с врагами
Индра весь век был помощником и покровителем.

• इन्द्र:
• शुनहोत्रः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर विद्वानों को कैसा वर्त्ताव करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (यथा) जैसे (मतिभिः) विचारशील मनुष्यों से (अस्मै) इस उपदेशक के लिये (एतत्) यह (महि) बड़ा (आङ्गूषम्) प्राप्त होने योग्य (स्तोत्रम्) स्तोत्र (अवाचि) कहा जाता है और जैसे (अस्मै) इस (इन्द्राय) ऐश्वर्य्य के करनेवाले राजा के लिये यह बड़ा प्राप्त होने योग्य स्तोत्र कहा जाता है और जैसे (इन्द्रः) शत्रुओं का नाश करनेवाला योद्धा (महति) बड़े (वृत्रतूर्ये) सङ्ग्राम में (वृधः) बढ़ाने और (अविता) रक्षा करनेवाला (विश्वायुः च) और पूर्ण अवस्थायुक्त (असत्) होवे, वैसे आप लोगों को भी करना चाहिये ॥५॥

भावार्थभाषाः - जो अविद्वान् हों, वे विद्वानों के अनुकरण से अपना वर्त्ताव उत्तम करें ॥५॥ इस सूक्त में इन्द्र, राजा और प्रजा के गुणवर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की इससे पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह चौंतीसवाँ सूक्त और छठा वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यथा मतिभिरस्मा उपदेशकायैतन्मह्याङ्गूषं स्तोत्रमवाचि यथाऽस्मा इन्द्रायैतन्मह्याङ्गूषं स्तोत्रमवाचि यथेन्द्रो महति वृत्रतूर्ये वृधोऽविता विश्वायुश्चासत्तथा युष्माभिरप्यनुष्ठेयम् ॥५॥

पुनर्विद्वद्भिः कथं वर्त्तितव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्मै) (एतत्) (महि) महत् (आङ्गूषम्) प्राप्तव्यम् (अस्मै) (इन्द्राय) ऐश्वर्यकराय राज्ञे (स्तोत्रम्) स्तुवन्ति येन तत् (मतिभिः) मननशीलैर्मनुष्यैः (अवाचि) उच्यते (असत्) भवेत् (यथा) (महति) (वृत्रतूर्ये) सङ्ग्रामे (इन्द्रः) शत्रूणां विदारको योद्धा (विश्वायुः) पूर्णायुः (अविता) रक्षकः (वृधः) वर्धकः (च) ॥५॥

भावार्थभाषाः - येऽविद्वांसः स्युस्ते विद्वदनुकरणेन स्वकीयवर्त्तमानमुत्तमं कुर्य्युरिति ॥५॥ अत्रेन्द्रराजप्रजागुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति चतुस्त्रिंशत्तमं सूक्तं षष्ठो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - जे अविद्वान असतील त्यांनी विद्वानांचे अनुकरण करून आपले वर्तन उत्तम ठेवावे. ॥ ५ ॥