०३०

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

भू᳓य इ᳓द् · वावृधे वीरि᳓यायँ
ए᳓को अजुर्यो᳓ दयते व᳓सूनि
प्र᳓ रिरिचे दिव᳓ इ᳓न्द्रः पृथिव्या᳓
अर्ध᳓म् इ᳓द् अस्य प्र᳓ति रो᳓दसी उभे᳓

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
bhū́yaḥ ← bhū́yaṁs- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ít ← ít (invariable)

vāvr̥dhe ← √vr̥dh- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

vīryā̀ya ← vīryà- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

ajuryáḥ ← ajuryá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dayate ← √dā- 3 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ékaḥ ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vásūni ← vásu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)

pr̥thivyā́ḥ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

ririce ← √ric- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

ardhám ← ardhá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ít ← ít (invariable)

práti ← práti (invariable)

ródasī ← ródasī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

ubhé ← ubhá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

भूयः॑ । इत् । व॒वृ॒धे॒ । वी॒र्या॑य । एकः॑ । अ॒जु॒र्यः । द॒य॒ते॒ । वसू॑नि ।
प्र । रि॒रि॒चे॒ । दि॒वः । इन्द्रः॑ । पृ॒थि॒व्याः । अ॒र्धम् । इत् । अ॒स्य॒ । प्रति॑ । रोद॑सी॒ इति॑ । उ॒भे इति॑ ॥

• bhūya ← bhūyas
• [adverb]
• “again; further; further; repeatedly.”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• vāvṛdhe ← vṛdh
• [verb], singular, Perfect indicative
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• vīryāyaṃ ← vīryā ← vīrya
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “potency; vīrya; heroism; potency; strength; semen; power; deed; active agent; efficacy; vīryapāramitā; gold; vigor; vīrya [word]; virility; manfulness; jewel; force.”

• vīryāyaṃ ← ayam ← idam
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• eko ← ekaḥ ← eka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

• ajuryo ← ajuryaḥ ← ajurya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “ageless; amaranthine.”

• dayate ← day
• [verb], singular, Present indikative
• “share.”

• vasūni ← vasu
• [noun], accusative, plural, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• ririce ← ric
• [verb], singular, Perfect indicative
• “empty; liberate; concede; surrender; purge.”

• diva ← divaḥ ← div
• [noun], ablative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• pṛthivyā ← pṛthivyāḥ ← pṛthivī
• [noun], ablative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• ardham ← ardha
• [noun], accusative, singular, neuter
• “one-half; ardha [word].”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

• rodasī ← rodas
• [noun], nominative, dual, neuter
• “heaven and earth; Earth.”

• ubhe ← ubh
• [noun], nominative, dual, neuter
• “both(a).”

अयमिन्द्रः भूयः इत् बहुतरमेव वावृधे प्रवृद्धोऽभूत् । किमर्थम् । वीर्याय वीरकर्माणि वृत्रवधादीनि कर्तुम् । एकः मुख्यः अजुर्यः जरयितुमशक्यः स च इन्द्रः वसूनि धनानि दयते स्तोतृभ्यो ददाति । तथा दिवः द्युलोकात् पृथिव्याः भूमेश्चायमिन्द्रः प्र रिरिचे अतिरिच्यते । किंच अस्य इन्द्रस्य उभे रोदसी द्यावापृथिव्यौ अर्धमित् अर्धमेव प्रति । अस्येन्द्रस्यार्धो भागो द्यावापृथिव्योः प्रतिनिधिर्भवतीत्यर्थः ॥

English translation:

“Again has Indra increased (in strength) for (the display of) heroism; he, the chief (of all), the undecayable, bestows riches (on his votaries); Indra surpasses heaven and earth; a mere portion of him is equal to both earth and heaven.”

He has been strengthened even more for the heroic deed; he alone, the unaging, apportions good things. Indra projects beyond heaven and earth: the two worlds are equivalent to just half of him.

INDRA hath waxed yet more for hero prowess, alone, Eternal, he bestoweth treasures.
Indra transcendeth both the worlds in greatness: one half of him equalleth earth and heaven.

Immer mehr ist er zur Heldenkraft herangewachsen, er allein, der Alterlose, teilt die Schätze aus. Indra ragt über Himmel und Erde hinaus; beide Welten kommen nur der Hälfte von ihm gleich.

Noch mehr erwuchs zur Heldenstärke Indra, die Güter theilt allein er aus, nicht alternd, Es überragte Erd’ und Himmel Indra, von ihm die Hälfte ist so gross als beide.

Еще больше возрос Индра силой мужества,
Один он, нестареющий, раздает блага.
Индра превзошел небо и землю
Только (одна) половина его – противо(вес) обеим чашам вселенной.

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब पाँच ऋचावाले तीसवें सूक्त का प्रारम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में राजा कैसा होवे, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे (इन्द्रः) सूर्य के समान वर्त्तमान जन (दिवः) प्रकाशमान पदार्थान्तर और (पृथिव्याः) भूमि से (अर्द्धम्) भूगोल का अर्द्ध भाग (उभे) दोनों (रोदसी) अन्तरिक्ष और पृथिवीभूगोल के (प्रति) प्रति अर्द्धभाग प्रकाशित होता है और सब से (प्र, रिरिचे) समर्थ होता है तथा (अस्य) इसके (इत्) ही आकर्षण से सम्पूर्ण लोक वर्त्तमान हैं उस (इत्) ही प्रकार से जो राजा (वीर्याय) पराक्रम के लिये (भूयः) फिर (वावृधे) बढ़ता और (एकः) सहायरहित (अजुर्य्यः) युवा हुआ (वसूनि) धनों को (दयते) देता है, वही श्रेष्ठ होता है ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो राजा सूर्य के समान श्रेष्ठ गुणों, श्रेष्ठ सहायों और उत्तम सामग्री से प्रकाशमान यशस्वी होता है और जैसे सूर्य सम्पूर्ण भूगोलों के सम्मुख स्थित भूगोल के अर्द्धभागों का प्रकाश करता है, वैसे ही न्याय और अन्याय के बीच में से न्याय का ही प्रकाश करे और सब के लिये दोनों को देवे ॥१॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यथेन्द्रो दिवः पृथिव्याः अर्द्धमुभे रोदसी प्रत्यर्द्धं च प्रकाशते सर्वेभ्यः प्र रिरिचेऽश्येदेवाऽऽकर्षणेन सर्वे लोका वर्त्तन्ते तदिद्यो राजा वीर्याय भूयो वावृध एकोऽजुर्यः सन् वसूनि दयते स एव वरो जायते ॥१॥

अथ राजा कीदृशो भवेदित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (भूयः) (इत्) एव (वावृधे) वर्धते (वीर्याय) पराक्रमाय (एकः) असहायः (अजुर्यः) अजीर्णो युवा (दयते) ददाति (वसूनि) धनानि (प्र) (रिरिचे) रिणक्त्यतिरिक्तो भवति (दिवः) प्रकाशमानात् पदार्थान्तरात् (इन्द्रः) सूर्य इव (पृथिव्याः) भूमेः (अर्द्धम्) भूगोलार्द्धम् (इत्) इव (अस्य) (प्रति) (रोदसी) द्यावापृथिव्यौ (उभे) ॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यो राजा सूर्यवच्छुभगुणैः सुसहायैः सुसामग्र्या च प्रकाशमानो यशस्वी जायते यथा सूर्यः सर्वेषां भूगोलानां सम्मुखे स्थितानां भूगोलार्धानां प्रकाशं करोति तथैव न्यायाऽन्याययोर्मध्ये न्यायमेव प्रकाशयेत् सर्वेभ्य उभयं च दद्यात् ॥१॥

या सूक्तात इंद्र, राजा, सूर्य व ईश्वराच्या गुणांचे वर्णन आल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जो राजा सूर्याप्रमाणे श्रेष्ठ गुण, श्रेष्ठ साह्य व उत्तम सामग्रीने प्रसिद्ध होतो व यशस्वी होतो व जसा सूर्य संपूर्ण भूगोलासमोर स्थित राहून भूगोलाच्या अर्ध्या भागावर प्रकाश पाडतो तसे (राजाने) न्याय व अन्याय यातून न्यायाची बाजू घ्यावी व सर्वांशी वागताना न्याय व अन्याय जाणून यथायोग्य व्यवहार करावा. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓धा मन्ये बृह᳓द् असुर्य᳡म् अस्य
या᳓नि दाधा᳓र न᳓किर् आ᳓ मिनाति
दिवे᳓-दिवे सू᳓रियो दर्शतो᳓ भूद्
वि᳓ स᳓द्मानि उर्विया᳓ सुक्र᳓तुर् धात्

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádha ← ádha (invariable)

asuryàm ← asuryà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

br̥hát ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

manye ← √man- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ā́ ← ā́ (invariable)

dādhā́ra ← √dhr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

mināti ← √mī- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

nákiḥ ← nákiḥ (invariable)

yā́ni ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

bhūt ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

darśatáḥ ← darśatá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

divé-dive ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

sū́ryaḥ ← sū́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dhāt ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

sádmāni ← sádman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

sukrátuḥ ← sukrátu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

urviyā́ ← urviyā́ (invariable)

ví ← ví (invariable)

अध॑ । म॒न्ये॒ । बृ॒हत् । अ॒सु॒र्य॑म् । अ॒स्य॒ । यानि॑ । दा॒धार॑ । नकिः॑ । आ । मि॒ना॒ति॒ ।
दि॒वेऽदि॑वे । सूर्यः॑ । द॒र्श॒तः । भू॒त् । वि । सद्मा॑नि । उ॒र्वि॒या । सु॒ऽक्रतुः॑ । धा॒त् ॥

• adhā ← adha
• [adverb]
• “then; and; therefore; now.”

• manye ← man
• [verb], singular, Present indikative
• “think of; name; believe; teach; honor; deem; recommend; approve; think; define; call; respect; believe; enumerate; understand; see; describe.”

• bṛhad ← bṛhat
• [noun], nominative, singular, neuter
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• asuryam ← asurya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “dignity.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• yāni ← yad
• [noun], accusative, plural, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• dādhāra ← dhṛ
• [verb], singular, Perfect indicative
• “keep; put; hold; assume; wear; take; promise; stay; exist; hold; begin; dip.”

• nakir
• [adverb]
• “not.”

• ā ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• mināti ← mī
• [verb], singular, Present indikative
• “transgress; damage.”

• dive ← diva
• [noun], locative, singular, neuter
• “day; sky; Svarga.”

• dive ← diva
• [noun], locative, singular, neuter
• “day; sky; Svarga.”

• sūryo ← sūryaḥ ← sūrya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• darśato ← darśataḥ ← darśata
• [noun], nominative, singular, masculine
• “beautiful; visible; beautiful.”

• bhūd ← bhūt ← bhū
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• sadmāny ← sadmāni ← sadman
• [noun], accusative, plural, neuter
• “seat; house; stable; dwelling.”

• urviyā
• [adverb]
• “wide; widely.”

• sukratur ← sukratuḥ ← sukratu
• [noun], nominative, singular, feminine
• “wise.”

• dhāt ← dhā
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

अध अधुना अस्य इन्द्रस्य बृहत् महत् असुर्यम् असुरहननकुशलं बलं मन्ये स्तौमि। मन्यतिः स्तुतिकर्मा । स चेन्द्रः यानि कर्माणि दाधार धारयति तानि नकिः आ मिनाति न कश्चिदपि हिनस्ति । कानि पुनस्तानि । उच्यते । दिवेदिवे प्रतिदिनं वृत्रेणावृतः सूर्यो दर्शतः दर्शनीयः भूत् भवति । आवरकस्यासुरस्य वधेन सूर्यं प्रकाशितवानित्येकं कर्म । सुक्रतुः शोभनकर्मा स इन्द्रः ‘सद्मानि भुवनानि उर्विया उरूणि विस्तीर्णानि वि धात् व्यधात् अकार्षीत् । इदमपरं कर्म। एतदादीनि बहूनि कर्माणि कृतवानित्यर्थः ॥

English translation:

“I now glorify his vast and asura-destroying (vigour); those exploits that he has determined (to achieve) no one can resist; (by him) the sun was made daily visible; and he, the doer of great deeds, spread out the spacious regions (of the universe).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The sun was made visible: an allusion to Indra breaking asunder the clouds

Therefore I think his lordly power to be lofty. Those things that he upholds, no one alters.
Day after day the sun becomes visible. The strong-willed one distributed the seats widely.

Yea, mighty I esteem his Godlike nature: none hindereth what he hath once determined.
Near and afar he spread and set the regions, and every day the Sun became apparent.

Darum meine ich: Seine Asuramacht ist groß. Was er bestimmt hat, das vereitelt keiner. Tag für Tag wird die Sonne sichtbar. Der Wohlverständige hat die Wohnsitze weit hin verteilt.

Drum halte ich für gross sein göttlich Wesen, was er gegründet, niemand kann’s verderben; An jedem Tage ward die Sonne sichtbar; schön wirkend theilte weit er aus die Sitze.

Поэтому я считаю: велика его асурская сила,
Что он определил, никто не помешает этому.
День за днем появляется солнце.
Обладатель благой силы духа широко распределим места поселений.

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह राजा कैसा होवे, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजन् ! जैसे (दर्शतः) देखने वा पूछने योग्य (सुक्रतुः) शुभ कर्म करनेवाला (सूर्यः) सूर्य (दिवेदिवे) प्रतिदिन जो (अस्य) इसके (बृहत्) बड़े (असुर्यम्) मेघ के सम्बन्धी का और (यानि) जिन वायुदलों का (दाधार) धारण करता है और इसको (नकिः) नहीं (आ, मिनाति) नष्ट करता है और (उर्विया) पृथिवी के साथ (सद्मानि) स्थानों को (धात्) धारण करता है, वैसे आप (वि, भूत्) होते हैं (अधा) इसके अनन्तर ऐसे हुए आपको राजा मैं (मन्ये) मानता हूँ ॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे सूर्य प्रतिदिन मेघ को धारण करके वर्षा के पृथिवी और पृथिवीस्थ पदार्थों का नाश नहीं करके धारण करता है, वैसे ही राज्य को धारण करके सुख को वर्षा के प्रजा के साथ न्यायकर्मों को राजा धारण करे ॥२॥

अन्वय: हे राजन् ! यथा दर्शतः सुक्रतुः सूर्यो दिवेदिवे यदस्य बृहदसुर्यं यानि च दाधारैनं नकिरा मिनाति। उर्विया सह सद्मानि धात् तथा भवान् वि भूत्। अधैवम्भूतं त्वां राजानमहं मन्ये ॥२॥

पुनः स राजा कीदृशो भवेदित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अधा) आनन्तर्ये। अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (मन्ये) (बृहत्) महत् (असुर्यम्) असुरस्य मेघस्येदम् (अस्य) (यानि) वायुदलानि (दाधार) दधाति (नकिः) न (आ) (मिनाति) हिनस्ति (दिवेदिवे) प्रतिदिनम् (सूर्यः) सविता (दर्शतः) द्रष्टव्यः प्रष्टव्यो वा (भूत्) भवति (वि) (सद्मानि) स्थानानि (उर्विया) पृथिव्या सह (सुक्रतुः) शोभनकर्मा (धात्) दधाति ॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा सविता प्रतिदिनं मेघं धृत्वा वर्षित्वा पृथिवीं तत्रस्थान् पदार्थांश्चाऽहिंसित्वा धरति तथैव राज्यं धृत्वा सुखं वर्षित्वा प्रजया सह न्यायकर्माणि राजा दधीत ॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा सूर्य प्रत्येक दिवशी मेघांद्वारे वृष्टी करून पृथ्वी व पृथ्वीवरील पदार्थांचा नाश न करता त्यांना धारण करतो तसेच राज्य धारण करून सुखाची वृष्टी करून राजाने प्रजेबरोबर न्यायाने वागावे. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अद्या᳓ चिन् नू᳓ चित् त᳓द् अ᳓पो नदी᳓नां
य᳓द् आभियो अ᳓रदो गातु᳓म् इन्द्र
नि᳓ प᳓र्वता अद्मस᳓दो न᳓ सेदुस्
त्व᳓या दॄळ्हा᳓नि+ सुक्रतो र᳓जांसि

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
adyá ← adyá (invariable)

ápaḥ ← ápas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

cit ← cit (invariable)

cit ← cit (invariable)

nadī́nām ← nadī́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

nú ← nú (invariable)

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ābhyaḥ ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:F, number:PL}

áradaḥ ← √rad- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

gātúm ← gātú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

admasádaḥ ← admasád- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ná ← ná (invariable)

ní ← ní (invariable)

párvatāḥ ← párvata- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

seduḥ ← √sad- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

dr̥ḷhā́ni ← √dr̥h- (root)
{case:NOM, gender:N, number:PL, non-finite:PPP}

rájāṁsi ← rájas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

sukrato ← sukrátu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tváyā ← tvám (pronoun)
{case:INS, number:SG}

अ॒द्य । चि॒त् । नु । चि॒त् । तत् । अपः॑ । न॒दीना॑म् । यत् । आ॒भ्यः॒ । अर॑दः । गा॒तुम् । इ॒न्द्र॒ ।
नि । पर्व॑ताः । अ॒द्म॒ऽसदः॑ । न । से॒दुः॒ । त्वया॑ । दृ॒ळ्हानि॑ । सु॒क्र॒तो॒ इति॑ सुऽक्रतो । रजां॑सि ॥

• adyā ← adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• cin ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• nū ← nu
• [adverb]
• “now; already.”

• cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• tad ← tat ← tad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• apo ← apaḥ ← apas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “work; deed.”

• nadīnāṃ ← nadīnām ← nadī
• [noun], genitive, plural, feminine
• “river; nadī; nadī [word]; Premna spinosa Roxb..”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• ābhyo ← ābhyaḥ ← idam
• [noun], dative, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• arado ← aradaḥ ← rad
• [verb], singular, Imperfect
• “dig.”

• gātum ← gātu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “path; way.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• parvatā ← parvatāḥ ← parvata
• [noun], nominative, plural, masculine
• “mountain; Parvata; parvata [word]; Parvata; Parvata; rock; height.”

• admasado ← admasadaḥ ← admasad
• [noun], nominative, plural, masculine

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• sedus ← seduḥ ← sad
• [verb], plural, Perfect indicative
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• tvayā ← tvad
• [noun], instrumental, singular
• “you.”

• dṛﾱhāni ← dṛḍhāni ← dṛh
• [verb noun], nominative, plural
• “fixate; strengthen.”

• sukrato ← sukratu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “wise.”

• rajāṃsi ← rajas
• [noun], nominative, plural, neuter
• “powder; menorrhea; dust; Rajas; atmosphere; rajas; pollen; passion; rajas [word]; sindūra; rust; tin; impurity; dark; sky.”

हे इन्द्र अद्या चित् अद्यापि नू चित् पुरापि तव नदीनां संबन्धि तदपः कर्म वर्तते । आभ्यः नदीभ्यः गातुं मार्गम् अरदः प्रवहनार्थं व्यलिख इति यत् कर्म तत्सर्वदानुपक्षीणं सद्वर्तत इत्यर्थः । अपि च त्वदाज्ञया पर्वताः गिरयः नि षेदुः निषण्णाः । उत्पतनं परित्यज्य क्वचिदेव स्थाने नैश्चल्येनोपविष्टा बभूवुः । अद्मसदो न । अद्म अदनीयमन्नम् । तदर्थं सीदन्तः पुरुषा इव । यथा ते भोजनार्थं नैश्चल्येनासते तथेत्यर्थः । अतः कारणात् हे सुक्रतो शोभनकर्मन्निन्द्र त्वया रजांसि सर्वे लोकाः दृळ्हानि दृंहितानि स्थिरीकृताः आसन् ।

English translation:

“At present, verily as of old, that act, (the liberation) of the rivers, is effective; whereby you have directed them on their course; the mountains have settled (at your command) like (men) seated at their meals; doer of great deeds, by you have the worlds been rendered stationary.”

Even today, even now, this is the labor of the rivers, since you dug out a way for them, Indra.
The mountains settled down like (flies) settling on food. By you were the airy realms fixed fast, o you of strong will.

E’en now endures thine exploit of the Rivers, when, Indra, for their floods thou clavest passage.
Like men who sit at meat the mountains settled: by thee, Most Wise! the regions were made steadfast.

Heute wie immerdar besteht diese Arbeit der Flüsse, da du, Indra, ihnen die Bahn furchtest. Die Berge setzten sich nieder wie Fliegen. Von dir, du Wohlverständiger, sind die Räume gefestigt.

Jetzt bleibt und immer dieses Werk der Ströme, als du, o Indra, ihnen brachst die Bahnen; Die Berge setzten sich wie Tischgenossen; den Luftkreis hast schönwirkend du befestigt.

И сегодня, и сейчас (продолжается) эта деятельность рек,
Потому что ты, Индра, пробуравил им путь.
Уселись горы, словно сотрапезники.
Тобой, о обладатель благой силы духа, укреплены пространства.

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सुक्रतो) श्रेष्ठ कर्मों को उत्तम प्रकार जाननेवाले (इन्द्र) सूर्य के समान वर्त्तमान ! (चित्) जैसे सूर्य (गातुम्) भूमि का (अरदः) आकर्षण करता है तथा (नदीनाम्) नदियों के समीप से (अपः) जलों का आकर्षण करता है और (यत्) जो (आभ्यः) इन नदियों से खैंचता (तत्) वह (चित्) भी वर्षता है, वैसे (अद्याः) आज आप (नू) शीघ्र करिये और जैसे सूर्य से (रजांसि) लोकविशेष (दृळ्हानि) धारण किये गये, वैसे आज (अद्मसदः) उत्तम प्रकार खाने योग्य में स्थित होनेवाले (पर्वताः) मेघ (न) जैसे वैसे (त्वया) रक्षक वा स्वामी आपसे प्रजा और राजजन (नि, सेदुः) स्थित होते हैं ॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। हे राजन् !जैसे सूर्य सम्पूर्ण पदार्थों से आठ महीने रस धारण करके मेघमण्डल में स्थापित करके वर्षाओं में वर्षाके प्रजाओं को सुखी करता है, वैसे आप आठ मासों में प्रजाओं से कर लेकर वर्षाकाल में देवें ॥३॥

अन्वय: हे सुक्रतो इन्द्र ! चित् सूर्यो गातुमरदो नदीनां सकाशादपोऽरदो यदाभ्योऽरदस्तच्चिद्वर्षति तथाऽद्या त्वं नू विधेहि। यथा सूर्येण रजांसि दृळ्हानि धृतानि तथाऽद्याऽद्मसदः पर्वता न त्वया प्रजा राजजनाश्च निषेदुः ॥३॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अद्या) अत्र संहितायामिति दीर्घः। (चित्) इव (नू) सद्यः। अत्र ऋचि तुनुघेति दीर्घः। (चित्) अपि (तत्) तानि (अपः) जलानि (नदीनाम्) (यत्) (आभ्यः) नदीभ्यः (अरदः) विलिखत्याकर्षति (गातुम्) भूमिम् (इन्द्र) सूर्य इव वर्तमान (नि) (पर्वताः) मेघाः (अद्मसदः) येऽद्मस्वत्तव्येषु सीदन्ति (न) इव (सेदुः) सीदन्ति (त्वया) रक्षकेण पतिना सह (दृळ्हानि) धृतानि (सुक्रतो) सुष्ठुकर्मप्रज्ञ (रजांसि) लोकविशेषाणि ॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। हे राजन् ! यथा सूर्योऽखिलेभ्यः पदार्थेभ्योऽष्टौ मासान् रसं धृत्वा मेघमण्डले संस्थाप्य वर्षासु वर्षयित्वा प्रजाः सुखयति तथा त्वमष्टसु मासेषु प्रजाभ्यः करं हृत्वा चातुर्मास्ये दद्याः ॥३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. हे राजा ! जसा सूर्य संपूर्ण पदार्थांपासून आठ महिने रस धारण करून मेघमंडलात स्थापन करून पाऊस पाडतो व प्रजेला सुखी करतो तसे तू आठ महिने प्रजेकडून कर घेऊन चातुर्मासात (पावसाळ्यात) त्यांना मदत कर. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

सत्य᳓म् इ᳓त् त᳓न् न᳓ त्वा᳓वाँ अन्यो᳓ अस्ति
इ᳓न्द्र देवो᳓ न᳓ म᳓र्तियो जिया᳓यान्
अ᳓हन्न् अ᳓हिम् परिश᳓यानम् अ᳓र्णो
अ᳓वासृजो अपो᳓ अ᳓छा समुद्र᳓म्

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; repeated line
genre M

Morph
anyáḥ ← anyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asti ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ít ← ít (invariable)

ná ← ná (invariable)

satyám ← satyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tvā́vān ← tvā́vant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

jyā́yān ← jyā́yaṁs- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mártyaḥ ← mártya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

áhan ← √han- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

áhim ← áhi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

árṇaḥ ← árṇas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

pariśáyānam ← √śī- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

ácha ← ácha (invariable)

apáḥ ← áp- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

asr̥jaḥ ← √sr̥j- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

áva ← áva (invariable)

samudrám ← samudrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

स॒त्यम् । इत् । तत् । न । त्वाऽवा॑न् । अ॒न्यः । अ॒स्ति॒ । इन्द्र॑ । दे॒वः । न । मर्त्यः॑ । ज्याया॑न् ।
अह॑न् । अहि॑म् । प॒रि॒ऽशया॑नम् । अर्णः॑ । अव॑ । अ॒सृ॒जः॒ । अ॒पः । अच्छ॑ । स॒मु॒द्रम् ॥

• satyam ← satya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “true; real; real; faithful; good.”

• it ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• tan ← tat ← tad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• tvāvāṃ ← tvāvat
• [noun], nominative, singular, masculine

• anyo ← anyaḥ ← anya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• astīndra ← asti ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• astīndra ← indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• devo ← devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• martyo ← martyaḥ ← martya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “man; people; martya [word]; Earth.”

• jyāyān ← jyāyas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “better; elder; greater; bigger.”

• ahann ← ahan ← han
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• ahim ← ahi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “snake; lead; nāga; Nāga; ahi [word]; Vṛtra.”

• pariśayānam ← pariśī ← √śī
• [verb noun], accusative, singular
• “surround; besiege.”

• arṇo ← arṇaḥ ← arṇas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “body of water; water.”

• ‘vāsṛjo ← avāsṛjaḥ ← avasṛj ← √sṛj
• [verb], singular, Imperfect
• “free; shoot; ejaculate.”

• apo ← apaḥ ← ap
• [noun], accusative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• acchā
• [adverb]
• “towards; accha [prefix].”

• samudram ← samudra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “ocean; Samudra; sea; samudra [word]; four.”

हे इन्द्र वक्ष्यमाणं तत् सत्यमित् सत्यमेव नानृतम् । त्वावान् त्वत्सदृशः अन्यः देवः न अस्ति । त्वत्सदृशोऽन्यः मर्त्यः मनुष्योऽपि न एव विद्यते । ज्यायान् अधिकोऽपि देवो मनुष्यो वा न खल्वस्ति । इति यद्गीयते तत्सत्यमेवेत्यर्थः । अपि च त्वम् अर्णः उदकं परिशयानं परिवृत्य शयानम् अहिम् मेघम् अहन् अवधीः । हत्या च समुद्रम् अन्तरिक्षं जलधिं वा अच्छ अभिमुख्येन अपः उदकानि अवासृजः अवाङ्मुखतया विसृष्टवानसीत्यर्थः ।

English translation:

“Verily it is the truth, Indra, that there is no other such as you, no god nor mortal is (your) superior; you have slain Ahi obstructing the waters, you have set them free (to flow) to the ocean.”

This is really true: there exists no other like you. Indra, no god nor mortal is greater.
You smashed the serpent that lay around the flood; you sent the waters surging toward the sea.

This is the truth, none else is like thee, Indra, no God superior to thee, no mortal.
Thou slewest Ahi who besieged the waters, and lettest loose the streams to hurry seaward.

Wahr ist das: Nicht ist ein anderer dir gleich, Indra, kein Gott noch Sterblicher ist größer. Du erschlugst den Drachen, der die Flut umlagerte; du ließest die Gewässer zum Meere laufen.

Das ist gewiss, kein andrer ist, wie du bist, kein Gott, o Indra, und kein Mensch ist besser; Den Drachen schlugst du, der die Flut umlagert, die Wasser liessest rinnen du zum Meere.

Ведь это истинно: нет другого, подобного тебе,
Большего (чем ты), о Индра, бога или смертного.
Ты убил змея, запрудившего поток,
Ты выпустил воды течь к морю.

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

फिर ईश्वर कैसा है, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) सूर्य्य के सदृश अपने से प्रकाशमान जगदीश्वर ! जिससे आपसे बनाया गया सूर्य्य (परिशयानम्) चारों ओर से सोते हुए से (अहिम्) व्याप्त होनेवाले मेघ का (अहन्) नाश करता है और (अर्णः) भ्रमर पड़ते जल वा अन्य (अपः) जलों और (समुद्रम्) सागर वा अन्तरिक्ष को (अच्छा) उत्तम प्रकार (अव, असृजः) उत्पन्न करता है, इससे (अन्यः) और (त्वावान्) आपके सदृश कोई भी दूसरा (ज्यायान्) बड़ा नहीं है (न) न (देवः) विद्वान् वा प्रकाशमान और (न) न (मर्त्यः) साधारण मनुष्य (अस्ति) है (तत्) वह (सत्यम्) श्रेष्ठों में श्रेष्ठ (इत्) ही है ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जिस जगदीश्वर ने जगत् के पालन के लिये आकर्षण करने और वृष्टि तथा प्रकाश करनेवाला सूर्य्य और मेघ बनाया, इस कारण से जगदीश्वर के तुल्य कोई भी नहीं है, फिर अधिक कहाँ से हो, यह सत्य जानिये ॥४॥

अन्वय: हे इन्द्र ! यतस्त्वया निर्मितस्सविता परिशयानमहिमहन्नर्णोऽपः समुद्रमच्छाऽवाऽसृजस्तस्मादन्यस्त्वावान् कोऽप्यन्यो ज्यायान्नास्ति न देवो न मर्त्त्यश्चास्तीति तत्सत्यमिदेवास्ति ॥४॥

पुनरीश्वरः कीदृशोऽस्तीत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सत्यम्) सत्सु साधु (इत्) एव (तत्) (न) निषेधे (त्वावान्) त्वया सदृशः (अन्यः) भिन्नः (अस्ति) (इन्द्र) सूर्य्य इव स्वप्रकाशमान जगदीश्वर (देवः) विद्वान् प्रकाशमानो लोको वा (न) (मर्त्यः) (ज्यायान्) महान् (अहन्) हन्ति (अहिम्) व्याप्नुवन्तं मेघम् (परिशयानम्) सर्वतः शयानमिव (अर्णः) उदकम् (अव) (असृजः) सृजति (अपः) जलानि (अच्छा) सम्यक्। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (समुद्रम्) सागरमन्तरिक्षं वा ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! येन जगत्पालनायाकर्षको वृष्टिप्रकाशकरः सूर्यो निर्मितो मेघश्च तस्माज्जगदीश्वरेण तुल्यः कोऽपि नास्ति कुतोऽधिक इति तथ्यं विजानीत ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! ज्या जगदीश्वराने जगाचे पालन करण्यासाठी वृष्टी करणारा मेघ व प्रकाश देणारा आकर्षणयुक्त सूर्य उत्पन्न केलेले आहेत, त्यामुळे जगदीश्वरासारखे कोणीही नाही तर त्याच्यापेक्षा अधिक कोणी कसा असू शकेल? हे सत्य जाणा. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तुव᳓म् अपो᳓ · वि᳓ दु᳓रो वि᳓षूचीर्
इ᳓न्द्र दॄळ्ह᳓म्+ अरुजः प᳓र्वतस्य
रा᳓जाभवो ज᳓गतश् चर्षणीनां᳓
साकं᳓ सू᳓र्यं जन᳓यन् द्या᳓म् उषा᳓सम्

Strata
Normal on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
apáḥ ← áp- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

dúraḥ ← dvā́r- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

ví ← ví (invariable)

víṣūcīḥ ← víṣvañc- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

arujaḥ ← √ruj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

dr̥ḷhám ← √dr̥h- (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, non-finite:PPP}

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

párvatasya ← párvata- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

abhavaḥ ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

carṣaṇīnā́m ← carṣaṇí- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

jágataḥ ← jágat- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

rā́jā ← rā́jan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dyā́m ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

janáyan ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

sākám ← sākám (invariable)

sū́ryam ← sū́rya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

uṣā́sam ← uṣás- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

त्वम् । अ॒पः । वि । दुरः॑ । विषू॑चीः । इन्द्र॑ । दृ॒ळ्हम् । अ॒रु॒जः॒ । पर्व॑तस्य ।
राजा॑ । अ॒भ॒वः॒ । जग॑तः । च॒र्ष॒णी॒नाम् । सा॒कम् । सूर्य॑म् । ज॒नय॑न् । द्याम् । उ॒षस॑म् ॥

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• apo ← apaḥ ← ap
• [noun], accusative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• duro ← duraḥ ← dvār
• [noun], accusative, plural, feminine
• “door; means.”

• viṣūcīr ← viṣūcīḥ ← viṣvañc
• [noun], accusative, plural, feminine
• “dispersed; viṣvañc [word].”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• dṛﾱham ← dṛḍha
• [noun], accusative, singular, neuter
• “hard; intense; firm; fixed; resolute; mesomorphic; grim; dṛḍha [word]; rainproof; sturdy; shut; firm; insoluble; strong; tough; tight.”

• arujaḥ ← ruj
• [verb], singular, Imperfect
• “break; bend.”

• parvatasya ← parvata
• [noun], genitive, singular, masculine
• “mountain; Parvata; parvata [word]; Parvata; Parvata; rock; height.”

• rājābhavo ← rāja ← rājan
• [noun], masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• rājābhavo ← abhavaḥ ← bhū
• [verb], singular, Imperfect
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• jagataś ← jagataḥ ← jagant
• [noun], genitive, singular, neuter
• “universe; Earth; world; people; Jagatī; Loka; animal; being.”

• carṣaṇīnāṃ ← carṣaṇīnām ← carṣaṇi
• [noun], genitive, plural, feminine
• “people.”

• sākaṃ ← sākam
• [adverb]
• “together; jointly; simultaneously.”

• sūryaṃ ← sūryam ← sūrya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• janayan ← janay ← √jan
• [verb noun], nominative, singular
• “cause; give birth; produce; beget; generate; originate; create; create; make.”

• dyām ← div
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• uṣāsam ← uṣas
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

हे इन्द्र त्वं दुरः वृत्रेणावृताः अपः विषूचीः विविधमञ्चन्त्यो यथा सर्वतः प्रसृता भवन्ति तथा वि असृजः । यतस्त्वं पर्वतस्य पर्ववतो मेघस्य दृळ्हं दृढमपां बन्धकप्रदेशम् अरुजः अभाङ्क्षीः । अपि च त्वं जगतः संबन्धिनीनां चर्षणीनां प्रजानां राजाभवः अधिपतिर्भवसि । किं कुर्वन् । सूर्यं द्यां द्युलोकम् उषसं च तमसा प्रावृतम् एतत्त्रितयं साकं युगपदेव जनयन् प्रादुर्भावयन् । प्रकाशयन्नित्यर्थः ॥ ॥ २ ॥

English translation:

“You have set the obstructed waters free o flow in all directions; you have fractured the solid (barrier) of the cloud; you are lord over the people of the world, making manifest together the sun, the sky, and the dawn.”

You (sent) forth the waters, (opened) wide the doors in every direction. Indra, you broke the fastness of the mountain.
You became the king of the moving world and of the settled domains, begetting at once the sun, heaven, and dawn.

Indra, thou breakest up the floods and portals on all sides, and the firmness of the mountain.
Thou art the King of men, of all that liveth, engendering at once Sun, Heaven, and Morning.

Du ließest die Gewässer durch die Tore nach allen Seiten laufen. Indra, du sprengtest die Feste des Berges auf. Du wardst König über die Welt, über die Völker, der du miteinander Sonne, Himmel, Morgenröte erschufest.

Du brachst des Wassers mannichfache Thore, die Feste auch des Wolkenfelsens, Indra, Du warst der Welt und aller Menschen König und schufest Sonne, Himmel, Morgenröthe.

Ты (выпустил течь) воды через врата во все стороны.
О Индра, ты проломил твердь горы;
Ты стал царем живого мира, (царем) народов,
Одновременно порождая солнце, небо, Ушас.

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• ब्राह्म्युष्णिक्
• ऋषभः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) अत्यन्त ऐश्वर्य्य के देनेवाले जगदीश्वर ! जैसे सूर्य्य (पर्वतस्य) मेघ के (दृळ्हम्) दृढ़ भाग को भङ्ग करता और (विषूचीः) व्याप्त (दुरः) द्वारों को प्रकाशित करता हुआ (अपः) जलों वा प्राणों को (वि) विशेष कर वर्षाता है तथा (जगतः) संसार के (चर्षणीनाम्) मनुष्यों का (राजा) राजा होता है, वैसे (त्वम्) आप (सूर्य्यम्) सूर्य्य और (द्याम्) प्रकाश को और (उषासम्) दिन के मुख प्रभात को (जनयन्) उत्पन्न करते हुए सबके (साकम्) साथ व्याप्त हुए दुःख को (अरुजः) नष्ट कीजिये और संसार के मनुष्यों के राजा (अभवः) हूजिये ॥५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! जो सूर्य आदि का उत्पन्न करनेवाला, प्रकाशक और धारण करनेवाला तथा सम्पूर्ण पदार्थों में व्याप्त जगदीश्वर है, उसकी आत्मा के साथ निरन्तर उपासना करो ॥५॥ इस सूक्त में इन्द्र, राजा, सूर्य, और ईश्वर के गुणों का वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की इससे पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह तीसवाँ सूक्त और दूसरा वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे इन्द्र ! यथा सूर्य्यः पर्वतस्य दृळ्हं रुजति विषूचीर्दुरः प्रकाशयन्नपो वि वर्षयति जगतश्चर्षणीनां राजा भवति तथा त्वं सूर्य्यं द्यामुषासं च जनयन्त्सर्वैः साकं व्याप्तः सन् दुःखमरुजो जगतश्चर्षणीनाञ्च राजाऽभवः ॥५॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) (अपः) जलानि प्राणान् वा (वि) (दुरः) द्वाराणि (विषूचीः) व्याप्तानि (इन्द्र) परमैश्वर्यप्रद जगदीश्वर (दृळ्हम्) ध्रुवम् (अरुजः) रुज (पर्वतस्य) मेघस्य (राजा) (अभवः) भवसि (जगतः) संसारस्य (चर्षणीनाम्) मनुष्याणाम् (साकम्) सह (सूर्य्यम्) (जनयन्) उत्पादयन् (द्याम्) प्रकाशम् (उषासम्) दिनमुखं प्रभातम् ॥५॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्या ! यः सूर्यादीनामुत्पादकः प्रकाशको धर्त्ता सर्वेषु व्याप्तो जगदीश्वरोऽस्ति तमात्मना सह सततमुपासीध्वमिति ॥५॥ अत्रेन्द्रराजसूर्य्येश्वरगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति त्रिंशत्तमं सूक्तं द्वितीयो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो ! जो सूर्य इत्यादींचा उत्पन्नकर्ता, प्रकाशक व धारक आणि संपूर्ण पदार्थांमध्ये व्याप्त जगदीश्वर आहे त्याची अंतःकरणपूर्वक उपासना करा. ॥ ५ ॥