०२६

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

श्रुधी᳓ न इन्द्र ह्व᳓यामसि त्वा
महो᳓ वा᳓जस्य सातउ᳓ वावृषाणाः᳓
सं᳓ य᳓द् वि᳓शो अ᳓यन्त शू᳓रसाता
उग्रं᳓ नो अ᳓वः पा᳓रिये अ᳓हन् दाः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
hváyāmasi ← √hvā- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

śrudhí ← √śru- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

maháḥ ← máh- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

sātaú ← sātí- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

vā́jasya ← vā́ja- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vāvr̥ṣāṇā́ḥ ← √vr̥ṣ- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRF, voice:MED}

áyanta ← √i- 2 (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

sám ← sám (invariable)

śū́rasātau ← śū́rasāti- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

víśaḥ ← víś- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

áhan ← áhar ~ áhan- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

ávaḥ ← ávas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dāḥ ← √dā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pā́rye ← pā́rya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

ugrám ← ugrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

श्रु॒धि । नः॒ । इ॒न्द्र॒ । ह्वया॑मसि । त्वा॒ । म॒हः । वाज॑स्य । सा॒तौ । व॒वृ॒षा॒णाः ।
सम् । यत् । विशः॑ । अय॑न्त । शूर॑ऽसातौ । उ॒ग्रम् । नः॒ । अवः॑ । पार्ये॑ । अह॑न् । दाः॒ ॥

• śrudhī ← śrudhi ← śru
• [verb], singular, Aorist imperative
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• hvayāmasi ← hvā
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• maho ← mahaḥ ← mah
• [noun], genitive, singular, masculine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• vājasya ← vāja
• [noun], genitive, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• sātau ← sāti
• [noun], locative, singular, feminine
• “victory; acquisition; contest.”

• vāvṛṣāṇāḥ ← vṛṣ
• [verb noun], nominative, plural
• “shower; rain; effuse; shower; drench.”

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• viśo ← viśaḥ ← viś
• [noun], nominative, plural, feminine
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

• ‘yanta ← ayanta ← i
• [verb], plural, Present injunctive
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• śūrasātā ← śūra
• [noun], masculine
• “hero; cock; śūra; Śūra; Vatica robusta; Plumbago zeylanica; warrior; hero; attacker; lentil; wild boar; lion; dog.”

• śūrasātā ← sātau ← sāti
• [noun], locative, singular, feminine
• “victory; acquisition; contest.”

• ugraṃ ← ugram ← ugra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “powerful; awful; dangerous; intense; mighty; potent; colicky; atrocious.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• ‘vaḥ ← avaḥ ← avas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “aid; favor; protection.”

• pārye ← pārya
• [noun], locative, singular, neuter
• “critical; decisive.”

• ahan ← ahar
• [noun], locative, singular, neuter
• “day; day; ahar [word]; day; day.”

• dāḥ ← dā
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

हे इन्द्र ववृषाणाः सोमैस्त्वां सिञ्चन्तो वयं स्तोतारः महः महतः वाजस्य अन्नस्य सातौ लाभार्थं त्वा त्वां ह्वयामसि आह्वयामः । हे इन्द्र त्वं नः अस्माकं तदाह्वानं श्रुधि शृणु । यत् यदा विशः जनाः शूरसातौ युद्धे सम् अयन्त संगच्छन्ते तदा पार्ये अन्तिमे अहन् अहनि दिवसे नः अस्मभ्यम् उग्रम् उद्गूर्णम् अवः रक्षणं दाः अदाः प्रयच्छ ॥

English translation:

“Hear us, Indra, when, offering libations, we call upon you for obtaining abundant food; grant us decided protection when on a future day men are assembling for battle.”

Hear us, Indra. We are calling to you as we are “boiling over” at the winning of the great prize.
When the clans clash together at the contest of champions, give us
mighty help on the decisive day.

On vāvṛṣāṇā́ḥ, see comm. ad VIII.61.7 on úd vāvṛṣasva.

O INDRA, hear us. Raining down the Soma, we call on thee to win us mighty valour.
Give us strong succour on the day of trial, when the tribes gather on the field of battle.

Erhöre uns, Indra, wir rufen dich inbrünstig um großer Beute Gewinn an. Wenn die Stämme in der Schlacht aneinander geraten, so gib uns an dem entscheidenden Tage deinen starken Schutz!

Hör Indra uns, wir rufen Opfer strömend, dich an, um grosse Beute zu erlangen; Wenn in der Schlacht die Völker sich begegnen, gib starke Hülf’ uns am Entscheidungstage.

Услышь нас, о Индра, мы призываем тебя
Возбужденно к захвату великой награды!
Когда племена собрались для битвы,
В решающий день окажи нам грозную помощь!

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

अब आठ ऋचावाले छब्बीसवें सूक्त का प्रारम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में राजा और प्रजाजन परस्पर कैसा बर्ताव करें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) राजन् ! (वावृषाणाः) बल को करते हुए (विशः) मनुष्य आदि प्रजा हम लोग (महः) बड़े (वाजस्य) वेग आदि गुणों से युक्त के (सातौ) शूरों का विभाग जिसमें उस संग्राम में (यत्) जिससे (त्वा) आपको (ह्वयामसि) जनावें, जिससे आप (नः) हम लोगों के लिये वचनों को (श्रुधी) सुनिये और जो (शूरसातौ) शूरों का विभाग जिसमें उस संग्राम में (नः) हम लोगों को (सम्, अयन्त) प्राप्त होते हैं, उस (पार्ये) पालन करने योग्य (अहन्) दिन में (उग्रम्) तेजस्वी को (अवः) रक्षण (दाः) दीजिये ॥१॥

भावार्थभाषाः - राजाओं को यह अतियोग्य है कि जो प्रजा कहे उसको ध्यान से सुनें, जिससे राजा और प्रजाजनों का विरोध न होवे और प्रतिदिन सुख बढ़े ॥१॥

अन्वय: हे इन्द्र ! वावृषाणा विशो वयं महो वाजस्य सातौ यत्त्वा ह्वयामसि तत्त्वं नो वचांसि श्रुधी ये शूरसातौ नः समयन्त तत्र पार्येऽहन्नुग्रमवो दाः ॥१॥

अथ राजा प्रजाजनाः परस्परं कथं वर्तेरन्नित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (श्रुधि) शृणु। अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (नः) अस्मान् (इन्द्र) राजन् (ह्वयामसि) प्रज्ञापयेम (त्वा) (महः) महतः (वाजस्य) वेगादिगुणयुक्तस्य (सातौ) शूराणां सातिर्विभागो यस्मिंस्तस्मिन्त्संग्रामे (वावृषाणाः) वृषं बलं कुर्वाणाः। अत्र तुजादीनामित्यभ्यासदीर्घः। (सम्) (यत्) यतः (विशः) मनुष्यादिप्रजाः (अयन्त) प्राप्नुवन्ति (शूरसातौ) शूराणां सातिर्विभागो यस्मिंस्तस्मिन्त्संग्रामे (उग्रम्) तेजस्विनम् (नः) अस्मभ्यम् (अवः) रक्षणम् (पार्ये) पालयितव्ये (अहन्) दिने (दाः) देहि ॥१॥

भावार्थभाषाः - राज्ञामिदमतिसमुचितमस्ति यत्प्रजा ब्रूयात् तद्ध्यानेन शृणुयुः। यतो राजप्रजाजनानां विरोधो न स्यात् प्रत्यहं सुखं वर्धेत ॥१॥

या सूक्तात इंद्र, परीक्षक, श्रेष्ठ, राजा व प्रजेच्या कृत्याचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - राजाने प्रजेचे म्हणणे लक्षपूर्वक ऐकावे. त्यामुळे राजा व प्रजा यांचा विरोध न होता प्रत्येक दिवशी सुख वाढते. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तुवां᳓ वाजी᳓ हवते वाजिनेयो᳓
महो᳓ वा᳓जस्य ग᳓धियस्य सातउ᳓
त्वां᳓ वृत्रे᳓ष्व् इन्द्र स᳓त्पतिं त᳓रुत्रं
तुवां᳓ चष्टे मुष्टिहा᳓ गो᳓षु यु᳓ध्यन्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
havate ← √hū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

vājī́ ← vājín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vājineyáḥ ← vājineyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

gádhyasya ← gádhya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

maháḥ ← máh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sātaú ← sātí- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

vā́jasya ← vā́ja- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sátpatim ← sátpati- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tárutram ← tárutra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

vr̥tréṣu ← vr̥trá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

caṣṭe ← √cakṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

góṣu ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

muṣṭihā́ ← muṣṭihán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

yúdhyan ← √yudh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

त्वाम् । वा॒जी । ह॒व॒ते॒ । वा॒जि॒ने॒यः । म॒हः । वाज॑स्य । गध्य॑स्य । सा॒तौ ।
त्वाम् । वृ॒त्रेषु॑ । इ॒न्द्र॒ । सत्ऽप॑तिम् । तरु॑त्रम् । त्वाम् । च॒ष्टे॒ । मु॒ष्टि॒ऽहा । गोषु॑ । युध्य॑न् ॥

• tvāṃ ← tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• vājī ← vājin
• [noun], nominative, singular, masculine
• “horse; bird; seven; hero; achiever; aphrodisiac.”

• havate ← hvā
• [verb], singular, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• vājineyo ← vājineyaḥ ← vājineya
• [noun], nominative, singular, masculine

• maho ← mahaḥ ← mah
• [noun], genitive, singular, masculine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• vājasya ← vāja
• [noun], genitive, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• gadhyasya ← gadhya
• [noun], genitive, singular, masculine

• sātau ← sāti
• [noun], locative, singular, feminine
• “victory; acquisition; contest.”

• tvāṃ ← tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• vṛtreṣv ← vṛtreṣu ← vṛtra
• [noun], locative, plural, masculine
• “enemy.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• satpatiṃ ← sat
• [noun]
• “good; good; real; existent; virtuous; sat [prefix]; real.”

• satpatiṃ ← patim ← pati
• [noun], accusative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• tarutraṃ ← tarutram ← tarutra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “triumphant; conquering(a); superior.”

• tvāṃ ← tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• caṣṭe ← cakṣ
• [verb], singular, Present indikative
• “watch; look.”

• muṣṭihā ← muṣṭi
• [noun], masculine
• “fist; handful; pestle; muṣṭi [word]; pala.”

• muṣṭihā ← hā ← han
• [noun], nominative, singular, masculine
• “killing; curative; destroying; removing; māraka; stabbing.”

• goṣu ← go
• [noun], locative, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• yudhyan ← yudh
• [verb noun], nominative, singular
• “fight; overcome.”

वाजी हविर्लक्षणान्नवान् वाजिनेयः वाजिन्याः पुत्रो भरद्वाजो हे इन्द्र त्वां गध्यस्य सर्वैः प्राप्यस्य महः महतः वाजस्य अन्नस्य सातौ लाभे निमित्ते हवते स्तौति । अपि च हे इन्द्र सत्पतिं सज्जनानां पालकं तरुत्रं दुर्जनानां तारकं त्वां वृत्रेषु उपद्रवेषु निमित्तेषु भरद्वाजो हवते । मुष्टिहा मुष्टिबलेन शत्रूणां हन्ता गोषु निमित्तभूतासु युध्यन् शत्रुभिः सह युद्धं कुर्वन् भरद्वाजः त्वां चष्टे पश्यति । प्रतिपालयते ॥

English translation:

“The son of Vājini, (Bharadvāja), offering (sacrificial) viands, invokes you for (the sake of) acquiring obtainable and abundant food; (he invokes) you, Indra, the preserver of the good, the defender (from the wicked), when enemies (assail him); he depends upon you when, lifting up his fist, he is fighting for (his) cattle.”

To you does the prizewinner, son of a prizewinner, call, at the winning of the great prize to be secured,
to you, Indra, the surpassing master of settlements, when there are
obstacles; to you does the fist-fighter look as he fights for cattle.

The hapax vājineyáḥ is somewhat surprising, because the -eyá-suffix generally builds metronymics (AiG II.2.505-11), and so it should mean ‘son of a female prize-winner / of a prize-winning mare’ – a feminine connection that would be particularly surprising if it’s meant as a reference to the Bharadvāja family.

Although I don’t have a good explanation, I do think the intrusion of this marked suffix, fairly rare in the RV, should be taken serious, and if vājineyá- is derived from the vājínī- (found in vājínī-vant- and vājínī-vasu-) (cf. AiG II.2.507 for this possibility), this provides another support for my contention that vājínī- has real fem.

reference, and its -ī- is not simply an Erweiterung (pace Debrunner, AiG II.2.409).

See disc. ad I.48.6.

Since pāda c lacks a main verb, it could belong either with ab or with d. Geldner takes it with ab, seeming to refer to VI.46.1 as a parallel, and the published translation follows suit.

On the basis of VI.25.6c with contrastive locatives of the stake, one of which is vṛtré (see comm. immed. above), I am now inclined to reassign it to d, with vṛtréṣu (c) and góṣu (d) the stakes. The revised tr. would be “… secured; to you … when obstacles (are at stake), to you when cows (are at stake) does the fistfighter look as he fights.”

The warrior, son of warrior sire, invokes thee, to gain great strength that may be won as booty:
To thee, the brave man’s Lord, the fiends’ subduer, he looks when fighting hand to hand for cattle.

Dich ruft der Beutemacher, der Sohn des Beutemachers, um deckenhohe Beute zu gewinnen, dich, Indra, in der Feindeschlacht als den wahren Herren, den Überwinder. Auf dich schaut der Faustkämpfer, der um die Kühe kämpft.

Dich ruft der Held, aus Heldenstamm entsprossen, an um Erlangung grosser, werther Beute, Dich tapfern Herrn und Sieger in den Schlachten; der Ringer blickt auf dich, um Kühe kämpfend.

Тебя призывает обладатель награды, сын обладателя награды,
К захвату великой награды, наполняющей колесницу,
Тебя, о Индра, как истинного господина в боях, как спасителя.
На тебя смотрит кулачный боец, сражающийся за коров.

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) दुष्टों के नाश करनेवाले जैसे (वाजिनेयः) ज्ञानवती की सन्तान और (वाजी) वेगयुक्त ज्ञानीजन (गध्यस्य) सबसे प्राप्त होने योग्य (वाजस्य) विज्ञान के (सातौ) उत्तम प्रकार विभाग में (त्वाम्) आपको (हवते) सुनावे, वैसे (वृत्रेषु) धनों में (सत्पतिम्) श्रेष्ठों के पालन करनेवाले (त्वाम्) आपको मैं (महः) बड़ा (चष्टे) कहता हूँ और (गोषु) प्राप्त होने योग्य भूमियों में (युध्यन्) युद्ध करता हुआ (मुष्टिहा) मुष्टि से मारनेवाला मारता हुआ (वृत्रेषु) धनों में (त्वाम्) आपको मैं (तरुत्रम्) पार करनेवाला कहता हूँ ॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे राजन् ! जहाँ-जहाँ प्रजाजन आपको प्राप्त होने की इच्छा करते हैं, वहाँ-वहाँ आप उपस्थित हूजिये ॥२॥

अन्वय: हे इन्द्र ! यथा वाजिनेयो वाजी गध्यस्य वाजस्य सातौ त्वां हवते तथा वृत्रेषु सत्पतिं त्वां महश्चष्टे गोषु युध्यन् मुष्टिहा घ्नन् वृत्रेषु त्वां तरुत्रं चष्टे ॥२॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वाम्) राजानम् (वाजी) वेगवान् ज्ञानी जनः (हवते) श्रावयेत् (वाजिनेयः) वाजिन्या ज्ञानवत्या अपत्यम् (महः) महान्तम् (वाजस्य) विज्ञानस्य (गध्यस्य) सर्वैः प्राप्तुं योग्यस्य (सातौ) संविभागे (त्वाम्) (वृत्रेषु) धनेषु (इन्द्र) दुष्टानां विनाशक (सत्पतिम्) सतां पात्रम् (तरुत्रम्) तारकम् (त्वाम्) (चष्टे) कथयामि (मुष्टिहा) यो मुष्ट्या हन्ति (गोषु) प्राप्तव्यासु भूमिषु (युध्यन्) ॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे राजन् ! यत्र प्रजाजना त्वामुपस्थातुमिच्छन्ति तत्र तत्र त्वमुपस्थितो भव ॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे राजा ज्या, ज्या स्थानी प्रजा तुझी भेट घेण्याची इच्छा करते तेथे तेथे तू उपस्थित हो. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तुवं᳓ कविं᳓ चोदयो अर्क᳓सातौ
तुवं᳓ कु᳓त्साय शु᳓ष्णं दाशु᳓षे वर्क्
तुवं᳓ शि᳓रो अमर्म᳓णः प᳓राहन्न्
अतिथिग्वा᳓य शं᳓सियं करिष्य᳓न्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
arkásātau ← arkásāti- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

codayaḥ ← √cud- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

kavím ← kaví- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

dāśúṣe ← dāśváṁs- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

kútsāya ← kútsa- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

śúṣṇam ← śúṣṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

vark ← √vr̥j- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

ahan ← √han- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

amarmáṇaḥ ← amarmán- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

párā ← párā (invariable)

śíraḥ ← śíras- ~ śīrṣán- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

atithigvā́ya ← atithigvá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

kariṣyán ← √kr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:FUT, voice:ACT}

śáṁsyam ← śáṁsya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

त्वम् । क॒विम् । चो॒द॒यः॒ । अ॒र्कऽसा॑तौ । त्वम् । कुत्सा॑य । शुष्ण॑म् । दा॒शुषे॑ । व॒र्क् ।
त्वम् । शिरः॑ । अ॒म॒र्मणः॑ । परा॑ । अ॒ह॒न् । अ॒ति॒थि॒ऽग्वाय॑ । शंस्य॑म् । क॒रि॒ष्यन् ॥

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• kaviṃ ← kavim ← kavi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• codayo ← codayaḥ ← coday ← √cud
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “impel; drive; incite; command; drive; arouse; propel.”

• ‘rkasātau ← arka
• [noun], masculine
• “Calotropis gigantea Beng.; sun; copper; Surya; hymn; twelve; fire; beam.”

• ‘rkasātau ← sātau ← sāti
• [noun], locative, singular, feminine
• “victory; acquisition; contest.”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• kutsāya ← kutsa
• [noun], dative, singular, masculine
• “Kutsa; kutsa [word].”

• śuṣṇaṃ ← śuṣṇam ← śuṣṇa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Śuṣṇa.”

• dāśuṣe ← dāś
• [verb noun], dative, singular
• “sacrifice; give.”

• vark ← vṛj
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• śiro ← śiraḥ ← śiras
• [noun], accusative, singular, neuter
• “head; top; peak; battlefront; śiras [word]; beginning; skull.”

• amarmaṇaḥ ← amarman
• [noun], genitive, singular, masculine
• “invulnerable.”

• parāhann ← parāhan ← √han
• [verb], singular, Imperfect

• atithigvāya ← atithigva
• [noun], dative, singular, masculine

• śaṃsyaṃ ← śaṃsyam ← śaṃs
• [verb noun], accusative, singular
• “recommend; tell; praise; approve; communicate; recite; commend; bode; name; agree.”

• kariṣyan ← kṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

हे इन्द्र त्वम् अर्कसातौ अन्नलाभार्थं कविं भार्गवमृषिं चोदयः अचोदयः । प्रैरयः । किंच हे इन्द्र त्वं दाशुषे हविर्दत्तवते कुत्साय शुष्णम् असुरं वर्क् छेदितवानसि ॥ वर्क् इति वृणक्छेदनार्थस्य लुङि रूपम् ॥ तथा त्वम् अतिथिग्वाय अतिथीनामभिगन्त्रे दिवोदासाय शंस्यं स्तुत्यं सुखं करिष्यन् अमर्मणः मर्महीनमात्मानं मन्यमानस्य शम्बरस्थ शिरः शीर्षं पराहन् अवधीः ॥

English translation:

“You have animated the sage with (the hope of) obtaining food; you have cut to pieces Śuṣṇa for Kutsa, the donor of the oblation; you have struck off the head (of Śambara), imagining himself invulnerable, intending to give plural asure to Atithigvan.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Imagining himself invulnerable: amarmaṇaḥ = marmahīnam ātmānam manyamānasya, of him thinking himself devoid of any fatally vulnerable part

You spurred the poet [=Uśanā Kāvya] on at the winning of the (sun’s) rays. You wrung out Śuṣṇa for the pious Kutsa.
You struck far away the head of the invulnerable one, intending to do (a deed) worthy to be proclaimed for Atithigva.

As discussed ad VI.20.4, the three occurrences of arká-sāti- ‘the winning of the sun’s rays’ (I.174.7, VI.20.4, and here) are all found in conjunction with a poet (kaví-) and in connection with the Kutsa / Śuṣṇa myth. These associations point fairly decisively to Uśanā Kāvya as the poet in question.

Pāda b contains one of the few occurrences of √vṛj ‘twist, wring’ without preverb; another is found nearby at VI.18.8. Hoffmann (183) reads injunc. párā han for Pp. párā ahan. Given the preponderance of injunctives in these vss. and esp. han at the end of 5c, this seems likely. (See also sácāhan in the next vs. and 6d.)

Thou didst impel the sage to win the daylight, didst ruin Susna for the pious Kutsa.
The invulnerable demon’s head thou clavest when thou wouldst win the praise of Atithigva.

Du ermutigtest den Kavi im Kampf um die Sonne, du rangst für den opferwilligen Kutsa mit Susna. Du schlugst das Haupt des Unverwundbaren ab, um für Atithigva eine rühmliche Tat zu vollbringen.

Den Sänger schärftest du bei Liederfindung, dem frommen Kutsa warfst du hin den Çuschna, Schlugst ab den Kopf dem, welcher unverwundbar, um Huld dem Atithigva zu erweisen.

Ты вдохновил мудреца в борьбе за солнце,
Ты поверг ниц Шушну ради почитавшего (тебя) Кутсы.
Ты отбил голову неуязвимому,
Желая совершить славное дело ради Атитхигвы.

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृत्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर राजा क्या करे, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे तेजस्विराजन् ! (त्वम्) आप (अर्कसातौ) अन्न आदि के विभाग में (कविम्) विद्वान् की (चोदयः) प्रेरणा करिये और (त्वम्) आप (कुत्साय) वज्र के लिये और (दाशुषे) दान करनेवाले के लिये (शुष्णम्) बल को (वर्क्) काटते हो और (त्वम्) आप (अमर्मणः) नहीं विद्यमान मर्म जिसमें उसके (शिरः) शिर को (परा, अहन्) दूर करिये और (अतिथिग्वाय) अतिथियों को प्राप्त होनेवाले के लिये (शंस्यम्) प्रशंसा करने योग्य कर्म को (करिष्यन्) करते हुए वर्तमान हो, इससे आप सत्कार करने योग्य हो ॥३॥

भावार्थभाषाः - राजा विद्या और विनय आदि श्रेष्ठ गुणों से युक्त जनों को राजकार्यों में युक्त करे और उन्नति को करता हुआ विद्या आदि का दाता होकर प्रशंसा को प्राप्त होवे ॥३॥

अन्वय: हे इन्द्र राजँस्त्वमर्कसातौ कविं चोदयस्त्वं कुत्साय दाशुषे च शुष्णं वर्क् त्वममर्मणः शिरः पराऽहन्, अतिथिग्वाय शंस्यं करिष्यन् वर्तसे तस्मात् सत्कर्तव्योऽसि ॥३॥

पुना राजा किं कुर्यादित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) (कविम्) विद्वांसम् (चोदयः) प्रेरय (अर्कसातौ) अन्नादिविभागे (त्वम्) (कुत्साय) वज्राय (शुष्णम्) बलम् (दाशुषे) दात्रे (वर्क्) छिनत्सि (त्वम्) (शिरः) (अमर्मणः) अविद्यमानानि मर्माणि यस्मिँस्तस्य (परा) (अहन्) दूरीकुर्याः (अतिथिग्वाय) योऽतिथीनागच्छति तस्मै (शंस्यम्) प्रशंसनीयं कर्म (करिष्यन्) ॥३॥

भावार्थभाषाः - राजा विद्याविनयादिशुभगुणान् राजकार्येषु योजयेत्, उन्नतिञ्च करिष्यन् विद्यादीनां दाता भूत्वा प्रशंसां प्राप्नुयात् ॥३॥

भावार्थभाषाः - राजाने विद्या व विनय इत्यादी शुभगुणांनी युक्त लोकांना राज्यकार्यात युक्त करावे व उन्नती करून विद्येचा दाता बनून प्रशंसेस पात्र व्हावे. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तुवं᳓ र᳓थम् प्र᳓ भरो योध᳓म् ऋष्व᳓म्
आ᳓वो यु᳓ध्यन्तं वृषभं᳓ द᳓शद्युम्
तुवं᳓ तु᳓ग्रं वेतस᳓वे स᳓चाहन्
तुवं᳓ तु᳓जिं गृण᳓न्तम् इन्द्र तूतोः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
bharaḥ ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

prá ← prá (invariable)

rátham ← rátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

r̥ṣvám ← r̥ṣvá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

yodhám ← yodhá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ā́vaḥ ← √avⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

dáśadyum ← dáśadyu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vr̥ṣabhám ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yúdhyantam ← √yudh- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

ahan ← √han- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

sácā ← sácā (invariable)

túgram ← túgra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

vetasáve ← vetasú- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

gr̥ṇántam ← √gr̥̄- 1 (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tújim ← túji- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tūtoḥ ← √tū- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

त्वम् । रथ॑म् । प्र । भ॒रः॒ । यो॒धम् । ऋ॒ष्वम् । आवः॑ । युध्य॑न्तम् । वृ॒ष॒भम् । दश॑ऽद्युम् ।
त्वम् । तुग्र॑म् । वे॒त॒सवे॑ । सचा॑ । अ॒ह॒न् । त्वम् । तुजि॑म् । गृ॒णन्त॑म् । इ॒न्द्र॒ । तू॒तो॒रिति॑ तूतोः ॥

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• bharo ← bharaḥ ← bhṛ
• [verb], singular, Present injunctive
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• yodham ← yodha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “soldier.”

• ṛṣvam ← ṛṣva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “distinguished; high; noble; enormous.”

• āvo ← āvaḥ ← av
• [verb], singular, Imperfect
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• yudhyantaṃ ← yudhyantam ← yudh
• [verb noun], accusative, singular
• “fight; overcome.”

• vṛṣabhaṃ ← vṛṣabham ← vṛṣabha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• daśadyum ← daśadyu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Daśadyu.”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• tugraṃ ← tugram ← tugra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Tugra; tugra [word].”

• vetasave ← vetasu
• [noun], dative, singular, masculine

• sacāhan ← sacā
• [adverb]
• “jointly.”

• sacāhan ← ahan ← han
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• tujiṃ ← tujim ← tuji
• [noun], accusative, singular, masculine

• gṛṇantam ← gṛ
• [verb noun], accusative, singular
• “praise.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• tūtoḥ ← tu
• [verb], singular, Plusquamperfect
• “strengthen.”

हे इन्द्र त्वं वृषभसंज्ञकाय राज्ञे योधं युद्धसाधनम् ऋष्वं महान्तं रथं प्र भरः प्रापयः । अपि च युध्यन्तं शत्रुभिः सह युद्धं कुर्वन्तं दशद्युं दश दिवसा युध्यतो यस्य गताः तं वृषभम् एतदाख्यं राजानम् आवः युद्धादपीपलः । किंच त्वं वेतसवे एतान्नाम्ने राज्ञे सचा सहायभूतः सन् तुग्रम् असुरम् अहन् हतवानसि । वेतसुर्नाम कश्चिदसुरः । अत्र तस्मादन्योऽसावुच्यते । यद्वा । वेतसव इति तृतीयार्थे चतुर्थी । वेतसुनासुरेण सहितं तुग्रं हतवानसि । तथा च मन्त्रं …..यते— ‘ अहं पितेव वेतसूँरभिष्टये तुग्रं कुत्साय स्मदिभं च रन्धयम्’ (ऋ. सं. १०. ४९. ३) इति । हे इन्द्र त्वं गृणन्तं त्वां स्तुवन्तं तुजिम् एतदाख्यं राजानं तूतोः अवर्धयः ॥

English translation:

“You have brought to Vṛṣabha a great war-chariot; you have protected him warring for ten days; you have slain Tugra along with Vetasa; you have exalted Tuji glorifying you.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Vetasave sacā: vetasa (in RV. 10.4.4) is the name of an asura; may be, it is the name of a rājā, of whom Indra is the ally against Tugra, whom he has slain for the sake of Vetasa; Vṛṣabha is also said to be the name of a prince

You brought forward the towering battle-chariot, and helped the bull Daśadyu as he did battle.
You struck down Tugra for Vetasu, in partnership. You, Indra,
strengthened Tuji, the singer.

As in 3c, Hoffmann (184) reads sácā han in c rather than Pp. sácā ahan, which seems perfectly plausible. As for the unequivocal imperfect ā́vaḥ in b, he suggests that this may not have been the original form, citing the almost identical I.33.14b prā́vo yúdhyantaṃ vṛṣabháṃ dáśadyum. If the original reading was *prā́vaḥ, it could contain the injunctive: prá avaḥ. However, it is unclear to me how the corruption would have arisen, particularly because in the next vs. (5) the d pāda begins prā́vaḥ. Moreover the pāda preceding I.33.14b begins with ā́vaḥ, a clear imperfect matching the one here. Hoffmann’s other observation – that this pres. stem has no clear injunctive forms (and only one possible one, ávaḥ in I.121.12, which more likely belongs to the s-stem noun; see comm. ad loc.) – seems more apposite.

For whatever reason the injunctive to this stem was avoided – or, perhaps better phrased, ā́va- was treated as the injunctive stem.

I do not entirely understand what sácā is doing here; it seems to add little and have no obvious syntactic connection to the rest. As discussed ad IV.31.5, sácā with loc. is regularly a pleonastic+++(=redundant)+++ marker of the loc. abs., but there is no loc. here. Grassmann cites our passage here as an ex. of sácā after a dat. meaning “zu seinen Gunsten,” but I don’t understand how this meaning would have developed from ‘together with’. The same sequence (sácā han) is found two vss. later (6d) in the same general context: Indra’s smiting of an enemy on behalf of a mortal friend, and I.63.3 tváṃ śúṣṇam … kútsāya dyumáte sácā han shows the same configuration. In all three passages I tr. it ‘in partnership’ as an adverbial. Perhaps sácā signals an esp. close relationship between Indra and his mortal beneficiary. The voc. epithet of Indra in 7c, hapax sadhavīra ‘you who have our heroes as companions’ in my tr., might support this view, and see also 8ab. I am not entirely persuaded by my own interpr., however.

On tūtos, tūtot as belonging to a redup. aor., not the perfect (contra Wh Rts, Macdonell VGS), see detailed disc. by Kümmel (220-21); Hoffmann also identifies it as an aor.

(183); Grassmann already took it as a caus. aor., and see also Schaeffer (Intens. 129-30).

The lofty battle-car thou broughtest forward; thou holpest Dasadyu the strong when fighting.
Along with Vetasu thou slewest Tugra, and madest Tuji strong, who praised thee, Indra.

Du brachtest den Wagen voran, den reckenhaften Kämpfer; du standest dem kämpfenden Stiere Dasadyu bei. Du schlugest den Tugra dem Vetasu gesellt; du, Indra, stärkest den lobpreisenden Tuji.

Du fördertest den hohen Wagenkämpfer, du halfst dem Stier, dem kämpfenden Daçadju, Dem Vetasu zu Lieb’ erschlugst du Tugra, du, Indra, halfst zu Macht dem Sänger Tudschi.

Ты дал пронестись вперед колеснице, замечательному борцу,
Помог борющемуся быку Дашадью.
Ты в союзе с Ветасу убил Тугру,
Ты, о Индра, усилил восхваляющего Туджи.

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) सेना के स्वामिन् ! (त्वम्) आप (रथम्) सुन्दर वाहन को (प्र, भरः) धारण करिये तथा (वृषभम्) बलिष्ठ (दशद्युम्) दश अंगुलियों से प्रकाश देनेवाले और (योधम्) युद्ध करनेवाले से (युध्यन्तम्) युद्ध करते हुए (ऋष्वम्) बड़े की (आवः) रक्षा करिये और (त्वम्) आप (वेतसवे) व्याप्त ऐश्वर्यवाले में (सचा) सम्बन्ध से (तुग्रम्) तेजस्वी को (अहन्) दूर करिये और (त्वम्) आप (गृणन्तम्) स्तुति करते हुए (तुजिम्) बलिष्ठ को (तूतोः) बढ़ाइये ॥४॥

भावार्थभाषाः - जो राजा रथ और युद्धकुशल वीरों को बढ़ाता है, वह अत्यन्त सुख को प्राप्त होता है ॥४॥

अन्वय: हे इन्द्र ! त्वं रथं प्र भरो वृषभं दशद्युं योधं युध्यन्तमृष्वमावस्त्वं वेतसवे सचा तुग्रमहंस्त्वं गृणन्तं तुजिं तूतोः ॥४॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) (रथम्) रमणीयं यानम् (प्र) (भरः) धर (योधम्) युद्धकर्तारम् (ऋष्वम्) महान्तम् (आवः) रक्ष (युध्यन्तम्) (वृषभम्) बलिष्ठम् (दशद्युम्) दशभिरङ्गुलिभिः प्रकाशप्रदम् (त्वम्) (तुग्रम्) तेजस्विनम् (वेतसवे) व्याप्तैश्वर्ये (सचा) सम्बन्धेन (अहन्) (त्वम्) (तुजिम्) बलिष्ठम् (गृणन्तम्) स्तुवन्तम् (इन्द्र) सेनाध्यक्ष (तूतोः) वर्धय ॥४॥

भावार्थभाषाः - यो राजा रथं युद्धकुशलान् वीराँश्च वर्धयति स महत्सुखमाप्नोति ॥४॥

भावार्थभाषाः - जो राजा रथ व युद्धकुशल वीरांची वृद्धी करतो त्याला अत्यंत सुख प्राप्त होते. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तुवं᳓ त᳓द् उक्थ᳓म् इन्द्र बर्ह᳓णा कः
प्र᳓ य᳓च् छता᳓ सह᳓स्रा शूर द᳓र्षि
अ᳓व गिरे᳓र् दा᳐᳓सं श᳓म्बरं हन्
प्रा᳓वो दि᳓वोदासं चित्रा᳓भिर् ऊती᳓

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
barháṇā ← barháṇā- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

kar ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

ukthám ← ukthá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dárṣi ← √dr̥- ~ dr̥̄- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

prá ← prá (invariable)

sahásrā ← sahásra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

śatā́ ← śatá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

śūra ← śū́ra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

áva ← áva (invariable)

dā́sam ← dā́sa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

giréḥ ← girí- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

han ← √han- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

śámbaram ← śámbara- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

āvaḥ ← √avⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

citrā́bhiḥ ← citrá- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

dívodāsam ← dívodāsa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)

ūtī́ ← ūtí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

त्वम् । तत् । उ॒क्थम् । इ॒न्द्र॒ । ब॒र्हणा॑ । क॒रिति॑ कः । प्र । यत् । श॒ता । स॒हस्रा॑ । शू॒र॒ । दर्षि॑ ।
अव॑ । गि॒रेः । दास॑म् । शम्ब॑रम् । ह॒न् । प्र । आ॒वः॒ । दिवः॑ऽदासम् । चि॒त्राभिः॑ । ऊ॒ती ॥

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• tad ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• uktham ← uktha
• [noun], accusative, singular, neuter
• “hymn; praise; uktha [word]; encomium.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• barhaṇā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “power; might.”

• kaḥ ← kṛ
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• yacchatā ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• yacchatā ← śatā ← śata
• [noun], accusative, plural, neuter
• “hundred; one-hundredth; śata [word].”

• sahasrā ← sahasra
• [noun], accusative, plural, neuter
• “thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

• śūra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “hero; cock; śūra; Śūra; Vatica robusta; Plumbago zeylanica; warrior; hero; attacker; lentil; wild boar; lion; dog.”

• darṣi ← dṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “burst; burst.”

• ava
• [adverb]
• “down.”

• girer ← gireḥ ← giri
• [noun], ablative, singular, masculine
• “mountain; adri; rock; giri [word]; hill; śilājatu.”

• dāsaṃ ← dāsam ← dāsa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “slave; Dāsa; servant; savage; Shudra.”

• śambaraṃ ← śambaram ← śambara
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Śambara; Śambara.”

• han
• [verb], singular, Present injunctive
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• prāvo ← prāvaḥ ← prāv ← √av
• [verb], singular, Imperfect
• “help; promote.”

• divodāsaṃ ← divodāsam ← divodāsa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Divodāsa.”

• citrābhir ← citrābhiḥ ← citra
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “manifold; extraordinary; beautiful; divers(a); varicolored; bright; bright; bright; outstanding; agitated; aglitter(p); brilliant; painted; obvious; patched; bizarre.”

• ūtī ← ūti
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

हे इन्द्र बर्हणा बर्हणः शत्रूणां हिंसकः त्वम् उक्थं प्रशस्यं तत् कर्म कः अकरोः । किं तत्कर्मेत्युच्यते । हे शूर वीरेन्द्र त्वं शता शतानि सहस्रा सहस्राणि च शम्बरस्य अनुचरान् भटान् प्र दर्षि विदारितवानसि । तथा च निगमान्तरे-‘अध्वर्यवो यः शतं शम्बरस्य’ (ऋ. सं. २. १४, ६) इति । तथा त्वं दासं यज्ञादिकर्मणामुपक्षपयितारं गिरेः पर्वतान्निर्गतं शम्बरम् असुरम् अव हन् अवावधीः । तथापि श्रूयते– यः शम्बरं पर्वतेषु क्षियन्तम्’ (ऋ. सं. २. १२. ११ ) इति । किंच चित्राभिः विचित्राभिः ऊती ऊतिभिः रक्षाभिः दिवोदासं राजानं प्रावः प्रकर्षेण पालयसि स्म ॥ ॥ २१ ॥

English translation:

“Indra, who are the subduer (of foes), you have achieved a glorious (deed), inasmuch as you have scatered, hero, the hundreds and thousands (of the host of Śambara), have slain the slave Śambara (when issuing) from the mountain, and have protected Divodāsa with marvellous protections.”

You made that hymn (endowed) with might, Indra, so that you could tear out hundreds and thousands (of goods), o champion.
You struck the barbarian Śambara down from the mountain and
furthered Divodāsa with glittering help.

For the association of barháṇā and ukthá- see VI.44.6 ukthásya barháṇā.

Pāda b contains one of the few exx. of the “-si imperative” that betrays its non-imperatival source, since dárṣi occurs in a subord. cl., from which imperatives are barred. Here it shows its original subjunctive value in a purpose cl. (so also Hoffmann, 183).

Initial áva in c breaks the long pattern of 2nd sg. pronouns beginning the hemistich (vss. 2-5a, resumed vss. 6, 7c, with such forms also beginning even pādas 2d, 4d, 7b). Perhaps it is meant to resonate with 4b #ā́vo, 5d #prā́vo.

Thou madest good the laud, what time thou rentest a hundred thousand fighting foes, O Hero,
Slewest the Dasa Sambara of the mountain, and with strange aids didst succour Divodasa.

Du, Indra, wirst dies Preislied überschwenglich machen, wenn du, Tapferer, Hunderte, Tausende herausschlagen wirst. Vom Berge hast du den Dasa Sambara herabgeschleudert; du halfst dem Divodasa mit erstaunlichen Hilfen.

Dies Preisenswerthe thu mit Macht, o Indra, dass hunderttausend du, o Held, zerschmetterst; Vom Berge stürze Çambara, den Unhold, dem Divodasa hilf mit reichen Hülfen.

Ты тот гимн, о Индра, наделил невероятной силой,
Когда проломил (скалу), о герой, (и выпустил) сотни (и) тысячи (коров).
Ты сбил с горы дасу Шамбару.
Ты помог Диводасе замечательными поддержками.

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• स्वराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) सुख के देनेवाले राजन् ! (यत्) जिससे (त्वम्) आप (चित्राभिः) अद्भुत (ऊती) रक्षाओं से (तत्) उस (उक्थम्) प्रशंसनीय वचन को (बर्हणा) बढ़ने से (कः) करें और हे (शूर) शत्रुओं के नाश करनेवाले ! (शता) सैकड़ों और (सहस्रा) हजारों का (प्र, दर्षि) नाश करते हो और (गिरेः) मेघ के (दासम्) सेवक और (शम्बरम्) कल्याण करनेवाले का (अव, हन्) और सूर्य जैसे वैसे नाश करते हो वह आप (दिवोदासम्) प्रकाश के समान उत्पन्न दानशील अर्थात् दान देनेवाले की (प्र, आवः) रक्षा करो ॥५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे राजन् ! आप सर्वदा प्रजा की वृद्धि, दुष्टों का नाश और विद्वानों की सेवा करो, जिससे असङ्ख्य सुख होवे ॥५॥

अन्वय: हे इन्द्र राजन् ! यद्यतस्त्वं चित्राभिरूती तदुक्थं बर्हणा कः। हे शूर ! शता सहस्रा प्र दर्षि गिरेर्दासं शम्बरमव हन्त्सूर्य इव हंसि तथा दिवोदासं प्रावः ॥५॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) (तत्) (उक्थम्) प्रशंसनीयं वचनम् (इन्द्र) सुखप्रद (बर्हणा) वर्धनेन (कः) कुर्याः (प्र) (यत्) यतः (शता) शतानि (सहस्रा) सहस्राणि (शूर) शत्रूणां हिंसक (दर्षि) विदृणासि (अव) (गिरेः) मेघस्य (दासम्) सेवकम् (शम्बरम्) शङ्करम् (हन्) हंसि (प्र) (आवः) रक्ष (दिवोदासम्) प्रकाशवज्जातदानशीलम् (चित्राभिः) अद्भुताभिः (ऊती) रक्षाभिः ॥५॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे राजन् ! भवान्त्सर्वदा प्रजावर्धनं दुष्टनिक्रन्दनं विद्वत्सेवां च करोतु यतोऽसङ्ख्यं सुखं स्यात् ॥५॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे राजा ! तू सदैव प्रजेची वृद्धी, दुष्टांचा नाश व विद्वानांची सेवा कर. ज्यामुळे अत्यंत सुख प्राप्त होईल. ॥ ५ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तुवं᳓ श्रद्धा᳓भिर् मन्दसानः᳓ सो᳓मैर्
दभी᳓तये चु᳓मुरिम् इन्द्र सिष्वप्
तुवं᳓ रजि᳓म् पि᳓ठीनसे दशस्य᳓न्
षष्टिं᳓ सह᳓स्रा श᳓चिया स᳓चाहन्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
mandasānáḥ ← mandasāná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sómaiḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

śraddhā́bhiḥ ← śraddhā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

cúmurim ← cúmuri- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dabhī́taye ← dabhī́ti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

siṣvap ← √svap- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

daśasyán ← √daśasy- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

píṭhīnase ← píṭhīnas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

rajím ← rají- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

ahan ← √han- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

sácā ← sácā (invariable)

śácyā ← śácī- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

sahásrā ← sahásra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

ṣaṣṭím ← ṣaṣṭí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

त्वम् । श्र॒द्धाभिः॑ । म॒न्द॒सा॒नः । सोमैः॑ । द॒भीत॑ये । चुमु॑रिम् । इ॒न्द्र॒ । सि॒स्व॒प् ।
त्वम् । र॒जिम् । पिठी॑नसे । द॒श॒स्यन् । ष॒ष्टिम् । स॒हस्रा॑ । शच्या॑ । सचा॑ । अ॒ह॒न् ॥

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• śraddhābhir ← śraddhābhiḥ ← śraddhā
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “faith; wish; śraddhā [word]; śraddhā; confidence; appetite.”

• mandasānaḥ ← mand
• [verb noun], nominative, singular
• “rejoice; exhilarate.”

• somair ← somaiḥ ← soma
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• dabhītaye ← dabhīti
• [noun], dative, singular, masculine
• “Dabhīti.”

• cumurim ← cumuri
• [noun], accusative, singular, masculine

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• siṣvap ← svap
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “sleep; numb; fall asleep.”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• rajim ← raji
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Raji.”

• piṭhīnase ← piṭhīnas
• [noun], dative, singular, masculine
• “Piṭhīnas.”

• daśasyan ← daśasy
• [verb noun], nominative, singular

• ṣaṣṭiṃ ← ṣaṣṭim ← ṣaṣṭi
• [noun], accusative, singular, feminine
• “sixty; sixtieth; ṣaṣṭi [word].”

• sahasrā ← sahasra
• [noun], accusative, plural, neuter
• “thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

• śacyā ← śacī
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “Śacī; power; dexterity; ability; aid.”

• sacāhan ← sacā
• [adverb]
• “jointly.”

• sacāhan ← ahan ← han
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

हे इन्द्र श्रद्धाभिः श्रद्धापुरःसरमादरातिशयेनानुष्ठितैः कर्मभिः मन्दसानः मोदमानः । यच्छ्रद्धया युक्तं कर्म तत्सारवत् भवति । तथा च श्रूयते–’ यदेव विद्यया करोति श्रद्धयोपनिषदा तदेव वीर्यवत्तरं भवति’ ( छ. उ. १. १. १० ) इति । सोमैः च मन्दसानः त्वं दभीतये एतन्नामकाय राजर्षये चुमुरिम् एतदाख्यमसुरं सिष्वप् अस्वापयः । अवधीरित्यर्थः । किंच हे इन्द्र त्वं पिठीनसे एतन्नामकाय रजिम् एतदाख्यां कन्यां वा राज्यं वा दशस्यन् प्रयच्छन् शच्या प्रज्ञया षष्टिं षष्टिसंख्याकानि सहस्रा भटानां सहस्राणि सचा सह युगपदेव अहन अवधीः ॥

English translation:

“Delighted by libations offered wiḥ faith, you have consigned Cumuri to the sleeop (of death) on behalf of Dabhīti, and bestowing (the maiden) Raji upon Piṭhīnas, you have, by your contrivance, destroyed sixty thousand (warriors) at once.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Piṭhīnas: rajim piṭhīnase daśasyan: raji = etadākhyām kanyām, a maiden called; it may also be a synonym of rājyam, kingdom, dominion; by your contrivance: śacyā = prajñāyā; it may also import karmaṇā, by act or exploit

You, reaching elation through the hospitality offerings and the soma juices, put Cumuri to sleep for Dabhīti.
You, showing favor to Piṭhīnas, in partnership, smashed Raji and his sixty thousand with your power.

As I have discussed elsewhere (Sacrificed Wife, 176-84), śraddhā́- in Vedic is not simply an abstract ‘trust, faith’, but refers specifically to trust in the efficacy of ritual and hospitality, and indeed to the concrete manifestations of this trust through ritual gift-giving. The plural śraddhā́bhiḥ here, paired with sómaiḥ, seems to refer to the offerings themselves.

On sácā see comm. ad vs. 4.

Pāda d contains a fine sequence of alliterative sibilants of all three types: ṣaṣtíṃ sahasrā śácyā sácā han.

Made glad with Soma-draughts and faith, thou sentest Cumuri to his sleep, to please Dabhiti.
Thou, kindly giving Raji to Pithinas, slewest with might, at once, the sixty thousand.

Für Dabhiti hast du, Indra, von seiner Gläubigkeit und seinen Somaopfern ergötzt, den Cumuri eingeschläfert. Du erschlugst den Raji für Pithinas, dich erkenntlich zeigend, und zugleich sechzigtausend Mannen durch deine Kraft.

Erfreut durch Glauben, Indra, und durch Soma, schlugst Tschumuri du todt für den Dabhiti; Den Radschi dem Prithinas überliefernd, erschlugst mit Kraft zugleich du sechzigtausend.

Ты, обрадованный проявлениями веры и струями сомы,
Усыпил, о Индра, Чумури для Дабхити.
Ты, проявляя добрую волю, для Питхинчса
Убил Раджи (своей) силой, как и шестьдесят тысяч (врагов).

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) राजन् ! (त्वम्) आप (श्रद्धाभिः) सत्य की धारणाओं से और (सोमैः) ऐश्वर्यों से (मन्दसानः) आनन्द करते हुए (दभीतये) दुःख के नाश के लिये (चुमुरिम्) भोजन करनेवाले को (सिष्वप्) सुलाइये और (त्वम्) आप (शच्या) बुद्धि वा कर्म के (सचा) साथ (पिठीनसे) पिठी के सदृश नासिका जिसकी उसके लिये (रजिम्) पङ्क्ति (षष्टिम्) साठ (सहस्रा) हजार (दशस्यन्) देता हुआ जैसे सूर्य मेघ का (अहन्) नाश करता है, वैसे शत्रुओं का हनन कीजिये ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! सदा ही पूर्ण प्रीति और न्याय से प्रजापालन करो और हजारों धार्मिक विद्वानों को अधिकारों में स्थापित करके यश बढ़ाओ ॥६॥

अन्वय: हे इन्द्र राजँस्त्वं श्रद्धाभिः सोमैर्मन्दसानो दभीतये चुमुरिं सिष्वप् त्वं शच्या सचा पिठीनसे रजिं षष्टिं सहस्रा दशस्यन् यथा सूर्य्यो मेघमहँस्तथा शत्रून् जहि ॥६॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) (श्रद्धाभिः) सत्यस्य धारणाभिः (मन्दसानः) आनन्दन् (सोमैः) ऐश्वर्यैः (दभीतये) दुःखहिंसनाय (चुमुरिम्) अत्तारम् (इन्द्र) राजन् (सिष्वप्) स्वापय (त्वम्) (रजिम्) (पिठीनसे) पिठीव नासिका यस्य तस्मै (दशस्यन्) प्रयच्छन् (षष्टिम्) (सहस्रा) सहस्राणि (शच्या) प्रज्ञया कर्मणा वा (सचा) (अहन्) हन्ति ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे राजन्त्सदैव पूर्णप्रीत्या न्यायेन च प्रजापालनं कुर्य्याः सहस्राणि धार्मिकान् विदुषोऽधिकारेषु संस्थाप्य कीर्तिं वर्धय ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे राजा ! तू सदैव प्रेमाने व न्यायाने प्रजापालन कर. हजारो धार्मिक विद्वानांना अधिकारी बनवून कीर्ती वाढव. ॥ ६ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अहं᳓ चन᳓ त᳓त् सूरि᳓भिर् आनश्यां
त᳓व ज्या᳓य इन्दर+ सुम्न᳓म् ओ᳓जः
त्व᳓या य᳓त् स्त᳓वन्ते सधवीर वीरा᳓स्
त्रिव᳓रूथेन न᳓हुषा शविष्ठ

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ahám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

ānaśyām ← √naś- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:OPT, tense:PRF, voice:ACT}

caná ← caná (invariable)

sūríbhiḥ ← sūrí- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

jyā́yaḥ ← jyā́yaṁs- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

ójaḥ ← ójas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sumnám ← sumná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

sadhavīra ← sadhavīra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

stávante ← √stu- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

tváyā ← tvám (pronoun)
{case:INS, number:SG}

vīrā́ḥ ← vīrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

náhuṣā ← náhus- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

śaviṣṭha ← śáviṣṭha- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

trivárūthena ← trivárūtha- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

अ॒हम् । च॒न । तत् । सू॒रिऽभिः॑ । आ॒न॒श्या॒न् । तव॑ । ज्यायः॑ । इ॒न्द्र॒ । सु॒म्नम् । ओजः॑ ।
त्वया॑ । यत् । स्तव॑न्ते । स॒ध॒ऽवी॒र॒ । वी॒राः । त्रि॒ऽवरू॑थेन । नहु॑षा । श॒वि॒ष्ठ॒ ॥

• ahaṃ ← aham ← mad
• [noun], nominative, singular
• “I; mine.”

• cana
• [adverb]
• “not even; cana [word].”

• tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• sūribhir ← sūribhiḥ ← sūri
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “patron.”

• ānaśyāṃ ← ānaśyām ← aś
• [verb], singular, Perfect optative
• “get; reach; enter (a state).”

• tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• jyāya ← jyāyaḥ ← jyāyas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “better; elder; greater; bigger.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• sumnam ← sumna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “favor; benevolence; sumna [word]; entreaty; favor.”

• ojaḥ ← ojas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “strength; power; ojas; ojas [word]; potency; might.”

• tvayā ← tvad
• [noun], instrumental, singular
• “you.”

• yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• stavante ← stu
• [verb], plural, Present indikative
• “laud; praise; declare; stu.”

• sadhavīra
• [noun], vocative, singular, masculine

• vīrās ← vīrāḥ ← vīra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• trivarūthena ← tri
• [noun]
• “three; tri/tisṛ [word].”

• trivarūthena ← varūthena ← varūtha
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “defense; protective covering.”

• nahuṣā ← nahus
• [noun], instrumental, singular, masculine

• śaviṣṭha
• [noun], vocative, singular, masculine
• “mighty.”

हे सधवीर वीरैः सहित शविष्ठ बलवत्तमेन्द्र वीराः स्तोतारः त्रिवरूथेन । त्रीणि वरूथान्यावरकाणि भुवनानि यस्य तेन । नहुषा शत्रूणां बन्धकेन त्वया दत्तं यत् सुम्नं सुखम् ओजः बलं च स्तवन्ते स्तुवन्ति हे इन्द्र तव त्वया दत्तं ज्यायः अतिशयेन प्रशस्यं तत् सुम्नमोजः अहं चन अहमपि भरद्वाजः सूरिभिः मदीयैः स्तोतृभिः सह आनश्यां प्राप्नुयाम् ॥

English translation:

“May I, with my fellow-worshippers, obtain that your most excellent felicity and vigour, which, most mighty Indra, associate of heroes, the pious celebrate (as bestowed) by you, who are the humiliator (of foes), the protector of the three (worlds).”

Might I also, together with my patrons, attain this, the greater favor and might that are yours, Indra,
when along with you our heroes are praised, you who have our heroes as companions, along with Nahus who provides threefold defense, o strongest one.

Geldner takes tváyā as the agent with stávante: “dass die Helden … von dir gelobt werden.” But Indra as the praiser of mortals seems off; tváyā is better taken as an instr. of accompaniment, esp. given the larger context of the hymn, in which Indra works for and in conjunction with mortals (see esp. disc. ad vs. 4 with regard to sácā).

The hapax cmpd sadhavīra applied to Indra seems to reflect this situation, though exactly what the word means is unclear (Grassmann ‘mit den Männern seiend’, Geldner ‘Heldengenosse’), and its lack of accent makes it difficult to determine even what type of cmpd it is. (AiG has no disc. of it.) I take it as an underlying bahuvrīhi ‘having heroes together (with oneself)’ vel sim., expressing the mutual relationship between our men and Indra.

Geldner takes the instr. phrase trivárūthena náhuṣā as referring to Indra: “da du ein dreifacher Nahus bist.” He bases this interpr. on X.49.8 ahám … náhuṣo náhuṣṭaraḥ “I [=Indra] am a greater Nahus than Nahus.” But this passage is in an ātmastuti, a genre in which Indra claims to be the best example of everything, and the construction with comparative in fact precludes an identification of Indra with Nahus: he is asserting that he has more of what makes Nahus Nahus than Nahus himself does. It is an expression like “more Catholic than the Pope.” (As for X.99.7, which Geldner also cites, I have now changed my interpr. from the published translation and will register the change in the comm. in due course.) I consider Nahus here another recipient of the praise being doled out, though I do have to admit that the shadowy Nahus otherwise does not figure in the VIth Maṇḍala.

I would also take issue with Geldner’s bleaching of trivárūtha- from ‘having/providing threefold defense’ to simply ‘threefold’. This cmpd. otherwise has its full lexical value, mostly modifying śárman- ‘shelter’, and the simplex várūtha- ‘defense’ is robustly attested, so the 2nd cmpd member had not become opaque.

May I too, with the liberal chiefs, O Indra, acquire thy blin supreme and domination,
When, Mightiest! Hero-girt! Nahusa heroes boast them in thee, the triply-strong Defender.

Auch ich möchte mit den freigebigen Patronen diese deine höhere Gunst und Stärke erlangen, o Indra, daß die Helden, du Heldengenosse, von dir gelobt werden, da du ein dreifacher Nahus bist, du Gewaltigster.

Auch mich lass nun erlangen mit den Fürsten, o Indra, deine grösste Huld und Stärke, Wenn, Heldenfreund, du Beifall schenkst den Helden, o stärkster, dreifachschirmender Genosse.

Я тоже вместе со щедрыми покровителями хочу достигнуть той
Твоей высшей, о Индра, милости (и) силы,
Чтобы благодаря тебе, о товарищ мужей, прославились
Мужи, о самый могучий, благодаря Нахушу с тремя защитами.

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (शविष्ठ) बलिष्ठ और (सधवीर) तुल्य स्थान में वर्त्तमान वीर जन (इन्द्र) सुख के देनेवाले ! (वीराः) वीर (नहुषा) मनुष्य विद्वान् (यत्) जिसकी (स्तवन्ते) प्रशंसा करते हैं (तत्) उसको (त्रिवरूथेन) तीन प्रकार के शीत, उष्ण और वर्षा में सुखकारक गृह जिनके उन (त्वया) आपके और (सूरिभिः) विद्वानों के साथ (अहम्) मैं (आनश्याम्) प्राप्त होऊँ और (चन) भी (तव) आपका जो (ज्यायः) प्रशंसा करने योग्य (सुम्नम्) सुख और (ओजः) पराक्रम है, उसको प्राप्त होऊँ ॥७॥

भावार्थभाषाः - जो विद्वानों के सङ्ग से पुरुषार्थी होकर प्रशंसा करने योग्य, धर्मयुक्त कर्म को करते हैं, वे बली होकर उत्तम सुख को प्राप्त होते हैं ॥७॥

अन्वय: हे शविष्ठ सधवीरेन्द्र ! वीरा नहुषा विद्वांसो यत्स्तवन्ते तत्त्रिवरूथेन त्वया सूरिभिश्च सहाऽहमानश्यां चनाऽपि तव यज्ज्यायः सुम्नमोजोऽस्ति तदानश्याम् ॥७॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अहन्) (चन) अपि (तत्) (सूरिभिः) विद्वद्भिः सह (आनश्याम्) प्राप्नुयाम् (तव) (ज्यायः) प्रशस्यम् (इन्द्र) सुखप्रद (सुम्नम्) सुखम् (ओजः) पराक्रमः (त्वया) (यत्) (स्तवन्ते) प्रशंसन्ति (सधवीर) समानस्थाने वर्त्तमान वीरपुरुष (वीराः) (त्रिवरूथेन) त्रीणि त्रिविधानि शीतोष्णवर्षासुखकराणि वरूथानि गृहाणि यस्य तेन (नहुषा) मनुष्याः (शविष्ठ) बलिष्ठ ॥७॥

भावार्थभाषाः - ये विदुषां सङ्गेन पुरुषार्थिनो भूत्वा प्रशंसनीयं धर्म्यं कर्म कुर्वन्ति ते बलिनो भूत्वोत्तमं सुखं लभन्ते ॥७॥

भावार्थभाषाः - जे विद्वानांच्या संगतीने पुरुषार्थी बनून प्रशंसा करण्यायोग्य धर्मयुक्त कर्म करतात ते बलवान बनून उत्तम सुख प्राप्त करतात. ॥ ७ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

वयं᳓ ते अस्या᳓म् इन्द्र द्युम्न᳓हूतौ
स᳓खायः स्याम महिन प्र᳓यिष्ठाः+
प्रा᳓तर्दनिः क्षत्रश्री᳓र् अस्तु श्रे᳓ष्ठो
घने᳓ वृत्रा᳓णां सन᳓ये ध᳓नानाम्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
asyā́m ← ayám (pronoun)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

dyumnáhūtau ← dyumnáhūti- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

mahina ← mahína- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

préṣṭhāḥ ← préṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL, mood:OPT}

sákhāyaḥ ← sákhi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

syāma ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

astu ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

kṣatraśrī́ḥ ← kṣatraśrī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

prā́tardaniḥ ← prā́tardani- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śréṣṭhaḥ ← śréṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dhánānām ← dhána- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:PL}

ghané ← ghaná- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

sanáye ← saní- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vr̥trā́ṇām ← vr̥trá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

व॒यम् । ते॒ । अ॒स्याम् । इ॒न्द्र॒ । द्यु॒म्नऽहू॑तौ । सखा॑यः । स्या॒म॒ । म॒हि॒न॒ । प्रेष्ठाः॑ ।
प्रात॑र्दनिः । क्ष॒त्र॒ऽश्रीः । अ॒स्तु॒ । श्रेष्ठः॑ । घ॒ने । वृ॒त्राणा॑म् । स॒नये॑ । धना॑नाम् ॥

• vayaṃ ← vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• asyām ← idam
• [noun], locative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• dyumnahūtau ← dyumna
• [noun], neuter
• “magnificence.”

• dyumnahūtau ← hūtau ← hūti
• [noun], locative, singular, feminine
• “invocation.”

• sakhāyaḥ ← sakhi
• [noun], nominative, plural, masculine
• “friend; companion; sakhi [word].”

• syāma ← as
• [verb], plural, Present optative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• mahina
• [noun], vocative, singular, masculine

• preṣṭhāḥ ← preṣṭha
• [noun], nominative, plural, masculine
• “dearest.”

• prātardaniḥ ← prātardani
• [noun], nominative, singular, masculine

• kṣatraśrīr ← kṣatra
• [noun], neuter
• “Kshatriya; dominion; Kshatriya; kṣatra [word]; power.”

• kṣatraśrīr ← śrīḥ ← śrī
• [noun], nominative, singular, masculine
• “mister; Ms.; Lakshmi; good fortune; well-being; magnificence; glory; beauty; Aegle marmelos (Linn.) Correa; dignity; power; śrī [word]; śrī; prosperity; auspiciousness.”

• astu ← as
• [verb], singular, Present imperative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• śreṣṭho ← śreṣṭhaḥ ← śreṣṭha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “best; better; chief(a); beautiful.”

• ghane ← ghana
• [noun], locative, singular, neuter
• “abhra; cloud; hammer; ghana; hammer; rainy season; tin; iron; ghana [word]; ghana; nutgrass; ball; phlegm.”

• vṛtrāṇāṃ ← vṛtrāṇām ← vṛtra
• [noun], genitive, plural, neuter
• “enemy.”

• sanaye ← sani
• [noun], dative, singular, feminine
• “gain.”

• dhanānām ← dhana
• [noun], genitive, plural, neuter
• “wealth; property; money; treasure; prize; dhana [word]; valuable; dhan; capital; fight.”

हे महिन पूजनीय इन्द्र ते त्वदर्थं सखायः स्तोतारः वयम् अस्यां द्युम्नहूतौ अस्मिन् धननिमित्ते स्तोत्रे प्रेष्ठाः अतिशयेन प्रियाः स्याम भवेम । प्रातर्दनिः प्रतर्दनो नाम राजा । तस्य पुत्रः क्षत्रश्रीः एतन्नामको मम याज्यो राजा श्रेष्ठः अस्तु सर्वेषामुत्कृष्टो भवतु । किमर्थम् । वृत्राणां शत्रूणां घने वधाय च धनानां वसूनां सनये संभजनाय च श्रेष्ठोऽस्त्विति संबन्धः ॥ ॥२२॥

English translation:

“May we, adorable Indra, your friends, at this your worship, offered for (the acquisiiton of) wealth, be held most dear to you; may Kṣatraśrī, the son of Pratardana, (my patron), by most illustrious through the destruction of foes, and the attainment of riches.”

Might we be your dearest comrades, Indra, at this invocation to heavenly brilliance, o great one.
Let the son of Pratardana, glorious in dominion, be the most glorious at the smashing of obstacles and the winning of rich stakes.

This final wish to become Indra’s dearest companions neatly sums up the dominant theme of the hymn, esp. the last vss.

So may we he thy friends, thy best beloved, O Indra, at this holy invocation.
Best be Pratardani, illustrious ruler, in slaying foemen and in gaining riches.

Wir möchten bei diesem flammenden Ruf deine liebsten Freunde sein, mächtiger Indra. Der Sohn des Pratardana, der die Herrschaft zu Ehren bringt, soll der erste sein zum Erschlagen der Feinde, zum Gewinnen von Schätzen.

Wir mögen sein bei dieser Glückserflehung, o grosser Indra, deine liebsten Freunde, Pratardan’s Sohn sei bester Herrschaftmehrer, die Feinde schlag’ er und erlange Beute.

Мы при этом пламенном призыве тебя, о Индра,
Хотели бы быть (твоими) любимейшими друзьями, о могучий Индра.
Сын Пратарданы, украшение власти, да будет лучшим
При убийстве врагов, при захвате богатств!

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (महिन) बड़े श्रेष्ठ (इन्द्र) सब के सुख देनेवाले ! (वयम्) हम लोग (ते) आपकी (अस्याम्) इस (द्युम्नहूतौ) धन वा यश से आह्वान जिसमें उसमें (प्रेष्ठाः) अतिशय प्रिय (सखायः) मित्र (स्याम) होवें और आप (प्रातर्दनिः) प्रातःकाल में देना जिनका वह (वृत्राणाम्) धर्म के आवरण करनेवालों के (घने) नाश करने में (धनानाम्) धनों के (सनये) विभाग के लिये (श्रेष्ठः) अत्यन्त प्रशंसनीय (क्षत्रश्रीः) राज्यलक्ष्मीवान् (अस्तु) होवें ॥८॥

भावार्थभाषाः - जो राजा गुणग्राही, पुरुषार्थी, श्रेष्ठ जनों का पालन करने और दुष्ट जनों का निवारण करनेवाला तथा सबका मित्र होवे, उसके साथ सज्जनों को चाहिये कि मित्रता करें ॥८॥ इस सूक्त में इन्द्र, परीक्षक, श्रेष्ठ, राजा और प्रजा के कृत्य का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की इससे पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह छब्बीसवाँ सूक्त और बाईसवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे महिनेन्द्र ! वयं तेऽस्यां द्युम्नहूतौ प्रेष्ठाः सखायः स्याम। भवान् प्रातर्दनिर्वृत्राणां घने धनानां सनये श्रेष्ठः क्षत्रश्रीरस्तु ॥८॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वयम्) (ते) तव (अस्याम्) (इन्द्र) सर्वसुखप्रद (द्युम्नहूतौ) द्युम्नेन धनेन यशसा वा हूतिराह्वानं यस्यां तस्याम् (सखायः) (स्याम) (महिन) महत्तम (प्रेष्ठाः) अतिशयेन प्रियाः (प्रातर्दनिः) प्रातःकाले दनिर्दानं यस्य (क्षत्रश्रीः) राज्यलक्ष्मीः (अस्तु) (श्रेष्ठः) अतिशयेन प्रशस्तः (घने) हनने (वृत्राणाम्) धर्मावरकाणाम् (सनये) विभागाय (धनानाम्) ॥८॥

भावार्थभाषाः - यो राजा गुणग्राही पुरुषार्थी श्रेष्ठानां पालको दुष्टानां निवर्त्तकः सर्वस्य मित्रं स्यात्तेन सह सज्जनैः सख्यं विधेयमिति ॥८॥ अत्रेन्द्रपरीक्षकसभ्यराजप्रजाकृत्यर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति षड्विंशं सूक्तं द्वाविंशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - जो राजा गुणग्राही, पुरुषार्थी, श्रेष्ठांचा पालक व दुष्टांचा निवारक असून सर्वांचा मित्र असेल तर त्याच्याबरोबर सज्जनांनी मैत्री करावी.