०२४

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

वृ᳓षा म᳓द इ᳓न्दरे+ श्लो᳓क उक्था᳓
स᳓चा सो᳓मेषु सुतपा᳓ ऋजीषी᳓
अर्चत्रि᳓यो मघ᳓वा नृ᳓भ्य उक्थइ᳓र्
द्युक्षो᳓ रा᳓जा गिरा᳐᳓म् अ᳓क्षितोतिः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
índre ← índra- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

mádaḥ ← máda- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ślókaḥ ← ślóka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ukthā́ ← ukthá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

vŕ̥ṣā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

r̥jīṣī́ ← r̥jīṣín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sácā ← sácā (invariable)

sómeṣu ← sóma- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

sutapā́ḥ ← sutapā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

arcatryàḥ ← arcatryà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

maghávā ← maghávan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

nŕ̥bhyaḥ ← nár- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

ukthaíḥ ← ukthá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

ákṣitotiḥ ← ákṣitoti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dyukṣáḥ ← dyukṣá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

girā́m ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

rā́jā ← rā́jan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

वृषा॑ । मदः॑ । इन्द्रे॑ । श्लोकः॑ । उ॒क्था । सचा॑ । सोमे॑षु । सु॒त॒ऽपाः । ऋ॒जी॒षी ।
अ॒र्च॒त्र्यः॑ । म॒घऽवा॑ । नृऽभ्यः॑ । उ॒क्थैः । द्यु॒क्षः । राजा॑ । गि॒राम् । अक्षि॑तऽऊतिः ॥

• vṛṣā ← vṛṣan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bullocky; potent; powerful; strong; manly; aroused; potent; much(a); male; large.”

• mada ← madaḥ ← mada
• [noun], nominative, singular, masculine
• “drunkenness; mada; estrus; excitement; sexual arousal; alcohol; musth; mad; mada; ecstasy; pride; drink; joy; arrogance; vivification.”

• indre ← indra
• [noun], locative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• śloka ← ślokaḥ ← śloka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Śloka; fame; hymn; śloka [word]; praise; glory; verse.”

• ukthā ← uktha
• [noun], nominative, plural, neuter
• “hymn; praise; uktha [word]; encomium.”

• sacā
• [adverb]
• “jointly.”

• someṣu ← soma
• [noun], locative, plural, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• sutapā ← suta
• [noun], masculine
• “Soma.”

• sutapā ← pāḥ ← pā
• [noun], nominative, singular, masculine
• “drinking.”

• ṛjīṣī ← ṛjīṣin
• [noun], nominative, singular, masculine

• arcatryo ← arcatryaḥ ← arcatrya
• [noun], nominative, singular, masculine

• maghavā ← maghavan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; maghavan [word].”

• nṛbhya ← nṛbhyaḥ ← nṛ
• [noun], dative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• ukthair ← ukthaiḥ ← uktha
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “hymn; praise; uktha [word]; encomium.”

• dyukṣo ← dyukṣaḥ ← dyukṣa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “celestial; divine; divine; brilliant.”

• rājā ← rājan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• girām ← gir
• [noun], genitive, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• akṣitotiḥ ← akṣitoti
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra.”

सोमेषु सोमवत्सु यागेषु इन्द्रे सोमपानजनितः मदः वृषा यजमानस्य कामानां वर्षको भवति । यद्वा । सर्वजनाह्लादकस्य वर्षणस्य कर्ता भवति । उक्था उक्थेन शस्त्रेण सचा सह श्लोकः स्तोत्ररूपः शब्दः वृषा भवति । सुतपाः अभिषुतस्य सोमस्य पाता ऋजीषी ऋजीषं गतरसमपि सोमं न परित्यजन् मघवा धनवान् स चेन्द्रः नृभ्यः स्तुतीनां नेतृभ्यः उक्थैः स्तोत्रैः अर्चत्र्यः अर्चनीयो भवति । द्युक्षः द्युलोकनिवासः गिरां स्तुतीनां राजा ईश्वर इन्द्रः अक्षितोतिः अक्षीणरक्षश्च भवति ॥

English translation:

“At the rites at which soma (is offered) the exhilaration (produced) in Indra is a shower (of benefits to the offerer); so is the chanted hymn with the (recited) prayer, therefore the drinker of the soma, the partaker of the stale soma, Maghavan, is to be propitiated by men with praises; dweller in heaven, he is the lord of sacred songs, unwearied in the protection (of his votaries).”

Bullish exuberance, noise, and solemn words are in Indra; he is the drinker of the pressings and in possession of the silvery drink, when the soma juices are in his company.
He is worthy to be chanted by men with solemn words as the bounteous one, the heaven-ruling king of hymns, whose help is imperishable.

That avīḥ of c is also the verb of d is suggested by passages like I.110.9 vā́jebhir no vā́jasātau aviḍḍhi, VIII.46.11 dhíyo vā́jebhir āvitha with √av and an instr.

of vā́ja- ‘prize’.

STRONG rapturous joy, praise, glory are with Indra: impetuous God, he quaffs the juice of Soma:
That Maghavan whom men must laud with singing, Heaven-dweller, King of songs, whose help is lasting.

Bullenhafter Rausch, Ruhmeslied und Lobgedichte gehören zu Indra, zu den Somatränken gehört der Somatrinker, der Trinker des Trestersafts. Als der Gabenreiche ist er in Liedern für die Männer zu preisen, der himmlische König der Lieder, dessen Gnade unerschöpflich ist.

Stark ist bei Indra Rauschtrank, Lob und Sprüche, bei Somaspenden stark der gier’ge Trinker; Mit Spruch zu preisen ist von Männern Indra, der Lieder Herr, der lichte, sicher helfend.

Мужественное опьянение, хвалебное пение, гимны (предназначены) Индре, –
(А он,) пьющий сок, богатый выжимками, (привержен) струям сомы.
Его надо воспевать для мужей как щедрого в гимнах,
Небесного царя хвалебных песен, чья помощь не иссякает.

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

अब दश ऋचावाले चौबीसवें सूक्त का प्रारम्भ किया जाता है, उसके प्रथम मन्त्र में अब राजा को क्या करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (इन्द्रे) ऐश्वर्य्यवान् पदार्थ में (श्लोकः) वाणी (वृषा) बलिष्ठ (मदः) आनन्दित (सचा) मेल किये हुए (सुतपाः) अच्छा तपस्वी (ऋजीषी) सरल गुण, कर्म स्वभाववाला (मघवा) न्याय से इकट्ठे किये हुए धन से युक्त (अक्षितोतिः) नित्य रक्षित (द्युक्षः) दीप्तिमान् (राजा) प्रकाश करता हुआ (उक्थैः) प्रशंसनीय कर्म्मों से (सोमेषु) ऐश्वर्य्यों में (उक्था) प्रशंसित कर्मों को (गिराम्) न्याय और विद्यायुक्त वाणियों के संबन्ध में (नृभ्यः) मनुष्यों के किये जो (अर्चत्र्यः) सत्कार करती हुई प्रजा हैं, उनका सुननेवाला हो, वही राज्य करने योग्य हो, यह जानो ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो उत्तम कामों को करके सत्यवादी, इन्द्रियों को जीतनेवाला, पिता के समान प्रजापालक वर्त्तमान हो, वही सर्वत्र प्रकाशित कीर्त्तिवाला हो ॥१॥

अन्वय: हे मनुष्या ! य इन्द्रे श्लोको वृषा मदः सचा सुतपा ऋजीषी मघवाक्षितोतिः द्युक्षा राजोक्थैः सोमेषूक्था गिरां नृभ्यो या अर्चत्र्यः प्रजास्तासां श्रोता भवेत् स एव राज्यं कर्तुमर्हेदिति विजानीत ॥१॥

अथ राज्ञा किं कर्त्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वृषा) बलिष्ठः (मदः) आनन्दितः (इन्द्रे) ऐश्वर्यवति (श्लोकः) वाक् (उक्था) प्रशंसितानि कर्माणि (सचा) समवेताः (सोमेषु) ऐश्वर्येषु (सुतपाः) सुष्ठुतपस्वी (ऋजीषी) सरलगुणकर्मस्वभावः (अर्चत्र्यः) सत्कारं कुर्वत्यः प्रजाः (मघवा) न्यायोपार्जितधनः (नृभ्यः) मनुष्येभ्यः (उक्थैः) प्रशंसनीयैः कर्मभिः (द्युक्षः) द्युतिमान् (राजा) (गिराम्) न्यायविद्यायुक्तानां वाचाम् (अक्षितोतिः) नित्यरक्षः ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! य उत्तमानि कर्माणि कृत्वा सत्यवादी जितेन्द्रियः पितृवत्प्रजापालको वर्तेत स एव सर्वत्र प्रकाशितकीर्तिर्भवेत् ॥१॥

या सूक्तात राजा, विद्वान व ईश्वराच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! जो उत्तम कार्य करतो, सत्यवादी, जितेंद्रिय, पित्याप्रमाणे प्रजापालक असतो त्याचीच सर्वत्र कीर्ती पसरते. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

त᳓तुरिर् वीरो᳓ न᳓रियो वि᳓चेताः
श्रो᳓ता ह᳓वं गृणत᳓ उर्वि᳓ऊतिः
व᳓सुः शं᳓सो नरां᳐᳓ कारु᳓धाया
वाजी᳓ स्तुतो᳓ विद᳓थे दाति वा᳓जम्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
náryaḥ ← nárya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

táturiḥ ← táturi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vícetāḥ ← vícetas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vīráḥ ← vīrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

gr̥ṇatáḥ ← √gr̥̄- 1 (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

hávam ← háva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śrótā ← śrótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

urvyū̀tiḥ ← urvyū̀ti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kārúdhāyāḥ ← kārúdhāyas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

narā́m ← nár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

śáṁsaḥ ← śáṁsa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vásuḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dāti ← √dā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

stutáḥ ← √stu- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

vā́jam ← vā́ja- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vājī́ ← vājín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vidáthe ← vidátha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

ततु॑रिः । वी॒रः । नर्यः॑ । विऽचे॑ताः । श्रोता॑ । हव॑म् । गृ॒ण॒तः । उ॒र्विऽऊ॑तिः ।
वसुः॑ । शंसः॑ । न॒राम् । का॒रुऽधा॑याः । वा॒जी । स्तु॒तः । वि॒दथे॑ । दा॒ति॒ । वाज॑म् ॥

• taturir ← taturiḥ ← taturi
• [noun], nominative, singular, masculine

• vīro ← vīraḥ ← vīra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• naryo ← naryaḥ ← narya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “manly; heroic; powerful; male; human.”

• vicetāḥ ← vicetas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “wise; diligent.”

• śrotā ← śru
• [verb], singular, periphrast. future
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• havaṃ ← havam ← hava
• [noun], accusative, singular, masculine
• “invocation.”

• gṛṇata ← gṛṇataḥ ← gṛ
• [verb noun], genitive, singular
• “praise.”

• urvyūtiḥ ← urvyūti
• [noun], nominative, singular, masculine

• vasuḥ ← vasu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “good; good; benign; vasu [word].”

• śaṃso ← śaṃsaḥ ← śaṃsa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “praise; śaṃs; recitation.”

• narāṃ ← narām ← nṛ
• [noun], genitive, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• kārudhāyā ← kāru
• [noun], masculine
• “poet; singer.”

• kārudhāyā ← dhāyāḥ ← dhāyas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “alimentary; sustaining.”

• vājī ← vājin
• [noun], nominative, singular, masculine
• “victorious; triumphant; strong; gainful.”

• stuto ← stutaḥ ← stu
• [verb noun], nominative, singular
• “laud; praise; declare; stu.”

• vidathe ← vidatha
• [noun], accusative, dual, neuter
• “meeting; wisdom; council.”

• dāti ← dā
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• vājam ← vāja
• [noun], accusative, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

वाजी अन्नवान् इन्द्रः विदथे यज्ञेऽस्माभिः स्तुतः सन् वाजम् अन्नं दाति अस्मभ्यं ददाति । कीदृश इन्द्रः । ततुरिः शत्रूणां हिंसकः वीरः विक्रान्तः नर्यः नरहितः विचेताः विविक्तज्ञान: हवम् अस्मदीयं स्तोत्रं श्रोता गृणतः स्तुवतः स्तोतृजनस्य उर्व्यूतिः विस्तृतरक्षः वसुः वासयिता नरां नृणां स्तोतृजनानां शंसः शंसनीयः कारुधायाः कारूणां स्तोतॄणां धारयिता। एवंभूत इन्द्रो वाजं ददातीति संबन्धः ॥

English translation:

“The surpasser (of foes), a hero, the friend of man, the discriminator, the hearer of the invocation, the great protector of his adorers, the giver of dwelings, the ruler of men, the cherisher of his worshippers, the bestower of food, grants us, when glorified at the sacrifice, (abundant) sustenance.”

The surpassing hero, favorable to men, discriminating, the hearer of the singer’s call, whose help is wide-ranging,
the good one, the Laud of Men, who gives succor to bards, praised as the prizewinner, he gives the prize at the rite of distribution.

Geldner supplies the verb ‘drive’ in c (“Mit diesen (treib) alle Angriffe auseinander”), but I see no reason why it can’t be in the orbit of d. In vs. 1 the two pādas cd share a single verb (avīḥ c), as do the first two pādas of this vs. (vyathayā).

With this pattern established, it seems reasonable to take áva tārīḥ in d as also governing the accusatives of c. Under this interpr., I take víṣūcīḥ as proleptic, rather like 3d kṛṇuhī́párācaḥ “put them far away.”

He, Friend of man, most wise, victorious Hero, hears, with far-reaching aid, the singer call him.
Excellent, Praise of Men, the bard’s Supporter, Strong, he gives strength, extolled in holy synod.

Überwinder, Held, mannhaft, klug, Erhörer des Rufes des Sängers, weiten Schutz gewährend, gut, der Preis der Männer, den Dichter ernährend, als Sieger in der Opferrede gepriesen verleiht er den Siegerpreis.

Der Siegesheld, der tapfre und der weise, vernimmt den Ruf des Sängers weitbeschirmend, Der Männer Lob, der gute, Dichter pflegend; gelobt beim Opfer gibt der reiche Reichthum.

Победитель, герой, мужественный, прозорливый,
Тот, кто слышит зов воспевателя, далеко простирая поддержку,
Великолепный, хвала мужей, кормилец певца,
Прославленный как добытчик награды, он дает награду на жертвенной раздаче.

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर राजा और प्रजाजनों को क्या करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (ततुरिः) शत्रुओं का मारनेवाला (वीरः) वीरता आदि गुणों से युक्त (नर्यः) मनुष्यों में श्रेष्ठ (विचेताः) अनेक प्रकार की बुद्धिवाला और (हवम्) प्रशंसा करने योग्य व्यवहार की (गृणतः) प्रशंसा करते हुओं के (श्रोता) विवादविषयक वचनों का सुननेवाला (उर्व्यूतिः) पृथिवी की रक्षा जिससे (नराम्) मनुष्यों का अग्रणी (वसुः) वास कराने और (शंसः) प्रशंसा करनेवाला (कारुधायाः) कारीगर धारण किये जाते जिससे वह (वाजी) विज्ञानवाला (स्तुतः) प्रशंसित हुआ (विदथे) संग्राम में (वाजम्) विज्ञान को (दाति) देता है, उसकी आप लोग सेवा करो ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! तुम लोग जो मनुष्यों में उत्तम, अधिक बल और बुद्धि युक्त, यथार्थ का सुननेवाला तथा संग्राम में युद्धविद्या का देनेवाला है, उस ही का सदा सत्कार करो ॥२॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यस्ततुरिर्वीरो नर्यो विचेता हवं गृणतश्श्रोतोर्व्यूतिर्नरां वसुः शंसः कारुधाया वाजी स्तुतो विदथे वाजं दाति तं यूयं सेवध्वम् ॥२॥

पुना राज्ञा प्रजाजनैश्च किं कर्त्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ततुरिः) शत्रूणां हिंसकः (वीरः) शौर्यादिगुणोपेतः (नर्यः) नृषु साधुः (विचेताः) विविधप्रज्ञः (श्रोता) विवादानां वचनानां श्रवणकर्त्ता (हवम्) प्रशंसनीयं व्यवहारम् (गृणतः) प्रशंसकान् (उर्व्यूतिः) ऊर्व्याः पृथिव्या ऊती रक्षा येन सः (वसुः) वासयिता (शंसः) प्रशंसकः (नराम्) नराणां नायकः (कारुधायाः) कारवो ध्रियन्ते येन सः (वाजी) विज्ञानवान् (स्तुतः) प्रशंसितः (विदथे) सङ्ग्रामे (दाति) ददाति (वाजम्) विज्ञानम् ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यूयं यो नरोत्तमोऽधिकबलप्रज्ञो यथार्थस्य श्रोता सङ्ग्रामे युद्धविद्याप्रदोऽस्ति तमेव सदा सत्कुरुत ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! जो माणसांमध्ये उत्तम, अधिक बलवान व बुद्धिमान असून यथार्थ ऐकणारा व युद्धात युद्धविद्येचा उपयोग करणारा असतो त्याचाच सत्कार करा. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓क्षो न᳓ · चक्रि᳓योः शूर बृह᳓न्
प्र᳓ ते मह्ना᳓ रिरिचे रो᳓दसीयोः
वृक्ष᳓स्य नु᳓ ते पुरुहूत वया᳓
वि᳓ ऊत᳓यो रुरुहुर् इन्द्र पूर्वीः᳓

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ákṣaḥ ← ákṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

br̥hán ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

cakryòḥ ← cakrī́- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:DU}

ná ← ná (invariable)

śūra ← śū́ra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mahnā́ ← mahimán- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)

ririce ← √ric- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

ródasyoḥ ← ródasī- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:DU}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

nú ← nú (invariable)

puruhūta ← puruhūtá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vayā́ḥ ← vayā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

vr̥kṣásya ← vr̥kṣá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

pūrvī́ḥ ← purú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ruruhuḥ ← √ruh- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

ūtáyaḥ ← ūtí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ví ← ví (invariable)

अक्षः॑ । न । च॒क्र्योः॑ । शू॒र॒ । बृ॒हन् । प्र । ते॒ । म॒ह्ना । रि॒रि॒चे॒ । रोद॑स्योः ।
वृ॒क्षस्य॑ । नु । ते॒ । पु॒रु॒ऽहू॒त॒ । व॒याः । वि । ऊ॒तयः॑ । रु॒रु॒हुः॒ । इ॒न्द्र॒ । पू॒र्वीः ॥

• akṣo ← akṣaḥ ← akṣa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “axle.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• cakryoḥ ← cakrī
• [noun], genitive, dual, feminine
• “cakrikā.”

• śūra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “hero; cock; śūra; Śūra; Vatica robusta; Plumbago zeylanica; warrior; hero; attacker; lentil; wild boar; lion; dog.”

• bṛhan ← bṛhat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• mahnā ← mahan
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “greatness.”

• ririce ← ric
• [verb], singular, Perfect indicative
• “empty; liberate; concede; surrender; purge.”

• rodasyoḥ ← rodasī
• [noun], genitive, dual, feminine
• “heaven and earth; Earth.”

• vṛkṣasya ← vṛkṣa
• [noun], genitive, singular, masculine
• “tree; fruit tree.”

• nu
• [adverb]
• “now; already.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• puruhūta
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; Vishnu.”

• vayā ← vayāḥ ← vayā
• [noun], nominative, plural, feminine
• “branch; branchlet.”

• vy ← vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• ūtayo ← ūtayaḥ ← ūti
• [noun], nominative, plural, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• ruruhur ← ruruhuḥ ← ruh
• [verb], plural, Perfect indicative
• “heal; grow; cicatrize; climb; board; ascend; grow.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• pūrvīḥ ← puru
• [noun], nominative, plural, feminine
• “many; much(a); very.”

हे शूर विक्रान्तेन्द्र बृहन महान् ते त्वदीयः मह्ना महिमा रोदस्योः द्यावापृथिब्योः प्र रिरिचे अतिरिच्यते । द्यावापृथिवीभ्यामित्यर्थः । अत्र दृष्टान्तः । चक्र्योः चक्रयोः अक्षो न । रथसंबन्ध्यक्षो यथा चक्राभ्यां बहिर्गतस्तद्वत् । हे पुरुहूत बहुभिराहूत इन्द्र त्वदीयाः पूर्वीः बह्यः्र ऊतयः रक्षा: वि रुरुहुः विशेषेण रोहन्ति । तत्र दृष्टान्तः । वृक्षस्य नु । यथा वृक्षस्य वया: शाखाः विरोहन्ति तद्वत् ॥

English translation:

“Mighty hero, by your magnitude, (the exten) of heaven and earth is exceeded, as the axle by the (circumerfence of the) wheels; invoked of many, your numerous benefits, Indra, spread out like the branches of a tree.”

Like an axle beyond its two wheels, your lofty (greatness), o champion, projects beyond the two worlds in their greatness. (Like) the branches of a tree, your forms of help have grown outward, o much-invoked Indra.

Pāda c lacks a verb to govern the acc. vithurā́śávāṃsi. On the model of 1cd, 2ab, and 2cd, we might simply deploy the (first) verb of d, jahí, across the pāda boundary: “smash their faltering powers” or, with proleptic adj., “smash their powers (to be) faltering.” However, vithurā́is derived from the root √vyath ‘falter’, whose causative supplied the verb in 2ab, vyathayā. I therefore think there’s a different kind of trick here: the poet expects us to supply the CAUSATIVE feature of the verb in 2b with the lexical feature of that verb contained in the adj. vithurā́– hence my tr.

“(render) their powers faltering.”

The lofty axle of thy wheels, O Hero, is not surpassed by heaven and earth in greatness.
Like branches of a tree, Invoked of many manifold aids spring forth from thee, O Indra.

Wie die Achse über die beiden, so ragt, o Held, deine hohe Größe an Umfang über beide Welten hinaus. Wie die Zweige des Baumes so wachsen nach allen Seiten deine Gnaden, vielgerufener Indra.

Wie beide Räder überragt die Achse, so beide Welten, deine Gröss’, o starker; O vielgerufner wie des Baumes Zweige entspriessen, Indra, deine vielen Hülfen.

Словно ось над двумя колесами, о герой, высокое
(Величие) твое выступает (своей) огромностью над небом и землей.
(Словно) ветви дерева, о многопризываемый,
Выросли во все стороны твои многочисленные милости, о Индра.

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

फिर सूर्य और पृथिवी का कैसा वर्त्ताव है, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (शूर) वीर पुरुष (पुरुहूत) बहुतों से आदर किये गये (इन्द्र) राजन् ! जैसे (ते) आपके (मह्ना) महत्त्व से (रोदस्योः) अन्तरिक्ष और पृथिवी के मध्य में (पूर्वीः) प्राचीन (वि, ऊतयः) विविध रक्षण आदि क्रियायें (चक्र्योः) पहियों की (अक्षः) धुरी के (न) समान (प्र, रुरुहुः) अच्छे प्रकार प्रकट होवें और हे (बृहन्) महान् (वृक्षस्य) वृक्ष की बढ़वार (नु) जैसे वैसे (ते) आपकी (वयः) अवस्था (रिरिचे) प्रकट होती है, उसको सब लोग जानें ॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! जैसे पहियों की धारण करनेवाली धुरी वृक्ष की शाखाओं के समान बढ़ती है और अन्तरिक्ष में स्थित होती हैं, वैसे सूर्य के चारों ओर सम्पूर्ण भूगोल घूमते हैं और वैसे ही न्याय के मार्ग से प्रजायें चलती हैं ॥३॥

अन्वय: हे शूर पुरुहूतेन्द्र ! यथा ते मह्ना रोदस्योर्मध्ये पूर्वीर्व्यूतयश्चक्र्योरक्षो न प्र रुरुहुः। हे बृहन् ! वृक्षस्य नु ते वया रिरिचे तं सर्वे जानन्तु ॥३॥

पुनः सूर्यपृथिव्योः कीदृशं वर्त्तमानमस्तीत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अक्षः) (न) इव (चक्र्योः) (शूर) (बृहन्) महान् (प्र) (ते) तव (मह्ना) महत्त्वेन महिम्ना (रिरिचे) अतिरिणक्ति (रोदस्योः) द्यावापृथिव्योः (वृक्षस्य) (नु) (ते) तव (पुरुहूत) बहुभिः पूजित (वयाः) (वि) (ऊतयः) रक्षणाद्याः क्रियाः (रुरुहुः) प्रादुर्भवेयुः (इन्द्र) राजन् (पूर्वीः) प्राचीनाः ॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । हे मनुष्या ! यथा चक्राणां धर्त्र्यो धुरो वृक्षस्य शाखा इव वर्धन्तेऽन्तरिक्षे तिष्ठन्ति तथा सूर्याभितः सर्वे भूगोला भ्रमन्ति तथैव न्यायस्य मार्गेण प्रजाश्चलन्ति ॥३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. हे माणसांनो! जसा चाकांना धारण करणारा अक्ष असतो व वृक्षाच्या फांद्या पसरलेल्या असतात तसे सर्व भूगोल अंतरिक्षात सूर्याभोवती फिरतात. तसेच न्यायाच्या मार्गाने प्रजा चालते. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

श᳓चीवतस् ते पुरुशाक शा᳓का
ग᳓वाम् इव स्रुत᳓यः संच᳓रणीः
वत्सा᳓नां᳐ न᳓ तन्त᳓यस् त इन्द्र
दा᳓मन्वन्तो अदामा᳓नः सुदामन्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
puruśāka ← puruśā́ka- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

śácīvataḥ ← śácīvant- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

śā́kāḥ ← śā́ka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

gávām ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

iva ← iva (invariable)

saṁcáraṇīḥ ← saṁcáraṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

srutáyaḥ ← srutí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

tantáyaḥ ← tantí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vatsā́nām ← vatsá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

adāmā́naḥ ← adāmán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dā́manvantaḥ ← dā́manvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sudāman ← sudāman- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

शची॑ऽवतः । ते॒ । पु॒रु॒ऽशा॒क॒ । शाकाः॑ । गवा॑म्ऽइव । स्रु॒तयः॑ । स॒म्ऽचर॑णीः ।
व॒त्साना॑म् । न । त॒न्तयः॑ । ते॒ । इ॒न्द्र॒ । दाम॑न्ऽवन्तः । अ॒दा॒मानः॑ । सु॒ऽदा॒म॒न् ॥

• śacīvatas ← śacīvataḥ ← śacīvat
• [noun], genitive, singular, masculine
• “mighty.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• puruśāka ← puru
• [noun]
• “many; much(a); very.”

• puruśāka ← śāka
• [noun], vocative, singular, masculine
• “power.”

• śākā ← śākāḥ ← śāka
• [noun], nominative, plural, masculine
• “power.”

• gavām ← go
• [noun], genitive, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• srutayaḥ ← sruti
• [noun], nominative, plural, feminine
• “discharge; path; road; stream.”

• saṃcaraṇīḥ ← saṃcaraṇa
• [noun], nominative, plural, feminine
• “accessible.”

• vatsānāṃ ← vatsānām ← vatsa
• [noun], genitive, plural, masculine
• “calf; child; Vatsa; vatsa [word]; juvenile; Vatsa; Vatsa; Vatsa; son; male child.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• tantayas ← tantayaḥ ← tanti
• [noun], nominative, plural, feminine
• “tanti [word].”

• ta ← te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• dāmanvanto ← dāmanvantaḥ ← dāmanvat
• [noun], nominative, plural, masculine

• adāmānaḥ ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• adāmānaḥ ← dāmānaḥ ← dāman
• [noun], nominative, plural, masculine
• “wreath; dāman; dāman [word]; shackle; girdle; fetter.”

• sudāman ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sudāman ← dāman
• [noun], vocative, singular, masculine

हे पुरुशाक बहुकर्मन्निन्द्र शचीवत: प्रज्ञावतः ते त्वदीयाः शाकाः शक्तयः कर्माणि वा सर्वतः संचरन्तीति शेषः । तत्र दृष्टान्तः । गवामिव धेनूनां स्रुतयः मार्गा यथा संचरणीः सर्वत्र संचारिणो भवन्ति तद्वत् । अपि च वत्सानां न तन्तयः । तन्तिर्नाम दीर्घप्रसारिता रज्जुः यत्र नियतैर्विशाखदामभिः बहवो वत्सा बध्यन्ते । यथा तन्तयो बहूनां वत्सानां बन्धका हे सुदामन् शोभनदान इन्द्र तथा ते त्वदीयाः शाकाः दामन्वन्तः बन्धनवन्तः बहूनां शत्रूणां बन्धकाः अदामानः स्वयमन्यैरबद्धाः ॥

English translation:

“Accomplisher of many acts, the energies of you who are (ever) active (congregate from all directions), like the converging tracks of cattle; they are the bonds (of foes), themselves unfettered, munificent Indra, like the tethers of (many) calves.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The energies: śākāḥ śaktayaḥ, abilities, energies; the verb is added: sarvataḥ saṃcarantī, come together from all sides; gavām iva srutayaḥ sañcaraṇīḥ = dhenūnām mārgāḥ yathā sarvatra sañcāriṇo bhavanti, as the paths of milch kine are everywhere going together; the translation is: vatsānām na tantayaḥ, like long ropes used to tie a number of calves together, like the tethers of many calves

The abilities that belong to you, the able one, o you of many abilities, are converging like streams of cattle.
(They are) like cords for calves, Indra, binding without bonds, o you of good bonds [/gifts].

tanūrúc- is, of course, a root noun cmpd., ‘shining with/in their bodies’, but the bahuvrīhi-like tr. works better in context.

kṛṇvaíte is clearly meant as a 3rd du. mid. subjunctive to the 5th cl. pres. of √kṛ, but it has the wrong grade of the suffix: we expect *kṛnávaite (cf. 2nd du. mid.

aśnávaithe [VII.70.4]). It clearly simply anticipates the root pres. 3rd du. mid.

brávaite, which ends the next hemistich (4d). This imitation comes at a metrical cost: the heavy root syllable kṛṇv produces a bad Triṣṭubh cadence. (The grammatically correct form would also, of course, be metrically problematic.) A root aor. subj.

*karaite would fit the meter better, but there’s no warrant for emendation. For a passage in which the poet simply avoids the middle dual subjunctive of √kṛ altogether by substituting a plural, see comm. ad I.178.2.

The locative string in cd is the usual expression of the stakes – a type of loc. absol. lacking an overt participle. The full expression is dháne hité “when the stake is set” (VI.45.11, 13, etc.). The string here contains a formulaic pair, toké … tánaye “progeny and prosperity” with three other locc., one inserted inside the formula. On the basis of VI.31.1 (q.v.), where a ca after tánaye better delineates the pairing, I would slightly change the tr. to “when progeny and prosperity [or, offspring and lineage], cattle, water, and fields are at stake.” The two vā-s (4a, 4c), in conjunction with the subjunctives, seem to set out a deliberative choice: “it may be that X … or it may be that Y.” The two possibilities floated as to how one champion might defeat another set the stage for the next vs. (5), which forecloses any possibility that one of the champions, even a successful one, could take on Indra. The two vā-s are slightly off-balance, however, since the first one is located in the main clause (a) to which the first yád clause is immediately appended (b), while the second is found in the second yád clause, whose main clause seems to be, by default, the original pāda a. This seems to me a minor problem: the point is that the two champions (śū́ra-) in pāda a may defeat each other in single combat (b) or in a full-on battle (cd). The first vā would be better positioned in pāda b, but it has been shifted to the front of the whole main-cl./dep.-cl. construction – a sort of super-Wackernagel’s Law position. Klein (DGRV II.194, 201-2) treats the two vā occurrences separately, taking the 2nd as conjoining (or disjoining) the parallel yád clauses b and c, but the 1st as the equivalent of “the asseverative particle vaí.” This seems somewhat perverse to me: two occurrences of the same particle in a single verse, esp. a particle that regularly appears in pairs, invite a unified explanation; moreover, I am very dubious that vā is ever used for vaí, a particle that is rare in the RV anyway. Even Klein can only identify 6 passages where he thinks vā = vaí (DGRV II.201), of which he finds syntactic support for only 3. That 6c contains a pair of vā-s whose syntactic connection is clearer provides evidence that these two vā-s also form a pair.

Strong Lord, thine energies, endowed with vigour, are like the paths of kine converging homeward.
Like bonds of cord, Indra, that bind the younglings, no bonds are they, O thou of boundless bounty.

Deine Kräfte, des Kraftvollen, du Vielkräftiger, sind wie die gangbaren Wege der Rinder. Wie die Stricke der Kälber sind deine Kräfte schenkend und bindend ohne Fesseln, du reichlich schenkender Indra.

Sehr starker, kräft’ger, deine Kräfte gehen zusammen wie der Rinderheerde Pfade; Der Kälber Strängen gleichen, Indra, deine, des Schenkers, ungebundne Angebinde.

Возможности у тебя, могучего, о тот, кто многое может,
Словно исхоженные коровьи тропы.
(Они) у тебя, словно бечевки у телят:
Привязь есть, (но будто) и без привязи, о (ты,) очень щедрый.

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर राजा और प्रजा को कैसा वर्त्ताव करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (पुरुशाक) बहुत सामर्थ्यवान् (इन्द्र) दुःख के नाश करनेवाले ! (शचीवतः) बुद्धि और प्रजा से युक्त (ते) आपकी (गवामिव, स्रुतयः) गौओं की गतियों के सदृश (सञ्चरणीः) अच्छे प्रकार चलनेवाली भूमियाँ (शाकाः) और सामर्थ्य वाली (वत्सानाम्) बछड़ों की (तन्तयः) विस्तृत पङ्क्तियों के (न) सदृश (ते) आपकी प्रजा हैं। हे (सुदामन्) अच्छे नियमों में बँधे हुए ! जो (दामन्वन्तः) बहुत बन्धनोंवाले होवें वे आप से (अदामानः) बन्धनरहित करने योग्य हैं ॥४॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। वे ही राजाजन प्रशंसित प्रतापवाले होते हैं, जो अन्याय और पीड़ा आदि के बन्धन से प्रजाओं को छुड़ा कर धर्ममार्ग में चलाते हैं और जैसे बछड़ों की बढ़ानेवाली गौ होती हैं, वैसे ही प्रजा के बढ़ानेवाले राजपुरुष हों ॥४॥

अन्वय: हे पुरुशाकेन्द्र ! शचीवतस्ते गवामिव स्रुतयः सञ्चरणीः शाका वत्सानां तन्तयो न ते प्रजाः सन्ति। हे सुदामन् ! ये दामन्वन्तः स्युस्तेऽदामानस्त्वया कार्याः ॥४॥

पुना राज्ञा प्रजाभिश्च कथं वर्तितव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (शचीवतः) प्रज्ञाप्रजायुक्तस्य (ते) तव (पुरुशाक) बहुशक्त (शाकाः) शक्तिमत्यः (गवामिव) (स्रुतयः) स्रुवन्त्यः (सञ्चरणीः) याः सम्यक् चरन्ति ता भूमयः (वत्सानाम्) (न) इव (तन्तयः) विस्तीर्णाः (ते) तव (इन्द्र) दुःखविदारक (दामन्वन्तः) बहुबन्धनाः (अदामानः) निर्बन्धनाः (सुदामन्) सुनियमबद्ध ॥४॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। त एव राजानः प्रशंसितप्रभावा भवन्ति येऽन्यायपीडादिबन्धनात् प्रजा विमोच्य धर्मपथे प्रचालयन्ति यथा वत्सानां वर्धिका गावो भवन्ति तथैव प्रजानां वर्धका राजपुरुषाः स्युः ॥४॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जे अन्याय व त्रासातून प्रजेची मुक्तता करतात व धर्म मार्गाने चालवितात त्याच राजांची प्रशंसा होते व जसे गाई वासरांना वाढवितात तसेच प्रजेला वाढविणारे राजपुरुष असावेत. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अन्य᳓द् अद्य᳓ क᳓र्वरम् अन्य᳓द् उ श्वो᳓
अ᳓सच् च स᳓न् मु᳓हुर् आचक्रि᳓र् इ᳓न्द्रः
मित्रो᳓ नो अ᳓त्र व᳓रुणश् च पूषा᳓
अर्यो᳓ व᳓शस्य परिएता᳓ अस्ति

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
adyá ← adyá (invariable)

anyát ← anyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

anyát ← anyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

kárvaram ← kárvara- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śvás ← śvás (invariable)

u ← u (invariable)

ācakríḥ ← ācakrí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ásat ← ásant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ca ← ca (invariable)

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

múhur ← múhur (invariable)

sát ← √as- 1 (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

átra ← átra (invariable)

ca ← ca (invariable)

mitráḥ ← mitrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pūṣā́ ← pūṣán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

váruṇaḥ ← váruṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

aryáḥ ← arí- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

asti ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

paryetā́ ← paryetár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

váśasya ← váśa- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

अ॒न्यत् । अ॒द्य । कर्व॑रम् । अ॒न्यत् । ऊं॒ इति॑ । श्वः । अस॑त् । च॒ । सत् । मुहुः॑ । आ॒ऽच॒क्रिः । इन्द्रः॑ ।
मि॒त्रः । नः॒ । अत्र॑ । वरु॑णः । च॒ । पू॒षा । अ॒र्यः । वश॑स्य । प॒रि॒ऽए॒ता । अ॒स्ति॒ ॥

• anyad ← anyat ← anya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• karvaram ← karvara
• [noun], accusative, singular, neuter
• “deed.”

• anyad ← anyat ← anya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• śvo ← śvas
• [adverb]
• “tomorrow.”

• ‘sac ← asat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “nonexistent; bad; wrong; wrong; asat [prefix]; dissident; fake.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• san ← sat ← as
• [verb noun], accusative, singular
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• muhur
• [adverb]
• “again; repeatedly; continually.”

• ācakrir ← ācakriḥ ← ācakri
• [noun], nominative, singular, masculine

• indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• mitro ← mitraḥ ← mitra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• atra
• [adverb]
• “now; there; then; then; there; here; here; in the following; alternatively; now.”

• varuṇaś ← varuṇaḥ ← varuṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• pūṣāryo ← pūṣā ← pūṣan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Pushan; pūṣan [word]; sun.”

• pūṣāryo ← aryaḥ ← ari
• [noun], genitive, singular, masculine

• vaśasya ← vaśa
• [noun], genitive, singular, masculine
• “control; dominion; influence; power; Vaśa; vaśa [word]; will; authority; control; wish; supervision.”

• paryetāsti ← paryetā ← parī ← √i
• [verb], singular, periphrast. future
• “circumambulate; wander; revolve; overwhelm.”

• paryetāsti ← asti ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

अयमिन्द्रः अद्य अस्मिन् दिवसे अन्यत् कर्वरम् । कर्मनामैतत् । कर्म करोति । अन्यदु अन्यदेव उक्तविलक्षणमेव कर्म श्वः परस्मिन् दिने करोति । एतदेव विव्रियते । असच्च अशुभम् अशनिपातनादिकं सत् वर्षणादिकं शोभनं कर्म च । यद्वा । त्रिशिरसो विश्वरूपस्य वधादिकम् असत्कर्म लोकोपद्रवकारिणो वृत्रादेरसुरस्य वधादिरूपं सत्कर्म च मुहुः पुनःपुनरसौ इन्द्रः आचक्रिः कर्ता भवति । एवं परस्परविलक्षणं कर्म स्वमहिम्ना पुनःपुनरावर्तयन् प्रतिदिवसमन्यदेव परेषामसाधारणं कर्म करोतीत्यर्थः । एवंविध इन्द्रः अत्र अस्मिन् यज्ञे नः अस्माकं वशस्य कामयितव्यस्य फलस्य स्वर्गादेः पर्येतास्ति परिगमयिता भवतु । अस्तेर्लेटि रूपम् । मित्रः अहरभिमानी देवः वरुणः रात्र्यभिमानी पूषा पोषको देवः अर्यः प्रेरकः सविता एते च इन्द्रेण नियम्यमाना अस्मदीयस्य कामस्य परिगमयितारः सन्तु । यद्वा । मित्रादयोऽप्यत्र स्वप्राधान्येन अभिधीयन्ते । मित्रादय इन्द्रः प्रत्येकमस्मदीयस्य कामस्य पर्येतास्तु । तथा च बृहद्देवतायामुक्तं—‘प्रोतयेऽन्यदिति त्वेते वैश्वदेव्यावृचौ स्मृते’ इति ॥ ॥ १७ ॥

English translation:

“Indra achieves one act today, another tomorrow, evil and good repeatedly; may he, and Mitra, Varuṇa, Pūṣan, Arya, be on this occasion promoters of the desired result.”

One deed today and another tomorrow, one which is not and another which is—Indra makes (them) happen in an instant.
Mitra and Varuṇa, also Pūṣan, are there for us, but it is he [=Indra] who keeps the will of the stranger contained.

The published translation of this vs. differs in a number of respects from the standard interpr. In particular, in the first hemistich, flg. an interpr. of JPB’s, the two pairs anyád adyá kárvaraṃ anyád u sváḥ “one deed today and another tomorrow” and ásac ca sát “non-existent and existent” are taken as a chiastic square, with anyád adyá matching sát and anyád u sváḥ matching ásat. In other words the deed Indra does today is existent, while the one he will do tomorrow is (as yet) non-existent. The standard interpr. takes ásat ca sát as an expression of process: Indra makes each deed (the one today, the one tomorrow) that was as yet non-existent into an existent one (so Geldner “… macht Indra das Unwirkliche alsbald wirklich”). This does seem a possible interpr., and I would suggest an alternative tr. “One deed today and another tomorrow – Indra makes the not (yet) existent (deed) existent.” Klein (DGRV I.170, II.24) takes ásac ca sát as “the bad and the good,” which deviates from the usual sense esp. of the former and breaks the thematic connection with the first pāda: “(Performing) one deed today and another tomorrow, Indra turns hither immediately the bad and the good.” In the 2nd hemistich the standard interpr. takes Mitra, Varuṇa, and Pūṣan as the individualized seriatim singular subjects of paryetā́sti (=paryetā́asti), as in Geldner’s “Mitra und Varuṇa und Pūṣan kommen uns dabei dem Wunsche des Nebenbuhlers zuvor.” (Tichy [-tar-stems, 188] follows Geldner’s syntactic template, but with an aberrant interpr. of pári √i.) As Geldner’s blithe disregard of the sg. verb shows, the triple subject is somewhat awkward given sg. asti (though singular verbs with a series of singular subjects are indeed found). But there are several other problematic aspects to this strain of interpr. On the syntactic level, it is surprising to find asti in a main clause if its function is simply copular (“M, V, and P is/are parietā́”); asti in main clauses is almost always existential. On the thematic level, these other gods are intrusive in the hymn – the focus so far has been entirely on Indra – and it seems odd suddenly to credit these gods with the power to effect a desirable thing for us, when Indra has been performing the heavy lifting all along. I therefore think that Thieme (Fremdling, 53) is correct in taking Indra as the unexpressed subject of parietā́asti, though he doesn’t discuss the passage or, rather disingenuously, even quote the preceding pāda with the other possible subjects. Given these factors, I think that asti is implicitly contrastive and emphatic: the other gods are there for us in some sense, but it’s Indra who … As for the sense of paryetā́and pári √i in general, the literal meaning is ‘go around’, hence ‘encompass’ and hence to contain and control, a sense that works very well here.

One act to-day, another act tomorrow oft Indra makes what is not yet existent.
Here have we Mitra, Varuna, and Pusan to overcome the foeman’s domination.

Heute ein anderes Werk und morgen ein anderes, macht Indra das Unwirkliche alsbald wirklich. Mitra und Varuna und Pusan kommen uns dabei dem Wunsche des Nebenbuhlers zuvor.

Ein andres wirkt er heute, andres morgen, was nicht ist, bringt zum Dasein plötzlich Indra, Wie Mitra hier, wie Varuna und Puschan ist er es, der des Feindes Macht bewältigt.

Сегодня одно деяние, завтра уже другое.
Невозможное в один миг Индра превращает в возможное.
Тут у нас Митра и Варуна, (а также) Пушан
Подчиняют себе волю врага.

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जो (इन्द्रः) राजा (अद्य) आज (अन्यत्) अन्य (उ) और (श्वः) आनेवाले दिन में (अन्यत्) अन्य (कर्वरम्) करने योग्य कर्म को (आचक्रिः) सब प्रकार से करनेवाला (सत्) हुआ (मुहुः) वारंवार (असत्) होवे वह (च) और (अत्र) इस संसार में (नः) हम लोगों का (मित्रः) मित्र (वरुणः) श्रेष्ठ (पूषा) पुष्टि करनेवाला (अर्यः) स्वामी (च) और (वशस्य) वशवर्ती का (पर्येता) सब ओर से प्राप्तजन (अस्ति) है, वह पूर्ण सुखवाला होता है ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो राजा प्रतिदिन बारबार सत्य कर्म का आचरण करता है, वह सब के न्याय करने में पक्षपात का त्याग करके मित्र के सदृश होता है और सब इसके वश में होते हैं ॥५॥

अन्वय: य इन्द्रो राजाऽद्यान्यदु श्वोऽन्यत् कर्वरमाचक्रिस्सन्मुहुरसत् स चात्र नो मित्रो वरुणः पूषाऽर्य्यश्च वशस्य पर्येतास्ति सोऽलंसुखो भवति ॥५॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अन्यत्) (अद्य) (कर्वरम्) कर्त्तव्यं कर्म (अन्यत्) (उ) (श्वः) आगामिनि दिने (असत्) भवेत् (च) (सत्) (मुहुः) वारंवारम् (आचक्रिः) समन्तात् कर्त्ता (इन्द्रः) राजा (मित्रः) (नः) अस्माकम् (अत्र) (वरुणः) श्रेष्ठः (च) (पूषा) पुष्टिकर्त्ता (अर्यः) स्वामी (वशस्य) वशवर्तिनः (पर्य्येता) सर्वतः प्राप्तः (अस्ति) ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यो राजा प्रतिदिनं पुनः पुनः सत्कर्माचरति स सर्वेषां न्यायकरणे पक्षपातं विहाय मित्रवद्भवति सर्वे चास्य वशे भवन्ति ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! जो राजा प्रत्येक दिवशी सत्य कर्माचे आचरण करतो, तो भेदभाव न करता सर्वांचा न्याय करतो व मित्राप्रमाणे वागतो, त्याला सर्वजण वश होतात. ॥ ५ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

वि᳓ त्व᳓द् आ᳓पो न᳓ प᳓र्वतस्य पृष्ठा᳓द्
उक्थे᳓भिर् इन्द्र अनयन्त यज्ञइः᳓
तं᳓ त्वाभिः᳓ सुष्टुति᳓भिर् वाज᳓यन्त
आजिं᳓ न᳓ जग्मुर् गिर्वाहो अ᳓श्वाः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́paḥ ← áp- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ná ← ná (invariable)

párvatasya ← párvata- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

pr̥ṣṭhā́t ← pr̥ṣṭhá- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

tvát ← tvám (pronoun)
{case:ABL, number:SG}

ví ← ví (invariable)

anayanta ← √nī- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ukthébhiḥ ← ukthá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

yajñaíḥ ← yajñá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ābhíḥ ← ayám (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:PL}

suṣṭutíbhiḥ ← suṣṭutí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

vājáyantaḥ ← √vājay- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

ājím ← ājí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

áśvāḥ ← áśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

girvāhaḥ ← gírvāhas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

jagmuḥ ← √gam- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)

वि । त्वत् । आपः॑ । न । पर्व॑तस्य । पृ॒ष्ठात् । उ॒क्थेभिः॑ । इ॒न्द्र॒ । अ॒न॒य॒न्त॒ । य॒ज्ञैः ।
तम् । त्वा॒ । आ॒भिः । सु॒स्तु॒तिऽभिः॑ । वा॒जय॑न्तः । आ॒जिम् । न । ज॒ग्मुः॒ । गि॒र्वा॒हः॒ । अश्वाः॑ ॥

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• tvad ← tvat ← tvad
• [noun], ablative, singular
• “you.”

• āpo ← āpaḥ ← ap
• [noun], nominative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• parvatasya ← parvata
• [noun], genitive, singular, masculine
• “mountain; Parvata; parvata [word]; Parvata; Parvata; rock; height.”

• pṛṣṭhād ← pṛṣṭhāt ← pṛṣṭha
• [noun], ablative, singular, neuter
• “back; top; top; surface; shell; peak; Pṛṣṭha; flat roof; pṛṣṭha [word]; back; roof.”

• ukthebhir ← ukthebhiḥ ← uktha
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “hymn; praise; uktha [word]; encomium.”

• indrānayanta ← indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrānayanta ← anayanta ← nī
• [verb], plural, Imperfect
• “bring; lead; spend; decant; enter (a state); remove; take out; take away; enforce; marry; carry; fill into; bring; learn; go out; add.”

• yajñaiḥ ← yajña
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• tvābhiḥ ← tu
• [adverb]
• “now; then; but; and; now; however; then; then; surely.”

• tvābhiḥ ← ābhiḥ ← idam
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• suṣṭutibhir ← suṣṭutibhiḥ ← suṣṭuti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “hymn; praise.”

• vājayanta ← vājayantaḥ ← vājay ← √vaj
• [verb noun], nominative, plural
• “incite.”

• ājiṃ ← ājim ← āji
• [noun], accusative, singular, masculine
• “battle; fight; contest; āji [word]; combat.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• jagmur ← jagmuḥ ← gam
• [verb], plural, Perfect indicative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• girvāho ← girvāhaḥ ← girvāhas
• [noun], vocative, singular, masculine

• aśvāḥ ← aśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

हे इन्द्र त्वत् त्वत्सकाशात् उक्थेभिः उक्थैः शस्त्रैः यज्ञैः हविर्भिश्च स्तोतारः कामानात्मनः वि अनयन्त विविधं प्रापयन्ति । तत्र दृष्टान्तः । पर्वतस्य अद्रेः पृष्ठात् उपरिभागात् आपो न अप उदकानि यथा तद्वत् । अपि च हे गिर्वाहः गीर्भिः स्तुतिरूपाभिर्वाग्भिः वहनीयेन्द्र तं प्रसिद्धं त्वा त्वां वाजयन्तः बलिनं कुर्वन्तः । यद्वा । वाजमन्नमिच्छन्तो भरद्वाजाः स्तोतारः आभिः पूर्वोक्ताभिः सुष्टुतिभिः शोभनाभिः स्तुतिभिः जग्मुः प्रापुः । क्षिप्रगमने दृष्टान्तः । अश्वाः वाहाः आजिं न संग्रामं यथा शीघ्रं प्रापुस्तद्वत् ॥

English translation:

“By praises and by sacrifices, Indra, (men) bring down (what they desire) from you, as the waters (descend) from the top of the mountain; desirous of food, they approach you, who are accessible to praise, with these their eulogies, as (eagerly as) coursers rush to battle.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The same verse is addressed to Agni in Sāmaveda

Like waters forth from the back of a mountain, they proceeded forth from you along with solemn words and sacrifices, Indra.
Along with these good praises, seeking the prize they have (also) gone to you, like horses to a contest, o you whose vehicle is songs.

By my analysis this vs. matches 4 in structure and in referents, forming with 4 a ring around the omphalos vs. 5. In the first pāda the unspecified pair (ubháyoḥ … ayóḥ “of both of these”) refers, in my view (as also, apparently, Geldner), to the two krándasī (lit. ‘war-cries’, viz., opposing forces) of 4d; Indra has mastery over the manly power of both of them, as vs. 5 has already implied. The verb of 6b, hávante, doubles brávaite in 4d semantically; both refer to verbal appeals to Indra for help in battle. The two forces referred to in an oblique case in pāda a return as subject in pāda d, with yet another 3rd du. med. subjunctive, vitantasaíte. Pace Geldner, who gives them different roles, the locc. in c are parallel and match those of 4c, expressing what is at stake in the battle. Although it might seem odd to name a vṛtrá- as a stake, I think the point is that the battle may be about confronting an obstacle or about acquiring a rich dwelling place. Klein’s tr. (DGRV II.159) “when they battle each other in the (struggle with the) obstacle or in (the struggle for) great dwelling space rich in heroes” reflects the same view. See Schaeffer (Intens. 126-27) for detailed disc. A similar use of vṛtréṣu is found in the next hymn (VI.26.2), where it is implicitly parallel to góṣu, an expression for the stakes.

I take the subordinator yádī in b as representing yád + ī (‘when’ + acc. particle) (as described pp. 305-9 in my 2002 article “Rigvedic sīm and īm), rather than conditional yádi ‘if’. All that needs to be done is to insert a notional word space between yád and ī. The pāda could use an overt acc. (ī ‘him’, as obj. of hávante), and ‘if’ does not make sense.

The published translation implicitly reflects a similar analysis of yádi in d, but I now think that interpr. is probably incorrect. In favor of it is the parallelism with the matched vs. 4, which contains two parallel yád clauses. But several factors, both formal and functional, weigh against it: the final i of yádi is short and does not occur before a cons. cluster, which elsewhere facilitates the shortening of the particle ī. Moreover, an acc. referent is not necessary to the clause, since the verb is a reciprocal middle (though see I.131.3, also with med. ví √taṃs, ví tvā tatasre “They have tussled over you,” a passage that also contains a loc. of the stakes). The published translation also renders the subjunctive vitantasaíte as an indicative. I now think that the conditional yádi and the subjunctive contribute to the same semantic effect. For a full revised tr. see below.

On the assumption that cd forms a single dependent clause (as it does in the published translation and in Geldner), the yádi is too deep in the clause, following not only the nom. du.

adj. vyácasvantā that opens pāda d but also the complex loc. phrase that occupies pāda c. This problem could be easily remedied by connecting c with b, rather than with d, leaving yádi in standard 2nd position in a clause now consisting only of d. The only obstacle to that reassignment is my interpr. of maháḥ, which in the published translation I take as a sentential adverb and construe with vitantasaíte (“… keep tussling mightily”). However, that interpr. is quite fragile, esp. because of the position of maháḥ, and I am happy to abandon it, though I do not have a particularly good alternative suggestion. Schaeffer (Intens. 128) first suggests that it is an adverb, with adjectival aspirations (not her phrase), construed with the following phrase nṛváti kṣáye, in the manner of Oldenberg’s (ZDMG 55 [1901]: 270-71) interpr. of mahó rāyé “mächtiglich zu Reichtum” à “zu mächtigem Reichtum” – in this instance “mächtiglich männerreiches Land” à “grosses männerreiches Land.” Alternatively she suggests it could be an acc. pl. with gapped devā́n as a goal or obj. of vitantasaíte (“sooft die zwei … (Völkerschaften) die Grossen (Götter) angehen …”). This second suggestion seems quite implausible, but the first one is possible, in the absence of anything better. In any event, it is essentially the interpr. given by Geldner (“um einen grossen männerreichen Wohnsitz”), however he arrived at it. (Judging from his n.

6cd it rests on Sāyaṇa.’s high-handed glossing of maho with loc. mahati.) Klein’s tr. “great dwelling space rich in heroes” (see above) simply follows Geldner and also shows a quasi-adj. interpr. of maháḥ.

Putting all this together, I offer the revised translation: “He is master of the manly power of both of these (armies) when the ritual adepts call on him in the clash, whether an obstacle or a dwelling place rich in men is at issue — if the two (armies) in their expansion will keep tussling mightily back and forth with one another.”

By song and sacrifice men brought the waters from thee, as from a mountain’s ridge, O Indra.
Urging thy might, with these fair lauds they seek thee, O theme of song, as horses rush tobattle.

Von dir gingen sie mit ihren Lobliedern und Opfern aus wie die Gewässer vom Rücken des Berges, o Indra. Zu dir kamen sie mit diesen Lobgesängen um den Siegespreis kämpfend wie Rosse zum Wettrennen, der du von den Liedern angezogen wirst;

Von dir wie Wasser von des Berges Rücken ging aus der Priester Schar mit Spruch und Opfer; Drum, Indra, dich mit Liedern labend kamen wie Rosse sie zum Wettlauf, liedumtönter.

Словно воды со спины горы, они вели от тебя, Индра,
(Свой) путь с гимнами и жертвами.
К тебе пришли они, жаждя награды, с этими прекрасными хвалами,
Словно кони на ристалище, о привлекаемый хвалебными песнями,

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• ब्राह्मीबृहती
• मध्यमः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) राजन् ! जो (त्वत्) आप से रक्षित हुए (पर्वतस्य) पर्वत के (पृष्ठात्) पीठ से (आपः) जल (न) जैसे वैसे (उक्थेभिः) प्रशंसा करने योग्य कर्मों के अनुष्ठानों से और (यज्ञैः) अच्छे कर्मों के अनुष्ठानों से जिन (त्वा) आपको (गिर्वाहः) वाणियों के प्राप्त करानेवाले (अश्वाः) बड़े विद्वान् जन (वि) विशेष करके (अनयन्त) पहुँचाते हैं (तम्) उन आपको (आभिः) इन प्रत्यक्ष (सुष्टुतिभिः) उत्तम स्तुतियों से (वाजयन्तः) प्रसन्न कराते हुए शूरवीर जन (आजिम्) सङ्ग्राम को (न) जैसे वैसे (जग्मुः) प्राप्त होवें ॥६॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। हे राजन् ! जैसे पर्वत के ऊपर वर्त्तमान जल शीघ्र जाकर जलाशय को प्राप्त होता है, वैसे जो आपकी प्रजाओं के हित के चाहनेवाले जन आपको प्राप्त होते हैं, उनके सहित ही आप सदा उन्नत हूजिये ॥६॥

अन्वय: हे इन्द्र ! ये त्वद्रक्षिताः पर्वतस्य पृष्ठादापो नोक्थेभिर्यज्ञैर्यं त्वा गिर्वाहोऽश्वा व्यनयन्त तं त्वामाभिस्सुष्टुतिभिर्वाजयन्तः शूरा आजिन्न जग्मुः ॥६॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वि) विशेषे (त्वत्) (आपः) जलानि (न) इव (पर्वतस्य) शैलस्य (पृष्ठात्) (उक्थेभिः) प्रशंसनीयैः कर्मभिः (इन्द्र) राजन् (अनयन्त) नयन्ति (यज्ञैः) सत्कर्मानुष्ठानैः (तम्) (त्वा) त्वाम् (आभिः) प्रत्यक्षाभिः (सुष्टुतिभिः) (वाजयन्तः) हर्षयन्तः (आजिम्) सङ्ग्रामम् (न) इव (जग्मुः) गच्छेयुः (गिर्वाहः) ये गिरो वहन्ति प्रापयन्ति ते (अश्वाः) महान्तो विद्वांसः। अश्व इति महन्नामसु पठितम्। (निघं०१.१४) ॥६॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । हे राजन् ! यथा पर्वतोपरिष्टाज्जलं सद्यो गत्वा जलाशयं प्राप्नोति तथा ये भवत्प्रजाहितैषिणो भवन्तं प्राप्नुवन्ति तैस्सहित एव सदोन्नतो भवेः ॥६॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. हे राजा ! जसे पर्वतावरील जल तात्काळ खालच्या जलाशयाला मिळते तसे तुझ्याजवळ प्रजेचे हितकर्ते आहेत त्यांच्यासह तू सदैव उन्नत हो. ॥ ६ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

न᳓ यं᳓ ज᳓रन्ति शर᳓दो न᳓ मा᳓सा
न᳓ द्या᳓व इ᳓न्द्रम् अवकर्श᳓यन्ति
वृद्ध᳓स्य चिद् वर्धताम् अस्य तनू᳓
स्तो᳓मेभिर् · उक्थइ᳓श् च शस्य᳓माना

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
járanti ← √jr̥̄- ~ jūr- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

mā́sāḥ ← mā́sa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ná ← ná (invariable)

ná ← ná (invariable)

śarádaḥ ← śarád- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

avakarśáyanti ← √kr̥ś- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

dyā́vaḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

cit ← cit (invariable)

tanū́ḥ ← tanū́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

vardhatām ← √vr̥dh- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

vr̥ddhásya ← √vr̥dh- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

ca ← ca (invariable)

śasyámānā ← √śaṁs- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:PASS}

stómebhiḥ ← stóma- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ukthaíḥ ← ukthá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

न । यम् । जर॑न्ति । श॒रदः॑ । न । मासाः॑ । न । द्यावः॑ । इन्द्र॑म् । अ॒व॒ऽक॒र्शय॑न्ति ।
वृ॒द्धस्य॑ । चि॒त् । व॒र्ध॒ता॒म् । अ॒स्य॒ । त॒नूः । स्तोमे॑भिः । उ॒क्थैः । च॒ । श॒स्यमा॑ना ॥

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• yaṃ ← yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• jaranti ← jṛ
• [verb], plural, Present indikative
• “jṛ; digest; age; cook; boil down; decay; decay; ripen.”

• śarado ← śaradaḥ ← śarad
• [noun], nominative, plural, feminine
• “fall; year; śarad [word].”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• māsā ← māsāḥ ← māsa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “month; lunar month; māsa [word].”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• dyāva ← dyāvaḥ ← div
• [noun], nominative, plural, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• avakarśayanti ← avakarśay ← √kṛś
• [verb], plural, Present indikative
• “waste.”

• vṛddhasya ← vṛdh
• [verb noun], genitive, singular
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• vardhatām ← vṛdh
• [verb], singular, Present imperative
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• tanū
• [noun], nominative, singular, feminine
• “body; self; own(a); person; form.”

• stomebhir ← stomebhiḥ ← stoma
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• ukthaiś ← ukthaiḥ ← uktha
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “hymn; praise; uktha [word]; encomium.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• śasyamānā ← śaṃs
• [verb noun], nominative, singular
• “recommend; tell; praise; approve; communicate; recite; commend; bode; name; agree.”

शरदः संवत्सराः यम् इन्द्रं न जरन्ति न जरयन्ति नापक्षीणयन्ति । तथा मासाः च नापक्षीणयन्ति । तथा द्यावः दिवसाश्च यम् इन्द्रं न अवकर्शयन्ति नाल्पीभावयन्ति वृद्धस्य चित् प्रवृद्धस्यापि अस्य इन्द्रस्य तनूः शरीरं स्तोमेभिः अस्मदीयैः स्तोत्रैः उक्थैश्च शस्त्रैश्च शस्यमाना स्तूयमाना सती वर्धतां प्रवृद्धा भवतु ॥

English translation:

“May the person n of that vast Indra, celebrated by praises and prayers, ever increase; Indra, whom neither years nor months make old, nor days enfeeble.”

Indra, whom the autumns do not age, nor do the months, nor days make lean—
may his body, even though he is fully grown, grow stronger while it is being celebrated by praises and solemn words.

As usual, aryáḥ has a number of possible interpr. Geldner takes it as nom. pl.

identical to the sūráyaḥ in d. Oldenberg suggests either acc. pl. or abl. sg. without choosing one. Thieme (Fremdling, 73-74) opts for the abl. sg., which he construes (as does Oldenberg) with the splv. nṛ́tamāsaḥ: “… als unsere, im Vergleich zum Fremdling sehr heldenhaften Schutzherren …” But of course an ablative with a superlative would be highly unusual (though Oldenberg offers a single parallel and a ref. to Delbrück’s Vgl.

Syn.). I also take it as an abl., but suggest construing it with puráḥ. I now see that this is also problematic, since it is not clear that puráḥ ever takes the abl. Grassmann gives two exx.: but in IV.7.9 the supposed abl. is a gen. and construed elsewhere; in III.53.23 the form in question (áśvān) could be either an abl. sg. or an acc. pl. in sandhi.

Nonetheless I hold to this interpr. Although puráḥ + ABL is not a robust construction, the related purā́is regularly found with the abl. Here I would suggest that we have a sort of pun. The lexeme puráḥ + √dhā ‘set in front, install’ is of course very common, and that phrase is found here, dadhiré puró naḥ. Although, as I just said, to express “ahead of / in front of the stranger” we might expect aryáḥ [abl.] … purā́, there was interference with the VP dadhiré puró naḥ “they have set us in front,” and puráḥ prevailed.

That Indra whom nor months nor autumn seasons wither with age, nor fleeting days enfeeble,-
Still may his body Wax, e’en now so mighty, glorified by the lauds and hymns that praise him.

Zu Indra, den die Herbste nicht alt machen noch die Monate und Tage abmagern. Obwohl er schon ausgewachsen ist, soll sein Leib noch wachsen, wenn er mit Lobgesängen und Preisreden gefeiert wird.

Den Jahre nicht, noch Monde altern machen, den nicht der Lauf der Tage abzehrt, Indra, Auch dem erwachsnen wachse doch sein Leib noch, wenn er durch Spruch gepriesen wird und Lieder.

К Индре, кого не старят ни осени, ни месяцы,
Ни дни (его) не истощают.
Хоть он и вырос, тело его должно возрастать,
Прославляемое восхвалениями и гимнами.

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर मनुष्य क्या करें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् जनो ! जिस (अस्य) इस जीव (वृद्धस्य) वृद्ध विद्वान् का (तनूः) शरीर (स्तोमेभिः) स्तुति करने के योग्यों और इन (उक्थैः) कहने के योग्य पदार्थों से (च) भी (शस्यमाना) प्रशंसा करने योग्य (चित्) भी (वर्धताम्) बढ़े और (यम्) जिस (इन्द्रम्) परमात्मा को (शरदः) शरद् आदि ऋतुयें (न) नहीं (जरन्ति) जीर्ण करती हैं और (मासाः) चैत्र आदि महीने (न) नहीं जीर्ण करते हैं तथा (द्यावः) सूर्य आदि (न) नहीं (अवकर्शयन्ति) दुर्बल कर सकते हैं, उस विद्वान् और परमात्मा का आप लोग सेवन करिये ॥७॥

भावार्थभाषाः - वही विद्वान् वृद्ध होकर वृद्धि को प्राप्त होता है जो सब को अच्छे, बुद्धिमान्, सुशील तथा धर्म्माचरण करनेवाला करता है और जो निर्विकार और जन्म, मरण, बुढ़ापा आदि दोषों से रहित परमात्मा की उपासना करते हैं, वे प्रशंसा करने योग्य होते हैं ॥७॥

अन्वय: हे विद्वांसो ! यस्यास्य वृद्धस्य तनूः स्तोमेभिरुक्थैश्च शस्यमाना चिद्वर्धतां यमिन्द्रं परमात्मानं शरदो न जरन्ति मासा न जरन्ति द्यावो नाऽवकर्शयन्ति तं विद्वांसं परमात्मानं च यूयं सेवध्वम् ॥७॥

पुनर्मनुष्याः किं कुर्य्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (न) निषेधे (यम्) (जरन्ति) जीर्णं कुर्वन्ति (शरदः) शरदाद्या ऋतवः (न) (मासाः) चैत्राद्याः (न) (द्यावः) सूर्यादयः (इन्द्रम्) परमात्मानम् (अवकर्शयन्ति) कृशं कर्तुं शक्नुवन्ति (वृद्धस्य) (चित्) अपि (वर्धताम्) (अस्य) जीवस्य (तनूः) शरीरम् (स्तोमेभिः) स्तुत्यैः (उक्थैः) वक्तुमर्हैः (च) (शस्यमाना) स्तवनीया ॥७॥

भावार्थभाषाः - स एव विद्वान् वृद्धो भूत्वा वर्धते यः सर्वान्त्सुप्रज्ञान् सुशीलान् धर्माचारान् करोति ये निर्विकारं जन्ममरणजरादिदोषरहितं परमात्मानमुपासते ते प्रशंसनीया जायन्ते ॥७॥

भावार्थभाषाः - जो सर्वांना चांगले, बुद्धिमान व सुशील बनवितो तोच विद्वान बनून वाढू शकतो व जे निर्विकार, जन्म, मृत्यू, वृद्धत्व इत्यादी दोषरहित परमात्म्याची उपासना करतात ते प्रशंसा करण्यायोग्य असतात. ॥ ७ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

न᳓ वीळ᳓वे न᳓मते न᳓ स्थिरा᳓य
न᳓ श᳓र्धते द᳓स्युजूताय स्तवा᳓न्
अ᳓ज्रा इ᳓न्द्रस्य गिर᳓यश् चिद् ऋष्वा᳓
गम्भीरे᳓ चिद् भवति गाध᳓म् अस्मै

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M;; 11 = 4+7, ending HLX
genre M
genre M

Morph
ná ← ná (invariable)

ná ← ná (invariable)

námate ← √nam- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

sthirā́ya ← sthirá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vīḷáve ← vīḷú- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

dásyujūtāya ← dásyujūta- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

śárdhate ← √śardh- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

stavā́n (?) ← stavā́n (?) (invariable)

ájrāḥ ← ájra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

cit ← cit (invariable)

giráyaḥ ← girí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

índrasya ← índra- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

r̥ṣvā́ḥ ← r̥ṣvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

asmai ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

bhavati ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

cit ← cit (invariable)

gādhám ← gādhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

gambhīré ← gambhīrá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

न । वी॒ळवे॑ । नम॑ते । न । स्थि॒राय॑ । न । शर्ध॑ते । दस्यु॑ऽजूताय । स्त॒वान् ।
अज्राः॑ । इन्द्र॑स्य । गि॒रयः॑ । चि॒त् । ऋ॒ष्वाः । ग॒म्भी॒रे । चि॒त् । भ॒व॒ति॒ । गा॒धम् । अ॒स्मै॒ ॥

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• vīﾱave ← vīḍu
• [noun], dative, singular, masculine
• “hard; firm.”

• namate ← nam
• [verb], singular, Present indikative
• “bow; bend; condescend; worship; bend; lower.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• sthirāya ← sthira
• [noun], dative, singular, masculine
• “firm; hard; lasting; calm; stable; immovable; firm; strong; sthira [word]; vegetable; potent; steadfast; durable; firm; trustworthy; trustworthy; diligent.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• śardhate ← śṛdh
• [verb noun], dative, singular

• dasyujūtāya ← dasyu
• [noun], masculine
• “savage; outcast; mugger.”

• dasyujūtāya ← jūtāya ← jū
• [verb noun], dative, singular
• “animate; encourage; impel; inspire.”

• stavān ← stavat
• [noun], nominative, singular, masculine

• ajrā ← ajrāḥ ← ajra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “plain.”

• indrasya ← indra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• girayaś ← girayaḥ ← giri
• [noun], nominative, plural, masculine
• “mountain; adri; rock; giri [word]; hill; śilājatu.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• ṛṣvā ← ṛṣvāḥ ← ṛṣva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “distinguished; high; noble; enormous.”

• gambhīre ← gambhīra
• [noun], locative, singular, neuter

• cid ← cit
• [noun], nominative, singular, feminine
• “supreme spirit; cit [word]; soul.”

• bhavati ← bhū
• [verb], singular, Present indikative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• gādham ← gādha
• [noun], nominative, singular, neuter
• “ford.”

• asmai ← idam
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

स्तवान् अस्माभिः स्तूयमान इन्द्रः वीळवे दृढगात्राय यजमानाय न नमते न वशीभवति । स्थिराय युद्धेऽविचलिताय च न नमते । शर्धते उत्सहमानाय दस्युजूताय कर्मवर्जितैः प्रेरिताय यजमानाय न वशीभवति । यद्यपि स्तोतारो बहुगुणाः सन्ति तथापीन्द्रस्तेभ्यो दस्युसहितेभ्यो न वशीभवतीत्यर्थः । अपि च ऋष्वाः महान्तः गिरयश्चित् पर्वता अपि इन्द्रस्य अज्राः सुगमनाः क्षेपणीया भवन्ति । गम्भीरे चित् अगाधेऽपि स्थाने अस्मै इन्द्राय गाधम् एवं स्थानं विषयो भवति ॥

English translation:

“Glorified by us, he bows not down to the robust, nor to the resolute, nor to the person vering (worshipper) who is instrumental gated by the (irreligious) Dasyus; the lofty mountains are easy of access o Indra; to him there is a bottom in the (lowest) deep.”

He does not bow to the tough, nor to the stubborn, nor to the vaunting one sped by the Dasyus, when he receives praise.
Even the towering mountains are flatlands for Indra. Even in the deep there is a ford for him.

The Holland & van Nooten Rig Veda edition ed. resolves the contraction across pāda boundary of yajatréndra as yajatrā́índra. This must be a careless error, since the Pp. has yajatra índra, and the stem yájatra- has root accent.

Extolled, he bends not to the strong, the steadfast, nor to the bold incited by the Dasyu.
High mountains are as level plains to Indra: even in the deep he finds firm ground to rest on.

Er weicht nicht dem Zähen noch dem Festen, nicht dem Übermächtigen, von den Dasyu´s Getriebenen, wenn er gepriesen wird. Auch die hohen Berge sind für Indra nur Ebenen, selbst im Tiefen findet er Grund.

Nicht beugt er sich dem Starren, noch dem Festen, der Donnrer nicht vor frechem Dämondiener; Auch hohe Berge sind dem Indra eben, auch in der Tiefe findet festen Grund er.

Он не склонится ни перед твердым, ни перед прочным,
Ни перед храбрым, которого гонят дасью, когда его (,Индру,) восхваляют.
Даже высокие горы – равнины для Индры,
Даже в глубине бывает для него брод.

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर मनुष्यों को क्या करना चाहिये, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वानो ! जो (दस्युजूताय) दुष्टों के सङ्ग के लिये (वीळवे) प्रशंसा करने योग्य बल के लिये (न) नहीं (नमते) नम्र होता (स्थिराय) स्थिर गम्भीर पुरुष के लिये (न) नहीं नम्र होता तथा (शर्द्धते) बल के लिये (न) नहीं (स्तवान्) स्तुति करे जिस (इन्द्रस्य) बिजुली के (ऋष्वाः) बड़े (अज्राः) फेंकनेवाले गुण (गिरयः) मेघों के (चित्) सदृश हैं (अस्मै) इसके लिये (गाधम्) ग्रहण किया परिमाण (गम्भीरे) गुरुपन में (चित्) भी (भवति) होता है, उसकी प्रशंसा करिये ॥८॥

भावार्थभाषाः - जैसे बिजुलियाँ अथाह गुणवाली हैं, वैसे ही परमात्मा के असङ्ख्य गुण हैं और जो परमात्मा और यथार्थवक्ता जनों को त्याग करके दुष्टों का संग करते हैं, वे सब काल में दुःखी होते हैं ॥८॥

अन्वय: हे विद्वांसो ! यो दस्युजूताय वीळवे न नमते स्थिराय न नमते शर्धते न स्तवान् यस्यचिदिन्द्रस्य ऋष्वा अज्रा गिरयश्चिदस्मै गाधं गम्भीरे चिद् भवति तं प्रशंसत ॥८॥

पुनर्मनुष्यैः किं कर्त्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (न) निषेधे (वीळवे) प्रशंसनीयाय बलाय (नमते) (न) (स्थिराय) (न) (शर्धते) बलाय (दस्युजूताय) दुष्टसङ्गाय (स्तवान्) स्तुयात् (अज्राः) प्रक्षेप्तारः (इन्द्रस्य) विद्युतः (गिरयः) मेघाः (चित्) इव (ऋष्वाः) महान्तः (गम्भीरे) (चित्) अपि (भवति) (गाधम्) गृहीतपरिमाणम् (अस्मै) ॥८॥

भावार्थभाषाः - यथा विद्युतोऽगाधगुणाः सन्ति तथैव परमात्मनोऽसङ्ख्यगुणा वर्तन्ते ये तं परमात्मानमाप्ताँश्च विहाय दुष्टसङ्गतिं कुर्वन्ति ते सर्वदा दुःखिनो जायन्ते ॥८॥

भावार्थभाषाः - जशी विद्युत असंख्य गुणांनी युक्त असते तसेच परमात्म्याचे असंख्य गुण असतात. जे परमात्मा व विद्वान लोकांचा त्याग करून दुष्टांचा संग करतात ते सदैव दुःखी असतात. ॥ ८ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

गम्भीरे᳓ण न उरु᳓णा अमत्रिन्
प्र᳓ इ᳓षो᳓ यन्धि सुतपावन् वा᳓जान्
स्था᳓ ऊ षु᳓ ऊर्ध्व᳓ ऊती᳓ अ᳓रिषण्यन्न्
अक्तो᳓र् वि᳓उष्टौ प᳓रितक्मियायाम्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
amatrin ← amatrin- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

gambhīréṇa ← gambhīrá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

urúṇā ← urú- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

iṣáḥ ← íṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

prá ← prá (invariable)

sutapāvan ← sutapā́van- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vā́jān ← vā́ja- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

yandhi ← √yam- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

áriṣaṇyan ← áriṣaṇyant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sthā́ḥ ← √sthā- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

sú ← sú (invariable)

u ← u (invariable)

ūrdhváḥ ← ūrdhvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ūtī́ ← ūtí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

aktóḥ ← aktú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

páritakmyāyām ← páritakmya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

vyùṣṭau ← vyùṣṭi- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

ग॒म्भी॒रेण॑ । नः॒ । उ॒रुणा॑ । अ॒म॒त्रि॒न् । प्र । इ॒षः । य॒न्धि॒ । सु॒त॒ऽपा॒व॒न् । वाजा॑न् ।
स्थाः । ऊं॒ इति॑ । सु । ऊ॒र्ध्वः । ऊ॒ती । अरि॑षण्यन् । अ॒क्तोः । विऽउ॑ष्टौ । परि॑ऽतक्म्यायाम् ॥

• gambhīreṇa ← gambhīra
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “deep; bass; complex; profound; complicated; intense; gambhīra [word]; hidden.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• uruṇāmatrin ← uruṇā ← uru
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”

• uruṇāmatrin ← amatrin
• [noun], vocative, singular, masculine

• preṣo ← pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• preṣo ← iṣaḥ ← iṣ
• [noun], accusative, plural, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• yandhi ← yam
• [verb], singular, Aorist imperative
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• sutapāvan ← suta
• [noun], masculine
• “son; child.”

• sutapāvan ← pāvan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “drinking.”

• vājān ← vāja
• [noun], accusative, plural, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• sthā ← sthāḥ ← sthā
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• ū ← u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• ṣu ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• ūrdhva ← ūrdhvaḥ ← ūrdhva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “upper; up(a); upper; upward; erect; more(a); raised; ūrdhva [word]; acclivitous; overturned; loud; eminent; high.”

• ūtī ← ūti
• [noun], accusative, dual, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• ariṣaṇyann ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• ariṣaṇyann ← riṣaṇyan ← riṣaṇy ← √riṣ
• [verb noun], nominative, singular
• “riṣaṇy [verb].”

• aktor ← aktoḥ ← aktu
• [noun], genitive, singular, masculine
• “night; dark; beam.”

• vyuṣṭau ← vyuṣṭi
• [noun], locative, singular, feminine
• “dawn; happiness; consequence.”

• paritakmyāyām ← paritakmyā
• [noun], locative, singular, feminine

हे अमत्रिन् । अमत्रं बलम् । तद्वन् हे सुतपावन् सुतस्य सोमस्य पातरिन्द्र गम्भीरेण केनापि दुरवगाहेन उरुणा विस्तीर्णेन मनसा नः अस्मभ्यम् इषः अन्नानि वाजान् बलानि च प्र यन्धि प्रयच्छ । किंच अक्तोः रात्रेः व्युष्टौ विवासे अह्नि परितक्म्यायां रात्रौ हे इन्द्र त्वम् ऊती अस्माकं रक्षायै हे इन्द्र अरिषण्यन् अहिंसंस्त्वम् ऊर्ध्वः उद्युक्तः स्था ऊ षु सुष्ठु तिष्ठैव ॥

English translation:

“Powerful Indra, drinker of the soma, (actuated) by a profound and comprehensive (purpose), grant us food and strength; be ever diligent, benevolent Indra, for our protection by day and by night.”

With a (vessel) that is deep and wide, o bearer of the vessel, hold forth to us refreshments and prizes, you drinker of the pressings,
and stand erect with your help, allowing no harm, at the early
brightening of the night, at its final turn.

Pāda c = I.177.5c and X.89.17c. Geldner (fld. by Klein, DGRV I.458) construes vástoḥ with vidyā́ma (“Möchten wir Sänger … den neuen Tag erleben”), but wellattested vástoḥ is otherwise a temporal expression ‘at dawn, in the morning’. In both the other passages, the pāda in question is adjoined by a pāda that likewise begins vidyā́ma (following in I.177.5, preceding in X.89.17), and the obj. of that vidyā́ma can be assumed with the one in the repeated pāda. The d pāda of X.89.17 is almost identical to d here, with the substitution of a different poetic family: viśvā́mitrāḥ for our bharádvājāḥ.

The function and position of utá in d are unclear. The published translation implicitly assumes that it loosely connects the 2nd hemistich with the 1st (“And with your help …”), but locating this clausal conjunction in 2nd position of the 2nd pāda of what it’s conjoining would be an irrational poetic strategy. I now think it likely that it conjoins the temporal expressions vástoḥ and nūnám, and I would alter the tr. to “With your help … might we Bharadvājas know (this), as we sing at dawn and also now” (or “might we know (this) at dawn and also now, as we sing”). The curiosity then is the position of te, which can only belong to something in the preceding pāda: either “with your help” (as I take it in the published translation) or “as we sing to you.” I suppose that utá’s strong tendency to take 1st position makes it a natural host for enclitics even when it is not so located, but it really seems odd that it would sweep te up and away from the elements it should be limiting.

Impetuous Speeder through all depth and distance, give strengthening food, thou drinker of the juices.
Stand up erect to help us, unreluctant, what time the gloom of night brightens to morning.

In einem tiefen weiten Humpen, du Humpenhalter, reiche uns Speisegenüsse, Belohnungen, du Somatrinker. Steh fein aufrecht mit deiner Hilfe, vor Schaden bewahrend, im Hellwerden des Dunkels in der Entscheidungsstunde!

In tiefem, weitem Krug, o krugbegabter, reich Tränk’ und Speisen uns, o Somatrinker, Steh aufrecht bald, mit deiner Huld nicht säumend, wenn erstes Licht sich zeigt im Morgendunkel.

Глубокой, широкой (чашей), о владелец чаши,
Зачерпни нам жертвенных услад (и) наград, о (бог,) пьющий сому!
Стой совсем прямо, (своею) помощью охраняя от вреда,
При рассвете ночи, в решающий час!

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

फिर उस ही विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अमत्रिन्) बहुत बल से युक्त और (सुतपावन्) उत्पन्न पदार्थों के पवित्र करनेवाले आप (गम्भीरेण) गम्भीर और (उरुणा) बहुत से (नः) हम लोगों को (इषः) अन्न आदिक (यन्धि) दीजिये (उ) और (ऊती) रक्षण आदि क्रिया से (ऊर्ध्वः) ऊपर वर्तमान (अरिषण्यन्) नहीं हिंसा करते हुए (अक्तोः) रात्रि से (व्युष्टौ) प्रभातकाल में और (परितक्म्यायाम्) रात्रि में (वाजान्) विज्ञान आदिकों को (सु, प्र) अति उत्तम प्रकार (स्थाः) स्थित हूजिये ॥९॥

भावार्थभाषाः - जो यम और नियमों से युक्त हुए कार्य की सिद्धि के लिये दिन-रात्रि प्रयत्न करें, वे उत्तम होते हैं ॥९॥

अन्वय: हे अमत्रिन्त्सुतपावंस्त्वं गम्भीरेणोरुणा न इषो यन्धि। उ ऊती उर्ध्वोऽरिषण्यन्नक्तोर्व्युष्टौ परितक्म्यायां वाजान् सुप्र स्थाः ॥९॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (गम्भीरेण) अगाधेन (नः) अस्मभ्यम् (उरुणा) बहुना (अमत्रिन्) बहुबलयुक्त (प्र) (इषः) अन्नादीन् (यन्धि) नियच्छ (सुतपावन्) यः सुतान्निष्पन्नान् पदार्थान् पुनाति (वाजान्) विज्ञानादीनि (स्थाः) तिष्ठेः (उ) (सु) (ऊर्ध्वः) (ऊती) रक्षणाद्यायाः (अरिषण्यन्) अहिंसयन् (अक्तोः) रात्रेः (व्युष्टौ) प्रभाते (परितक्म्यायाम्) निशि ॥९॥

भावार्थभाषाः - ये यमनियमान्विताः कार्यसिद्धयेऽहर्निशं प्रयत्नमातिष्ठेयुस्त उत्कृष्टा जायन्ते ॥९॥

भावार्थभाषाः - जे यमनियमांचे पालन करून कार्य पूर्ण व्हावे यासाठी दिवसरात्र प्रयत्न करतात ते उत्कृष्ट असतात. ॥ ९ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

स᳓चस्व नाय᳓म् अ᳓वसे अभी᳓क
इतो᳓ वा त᳓म् इन्दर+ पाहि रिषः᳓
अमा᳓ चैनम् अ᳓रण्ये पाहि रिषो᳓
म᳓देम · शत᳓हिमाः सुवी᳓राः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
abhī́ke ← abhī́ka- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

ávase ← ávas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

nāyám ← nāyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sácasva ← √sac- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

itás ← itás (invariable)

pāhi ← √pā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

riṣáḥ ← ríṣ- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vā ← vā (invariable)

amā́ ← amā́ (invariable)

áraṇye ← áraṇya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

ca ← ca (invariable)

enam ← ena- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pāhi ← √pā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

riṣáḥ ← ríṣ- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

mádema ← √mad- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

śatáhimāḥ ← śatáhima- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

suvī́rāḥ ← suvī́ra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

सच॑स्व । ना॒यम् । अव॑से । अ॒भीके॑ । इ॒तः । वा॒ । तम् । इ॒न्द्र॒ । पा॒हि॒ । रि॒षः ।
अ॒मा । च॒ । ए॒न॒म् । अर॑ण्ये । पा॒हि॒ । रि॒षः । मदे॑म । श॒तऽहि॑माः । सु॒ऽवीराः॑ ॥

• sacasva ← sac
• [verb], singular, Present imperative
• “accompany; follow; company; obey; participate; enter.”

• nāyam ← nāya
• [noun], accusative, singular, masculine

• avase ← avas
• [noun], dative, singular, neuter
• “aid; favor; protection.”

• abhīka ← abhīke ← abhīka
• [noun], locative, singular, neuter
• “battle; meeting.”

• ito ← itas
• [adverb]
• “from here; therefore.”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• pāhi ← pā
• [verb], singular, Present imperative
• “protect; govern.”

• riṣaḥ ← riṣ
• [noun], ablative, singular, feminine
• “injury; riṣ; damage.”

• amā
• [adverb]
• “at home.”

• cainam ← ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• cainam ← enam ← enad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.).”

• araṇye ← araṇya
• [noun], locative, singular, neuter
• “forest; araṇya [word]; wilderness.”

• pāhi ← pā
• [verb], singular, Present imperative
• “protect; govern.”

• riṣo ← riṣaḥ ← riṣ
• [noun], ablative, singular, feminine
• “injury; riṣ; damage.”

• madema ← mad
• [verb], plural, Present optative
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

• śatahimāḥ ← śata
• [noun], neuter
• “hundred; one-hundredth; śata [word].”

• śatahimāḥ ← himāḥ ← hima
• [noun], nominative, plural, masculine
• “snow; frost; hima [word]; winter; tin; silver; pearl; sauvīrāñjana; year; ague; Himalayas; coldness.”

• suvīrāḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvīrāḥ ← vīrāḥ ← vīra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

हे इन्द्र त्वं नायं कर्मणां स्तुतीनां च नेतारम् अभीके संग्रामे अवसे रक्षणाय सचस्व सेवस्य । इतो वा अस्मात् संनिकृष्टाच्च रिषः शत्रोः अमुतो विप्रकृष्टाच्छत्रोश्च । वाशब्दोऽनुक्तेन विवक्षितेन समुच्चयार्थः । हे इन्द्र तं स्तोतारं पाहि रक्ष । तथा अमा च गृहे च । अमेति गृहनाम । अरण्ये कानने च रिषः शत्रोः पाहि तं रक्ष । तदनन्तरं सुवीराः शोभनपुत्रा वयं शतहिमाः शतसंवत्सरान् मदेम हृष्याम ॥ ॥ १८ ॥

English translation:

“Accompany, Indra, the leader in battle for his protection; defend him against a near (or distant) foe; protect him from an enemy, whether in (his) house or in a forest, and may we, blessed with excellent male descendants, be happy for a hundred winters.”

Accompany our leader to help him at the close encounter, or protect him from harm from here, Indra.
Protect him from harm at home and in the wilderness. – Having good heroes might we rejoice for a hundred winters.

Hasting to help, come hither and protect him, keep him from harm when he is here, O Indra.
At home, abroad, from injury preserve him. May brave sons gladden us through a hundred winters.

Sei mit dem Anführer zu seinem Schutz in der Entscheidung, oder behüte ihn von hier aus vor Schaden, Indra! Behüte ihn daheim und in der Wildnis vor Schaden! Wir wollen hundert Winter lebend als Meister frohlocken.

Dem Führer hilf zu Kräftigung im Kampfe, beschütze hier, o Indra, ihn vor Schaden; Schütz ihn daheim vor Leid und in der Ferne; froh sei’n wir, reich an Söhnen, hundert Winter.

Сопровождай вождя (нашего), чтобы помочь в столкновении,
Или отсюда его, Индра, защити от вреда!
И дома его, и в глуши защити от вреда!
Да будем мы радоваться сотни зим, имея прекрасных сыновей!

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) राजन् वा विद्वान् ! आप (अवसे) रक्षण आदि के लिये (अभीके) समीप में (नायम्) न्याय को (सचस्व) प्राप्त हूजिये (इतः) यहाँ से (वा) वा (रिषः) हिंसा करनेवाले से (पाहि) रक्षा कीजिये और (एनम्) इसकी (अमा) गृह में और (अरण्ये) वन में (पाहि) रक्षा कीजिये (रिषः, च) और दुष्ट आचरण से भी, जिससे (सुवीराः) सुन्दर वीर जिनके ऐसे हम लोग (शतहिमाः) सौ वर्ष पर्यन्त (मदेम) आनन्द करें ॥१०॥

भावार्थभाषाः - जो विद्वान् जन हैं, वे दूर वा समीप में वर्त्तमान हुए न्यायचरण और योगाभ्यास से बुद्धि को बढ़ाये हुए बस्ती और जङ्गलों में पुरुषार्थ से प्रजाजनों की रक्षा करें ॥१०॥ इस सूक्त में राजा, विद्वान् और ईश्वर के गुणवर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की इससे पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ संगति जाननी चाहिये ॥ यह चौबीसवाँ सूक्त और अठारहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे इन्द्र ! त्वमवसेऽभीके नायं सचस्व, इतो वा रिषः पाह्येनममाऽरण्ये पाहि रिषश्च यतः सुवीरा वयं शतहिमा मदेम ॥१०॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सचस्व) प्राप्नुहि (नायम्) न्यायम् (अवसे) रक्षणाद्याय (अभीके) समीपे (इतः) (वा) (तम्) (इन्द्र) राजन् विद्वन् वा (पाहि) (रिषः) हिंसकात् (अमा) गृहे (च) (एनम्) (अरण्ये) (पाहि) (रिषः) दुष्टाचारात् (मदेम) आनन्देम (शतहिमाः) शतं वर्षाणि यावत् (सुवीराः) शोभना वीरा येषान्ते ॥१०॥

भावार्थभाषाः - ये विद्वांसः सन्ति ते दूरे समीपे वा स्थिता न्यायाचरणयोगाभ्यासाभ्यां वर्द्धितप्रज्ञाः सन्तः वसतिषु जङ्गलेषु च पुरुषार्थेन प्रजा रक्षन्त्विति ॥१०॥ अत्रेन्द्रविद्वदीश्वरगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति चतुर्विंशतितमं सूक्तमष्टादशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - विद्वानांनी दूर व जवळ असलेल्यांची न्यायाचरण व योगाभ्यास याद्वारे बुद्धी वाढवून शहरात व जंगलात पुरुषार्थाने प्रजेचे रक्षण करावे. ॥ १० ॥