०२७

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

कि᳓म् अस्य म᳓दे कि᳓म् उ अस्य पीता᳓व्
इ᳓न्द्रः कि᳓म् अस्य सखिये᳓ चकार
र᳓णा वा ये᳓ निष᳓दि किं᳓ ते᳓ अस्य
पुरा᳓ विविद्रे कि᳓म् उ नू᳓तनासः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

kím ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

kím ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

máde ← máda- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

pītaú ← pītí- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

u ← u (invariable)

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

cakāra ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kím ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sakhyé ← sakhyá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

kím ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

niṣádi ← niṣád- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

ráṇāḥ ← ráṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vā ← vā (invariable)

yé ← yá- (pronoun)

kím ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

nū́tanāsaḥ ← nū́tana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

purā́ ← purā́ (invariable)

u ← u (invariable)

vividre ← √vid- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

किम् । अ॒स्य॒ । मदे॑ । किम् । ऊं॒ इति॑ । अ॒स्य॒ । पी॒तौ । इन्द्रः॑ । किम् । अ॒स्य॒ । स॒ख्ये । च॒का॒र॒ ।
रणाः॑ । वा॒ । ये । नि॒ऽसदि॑ । किम् । ते । अ॒स्य॒ । पु॒रा । वि॒वि॒द्रे॒ । किम् । ऊं॒ इति॑ । नूत॑नासः ॥

• kim ← ka
• [noun], accusative, singular, neuter
• “what; who; ka [pronoun].”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• made ← mada
• [noun], locative, singular, masculine
• “drunkenness; mada; estrus; excitement; sexual arousal; alcohol; musth; mad; mada; ecstasy; pride; drink; joy; arrogance; vivification.”

• kim ← ka
• [noun], accusative, singular, neuter
• “what; who; ka [pronoun].”

• v ← u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• pītāv ← pītau ← pīti
• [noun], locative, singular, feminine
• “drinking; haritāla.”

• indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• kim ← ka
• [noun], accusative, singular, neuter
• “what; who; ka [pronoun].”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• sakhye ← sakhi
• [noun], dative, singular, masculine
• “friend; companion; sakhi [word].”

• cakāra ← kṛ
• [verb], singular, Perfect indicative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• raṇā ← raṇāḥ ← raṇa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “battle; fight; pleasure; joy; war; combat.”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• niṣadi ← niṣad
• [noun], locative, singular, feminine

• kiṃ ← kim ← ka
• [noun], accusative, singular, neuter
• “what; who; ka [pronoun].”

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• purā
• [adverb]
• “once; earlier; first; purā [indecl.].”

• vividre ← vid
• [verb], plural, Perfect indicative
• “find; detect; marry; get; think.”

• kim ← ka
• [noun], accusative, singular, neuter
• “what; who; ka [pronoun].”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• nūtanāsaḥ ← nūtana
• [noun], nominative, plural, masculine
• “new; fresh; recent; contemporary; present(a); first.”

भरद्वाज ऋषिः फलविलम्बनासहिष्णुः सन् अनयेन्द्रमाक्षिपति । अस्य सोमस्य मदे सति इन्द्रः किं चकार कृतवान् । किमु किंच अस्य सोमस्य पीतौ पाने सति किं चकार । अस्य सोमस्य सख्ये सखित्वे किं चकार । पानात् पूर्वम् इन्द्रः सोमेन सह वसतीत्यर्थः । अस्य सोमस्य निषदि गृहे रणा वा ये स्तोतारश्च सन्ति ते स्तोतारः पुरा पूर्वं हे इन्द्र ते त्वत्तः किं विविद्रे किं लेभिरे । नूतनास: नूतना इदानींतनाः स्तोतारश्च किमु लेभिरे ॥

English translation:

“What has Indra done in the exhilaration of this (Soma)? What has he done on quaffing this (libation)? What has he done in friendship for this (Soma)? What have former, what have recent adorers obtained from you in the chamber of this (libation)?”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The ṛṣi is expressing his impatience at the dealing of the reward of his praises; in the next stanza, he recants

What did Indra create in the exhilaration of it, what at the drinking of it? what in the fellowship of it?
Or those [=priests] who were there with joy at the installation of it— what did those previous ones acquire? what do the current ones?

This vs. is structured by the extreme repetition of kím, found 5 times in interlocking sets. In the 1st hemistich 3 occur in the phrase kím (u) asya LOC. The 1st 2 are initial in the 1st pāda and immediately after the caesura, while the third one, rather than opening the 2nd pāda, gives the impression of syncopation by being placed after pāda-initial índraḥ. The third pāda has the sequence in scrambled order: … LOC kím (té) asya, with the tonic prn. té incongruously inserted. The last kím u, in pāda d, lacks both asya and the LOC, but clearly is conjoined with kím in pāda c with the rest of the phrase construction truncated.

There are many possible ways to interpr. this construction. The first question is whether kím is a question particle or a neut. interrogative prn. (see, e.g., Etter, Fragesätze, 75, 124-25), or indeed if some of the occurrences are one, some the other. I am firmly of the opinion that, simply on rhetorical grounds, the number of repetitions favors a referential prn. for all, rather than a particle. Moreover, vs. 2 offers a concrete answer to the question “what?” — namely sát ‘being, what exists’ — in the same number and in the same positions as kím in vs. 1. The responsion could hardly be more complete. Another question is whether pāda a should be read independently, as containing two parallel nominal clauses, with the hemistich-final verb only having domain over pāda b, or whether the verb should be read with the whole hemistich. Because of the parallelism of the kím (u) asya phrases I opt for the latter solution, as does Geldner

Another curiosity is the fact that asya is unaccented in all its occurrences.

Unaccented forms of this pronoun should be anaphoric, with a referent preceding in the discourse, but of course in the 1st vs. of the hymn there is no preceding discourse.

However, the first two locatives, in pāda a, establish without doubt the identity of the referent – soma: “in the exhilaration (máde) of it” and “in the drinking (pītaú) of it” could refer to nothing else in the universe of RVic discourse. See the numerous examples of máde sómasya (generally in that order) in Lubotsky, beginning with I.46.12; the loc. of pītí- is almost confined to our passage, but the dat. phrase sómasya pītáye is almost inescapable (see again Lubotsky). The 2nd set of locatives, sakhyé ‘in the fellowship’ and niṣádi ‘in the installation’ are less clearly typed for soma – and in fact the latter might sidetrack us to Agni and his ritual installation – but by that time the soma context has been unequivocally established. The unusual application of ní √sad to soma simply shows the frequent secondary fusion of the two principal ritual divinities/substances.

The first hemistich is otherwise unproblematic, but the second one raises some further questions. The first word, ráṇā, is taken by the Pp as nom. pl. ráṇāḥ in pausa, an interpr. followed by the standard treatments. By this interpr. these “joys” are the subj. of vividre in the main cl. Both act. and mid. forms of this pf. are normally transitive, and so the question should be “what did the previous joys find, what the new ones?” See Geldner’s “Oder was seine guten Launen bei der (Opfer)sitzung sind, was haben die … erreicht?” But this does not make a lot of sense to me: in what way are “joy” agents here? Oldenberg seems to get out of this semantic problem by taking the verb as a sort of pass./intrans. with gen. asya as the experiencer (presumably referring to Indra) and kím as a predicate nominative: “oder die Freuden, die bei (seinem, des Soma) Sichniederlassen …, als was sind diese ihm eignen … erfahren?” But besides forcing an unnatural sense on the verb, it assumes a different referent for asya in c from the referents of the 3 occurrences in ab (as does Geldner’s). My own interpr. is based on a different analysis of ráṇā — as the instr. sg. of the root noun rán-, attested as dat. sg. ráṇe, loc. sg. rán, and indeed (pace Grassmann) as this same instr. sg. in IX.7.7 (see Oldenberg ZDMG 63 [1909]: 289 = KlSch 305). (Note that with the elim. of the supposed nom. pl. in our passage, the stem ráṇa- is entirely singular, save for a single late loc. pl. ráṇeṣu [X.120.5], quite possibly confected to produce a Triṣṭubh cadence from sg. ráṇe.) With ráṇā otherwise interpr., the subj. of vividre is open. I supply “priests” (or a similar group of mortal devotees of Indra); cf. nū́tanāsaḥ in similar usage in nearby VI.21.5 and the similarly contrastive expression pū́rvebhir ṛ́ṣibhiḥ … nū́tanair utá in I.1.2. One problem remains, however. By my interpr. asya in c has the same referent as the other 3 exx. in ab, and like them it is construed with a loc., here niṣádi: the insistent repetitive pattern of the vs. imposes this reading. But asya is stationed in the main clause, as marked by the immediately preceding té, correlative with yé in the nominal relative cl. (cf. the whole pāda ráṇā vā yé niṣádi kíṃ té asya), though it should precede kíṃ té. (Geldner’s rendering cited above also has this problem, though he construes asya with ráṇā(ḥ), not niṣádi.) I can only explain this by assuming that acdg. to the pattern established in ab, kím (x) asya LOC, kím here has carried the pronoun asya along with it into the main cl., even though the constituency is in all cases asya LOC. _________ 04-05
Hoffmann (Injunk. 163-64) tr. and discusses this pair of vss., with special reference to the change from augmented to injunctive verbs.

WHAT deed hath Indra done in the wild transport, in quaffing or in friendship with, the Soma?
What joys have men of ancient times or recent obtained within the chamber of libation?

Was hat Indra im Rausche dieses Soma und was bei seinem Trunk, was in seinem Bunde getan? Oder was seine guten Launen bei der Opfersitzung sind, was haben die vordem und was neuerdings erreicht?

Was hat in dieses Soma’s Rausch und Trunke Indra vollbracht? und was mit ihm im Bunde? Was haben seine Freuden hier beim Schmause zuvor gewirkt? und was die gegenwärt’gen?

Что в опьянении им и что при питье его,
Что сделал Индра в союзе с ним?
Или же (те) состояния радости, которые (бывают) при осаждении (его),
Что раньше они означали для него и что теперь?

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• स्वराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

अब आठ ऋचावाले सत्ताईसवें सूक्त का प्रारम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में प्रश्नों को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे वैद्यराज ! (इन्द्रः) दुःख के नाश करनेवाले ने (अस्य) इसके (मदे) आनन्द में (किम्) क्या (चकार) किया (अस्य) इसके (पीतौ) पान करने में (किम्) क्या (उ) ही किया (अस्य) इसके (सख्ये) मित्रपने में क्या किया और (ये) जो (वा) वा (निषदि) बैठते हैं जिसमें उस गृह में (रणाः) रमते हुए (अस्य) इसके (पुरा) सम्मुख (किम्) क्या (विविद्रे) जानते हैं और (किम्) क्या (उ) और (नूतनासः) नवीन जन जानते हैं (ते) वे (किम्) क्या अनुष्ठान करते हैं ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में सोमलताआदि के रस के पानविषयक प्रश्न हैं, उनके उत्तर अगले मन्त्र में जानने चाहिये ॥१॥

अन्वय: हे वैद्यराजेन्द्रोऽस्य मदे किं चकार। अस्य पीतौ किमु चकारास्य सख्ये किं चकार ये वा निषदि रणा अस्य पुरा किं विविद्रे किमु नूतनासो विविद्रे ते किमनुतिष्ठन्ति ॥१॥

अथात्र प्रश्नानाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (किम्) (अस्य) (मदे) आनन्दे (किम्) (उ) (अस्य) (पीतौ) (इन्द्रः) दुःखविदारकः (किम्) (अस्य) (सख्ये) मित्रत्वे (चकार) (रणाः) रममाणाः (वा) (ये) (निषदि) (किम्) (ते) (अस्य) (पुरा) (विविद्रे) विदन्ति (किम्) (उ) (नूतनासः) ॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्र सोमलतादिरसपानविषयाः प्रश्नाः सन्ति तेषामुत्तराण्युत्तरस्मिन् मन्त्रे ज्ञेयानि ॥१॥

या सूक्तात इंद्र, ईश्वर, राजा व प्रजेच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात सोमलता इत्यादी रसपानाविषयी प्रश्न आहेत, त्यांची उत्तरे पुढील मंत्रातून जाणावी. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

स᳓द् अस्य म᳓दे स᳓द् उ अस्य पीता᳓व्
इ᳓न्द्रः स᳓द् अस्य सखिये᳓ चकार
र᳓णा वा ये᳓ निष᳓दि स᳓त् ते᳓ अस्य
पुरा᳓ विविद्रे स᳓द् उ नू᳓तनासः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

máde ← máda- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

pītaú ← pītí- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

sát ← √as- 1 (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

sát ← √as- 1 (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

u ← u (invariable)

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

cakāra ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sakhyé ← sakhyá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

sát ← √as- 1 (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

niṣádi ← niṣád- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

ráṇāḥ ← ráṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sát ← √as- 1 (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vā ← vā (invariable)

yé ← yá- (pronoun)

nū́tanāsaḥ ← nū́tana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

purā́ ← purā́ (invariable)

sát ← √as- 1 (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

u ← u (invariable)

vividre ← √vid- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

सत् । अ॒स्य॒ । मदे॑ । सत् । ऊं॒ इति॑ । अ॒स्य॒ । पी॒तौ । इन्द्रः॑ । सत् । अ॒स्य॒ । स॒ख्ये । च॒का॒र॒ ।
रणाः॑ । वा॒ । ये । नि॒ऽसदि॑ । सत् । ते । अ॒स्य॒ । पु॒रा । वि॒वि॒द्रे॒ । सत् । ऊं॒ इति॑ । नूत॑नासः ॥

• sad ← sat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “good; good; real; existent; virtuous; sat [prefix]; real.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• made ← mada
• [noun], locative, singular, masculine
• “drunkenness; mada; estrus; excitement; sexual arousal; alcohol; musth; mad; mada; ecstasy; pride; drink; joy; arrogance; vivification.”

• sad ← sat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “good; good; real; existent; virtuous; sat [prefix]; real.”

• v ← u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• pītāv ← pītau ← pīti
• [noun], locative, singular, feminine
• “drinking; haritāla.”

• indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• sad ← sat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “good; good; real; existent; virtuous; sat [prefix]; real.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• sakhye ← sakhi
• [noun], dative, singular, masculine
• “friend; companion; sakhi [word].”

• cakāra ← kṛ
• [verb], singular, Perfect indicative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• raṇā ← raṇāḥ ← raṇa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “battle; fight; pleasure; joy; war; combat.”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• niṣadi ← niṣad
• [noun], locative, singular, feminine

• sat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “good; good; real; existent; virtuous; sat [prefix]; real.”

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• purā
• [adverb]
• “once; earlier; first; purā [indecl.].”

• vividre ← vid
• [verb], plural, Perfect indicative
• “find; detect; marry; get; think.”

• sad ← sat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “good; good; real; existent; virtuous; sat [prefix]; real.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• nūtanāsaḥ ← nūtana
• [noun], nominative, plural, masculine
• “new; fresh; recent; contemporary; present(a); first.”

एवमाक्षिप्त इन्द्रस्तस्मा ऋषय ईप्सितं धनं प्रददौ । तदनन्तरमृषिरिन्द्रसकाशात् संपूर्णकामः सन् पुरा यान्युपालम्भप्रतिपादकानि वाक्यान्युवाच इदानीं तानि निराकरोति । इन्द्रः अस्य सोमस्य मदे सत् शुभं कर्म चकार । अस्य सोमस्य पीतौ पाने सत् शुभं कर्म चकार । अस्य सख्ये सत् शुभं कर्म चकार । ये रणा वा स्तोतारश्च ते निषदि गृहे । यज्ञगृह इत्यर्थः । पुरा पूर्वं हे इन्द्र ते त्वत्तः सत् शुभं कर्म विविद्रे लेभिरे । नूतनासः इदानींतनाः स्तोतारः सदु शुभमेव कर्म लेभिरे ॥

English translation:

“Verily, in the exhilaration of this (Soma) Indra has done a good deed; on quaffing the libation (he has done) a good deed; (he has done) a good deed in friendship for this Soma; former as well as recent adorers have obtained good of you in the chamber (of the libation).”

Indra created what exists in the exhilaration of it, what exists at the drinking of it; what exists in the fellowship of it.
Or those [=priests] who were there with joy at the installation of it—the previous ones acquired what exists; the current ones what exists. ᳓

In its wild joy Indra hath proved him faithful, faithful in quaffing, faithful in its friendship.
His truth is the delight that in this chamber the men of old and recent times have tasted.

Das Wahre hat er im Rausche dieses Soma, das Wahre bei seinem Trunk, das Wahre hat Indra in seinem Bunde getan. Oder was seine guten Launen bei der Opfersitzung sind, die haben vordem das Wahre und neuerdings das Wahre erreicht.

Heil hat in dessen Rausch und dessen Trunke Indra vollbracht, und Heil mit ihm im Bunde; Heil haben seine Freuden bei dem Schmause zuvor gewirkt und Heil die gegenwärt’gen.

Благо в его опьянении и благо при питье его,
Благо сделал Индра в союзе с ним.
Или же (те) состояния радости, которые (бывают) при осаждении (его),
Благо раньше они означали для него и благо теперь.

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• स्वराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

अब किस किस द्रव्य का सेवन करना चाहिये, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे जिज्ञासु जनो ! (इन्द्रः) पूर्ण विद्यावला वैद्य (अस्य) इस सोमलता आदि बड़ी ओषधि समूह के (मदे) आनन्द में (सत्) प्रमाद से रहित सत्य ज्ञान (चकार) करे और (अस्य) इसके (पीतौ) पान करने में (सत्) प्रमाद से रहित सत्य ज्ञान को (उ) भी करे और (अस्य) इसके (सख्ये) मित्रपने में (सत्) प्रमादरहित सत्य ज्ञान को करे (ये, वा) अथवा जो (निषदि) बैठते हैं जिसमें उस गृह अर्थात् बैठक में (रणाः) रमते हुए(अस्य) इसके (सत्) प्रमादरहित सत्य ज्ञान को (विविद्रे) प्राप्त होते हैं (ते) वे (पुरा) पहिले (नूतनासः) नवीन जन (सत्) प्रमादरहित सत्य ज्ञान को (उ) ही प्राप्त होते हैं ॥२॥

भावार्थभाषाः - मनुष्य लोग मादक द्रव्य के सेवन का त्याग करके सर्वदा बुद्धि, बल, आयु और पराक्रम के बढ़ानेवालों का सेवन करें, जिससे सदा ही सुख बढ़े ॥२॥

अन्वय: हे जिज्ञासवः ! इन्द्रोऽस्य मदे सच्चकार। अस्य पीतौ सदु चकार। अस्य सख्ये सच्चकार। ये वा निषदि रणाः सन्तोऽस्य सद्विविद्रे ते पुरा नूतनासः सदु विविद्रे ॥२॥

अथ किं किं द्रव्यं सेवनीयमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सत्) प्रमादरहितं सत्यं ज्ञानम् (अस्य) सोमलतादिमहौषधिगणस्य (मदे) आनन्दे (सत्) यथार्थम् (उ) (अस्य) (पीतौ) पाने (इन्द्रः) पूर्णविद्यो वैद्यः (सत्) (अस्य) (सख्ये) (चकार) (रणाः) रममाणाः (वा) (ये) (निषदि) निषीदन्ति यस्मिंस्तस्मिन् गृहे (सत्) (ते) (अस्य) (पुरा) (विविद्रे) लभन्ते (सत्) (उ) (नूतनासः) ॥२॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैर्मादकद्रव्यसेवनं विहाय सर्वदा बुद्धिबलायुःपराक्रमवर्धकानि सेव्यन्तां येन सदैव सुखं वर्द्धेत ॥२॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी मादक द्रव्याचा त्याग करून सदैव बुद्धी, बल, आयु व पराक्रम वाढविणाऱ्या पदार्थांचे ग्रहण करावे, ज्यामुळे सदैव सुख वाढते. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

नहि᳓ नु᳓ ते महिम᳓नः समस्य
न᳓ मघवन् मघवत्त्व᳓स्य विद्म᳓
न᳓ रा᳓धसो-राधसो नू᳓तनस्य
इ᳓न्द्र न᳓किर् ददृश इन्द्रियं᳓ ते

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
mahimánaḥ ← mahimán- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

nahí ← nahí (invariable)

nú ← nú (invariable)

samasya ← sama- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

maghavan ← maghávan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

maghavattvásya ← maghavattvá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

ná ← ná (invariable)

vidmá ← √vid- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)

nū́tanasya ← nū́tana- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

rā́dhaso-rādhasaḥ ← rā́dhas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

dadr̥śe ← √dr̥ś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

indriyám ← indriyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

nákiḥ ← nákiḥ (invariable)

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

न॒हि । नु । ते॒ । म॒हि॒मनः॑ । स॒म॒स्य॒ । न । म॒घ॒ऽव॒न् । म॒घ॒व॒त्ऽत्वस्य॑ । वि॒द्म ।
न । राध॑सःऽराधसः । नूत॑नस्य । इन्द्र॑ । नकिः॑ । द॒दृ॒शे॒ । इ॒न्द्रि॒यम् । ते॒ ॥

• nahi
• [adverb]

• nu
• [adverb]
• “now; already.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• mahimanaḥ ← mahiman
• [noun], genitive, singular, masculine
• “greatness; power; mahiman.”

• samasya ← sama
• [noun], genitive, singular, masculine
• “like; like; alike(p); level; symmetrical; balanced; average; same; regular; impartial; imperturbable; even; sama [word]; every(a); accurate; identical; fair; equal; synonymous; changeless; whole; exact; calm; straight; even; wide.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• maghavan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; maghavan [word].”

• maghavattvasya ← maghavat ← maghavan
• [noun], masculine
• “big.”

• maghavattvasya ← tvasya ← tva
• [noun], genitive, singular, neuter
• “state; quality; cause; reason.”

• vidma ← vid
• [verb], plural, Perfect indicative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• rādhaso ← rādhasaḥ ← rādhas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

• rādhaso ← rādhasaḥ ← rādhas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

• nūtanasyendra ← nūtanasya ← nūtana
• [noun], genitive, singular, neuter
• “new; fresh; recent; contemporary; present(a); first.”

• nūtanasyendra ← indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• nakir
• [adverb]
• “not.”

• dadṛśa ← dadṛśe ← dṛś
• [verb], singular, Perfect indicative
• “see; observe; view; visit; look; learn; meet; read; teach; examine; watch; see; notice; perceive; diagnose; travel to; show; detect; know; know; understand; understand; follow.”

• indriyaṃ ← indriyam ← indriya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “sense organ; Indriya; sense; power; semen; indriya [word]; mind; penis; manfulness; force.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

हे मघवन् धनवन्निन्द्र ते त्वदीयस्य समस्य समस्तस्य महिमनः महिम्नो महिमानं नहि विद्म वयं न जानीमः । नुशब्दः पूरणः । तथा मघवत्त्वस्य त्वदीयस्य धनिकत्वस्य च वयं न जानीमः । नूतनस्य स्तुत्यस्य राधसोराधसः त्वदीयं सर्वं धनं च न जानीमः । सर्वत्र द्वितीयार्थे षष्ठी । हे इन्द्र ते त्वदीयम् इन्द्रियं सामर्थ्यं नकिर्ददृशे केनापि न दृश्यते ॥

English translation:

“We acknowledge no one, Maghavan, of greatness equal to yours, nor one of like affluence, nor one of equally glorifiable riches, none has (such as) your power been ever seen (in any other).”

But yet we do not know your whole greatness, nor bounteousness, o bounteous one,
nor every current benefit (of yours). O Indra, your (whole) Indrian
strength has not shown itself.

All thy vast power, O Maghavan, we know not, know not the riches of thy full abundance.
No one hath seen that might of thine, productive of bounty every day renewed, O Indra.

Denn noch kennen wir nicht deine ganze Größe nach Freigebigkeit, du Freigebiger, noch jede neueste Wohltat von dir. Deine Indrakraft hat sich noch nicht gezeigt, Indra.

Denn nicht erkannten deine ganze Grösse, und deine ganze Macht wir, o du mächt’ger, Noch alle deine gegenwärt’gen Gaben; niemand durchschaute, Indra, deine Stärke.

Ведь и сейчас ни всего твоего величия
Мы не знаем, ни проявления щедрости, о щедрый,
Ни каждого (твоего) теперешнего дарения.
О Индра, твоя сила Индры еще не проявилась.

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर मनुष्यों को किसका ध्यान करना चाहिये, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मघवन्) न्याय से इकट्ठे किये हुए धन से युक्त (इन्द्र) अत्यन्त ऐश्वर्य के देनेवाले ! जिन (ते) आपकी (महिमनः) महिमा का और (समस्य) तुल्यता का कोई (नु) भी (नहि) नहीं (ददृशे) देखा जाता है तथा हम लोग (मघवत्त्वस्य) बहुत धन से युक्तपने के तुल्य कुछ भी (न) नहीं (विद्म) जानें और (नूतनस्य) नवीन (राधसोराधसः) धन-धन के तुल्य (नकिः) नहीं देखा जाता है और (ते) आपका (इन्द्रियम्) इन्द्रिय (न) नहीं देखा जाता है, उनकी उपासना को हम लोग करें ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जिसकी महिमा के समान महिमा, ऐश्वर्यसामर्थ्य के समान सामर्थ्य और स्वरूप नहीं विद्यमान है, उसी सर्वव्यापक, सर्वान्तर्यामी, जगदीश्वर का निरन्तर ध्यान करो ॥३॥

अन्वय: हे मघवन्निन्द्र ! यस्य ते महिमनः समस्य कश्चिन्नु नहि ददृशे वयं मघवत्त्वस्य तुल्यं किंचिदपि न विद्म नूतनस्य राधसोराधसः समः नकिर्ददृशे ते तवेन्द्रियं न ददृशे तस्योपासनं वयं कुर्वीमहि ॥३॥

पुनर्मनुष्यैः किं ध्येयमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (नहि) (नु) (ते) (महिमनः) (समस्य) तुल्यस्य (न) (मघवन्) न्यायोपार्जितधनयुक्त (मघवत्त्वस्य) बहुधनयुक्तानां भावस्य (विद्म) विजानीयाम (न) (राधसोराधसः) धनस्यधनस्य (नूतनस्य) नवीनस्य (इन्द्र) परमैश्वर्यप्रदेश्वर (नकिः) (ददृशे) दृश्यते (इन्द्रियम्) (ते) तव ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यस्य महिम्नः समो महिमैश्वर्यसामर्थ्येन समं सामर्थ्यमाकृतिश्च न विद्यते तमेव सर्वव्यापकं सर्वान्तर्यामिनं जगदीश्वरं सततं ध्यायत ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! ज्याच्या महानतेप्रमाणे महानता नाही व ऐश्वर्य सामर्थ्याप्रमाणे सामर्थ्य व स्वरूप विद्यमान नाही त्याच सर्वव्यापक, सर्वांतर्यामी जगदीश्वराचे निरंतर ध्यान करा. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

एत᳓त् तिय᳓त् त इन्द्रिय᳓म् अचेति
ये᳓ना᳓वधीर् वर᳓शिखस्य शे᳓षः
व᳓ज्रस्य य᳓त् ते नि᳓हतस्य शु᳓ष्मात्
स्वना᳓च् चिद् इन्द्र परमो᳓ ददा᳓र

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
aceti ← √cit- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:PASS}

etát ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

indriyám ← indriyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

tyát ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ávadhīḥ ← √vadhⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

śéṣaḥ ← śéṣas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

varáśikhasya ← varáśikha- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yéna ← yá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

níhatasya ← √han- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

śúṣmāt ← śúṣma- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vájrasya ← vájra- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

cit ← cit (invariable)

dadā́ra ← √dr̥- ~ dr̥̄- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

paramáḥ ← paramá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

svanā́t ← svaná- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

ए॒तत् । त्यत् । ते॒ । इ॒न्द्रि॒यम् । अ॒चे॒ति॒ । येन॑ । अव॑धीः । व॒रऽशि॑खस्य । शेषः॑ ।
वज्र॑स्य । यत् । ते॒ । निऽह॑तस्य । शुष्मा॑त् । स्व॒नात् । चि॒त् । इ॒न्द्र॒ । प॒र॒मः । द॒दार॑ ॥

• etat ← etad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• tyat ← tyad ← tya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “that.”

• ta ← te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• indriyam ← indriya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “sense organ; Indriya; sense; power; semen; indriya [word]; mind; penis; manfulness; force.”

• aceti ← cit
• [verb], singular, Aorist passive
• “notice; observe; attend to; intend.”

• yenāvadhīr ← yena ← yad
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• yenāvadhīr ← avadhīḥ ← vadh
• [verb], singular, Athematic is aor. (Ind.)
• “kill; assail; kick; māray; destroy; beat.”

• varaśikhasya ← varaśikha
• [noun], genitive, singular, masculine

• śeṣaḥ ← śeṣas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “offspring.”

• vajrasya ← vajra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “vajra; Vajra; vajra; vajra; lightning; abhra; vajramūṣā; diamond; vajra [word]; vajrakapāṭa; vajra; vaikrānta.”

• yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• nihatasya ← nihan ← √han
• [verb noun], genitive, singular
• “kill; cure; māray; destroy; remove; attack; beat; obviate; beat; destroy; assail; overpower; hurt.”

• śuṣmāt ← śuṣma
• [noun], ablative, singular, masculine
• “vigor; energy; fire; hiss; courage.”

• svanāc ← svanāt ← svana
• [noun], ablative, singular, masculine
• “noise; sound; svan.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• paramo ← paramaḥ ← parama
• [noun], nominative, singular, masculine
• “extreme; best; excellent; highest; highest; devoted(p); maximal; distant; parama [word]; very; farthermost.”

• dadāra ← dṛ
• [verb], singular, Perfect indicative
• “burst; burst.”

हे इन्द्र येन वीर्येण वरशिखस्य । वरशिखो नाम कश्चिदसुरः । तस्य शेषः शेषांसि पुत्रान्। शेष इत्यपत्यनामैतत् । अवधीः अहिंसीः ते त्वदीयम् एतत्त्यत् तदिदम् इन्द्रियं वीर्यम् अचेति अस्माभिरज्ञायि । हे इन्द्र यत् यस्मात् शुष्मात् बलात् निहतस्य प्रेरितस्य त्वदीय वज्रस्य स्वनाच्चित् ध्वनेरेव परमः वरशिखस्य पुत्राणां मध्ये बलाद्याधिक्येनोत्कृष्टः कश्चित् पुत्रः ददार अदीर्यत ॥

English translation:

“Such as your power (is) it has been comprehended (by us) as that wherewith you have slain the race of Varaśikha, when the boldest (of them) was demolished by the noise of your thunderbolt hurled with (all your) force.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Varaśikha: name of an asura; or, perhaps, the name of a people

(But) there has appeared just that Indrian strength of yours with which you smashed the posterity of Varaśikha,
when from the blast of your mace when it was smashed down, from just its sound, their farthest (division) shattered, Indra.

This one great power of thine our eyes have witnessed, wherewith thou slewest Varasikha’s children,
When by the force of thy descending thunder, at the mere sound, their boldest was demolished.

Jetzt hat sich deine Indrakraft sehen lassen, mit der du die Nachkommenschaft des Varasikha erschlagen hast, als vor der Wucht der niedergeschlagenen Keule, vor ihrem bloßen Sausen, das entfernteste Treffen zerstob, o Indra.

Jetzt sah man diese deine Indrastärke, mit der du schlugst des Varaçikha Anhang, Als vor Gewalt und Dröhnen deines Blitzes, den, Indra, du entsandt, auch barst der letzte.

Вот обнаружилась эта твоя сила Индры,
Благодаря которой ты убил потомство Варашикхи,
Когда от напора опущенной тобой ваджры,
От одного звона (ее), о Индра, разлетелись самые отдаленные (ряды врагов).

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर राजा और प्रजा को कैसा वर्त्ताव करना चाहिये, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) सूर्य के समान राजन् ! (परमः) श्रेष्ठ आप (यत्) जिसको (ददार) विदीर्ण करते हैं (त्यत्) उस (एतत्) इसको (ते) आपकी (वज्रस्य) बिजुली के समीप से (निहतस्य) गिराये गए का (इन्द्रियम्) मन (अचेति) जनाता है (येन) जिससे (वरशिखस्य) श्रेष्ठ शिखावाले (ते) आपका (शेषः) शेष है और आप (अवधीः) नाश करें और बिजुली (चित्) जैसे (शुष्मात्) बल और शोषण से (स्वनात्) शब्द से भय देती है, वैसे ही आप दुष्टों को भयभीत करिये ॥४॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जो राजा बिजुली के समान पराक्रमी, विज्ञान को बढ़ानेवाला, न्याय के व्यवहार में सूर्य के सदृश प्रकाशित होता है, वही राजाओं में शिरोमणि समझना चाहिए ॥४॥

अन्वय: हे इन्द्र ! परमो भवान् यद्ददार त्यदेतत्ते वज्रस्य सकाशान्निहतस्येन्द्रियमचेति येन वरशिखस्य ते शेषस्त्वमवधीर्विद्युच्चिच्छुष्मात् स्वनाद्भाययति तथैव त्वं दुष्टान्त्सभयान् कुर्याः ॥४॥

पुनाराजप्रजाः कथं वर्तेरन्नित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (एतत्) (त्यत्) तत् (ते) तव (इन्द्रियम्) (अचेति) चेतयति (येन) (अवधीः) हन्यात् (वरशिखस्य) वरा श्रेष्ठा शिखा यस्य तस्य (शेषः) (वज्रस्य) विद्युतः (यत्) (ते) तव (निहतस्य) निपतितस्य (शुष्मात्) बलाच्छोषणात् (स्वनात्) शब्दात् (चित्) इव (इन्द्र) सूर्य इव राजन् (परमः) श्रेष्ठः (ददार) विदृणाति ॥४॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यो राजा विद्युद्वत्पराक्रमी विज्ञानवर्धको न्यायव्यवहारे सूर्यवत्प्रकाशते स एव राजशिरोमणिर्विज्ञेयः ॥४॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जो राजा विद्युतप्रमाणे पराक्रमी, विज्ञानवर्धक, न्याय व्यवहारात सूर्याप्रमाणे तेजस्वी असतो तोच राजांमध्ये शिरोमणी समजला पाहिजे. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

व᳓धीद् इ᳓न्द्रो वर᳓शिखस्य शे᳓षो
ऽभ्यावर्ति᳓ने चायमाना᳓य शि᳓क्षन्
वृची᳓वतो य᳓द् धरियूपी᳓यायां
ह᳓न् पू᳓र्वे अ᳓र्धे भिय᳓सा᳓परो द᳓र्त्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śéṣaḥ ← śéṣas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vádhīt ← √vadhⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

varáśikhasya ← varáśikha- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

abhyāvartíne ← abhyāvartín- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

cāyamānā́ya ← cāyamāná- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

śíkṣan ← √śak- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT, mood:DES}

hariyūpī́yāyām ← hariyūpī́yā- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

vr̥cī́vataḥ ← vr̥cī́vant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

áparaḥ ← ápara- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

árdhe ← árdha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

bhiyásā ← bhiyás- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

dárt ← √dr̥- ~ dr̥̄- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

hán ← √han- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

pū́rve ← pū́rva- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

वधी॑त् । इन्द्रः॑ । व॒रऽशि॑खस्य । शेषः॑ । अ॒भि॒ऽआ॒व॒र्तिने॑ । चा॒य॒मा॒नाय॑ । शिक्ष॑न् ।
वृ॒चीव॑तः । यत् । ह॒रि॒यू॒पीया॑याम् । हन् । पूर्वे॑ । अर्धे॑ । भि॒यसा॑ । अप॑रः । दर्त् ॥

• vadhīd ← vadhīt ← vadh
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “kill; assail; kick; māray; destroy; beat.”

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• varaśikhasya ← varaśikha
• [noun], genitive, singular, masculine

• śeṣo ← śeṣaḥ ← śeṣas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “offspring.”

• ‘bhyāvartine ← abhyāvartine ← abhyāvartin
• [noun], dative, singular, masculine
• “Abhyāvartin.”

• cāyamānāya ← cāyamāna
• [noun], dative, singular, masculine
• “Abhyāvartin.”

• śikṣan ← śikṣ
• [verb noun], nominative, singular
• “help; give.”

• vṛcīvato ← vṛcīvataḥ ← vṛcīvant
• [noun], accusative, plural, masculine

• yaddhariyūpīyāyāṃ ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• yaddhariyūpīyāyāṃ ← hariyūpīyāyām ← hariyūpīyā
• [noun], locative, singular, feminine

• han
• [verb], singular, Present injunctive
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• pūrve ← pūrva
• [noun], locative, singular, neuter
• “aforesaid(a); antecedent; previous(a); first; eastern; former(a); pūrva [word]; age-old; anterior; bygone; fore(a); predictive; firstborn; easterly; instrumental.”

• ardhe ← ardha
• [noun], locative, singular, neuter
• “one-half; ardha [word].”

• bhiyasāparo ← bhiyasā ← bhiyas
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “fear.”

• bhiyasāparo ← aparaḥ ← apara
• [noun], nominative, singular, masculine
• “other; another(a); following; western; future; apara [word]; elder; remaining; some(a); later(a); back(a).”

• dart ← dṛ
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “burst; burst.”

पूर्वोक्तमेवार्थमनया विवृणोति । अयम् इन्द्रः चायमानाय चयमानस्य राज्ञः पुत्राय अभ्यावर्तिने एतन्नामकाय राज्ञे शिक्षन् ईप्सितानि वसूनि प्रयच्छन् वरशिखस्य असुरस्य शेष पुत्रान् वधीत् अवधीत् । अहिंसीत् । वरशिखस्य पुत्रान् कथमवधीदित्युच्यते । यत् यदा अयमिन्द्रः हरियूपीयायाम् । हरियूपीया नाम काचिन्नदी काचिन्नगरी वा । तस्यां पूर्वे अर्धे प्राग्भागे स्थितान् वृचीवतः । वृचीवान् नाम वरशिखस्य कुलोत्पन्नः पूर्वः । तद्रोत्रजान् वरशिखस्य पुत्रान् हन् अवधीत् तदा अपरः अपरभागे स्थितः वरशिखस्य श्रेष्ठः पुत्रः भियसा भीत्या दर्त् दीर्णोऽभूत् ॥ ॥ २३ ॥

English translation:

“Favouring Abhyāvartin, the son of Cāyamāna, Indra destroyed the varaśikha (people), killng the descendants of Vṛcīvat, (who were stationed) on the Hariyūpīya, on the eastern part, while the western (troop) was scattered through fear.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Abhyāvartin, Cāyamāna: names of rājās. Vṛcīvat is the first-born of the sons of varaśikha, thereafter others are named. Hariyūpīya is the name of either a river or a city

Indra smashed the posterity of Varaśikha, doing his best for Abhyāvartin Cāyamāna,
when at the Hariyūpīyā (River) he smashed the Vr̥cīvants in the front division, and the rear (division) shattered from fear.

Abhyāvartin Cāyamāna is the subj. of the dānastuti in vs. 8.

As in VI.20.10, this vs. contains a 3rd sg. root aor. dart with retained (or restored) final cluster -rt, even though such retentions are supposedly only licit if the

-t belongs to the root. I argued ad VI.20.10 that the sandhi situation there favored the retention of the cluster (before following dh- [← *h-]). I suggest that our form here has been adopted from that passage, since verse-final position would not favor the retention. Another passage containing dart that seems dependent on VI.20.10 is I.174.2b, identical to VI.20.10c, though in I.174.2 dart must be a 2nd sg., and so is doubly illicit.

In aid of Abhyavartin Cayamana, Indra destroyed the seed of Varasikha.
At Hariyupiya he smote the vanguard of the Vrcivans, and the rear fled frighted.

Indra erschlug die Nachkommen des Varasikha für Abhyavartin, den Sohn des Cayamana, um ihm einen Dienst zu leisten, als er an der Hariyupiya die Vricivat´s im vorderen Treffen schlug und das hintere Treffen vor Schreck zerstob.

Indra erschlug des Varaçikha Anhang, dem Abhjavartin Tschajamana helfend, Als die Vritschivats in Harijupija du vorne schlugst, voll Angst zerstob der Nachtrab.

Убил Индра потомство Варашикхи,
Стараясь для Абхьявартина, сына Чаяманы,
Когда у Хариюпийи он разбил передний ряд
Вричиватов, а задний рассыпался от страха.

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह कैसा है, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (यत्) जो (शेषः) अवशिष्ट (इन्द्रः) सूर्य (वृचीवतः) अविद्या का छेदन प्रशंसित जिसके उस (वरशिखस्य) श्रेष्ठ शिखावाले के समान मेघ के (अभ्यावर्त्तिने) चारों ओर घूमनेवाले के लिये जैसे वैसे (चायमानाय) सत्कार करनेवाले के लिये (शिक्षन्) विद्या देता हुआ (भियसा) भय से (हरियूपीयायाम्) विचारशील मनुष्यों की इच्छा करते हुओं की पान क्रिया में (पूर्वे) सन्मुख (अर्द्धे) अर्द्धभाग में (हन्) नाश करता वा (वधीत्) नाश करे (अपरः) अन्य बिजुलीरूप अग्नि उसको (दर्त्) विदीर्ण करता है, वैसे वर्त्तमान उपदेश का हम लोग सत्कार करें ॥५॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य पूर्व अवस्था में विद्वानों से विद्या ग्रहण करके बुरे व्यसनों का त्याग करके उत्तमस्वभावयुक्त होते हैं, वे अधर्माचरण से डरते हैं ॥५॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यद्यः शेष इन्द्रस्सूर्यो वृचीवतो वरशिखस्याऽभ्यावर्त्तिन इव चायमानाय शिक्षन् भियसा हरियूपीयायां पूर्वेऽर्द्धे हन् वधीत्, अपरो विद्युदग्निस्तं दर्त् दृणाति तथा वर्त्तमानमुपदेशकं वयं सत्कुर्याम ॥५॥

पुनः स कीदृश इत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वधीत्) हन्यात् (इन्द्रः) (वरशिखस्य) वरा शिखा यस्य तद्वत् मेघस्य (शेषः) यः शिष्यते (अभ्यावर्त्तिने) अभ्यावर्तितुं शीलं यस्य तस्मै (चायमानाय) सत्कर्त्रे (शिक्षन्) विद्यां ददन् (वृचीवतः) वृचिरविद्याछेदनं प्रशस्तं यस्य तस्य (यत्) यः (हरियूपीयायाम्) हरीन् मुनीनिच्छतां पीयायां पानक्रियायाम् (हन्) हन्ति (पूर्वे) सम्मुखे (अर्द्धे) (भियसा) भयेन (अपरः) (दर्त्) दृणाति ॥५॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्याः पूर्वे वयसि विद्वद्भ्यो विद्यां गृहीत्वा दुर्व्यसनानि हत्वा सुशीला भवन्ति तेऽधर्माचरणाद् बिभ्यति ॥५॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे पूर्वावस्थेत विद्वानांकडून विद्या ग्रहण करून वाईट व्यसनांचा त्याग करून उत्तम स्वभावयुक्त होतात ती अधर्माच्या आचरणाला घाबरतात. ॥ ५ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

त्रिंश᳓च्छतं वर्मि᳓ण इन्द्र साकं᳓
यव्या᳓वत्याम् पुरुहूत श्रवस्या᳓
वृची᳓वन्तः श᳓रवे प᳓त्यमानाः
पा᳓त्रा भिन्दाना᳓ निअर्था᳓नि आयन्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sākám ← sākám (invariable)

triṁśácchatam ← triṁśácchatam (invariable)
{gender:N}

varmíṇaḥ ← varmín- (nominal stem)
{case:NOM, number:PL}

puruhūta ← puruhūtá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

śravasyā́ ← śravasyā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

yavyā́vatyām ← yavyā́vatī- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

pátyamānāḥ ← √pat- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

śárave ← śáru- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

vr̥cī́vantaḥ ← vr̥cī́vant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

āyan ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

bhindānā́ḥ ← √bhid- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

nyarthā́ni ← nyarthá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

pā́trā ← pā́tra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

त्रिं॒शत्ऽश॑तम् । व॒र्मिणः॑ । इ॒न्द्र॒ । सा॒कम् । य॒व्याऽव॑त्याम् । पु॒रु॒ऽहू॒त॒ । श्र॒व॒स्या ।
वृ॒चीव॑न्तः । शर॑वे । पत्य॑मानाः । पात्रा॑ । भि॒न्दा॒नाः । नि॒ऽअ॒र्थानि॑ । आ॒य॒न् ॥

• triṃśacchataṃ ← triṃśat
• [noun], feminine
• “thirty; triṃśat [word].”

• triṃśacchataṃ ← śatam ← śata
• [noun], nominative, singular, neuter
• “hundred; one-hundredth; śata [word].”

• varmiṇa ← varmiṇaḥ ← varmin
• [noun], nominative, plural, masculine
• “armored.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• sākaṃ ← sākam
• [adverb]
• “together; jointly; simultaneously.”

• yavyāvatyām ← yavyāvatī
• [noun], locative, singular, feminine

• puruhūta
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; Vishnu.”

• śravasyā
• [noun], instrumental, singular, feminine

• vṛcīvantaḥ ← vṛcīvant
• [noun], nominative, plural, masculine

• śarave ← śaru
• [noun], dative, singular, feminine
• “arrow.”

• patyamānāḥ ← pat
• [verb noun], nominative, plural
• “fall down; drop; fly; issue; fall; fall; decay; hang down; banish; throw; lodge; disappear.”

• pātrā ← pātra
• [noun], accusative, plural, neuter
• “vessel; pātra [word]; authority; receptacle; pātra; vessel; cup; bowl; basket.”

• bhindānā ← bhindānāḥ ← bhid
• [verb noun], nominative, plural
• “break; incise; burst; divide; cut; cleave; destroy; cure; disturb; lance; break; distinguish; disclose; pierce; tear; separate; transgress; break open; scratch; penetrate; sever; bribe; grind; betray; fester; strike.”

• nyarthāny ← nyarthāni ← nyartha
• [noun], accusative, plural, neuter
• “failure.”

• āyan ← i
• [verb], plural, Imperfect
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

इदानीमुक्तमेवार्थं विवृणोति । हे पुरुहूत बहुभिराहूत इन्द्र श्रवस्या श्रवस्यया । श्रवोऽन्नं यशो वा । तद्वाञ्छया । युद्धे त्वां जित्वा अन्नं प्राप्नुयाम यशो वा प्राप्नुयामेति कामयमानाः शरवे हिंसायै । त्वां हिंसितुमित्यर्थः । पत्यमानाः अभिपतन्तोऽभिगच्छन्तः पात्रा पात्राणि यज्ञसाधनानि । भिन्दानाः भिन्दन्तः वर्मिणः कवचभृतः त्रिंशच्छतं त्रिंशदधिकशतसंख्याका: वृचीवन्तः वरशिखस्य पुत्राः साकं युगपदेव यव्यावत्यां पूर्वोक्तायां हरियूपीयायां न्यर्धानि अर्थशून्यानि आयन् अगच्छन् । विनाशं प्रापुरित्यर्थः ॥

English translation:

“Indra, the invoked of many, thirty hundred mailed warriors (were collected) together on the Yavyāvatī, to acquire glory, but the Vṛcīvats advancing in a hostile manner, and breaking the sacrificial vessels, went to (their own) annihilation.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Thirty hundred: triṃśac chatam varmiṇaḥ = triṃśada dhikaśatam, one hundred and thirty; kavacabhṛtas, wearers of breasplates or armour;

Yavyāvatī = same as hariyūpīya

O much-invoked Indra, at the Yavyāvatī (River), though they were a hundred thirty altogether and armor-clad, with a yen for fame,
the Vr̥cīvants, playing the lord’s role for an arrow, breaking their own “pots,” came to failed ends.

On the warriors’ slang in this vs. and the curiously literal attempts at interpreting pā́trā bhindānā́ḥ, see published introduction. and Oldenberg ad loc., Geldner n. 6d. For śárave páyamānāḥ see disc. ad X.27.6.

Three thousand, mailed, in quest of fame, together, on the Yavyavati, O much-sought Indra,
Vrcivan’s sons, falling before the arrow, like bursting vessels went to their destruction.

Hundertunddreißig gepanzerte Vricivat´s verfielen miteinander an der Yavyavati aus Ruhmsucht deinem Geschoß, o vielgerufener Indra; wie die, die ihre Geschirre zerbrechen, machten sie einen Fehlgang.

Gepanzerte Vritschivats hundertdreissig geschart voll Ruhmgier am Javjavatstrome, Begehrter Indra, stürzten ins Verderben, dem Pfeil erliegend, mit zerbrochner Rüstung.

Сто тридцать вричиватов со щитами, о Индра,
На (реке) Явьявати из стремления к славе, о многопризываемый,
Все вместе становясь добычей (твоего) выстрела,
Ушли в небытие, ломая сосуды.

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• ब्राह्म्युष्णिक्
• ऋषभः

फिर राजा को क्या करना चाहिये, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (पुरुहूत) बहुतों से स्तुति किये गये (इन्द्र) सेना के स्वामिन् ! (त्रिंशच्छतम्) तीस सैकड़े (वर्मिणः) कवच को धारण किये हुए (वृचीवन्तः) रोग से आच्छादित करते हुए (शरवे) हिंसन के लिये (पात्रा) शत्रुओं के वाहनों को (भिन्दानाः) विदीर्ण करते और (पत्यमानाः) पति के सदृश आचरण करते हुए (साकम्) साथ (यव्यावत्याम्) यवों से बने पदार्थों के पाक जिसमें उस सेना में सब लोग (श्रवस्या) अन्त में होनेवाले (न्यर्थानि) निश्चित अर्थ जिनमें उन प्रयोजनों को नहीं (आयन्) प्राप्त होते हैं, उनका आप सत्कार करिये ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! जो वीरपुरुष, राजविद्या में निपुण, कार्यों के आरम्भ में दृढ़प्रयोजन सिद्धवस्त्रोंवाले होवें, वे आपसे सेना में सत्कारपूर्वक रखने योग्य हैं ॥६॥

अन्वय: हे पुरुहूतेन्द्र !ये त्रिंशच्छतं वर्मिणो वृचीवन्तः शरवे पात्रा भिन्दानाः पत्यमानाः साकं व्यव्यावत्यां सर्वे श्रवस्या न्यर्थान्यायँस्तांस्त्वं सत्कुरु ॥६॥

पुना राज्ञा किं कर्त्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्रिंशच्छतम्) त्रिंशच्छतानि यस्मिन् (वर्मिणः) कवचिनः (इन्द्र) सेनेश (साकम्) (यव्यावत्याम्) यवे भवा यव्याः पाका विद्यन्ते यस्यां सेनायाम् (पुरुहूत) बहुभिः स्तुत (श्रवस्या) श्रवस्यन्ते भवानि (वृचीवन्तः) रोगाच्छादितवन्तः (शरवे) हिंसनाय (पत्यमानाः) पतिरिवाचरन्तः (पात्रा) शत्रूणां यानानि (भिन्दानाः) विदृणन्तः (न्यर्थानि) निश्चिता अर्था येषु प्रयोजनेषु तानि (आयन्) प्राप्नुवन्ति ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! ये वीरपुरुषा राजविद्याकुशला दृढारम्भप्रयोजनाः सिद्धवसनाः स्युस्ते भवता सेनायां सत्कृत्य रक्षितव्याः ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे राजा ! जे वीर पुरुष राजविद्येत कुशल व कार्याचा आरंभ करताना दृढ प्रयोजक, योग्य वस्त्रधारक असल्यास त्यांना सेनेत नियुक्त करून त्यांचा सत्कार कर. ॥ ६ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

य᳓स्य गा᳓वाव् अरुषा᳓ सूयवस्यू᳓
अन्त᳓र् ऊ षु᳓ च᳓रतो रे᳓रिहाणा
स᳓ सृ᳓ञ्जयाय तुर्व᳓शम् प᳓रादाद्
वृची᳓वतो दैववाता᳓य शि᳓क्षन्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
aruṣā́ ← aruṣá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

gā́vau ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

sūyavasyū́ ← sūyavasyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

yásya ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

antár ← antár (invariable)

cárataḥ ← √carⁱ- (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

rérihāṇā ← √rih- (root)
{case:NOM, gender:M, number:DU, tense:PRS, voice:MED}

sú ← sú (invariable)

u ← u (invariable)

adāt ← √dā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

párā ← párā (invariable)

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sŕ̥ñjayāya ← sŕ̥ñjaya- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

turváśam ← turváśa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

daivavātā́ya ← daivavātá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

śíkṣan ← √śak- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT, mood:DES}

vr̥cī́vataḥ ← vr̥cī́vant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

यस्य॑ । गावौ॑ । अ॒रु॒षा । सु॒य॒व॒स्यू इति॑ सु॒ऽय॒व॒स्यू । अ॒न्तः । ऊं॒ इति॑ । सु । चर॑तः । रेरि॑हाणा ।
सः । सृञ्ज॑याय । तु॒र्वश॑म् । परा॑ । अ॒दा॒त् । वृ॒चीव॑तः । दै॒व॒ऽवा॒ताय॑ । शिक्ष॑न् ॥

• yasya ← yad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• gāvāv ← gāvau ← go
• [noun], nominative, dual, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• aruṣā ← aruṣa
• [noun], nominative, dual, masculine
• “red; red.”

• sūyavasyū ← sūyavasyu
• [noun], nominative, dual, masculine

• antar
• [adverb]
• “inside; in; antar [word]; midmost; between; among.”

• ū ← u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• ṣu ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• carato ← carataḥ ← car
• [verb], dual, Present indikative
• “car; wander; perform; travel; bore; produce; make; dwell; dig; act; observe; enter (a state); observe; cause; crop; behave; practice; heed; process; administer.”

• rerihāṇā ← rerih ← √rih
• [verb noun], nominative, dual
• “lick.”

• sa
• [adverb]
• “with; little; together.”

• sṛñjayāya ← sṛñjaya
• [noun], dative, singular, masculine
• “Sṛñjaya.”

• turvaśam ← turvaśa
• [noun], accusative, singular, masculine

• parādād ← parādāt ← parādā ← √dā
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)

• vṛcīvato ← vṛcīvataḥ ← vṛcīvant
• [noun], accusative, plural, masculine

• daivavātāya ← daivavāta
• [noun], dative, singular, masculine

• śikṣan ← śikṣ
• [verb noun], nominative, singular
• “help; give.”

अरुषा अरुषौ रोचमानौ सुयवस्यू’ शोभनतृणानीच्छन्तौ रेरिहाणा लेलिहानौ पुनः पुनः घासमास्वादयन्तौ । यद्वा । गतिविशेषं कुर्वन्तौ । यस्य इन्द्रस्य संबन्धिनौ गावौ अश्वौ अन्तः द्यावापृथिव्योर्मध्ये अन्तरिक्षे चरतः गच्छतः । उ सु इतीमौ पूरणौ । सः इन्द्रः सृञ्जयाय एतन्नामकाय राज्ञे तुर्वशं राजानं परादात् प्रददौ । किं कुर्वन् । वृचीवतः वारशिखान् दैववाताय देववातवंशोत्पन्नायाभ्यावर्तिने राज्ञे शिक्षन् वशीकुर्वन् । तेषां धनानि प्रयच्छन्निति वा ॥

English translation:

“He whose bright prancing horses, delighted with choice fodder, proceed between (heaven and earth), gave up Turvaśa to Sṛñjaya, subjecting the Vṛcīvats to the descendant of Devavāta (Abhyāvartin).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Sṛñjaya: there are several princes with this name in the purāṇas; one of them, the son of Haryaśva, was one of the five Pāñcāla princes; the name is also that of a people, probably in the same direction, the northwest of India, or towards the Punjab (Viṣṇu Purān.a)

He for whom the two ruddy cows [=rivers?], seeking good pasturage, acted the go-between as they licked each other again and again,
he handed Turvaśa and the Vr̥cīvants over to Sr̥ñjaya, doing his best for the son of Devavāta.

The purport of this vs. and the referent of yásya in pāda are disputed. As Geldner points out (n. 7), Sāyaṇa. thinks ab refers to Indra and his two fallow bays, while Geldner thinks yásya refers to Śṛñjaya found in c and marks the beginning of the dānastuti. I agree with Sāyaṇa. that Indra is the referent of yásya, but not that the two cows are really his two horses. As noted in the published introduction, I instead assume gā́vau refers to the two rivers found in vss. 5 (Hariyūpīyā) and 6 (Yavyāvatī). A strikingly similar expression refers unequivocally to two rivers in the famous hymn III.33 (Viśvāmitra and the Rivers): III.33.1 gā́veva śubhré mātárā rihāṇé “licking each other like two mother cows (their calves)” (cf. also III.33.3). The only problem is that though, in this gender-variable stem, du. gā́vau can be either masc. or fem. (for the latter, see gā́vā in III.33.1 just cited), one of the du. adjectives in our passage, aruṣā́, should be masc., since the fem. of this stem is áruṣī, which in fact appears with pl. gó- in I.92.1-2: gā́vó ’ruṣīḥ, áruṣīr gā́ḥ. I can only assume that since the rest of this dual NP (gā́vau … sūyavasyū́… rérihāṇā) could be either masc. or fem., aruṣā́was just slotted in, esp. because it looks like a possible fem. du. Alternatively, Michael Weiss suggests that aruṣā́could in fact be feminine and an archaism, since the devī́- inflection of thematic color adjectives is an innovation.

The verb antár … cárataḥ is somewhat difficult to interpr. This lexeme generally refers to a journey between two locations – often of Agni’s journey as messenger between heaven and earth. Here no locations are specified, and, assuming the correctness of my identification of the dual subject as the rivers of vss. 5-6 (not a certain assumption), it is two rivers that must be performing the action. Perhaps the verb is reciprocal, expressing action between the two subjects: “(the two rivers) go back and forth one to the other,” but this would leave yásya without an obvious role in the clause. Instead I take yásya as the beneficiary of the action (that is, as if an honorary dative) and assume the rivers are acting as go-between for Indra, either between his forces and the enemy’s or between the two divisions of the Vṛcīvant forces referred to in 5d. The genitive is assuming some of the functions of the dative already in the RV, and of course in later Sanskrit datival genitives are extremely common – probably indirectly reflecting the loss of the dative in MIA.

He, whose two red Steers, seeking goodly pasture, plying their tongues move on ’twixt earth and heaven,
Gave Turvasa to Srnjaya, and, to aid him, gave the Vrcivans up to Daivavata.

Er hat dem Srinjaya, dessen beide rötlichen Stiere an gute Weide gewöhnt, sich leckend zwischen den Jochen gut gehen, den Turvasa in die Hand gegeben, die Vricivat´s dem Sohne des Devavata, um ihm einen Dienst zu leisten.

Er, dessen Füchse, nach der Weide gierig, hineilen züngelnd zwischen Erd’ und Himmel, Gab hin dem Daivavata die Vritschivats und Turvaça dem Srindschaja zu Gunsten.

Чья пара рыжих быков, любителей хорошего пастбища,
Прекрасно движется между (небом и землей), облизываясь,
Тот отдал Сринджайе Турвашу,
Вричиватов – сыну Деваваты, стараясь (для них),

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर राजा क्या करे, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजन् ! (यस्य) जिसके (अरुषा) चारों ओर से रक्त (सूयवस्यू) अपने उत्तम यवों की इच्छा करती और (रेरिहाणा) आस्वादन करती हुई (गावौ) किरणों के सदृश सेना और राजनीति प्रजा के (अन्तः) मध्य में (सु, चरतः) उत्तम प्रकार चलती हैं (सः) वह (दैववाताय) श्रेष्ठ वायु के विज्ञान और (सृञ्जयाय) उत्पादन के लिये (वृचीवतः) छेदनवाले के (तुर्वशम्) मनुष्य को (शिक्षन्) शिक्षा देता (उ) और दुर्गुण को (परा, अदात्) दूर करे और अखण्डित राज्य को प्राप्त होवे ॥७॥

भावार्थभाषाः - जो राजा नीति और सेना की वृद्धि करता है, वह अखण्डित राज्य को प्राप्त होता है ॥७॥

अन्वय: हे राजन् ! यस्याऽरुषा सूयवस्यू रेरिहाणा गावाविव सेनानीती प्रजाया अन्तः सु चरतः स दैववाताय सृञ्जयाय वृचीवतस्तुर्वशं च शिक्षन्नु दुरितं पराऽदादखण्डितं राज्यं प्राप्नुयात् ॥७॥

पुना राजा किं कुर्यादित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यस्य) (गावौ) गावौ किरणाविव सेनाराजनीती (अरुषा) आरक्ते (सूयवस्यू) आत्मनस्सुयवसानिच्छू (अन्तः) मध्ये (उ) (सु) (चरतः) (रेरिहाणा) आस्वादयन्त्यौ (सः) सः (सृञ्जयाय) उत्पादनाय (तुर्वशम्) मनुष्यम् (परा) (अदात्) दूरी कुर्यात् (वृचीवतः) छेदनवतः (दैववाताय) दिव्यवायुविज्ञानाय (शिक्षन्) ॥७॥

भावार्थभाषाः - यो राजा नीतिसेने उन्नयति सोऽखण्डितं राज्यं प्राप्नोति ॥७॥

भावार्थभाषाः - जो राजा नीती व सेना यांची वृद्धी करतो तो अखंडित राज्य करतो. ॥ ७ ॥

• देवता - अभ्यावर्तिनश्चायमानस्य दानस्तुतिः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

द्वयाँ᳓ अग्ने रथि᳓नो विंशतिं᳓ गा᳓
वधू᳓मतो मघ᳓वा म᳓ह्य° सम्रा᳓ट्
अभ्यावर्ती᳓ चायमानो᳓ ददाति
दूणा᳓शेयं᳓ द᳓क्षिणा पार्थवा᳓नाम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

dvayā́n ← dvayá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

gā́ḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

rathínaḥ ← rathín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

viṁśatím ← viṁśatí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

maghávā ← maghávan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

máhyam ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

samrā́ṭ ← samrā́j- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vadhū́mataḥ ← vadhū́mant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

abhyāvartī́ ← abhyāvartín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

cāyamānáḥ ← cāyamāná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dadāti ← √dā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

dákṣiṇā ← dákṣiṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

dūṇā́śā ← dūṇā́śa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

iyám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

pārthavā́nām ← pārthavá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

द्व॒यान् । अ॒ग्ने॒ । र॒थिनः॑ । विं॒श॒तिम् । गाः । व॒धूऽम॑तः । म॒घऽवा॑ । मह्य॑म् । स॒म्ऽराट् ।
अ॒भि॒ऽआ॒व॒र्ती । चा॒य॒मा॒नः । द॒दा॒ति॒ । दुः॒ऽनशा॑ । इ॒यम् । दक्षि॑णा । पा॒र्थ॒वाना॑म् ॥

• dvayāṃ ← dvaya
• [noun], accusative, plural, masculine
• “two; double.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• rathino ← rathinaḥ ← rathin
• [noun], accusative, plural, masculine

• viṃśatiṃ ← viṃśatim ← viṃśati
• [noun], accusative, singular, feminine
• “twenty; twentieth; viṃśati [word].”

• gā ← gāḥ ← go
• [noun], accusative, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• vadhūmato ← vadhūmataḥ ← vadhūmat
• [noun], accusative, plural, masculine

• maghavā ← maghavan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “big.”

• mahyaṃ ← mahyam ← mad
• [noun], dative, singular
• “I; mine.”

• samrāṭ ← samrāj
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sovereign; ruler.”

• abhyāvartī ← abhyāvartin
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Abhyāvartin.”

• cāyamāno ← cāyamānaḥ ← cāyamāna
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Abhyāvartin.”

• dadāti ← dā
• [verb], singular, Present indikative
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• dūṇāśeyaṃ ← dūṇāśā ← dūṇāśa
• [noun], nominative, singular, feminine
• “rare.”

• dūṇāśeyaṃ ← iyam ← idam
• [noun], nominative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• dakṣiṇā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Dakṣiṇā; south; dakṣiṇā [word]; gift; South.”

• pārthavānām ← pārthava
• [noun], genitive, plural, masculine

अधुना भरद्वाजः स्वस्मा अभ्यावर्तिना दत्तं धनजातमग्नये प्रकथयति । हे अग्ने मघवा धनवान् प्रभूतदानो वा सम्राट् राजसूययाजी चायमानः चयमानस्य पुत्रः अभ्यावर्ती एतदाह्वयो राजा रथिनः रथसहितान् वधूमतः स्त्रीयुक्तान् द्वयान् मिथुनभूतान् विंशतिं विंशतिसंख्याकान् गाः पशून् मह्यं ददाति प्रायच्छत् । पार्थवानां पृथोर्वंशजस्याभ्यावर्तिनो राज्ञः संबन्धिनी । पूजार्थं बहुवचनम् । इयं दक्षिणा दुर्नशा केनापि नाशयितुमशक्या भवति ॥ ॥ २४ ॥

English translation:

“The opulent supreme sovereign Abhyāvartin, the son of Cāyamāna, presents, Agni, to me two damsels riding in cars, and twenty cows; this donation of the descendant of Pṛthu cannot be desroyed.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Two damsels: dvayān rathino viṃśati gā vadhūmantaḥ = rathasahitān vadhūmataḥ strīyuktān dvayān mithunabhūtān, being in pairs, having women together with cars; twenty animals, paśūn; perhaps, the gift comprised of twenty pairs of oxen yoked two and two in chariots; the gift of feminine les to saintly person ns; this donation: dūṇāśeyam dakṣiṇā pārthavānām = nāśayitum aśakyā;

Pārthava: Abhyāvartin, as descended from Pṛthu, the plural ral is used honorifically

O Agni, chariot-steeds by twos and twenty head of cattle together with brides does the bounteous, universal king give to me—
Abhyāvartin the son of Cayamāna. Difficult to attain is this priestly gift of the Pārthavas.

Two wagon-teams, with damsels, twenty oxen, O Agni, Abhydvartin Cayamana,
The liberal Sovran, giveth me. This guerdon of Prthu’s seed is hard to win from others.

Agni! Paarweise Rosse mit Wagen, zwanzig Stiere samt Frauen schenkt mir der freigebige Allkönig Abhyavartin, der Sohn des Cayamana. Kaum zu erreichen ist diese Schenkung der Parthava´s.

O Agni, zwanzig gepaarte mit Geschirr versehene Wagenstiere gibt mir der mächtige Oberherr Abhjavartin Tschajamana; schwer zu erreichen ist dieser Opferlohn des Prithu-stammes.

Двадцать парных (коней) с колесницами, быков
С женщинами дарит мне щедрый самодержец
Абхьявартин, сын Чаяманы.
Трудно сравниться с этим вознаграждениемлотомков Притху!

• गावः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह राजा क्या करे, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) अग्नि के समान वर्त्तमान ! जो (वधूमन्तः) अच्छी श्रेष्ठ वधुयें और (रथिनः) श्रेष्ठ रथोंवाले होवें जिन (द्वयान्) प्रजा और सेना के जनों को (मघवा) प्रशंसित धनवाले (सम्राट्) उत्तम प्रकार से शोभित और (अभ्यावर्ती) जीतने को चारों ओर से वर्त्तमान (चायमानः) आदर किये गये आप (विंशतिम्) बीस (गाः) गौओं को जैसे वैसे (ददाति) देते वह आप (मह्यम्) मेरे लिये जो (पार्थवानाम्) राजाओं की (इयम्) यह (दूणाशा) दुर्लभ नाश जिसका ऐसी (दक्षिणा) दक्षिणा आपसे दी गई है, उससे उनको प्रसन्न करिये ॥८॥

भावार्थभाषाः - जो राजा कुलीन, विद्या और व्यवहार में निपुण, धार्मिक राजा और प्रजाजनों को भय रहित करता है, वह अतुल प्रतिष्ठा को प्राप्त होता है ॥८॥ इस सूक्त में इन्द्र, ईश्वर, राजा और प्रजा के गुणवर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की इससे पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह सत्ताईसवाँ सूक्त और चौबीसवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे अग्ने ! ये वधूमन्तो रथिनस्स्युर्यान् द्वयान् मघवा सम्राडभ्यावर्त्ती चायमानो भवान् विंशतिं गा ददाति स त्वं मह्यं या पार्थवानामियं दूणाशा दक्षिणा भवता दत्तास्ति तया तान् प्रीणीहि ॥८॥

पुना राजा किं कुर्यादित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (द्वयान्) प्रजासेनाजनान् (अग्ने) (रथिनः) प्रशस्ता रथा येषां सन्ति ते (विंशतिम्) (गाः) धेनूरिव (वधूमन्तः) प्रशस्ता वध्वो विद्यन्ते येषान्ते (मघवा) प्रशस्तधनवान् (मह्यम्) (सम्राट्) यः सम्यग्राजते (अभ्यावर्ती) यो विजेतुमभ्यावर्त्तते सः (चायमानः) पूज्यमानः (ददाति) (दूणाशा) दुर्लभो नाशो यस्याः सा (इयम्) (दक्षिणा) (पार्थवानाम्) पृथौ विस्तीर्णायां विद्यायां भवानां राज्ञाम् ॥८॥

भावार्थभाषाः - यो राजा कुलीनान् विद्याव्यवहारविचक्षणान् धार्मिकान् राजप्रजाजनानभयान् करोति सोऽतुलां प्रतिष्ठां प्राप्नोतीति ॥८॥ अत्रेन्द्रेश्वराजप्रजागुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति सप्तविंशतितमं सूक्तं चतुर्विंशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - जो राजा कुलीन, विद्याव्यवहारात कुशल, धार्मिकांना व राज प्रजाजनांना भयरहित करतो त्याला अत्यंत प्रतिष्ठा प्राप्त होते. ॥ ८ ॥