०१७

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

पि᳓बा सो᳓मम् अभि᳓ य᳓म् उग्र त᳓र्द
ऊर्वं᳓ ग᳓व्यम् म᳓हि गृणान᳓ इन्द्र
वि᳓ यो᳓ धृष्णो व᳓धिषो वज्रहस्त
वि᳓श्वा वृत्र᳓म् अमित्रि᳓या श᳓वोभिः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
abhí ← abhí (invariable)

píba ← √pā- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sómam ← sóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tárdaḥ ← √tr̥d- (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

ugra ← ugrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

gávyam ← gávya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

gr̥ṇānáḥ ← √gr̥̄- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

máhi ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ūrvám ← ūrvá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dhr̥ṣṇo ← dhr̥ṣṇú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vádhiṣaḥ ← √vadhⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

vajrahasta ← vájrahasta- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ví ← ví (invariable)

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

amitríyā ← amitríya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

śávobhiḥ ← śávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

víśvā ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

vr̥trám ← vr̥trá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

पिब॑ । सोम॑म् । अ॒भि । यम् । उ॒ग्र॒ । तर्दः॑ । ऊ॒र्वम् । गव्य॑म् । महि॑ । गृ॒णा॒नः । इ॒न्द्र॒ ।
वि । यः । धृ॒ष्णो॒ इति॑ । वधि॑षः । व॒ज्र॒ऽह॒स्त॒ । विश्वा॑ । वृ॒त्रम् । अ॒मि॒त्रिया॑ । शवः॑ऽभिः ॥

• pibā ← pā
• [verb], singular, Present imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• somam ← soma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• ugra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “powerful; awful; dangerous; intense; mighty; potent; colicky; atrocious.”

• tarda ← tardaḥ ← tṛd
• [verb], singular, Aorist conj./subj.

• ūrvaṃ ← ūrvam ← ūrva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “pen; Aurva; ocean.”

• gavyam ← gavya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “bovine.”

• mahi ← mah
• [noun], accusative, plural, neuter
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• gṛṇāna ← gṛṇānaḥ ← gṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “praise.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• dhṛṣṇo ← dhṛṣṇu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “brave; ferocious; strong.”

• vadhiṣo ← vadhiṣaḥ ← vadh
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “kill; assail; kick; māray; destroy; beat.”

• vajrahasta
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; Shiva.”

• viśvā ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• vṛtram ← vṛtra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “enemy.”

• amitriyā ← amitriya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “hostile.”

• śavobhiḥ ← śavas
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “strength; power; superiority.”

हे उग्र उद्गूर्णबल इन्द्र गृणानः अङ्गिरोभिः स्तूयमानस्त्वं यं सोमम् अभि उद्दिश्य । पातुमित्यर्थः । महि महत् गव्यं गोसंबन्धि ऊर्वं पणिभिरपहृतं समूहं तर्दः प्रकाशितवानसि । तृदिर्हिंसाकर्मात्र प्रकाशनार्थः । तं सोमं पिब पानं कुरु । हे धृष्णो शत्रूणां धर्षक वज्रहस्त वज्रपाणे हे इन्द्र यः त्वं शवोभिः बलैः सहितः सन् विश्वा विश्वं वृत्रम् आवरकम् अमित्रिया अमित्रं शत्रुम् ॥ अमित्रशब्दात् द्वितीयैकवचनस्येयादेशः ॥ वि वधिषः व्यवधीः स त्वं सोमं पिबेति संबन्धः ॥

English translation:

“Fierce Indra, glorified by us, drink of the Soma, (animated) by which you have discovered the vast herd of cattle (stolen by Paṇis), and, overcomer of enemies, wielder of the thunderbolt, you have slain, by your strength all opposing foes.”

Drink the soma! The cattle enclosure that you will drill through to, mighty Indra, when you are greatly sung—
you bold mace-bearer, who will hew apart Vr̥tra and all hostile things with your powers—

Geldner (flg Grassmann, fld. by Schmidt, Bṛhaspati und Indra, 144) takes yám as obj. of abhí and referring to sómam in the opening impv. phrase (“Drink the soma, towards which …”). As Oldenberg points out (both ZDMG 55.319-20 and Noten), this entails either that the soma is within the cow enclosure or at least that breaking into the cow enclosure is a necessary auxiliary action for getting or preparing the soma – which is, of course, not a standard part of the Vala myth. Oldenberg therefore emends the text, from yám to

*yáḥ, producing parallel rel. clauses concerning the Vala myth and the Vṛtra myth respectively, with Indra the subject of both, represented by *yáḥ. But how would this corruption arise? Oldenberg suggests that *yáḥ (*yá in this sandhi context) was changed to yám because it immediately follows abhí, but it is hard to conceive of a Rigvedic poet who could be misled by a separable preverb, esp. since the 2nd hemistich has a supposedly parallel rel. cl. containing yáḥ, likewise following a preverb (ví). I agree with Oldenberg that Geldner’s interpr. is unlikely, but I do not think this requires changing the text. Instead I think píbā sómam is an abrupt hortatory opening, essentially detached from the rest of the vs., and I take the yám as referring to the ūrváṃ gávyam. This whole clause anticipates the imperatival main clauses that end the next vss., 2d sá indra citrā́m̐abhí tṛndhi vā́jān and 3d … abhí gā́indra tṛndhi, both with abhí √tṛd and an obj. that refers to the contents of the cattle enclosure. My interpr. requires the rel. cl. of 1ab to float in syntactic suspension till it is resolved in 2d, with a number of other things going on in between – mostly rel. clauses with Indra as subject, but I do not think this is much to ask of a Rigvedic audience. In fact, I think that the rel. cl. in 1ab is the initial marker of the ring structure that prevails in these three vss.

In d Geldner suggests that vṛtrám is a “collective singular” and should be construed with neut. pl. víśvā amitríyā, tr. “alle feindseligen Vṛtra’s.” I see no advantage to ignoring the number, and the passages he adduces as parallel do not impose the notion of “collective singular.”

DRINK Soma, Mighty One, for which, when lauded, thou breakest through the cattle-stall, O Indra;
Thou who, O Bold One, armed with thunder smotest Vrtra with might, and every hostile being.

Trink den Soma, für dessen Trank, gewaltiger Indra, du hochgepriesen den Rinderpferch aufschließen mögest, der du Mutiger mit der Keule in der Hand alle feindseligen Vritra´s mit Kraft zersprengen wirst.

Den Soma trink, den, mächt’ger, du erschlossest, so wie den Kuhstall, hochgepries’ner Indra, Der, Kühner, du, den Blitz im Arm, den Vritra mit Kraft erschlugst und alle Feindesscharen.

Пей сому, о грозный, ради которого ты пробуравил
Великое укрытие с коровами, когда (тебя) восхваляли,
(Ты), о дерзкий, который убил, о громовержец,
Всех врагов недружелюбных – (своими) силами!

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब चतुर्थ अष्टक में छठे अध्याय और छठे मण्डल में पन्द्रह ऋचावाले सत्रहवें सूक्त का प्रारम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में फिर मनुष्यों को क्या करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (व्रजहस्त) शस्त्र है हस्त में जिनके ऐसे (धृष्णो) अत्यन्त दृढ़ (इन्द्र) अत्यन्त ऐश्वर्य की इच्छा करनेवाले ! (यः) जो (शवोभिः) बलों से (वृत्रम्) मेघों को सूर्य्य जैसे वैसे (विश्वा) सम्पूर्ण (अमित्रिया) शत्रुओं को आप (वि) विशेष करके (वधिषः) नाश करिये और हे (उग्र) तेजस्विन् (महि) बड़े (गव्यम्) गौओं के घृत की (गृणानः) स्तुति करते हुए (यम्) जिस (ऊर्वम्) हिंसा करने योग्य की (अभि) (तर्दः) हिंसा करिये, उसके सम्बन्ध में वह आप (सोमम्) महौषधि के रस (पिबा) पीजिये ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो मनुष्य ब्रह्मचर्य्य, विद्या और सत्कर्म्म से दुष्टों को दूर करके श्रेष्ठों को स्वीकार करते हैं, वे शत्रुओं का नाश करते हैं ॥१॥

अन्वय: हे वज्रहस्त धृष्णो इन्द्र ! यः शवोभिर्वृत्रं सूर्य्य इव विश्वाऽमित्रिया त्वं वि वधिषः। हे उग्र ! महि गव्यं गृणानो यमूर्वमभि तर्दस्तत्सम्बन्धे स त्वं सोमं पिबा ॥१॥

पुनर्म्मनुष्यैः किं कर्त्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (पिबा) अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः (सोमम्) महौषधिरसम् (अभि) (यम्) (उग्र) तेजस्विन् (तर्दः) (ऊर्वम्) हिंस्यम् (गव्यम्) गवामिदम् (महि) महत् (गृणानः) स्तुवन् (इन्द्र) परमैश्वर्यमिच्छो (वि) (यः) (धृष्णो) प्रगल्भ (वधिषः) हन्याः (वज्रहस्त) शस्त्रपाणे (विश्वा) सर्वाणि (वृत्रम्) मेघम् (अमित्रिया) अमित्राणि (शवोभिः) बलैः ॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये मनुष्या ब्रह्मचर्य्येण विद्यया सत्कर्म्मणा दुष्टान्निवार्य्य श्रेष्ठान् स्वीकुर्वन्ति ते शत्रून् घ्नन्ति ॥१॥

या सूक्तात अग्नी, विद्वान, राजा, मंत्री व प्रजेच्या कृत्याचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जी माणसे ब्रह्मचर्य, विद्या, सत्कर्म यांच्याद्वारे दुष्टांना दूर करून श्रेष्ठांचा सत्कार करतात ती शत्रूंचा नाश करतात. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

स᳓ ईम् पाहि य᳓ ऋजीषी᳓ त᳓रुत्रो
यः᳓ शि᳓प्रवान् वृषभो᳓ यो᳓ मतीना᳓म्
यो᳓ गोत्रभि᳓द् वज्रभृ᳓द् यो᳓ हरिष्ठाः᳓
स᳓ इन्द्र चित्राँ᳓ अभि᳓ तृन्धि वा᳓जान्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
īm ← īm (invariable)

pāhi ← √pā- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

r̥jīṣī́ ← r̥jīṣín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sáḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tárutraḥ ← tárutra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

matīnā́m ← matí- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

śípravān ← śípravant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vr̥ṣabháḥ ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

gotrabhít ← gotrabhíd- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hariṣṭhā́ḥ ← hariṣṭhā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vajrabhŕ̥t ← vajrabhŕ̥t- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

abhí ← abhí (invariable)

citrā́n ← citrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sáḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tr̥ndhi ← √tr̥d- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

vā́jān ← vā́ja- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

सः । ई॒म् । पा॒हि॒ । यः । ऋ॒जी॒षी । तरु॑त्रः । यः । शिप्र॑ऽवान् । वृ॒ष॒भः । यः । म॒ती॒नाम् ।
यः । गो॒त्र॒ऽभित् । व॒ज्र॒ऽभृत् । यः । ह॒रि॒ऽस्थाः । सः । इ॒न्द्र॒ । चि॒त्रान् । अ॒भि । तृ॒न्धि॒ । वाजा॑न् ॥

• sa ← saḥ ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• īm ← īṃ
• [adverb]

• pāhi ← pā
• [verb], singular, Aorist imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• ya ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• ṛjīṣī ← ṛjīṣin
• [noun], nominative, singular, masculine

• tarutro ← tarutraḥ ← tarutra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “triumphant; conquering(a); superior.”

• yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• śipravān ← śipravat
• [noun], nominative, singular, masculine

• vṛṣabho ← vṛṣabhaḥ ← vṛṣabha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• matīnām ← mati
• [noun], genitive, plural, feminine
• “intelligence; decision; mind; hymn; purpose; idea; opinion; belief; desire; wish; conviction; plan; devotion.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• gotrabhid
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra.”

• vajrabhṛd ← vajrabhṛt
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• hariṣṭhāḥ ← hariṣṭhā
• [noun], nominative, singular, masculine

• sa ← saḥ ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• citrāṃ ← citra
• [noun], accusative, plural, masculine
• “manifold; extraordinary; beautiful; divers(a); varicolored; bright; bright; bright; outstanding; agitated; aglitter(p); brilliant; painted; obvious; patched; bizarre.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• tṛndhi ← tṛd
• [verb], singular, Present imperative

• vājān ← vāja
• [noun], accusative, plural, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

हे इन्द्र ऋजीषी । ऋजीषशब्देन गतरसः सोमोऽभिधीयते । तद्वान् यः त्वं तरुत्रः शत्रूणां तारकोऽसि यः त्वं शिप्रवान् शोभनहनुरसि यः त्वं मतीनां स्तोतॄणाम् ॥ मन्यतेः स्तुतिकर्मणः कर्तरि क्तिच् ॥ वृषभः कामानां वर्षितासि सः त्वम् ईम् एनं सोमं पाहि पिब । हे इन्द्र यस्त्वं वज्रभृत् वज्रधरः यः त्वं गोत्रभित् गोत्राणां पर्वतानां मेघानां वा भेत्तासि यः त्वं हरिष्ठाः हर्योः स्थातासि हे इन्द्र सः त्वं चित्रान् विचित्रान् वाजान् अन्नानि अभि तृन्धि अस्मभ्यं प्रकाशय ॥

English translation:

“Drink it, Indra, you who enjoy the flavourless Soma; you who are the preserver, the handsome-chinned, the showerer (of benefits) on those who praise you; who are the breaker of mountains, the wielder of the thunderbolt, the curber of steeds, do you bestow upon us various food.”

Drink it! You who are the victorious possessor of the silvery drink, who are the belipped, who are the bull of poetic thoughts,
who are the cowpen-splitter, the mace-bearer, who are the mounter of fallow bays, you, Indra—drill through to the shimmering prizes.

Again I think the “drink!” imperative is semi-detached from the rest of the vs., a mere interruption of the sequence of rel. clauses with Indra as subj., which begins with a fully realized clause in 1cd and continues in 2abc with a set of five compressed definitional nominal clauses with an izafe-like feel.

Drink it thou God who art impetuous victor, Lord of our hymns, with beauteousjaws, the Hero,
Render of kine-stalls, car-borne, thunder-wielding, so pierce thy way to wondrous strength, O Indra.

Trink ihn, der du der Trinker des Trestersafts, der Überwinder bist, der die Lippen nach dem Soma öffnet, der Befruchter der Gedanken, der Kuhbergspalter, der Keulenträger, der Falbenlenker. Indra, schlage du ansehnliche Gewinne heraus!

So trink ihn denn, vordringend du und siegreich, der gross an Lippen du der Andacht Stier bist, Stallöffner du, Blitzträger, Rossbesteiger, erschliesse, Indra, dir die reichen Laben.

Пей же его, о (ты.) кто пьет сому из выжимок, спаситель,
Кто жаден губами, кто оплодотворитель молитв,
Кто проломитель загона для коров, носитель ваджры, кто правит конями!
О Индра, пробуравь яркие награды!

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) दुष्टों के विदीर्ण करनेवाले ! (यः) जो (ऋजीषी) सरलस्वभाव (तरुत्रः) सम्पूर्ण दुःख से उत्तीर्ण हुए आप हैं (सः) वह आप (ईम्) प्राप्त वस्तु का (पाहि) पालन करिये और (यः) जो (शिप्रवान्) सुन्दर ठुड्डी और नासिकावाले (वृषभः) बलिष्ठ और (यः) जो (मतीनाम्) मनुष्यों के मध्य में बलिष्ठ (यः) जो (वज्रभृत्) वज्र को धारण करनेवाले (गोत्रभित्) गोत्र के नाश करनेवाले हैं (यः) जो (हरिष्ठाः) अतिशय हरनेवाले हैं (सः) वह आप (चित्रान्) अद्भुत (वाजान्) हिंसकों का (अभि, तृन्धि) सब ओर से नाश करिये ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! जो प्रजा के रक्षक, दुष्टों के हिंसक जन होवें, उनका आप सत्कार करिये ॥२॥

अन्वय: हे इन्द्र ! य ऋजीषी तरुत्रस्त्वमसि स ईं पाहि यः शिप्रवान् वृषभो यो मतीनां वृषभो यो वज्रभृद् गोत्रभिदसि यो हरिष्ठा असि स त्वं चित्रान् वाजानभि तृन्धि ॥२॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) (ईम्) प्राप्तं वस्तु (पाहि) (यः) (ऋजीषी) सरलस्वभावः (तरुत्रः) सर्वदुःखादुत्तीर्णः (यः) (शिप्रवान्) शिप्रे सुन्दरे हनुनासिके विद्यते यस्य (वृषभः) बलिष्ठः (यः) (मतीनाम्) मनुष्याणाम् (यः) (गोत्रभित्) यो गोत्रं भिनत्ति (वज्रभृत्) यो वज्रं बिभर्त्ति (यः) (हरिष्ठाः) अतिशयेन हर्त्ता (सः) (इन्द्र) दुष्टविदारक (चित्रान्) अद्भुतान् (अभि) (तृन्धि) हिन्धि (वाजान्) हिंसकान् ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! ये प्रजारक्षका दुष्टहिंसका जनाः स्युस्ताँस्त्वं सत्कुर्य्याः ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे राजा ! जे प्रजारक्षक, दुष्टमारक जन असतील त्यांचा तू सत्कार कर. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

एवा᳓ पाहि प्रत्न᳓था म᳓न्दतु त्वा
श्रुधि᳓ ब्र᳓ह्म वावृध᳓स्वोत᳓ गीर्भिः᳓
आविः᳓ सू᳓र्यं कृणुहि᳓ पीपिही᳓षो
जहि᳓ श᳓त्रूँर् अभि᳓ गा᳓ इन्द्र तृन्धि

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
evá ← evá (invariable)

mándatu ← √mand- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

pāhi ← √pā- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

pratnáthā ← pratnáthā (invariable)

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

bráhma ← bráhman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

gīrbhíḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

śrudhí ← √śru- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

utá ← utá (invariable)

vāvr̥dhásva ← √vr̥dh- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRF, voice:MED}

āvís ← āvís (invariable)

íṣaḥ ← íṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

kr̥ṇuhí ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

pīpihí ← √pī- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRF, voice:ACT}

sū́ryam ← sū́rya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

abhí ← abhí (invariable)

gā́ḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

jahí ← √han- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

śátrūn ← śátru- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

tr̥ndhi ← √tr̥d- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ए॒व । पा॒हि॒ । प्र॒त्नऽथा॑ । मन्द॑तु । त्वा॒ । श्रु॒धि । ब्रह्म॑ । व॒वृ॒धस्व॑ । उ॒त । गीः॒ऽभिः ।
आ॒विः । सूर्य॑म् । कृ॒णु॒हि । पी॒पि॒हि । इषः॑ । ज॒हि । शत्रू॑न् । अ॒भि । गाः । इ॒न्द्र॒ । तृ॒न्धि॒ ॥

• evā ← eva
• [adverb]
• “indeed; merely; thus; even; surely; same; eva [word]; successively; immediately; in truth.”

• pāhi ← pā
• [verb], singular, Aorist imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• pratnathā
• [adverb]

• mandatu ← mad
• [verb], singular, Present imperative
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• śrudhi ← śru
• [verb], singular, Aorist imperative
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• brahma ← brahman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• vāvṛdhasvota ← vāvṛdhasva ← vṛdh
• [verb], singular, Perfect imperative
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• vāvṛdhasvota ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• gīrbhiḥ ← gir
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• āviḥ ← āvis
• [adverb]
• “openly; obviously.”

• sūryaṃ ← sūryam ← sūrya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• kṛṇuhi ← kṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• pīpihīṣo ← pīpihi ← pyā
• [verb], singular, Perfect imperative
• “swell; abound; swell.”

• pīpihīṣo ← iṣaḥ ← iṣ
• [noun], accusative, plural, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• jahi ← han
• [verb], singular, Present imperative
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• śatrūṃr ← śatrūn ← śatru
• [noun], accusative, plural, masculine
• “enemy; foe; enemy; Asura.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• gā ← gāḥ ← go
• [noun], accusative, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• tṛndhi ← tṛd
• [verb], singular, Present imperative

हे इन्द्र त्वं प्रत्नथा प्रत्नान् पुराणान् सोमान् यथापिबः तथा एव एवम् इममस्मदीयं सोमं पाहि पिब । स च सोमस्त्वया पीतः सन् त्वा त्वां मन्दतु मदयतु । ब्रह्म अस्माभिः कृतं स्तोत्रं श्रुधि शृणु । उत अपि च गीर्भिः स्तुतिरूपाभिर्वाग्भिः ववृधस्व त्वं वर्धस्व । अपि च सूर्यं सर्वस्य प्रेरकं देवम् आविः कृणुहि आविष्कुरु । वयं सूर्यं यथा पश्येम तथा कुर्वित्यर्थः । इषः अन्नानि च पीपिहि अस्मभ्यं प्यायय" । शत्रून् अस्मत्सपत्नान् जहि नाशय । हे इन्द्र त्वं पणिभिरपहृताः गाः अभि तृन्धि प्रकाशय ॥

English translation:

“Drink it as of old, and may it exhilarate ou; hear our prayer, and be exalted by our praises; make the sun visible, nourish us with food, destroy our enemies, rescue the cattle.”

Drink it in just this way, as of old. Let it exhilarate you. Hear our sacred formulation, and grow strong through our songs.
Disclose the sun, swell refreshments, and smash rivals. Indra, drill
through to the cows.

The “drink!” sequence is brought to an end with a summary evā́in 3a. The verse continues with a series of 7 choppy imperatival clauses, all but the first (mándatu tvā) with Indra as subj., which balance the choppy nominal relative clauses of vs. 2. The last of these clauses is the third iteration of abhí √tṛd, with which we began.

Drink as of old, and let the draught delight thee. hear thou our prayer and let our songs exalt thee.
Make the Sun visible, make food abundant, slaughter the foes, pierce through and free the cattle.

So trink wie früher; er soll dich berauschen, höre die feierliche Rede und erbaue dich an den Lobesworten! Bring die Sonne zum Vorschein, laß die Speisegenüsse anschwellen. Erschlag die Feinde, schlag Rinder heraus, Indra!

So trink, er mög’ nach alter Art erfreun dich, Gebet vernimm und labe dich an Liedern; Mach offenbar die Sonne, fett die Tränke, die Feinde tödte, Indra, lös die Kühe.

Пей так, как прежде! Пусть опьянит он тебя!
Услышь молитву и усилься от хвалебных песен!
Сделай солнце видным, жертвенные услады набухшими!
Разбей врагов, пробуравь коров (из скалы), о Индра!

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर मनुष्यों को क्या करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) दुष्टों के नाश करनेवाले ! (प्रत्नथा) प्राचीन जन जैसे वैसे आप (ब्रह्म) वेद की (पाहि) रक्षा कीजिये और जो वेद (त्वा) आपकी (मन्दतु) प्रशंसा करे, उसको आप (श्रुधि) सुनिये उससे (वावृधस्व) बढ़िये और (उत) भी (गीर्भिः) वाणियों से (सूर्य्यम्) परमेश्वर का (आविः) प्राकट्य (कृणुहि) करिये तथा (इषः) अन्न का (पीपिहि) पान करिये और (शत्रून्) शत्रुओं का (अभि, तृन्धि) सब प्रकार से नाश करिये और दोषों का (जहि) त्याग करिये और (गाः) पृथिवियों को (एवा) ही प्राप्त हूजिये ॥३॥

भावार्थभाषाः - जो श्रद्धा से परमेश्वर की उपासना करके विद्यार्थियों की परीक्षा करते हैं, वे जगत् के प्रिय होते हैं ॥३॥

अन्वय: हे इन्द्र ! प्रत्नथा त्वं ब्रह्म पाहि यद्ब्रह्म त्वा मन्दतु यत्त्वं श्रुधि तेन वावृधस्वोत गीर्भिः सूर्य्यमाविष्कृणुहीषः पीपीहि शत्रूनभि तृन्धि दोषान् जहि गा एवा प्राप्नुहि ॥३॥

पुनर्मनुष्यैः किं कर्त्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (एवा) अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (पाहि) (प्रत्नथा) प्रत्नः प्राचीन इव (मन्दतु) प्रशंसतु (त्वा) त्वाम् (श्रुधि) शृणु (ब्रह्म) वेदम् (वावृधस्व) वृद्धो भव (उत) अपि (गीर्भिः) (आविः) प्राकट्ये (सूर्य्यम्) परमेश्वरम् (कृणुहि) कुरु (पीपिहि) पिब (इषः) अन्नम् (जहि) (शत्रून्) (अभि) (गाः) पृथिवीः (इन्द्र) दुष्टविदारक (तृन्धि) हिन्धि ॥३॥

भावार्थभाषाः - ये श्रद्धया परमेश्वरमुपास्य विद्यार्थिनां परीक्षां कुर्वन्ति ते जगत्प्रिया भवन्ति ॥३॥

भावार्थभाषाः - जे श्रद्धेने परमेश्वराची उपासना करून विद्यार्थ्यांची परीक्षा घेतात ते जगात प्रिय होतात. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ते᳓ त्वा म᳓दा बृह᳓द् इन्द्र स्वधाव
इमे᳓ पीता᳓ उक्षयन्त द्युम᳓न्तम्
महा᳓म् अ᳓नूनं तव᳓सं वि᳓भूतिम्
मत्सरा᳓सो जर्हृषन्त प्रसा᳓हम्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
br̥hát ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mádāḥ ← máda- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

svadhāvaḥ ← svadhā́vant- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

dyumántam ← dyumánt- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

imé ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

pītā́ḥ ← √pā- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

ukṣayanta ← √vakṣ- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

ánūnam ← ánūna- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mahā́m ← máh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tavásam ← tavás- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

víbhūtim ← víbhūti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

jarhr̥ṣanta ← √hr̥ṣ- (root)
{number:PL, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:MED}

matsarā́saḥ ← matsará- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

prasā́ham ← prasáh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ते । त्वा॒ । मदाः॑ । बृ॒हत् । इ॒न्द्र॒ । स्व॒धा॒ऽवः॒ । इ॒मे । पी॒ताः । उ॒क्ष॒य॒न्त॒ । द्यु॒ऽमन्त॑म् ।
म॒हाम् । अनू॑नम् । त॒वस॑म् । विऽभू॑तिम् । म॒त्स॒रासः॑ । ज॒र्हृ॒ष॒न्त॒ । प्र॒ऽसह॑म् ॥

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• madā ← madāḥ ← mada
• [noun], nominative, plural, masculine
• “drunkenness; mada; estrus; excitement; sexual arousal; alcohol; musth; mad; mada; ecstasy; pride; drink; joy; arrogance; vivification.”

• bṛhad ← bṛhat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• svadhāva ← svadhāvas ← svadhāvat
• [noun], vocative, singular, masculine
• “autonomous; independent.”

• ime ← idam
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• pītā ← pītāḥ ← pā
• [verb noun], nominative, plural
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• ukṣayanta ← ukṣay ← √vakṣ
• [verb], plural, Present injunctive

• dyumantam ← dyumat
• [noun], accusative, singular, masculine
• “bright; brilliant; brilliant; loud.”

• mahām ← mahat
• [noun], accusative, singular, masculine
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• anūnaṃ ← anūnam ← anūna
• [noun], accusative, singular, masculine
• “perfect; entire.”

• tavasaṃ ← tavasam ← tavas
• [noun], accusative, singular, masculine
• “strong; energetic.”

• vibhūtim ← vibhūti
• [noun], accusative, singular, masculine
• “plentiful.”

• matsarāso ← matsarāsaḥ ← matsara
• [noun], nominative, plural, masculine
• “intoxicant; invigorating; hostile.”

• jarhṛṣanta ← jarhṛṣ ← √hṛṣ
• [verb], plural, Present conjunctive (subjunctive)

• prasāham ← prasāha
• [noun], accusative, singular, masculine

हे स्वधावः अन्नवन् इन्द्र मदाः मदकराः ते इमे पीताः सोमाः द्युमन्तं दीप्तिमन्तं त्वा त्वां बृहत् अत्यन्तम् उक्षयन्त सेचयन्तु । अपि च हे इन्द्र त्वां मत्सरासः मदकराः सोमाः जर्हृषन्त भृशं हर्षयन्तु । कीदृशम् । महां महान्तं प्रभूतम् अनूनं सर्वगुणैर्न्यूनतारहितम् । संपूर्णगुणमित्यर्थः । तवसं प्रवृद्धं विभूतिं विभवन्तं प्रसाहं शत्रूणामभिभवितारम् ॥

English translation:

“Abounding in food, Indra, let these exhilarating draughts copiously bedew you, the resplendent; let the inebriating juices delight you who are mighty, deficient in no (excellence), powerful, manifold, the overcomer of foes.”

The exhilarating drinks here, when drunk, make you grow loftily brilliant, o autonomous Indra;
the invigorating drinks continually excite (you who are) great, without deficiency, powerful, distinguished, conquering— ᳓

These gladdening drops, O Indra, Self-sustainer, quaffed shall augment thee in thy mighty splendour.
Yea, let the cheering drops delight thee greatly, great, perfect, strong, powerful, all-subduing.

Diese Rauschtränke mögen getrunken, du eigenartiger Indra, dich den Glänzenden hoch aufrichten; den Großen, Vollkommenen, Starken, Mächtigen mögen die berauschenden kampffroh machen, den Siegreichen;

Dich, Indra, stärkten mächtig diese Tränke, selbstherrlicher, den lichten die getrunknen, Den grossen, starken, ganz vollkommnen, mächt’gen erfreuten die berauschenden, den Sieger.

Эти пьянящие соки, о Индра самосущий,
Когда они выпиты, пусть сильно укрепят тебя, блистательного;
Великого, совершенного, сильного, могущественного,
Хмельные (соки) пусть возбудят победоносного;

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ये᳓भिः सू᳓र्यम् उष᳓सम् मन्दसानो᳓
अ᳓वासयो अ᳓प दॄळ्हा᳓नि+ द᳓र्द्रत्
महा᳓म् अ᳓द्रिम् प᳓रि गा᳓ इन्द्र स᳓न्तं
नुत्था᳓ अ᳓च्युतं स᳓दसस् प᳓रि स्वा᳓त्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
mandasānáḥ ← mandasāná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sū́ryam ← sū́rya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

uṣásam ← uṣás- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

yébhiḥ ← yá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ápa ← ápa (invariable)

ávāsayaḥ ← √vas- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

dárdrat ← √dr̥- ~ dr̥̄- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

dr̥ḷhā́ni ← √dr̥h- (root)
{case:NOM, gender:N, number:PL, non-finite:PPP}

ádrim ← ádri- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

gā́ḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mahā́m ← máh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pári ← pári (invariable)

sántam ← √as- 1 (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

ácyutam ← ácyuta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

nutthā́ḥ ← √nud- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:MED}

pári ← pári (invariable)

sádasaḥ ← sádas- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

svā́t ← svá- (pronoun)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

येभिः॑ । सूर्य॑म् । उ॒षस॑म् । म॒न्द॒सा॒नः । अवा॑सयः । अप॑ । दृ॒ळ्हानि॑ । दर्द्र॑त् ।
म॒हाम् । अद्रि॑म् । परि॑ । गाः । इ॒न्द्र॒ । सन्त॑म् । नु॒त्थाः । अच्यु॑तम् । सद॑सः । परि॑ । स्वात् ॥

• yebhiḥ ← yad
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• sūryam ← sūrya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• uṣasam ← uṣas
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• mandasāno ← mandasānaḥ ← mand
• [verb noun], nominative, singular
• “rejoice; exhilarate.”

• ‘vāsayo ← avāsayaḥ ← vāsay ← √vas
• [verb], singular, Imperfect

• ‘pa ← apa
• [adverb]
• “away.”

• dṛﾱhāni ← dṛḍha
• [noun], accusative, plural, neuter
• “hard; intense; firm; fixed; resolute; mesomorphic; grim; dṛḍha [word]; rainproof; sturdy; shut; firm; insoluble; strong; tough; tight.”

• dardrat ← dardar ← √dṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “cleave.”

• mahām ← mahat
• [noun], accusative, singular, masculine
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• adrim ← adri
• [noun], accusative, singular, masculine
• “mountain; rock; seven; stone; adri; grindstone; adri; rock.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• gā ← gāḥ ← go
• [noun], accusative, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• santaṃ ← santam ← as
• [verb noun], accusative, singular
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• nutthā ← nutthāḥ ← nud
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “push; propel; expel; push; move.”

• acyutaṃ ← acyutam ← acyuta
• [noun], accusative, singular, masculine
• “firm; regular; permanent; immovable; unchanging.”

• sadasas ← sadasaḥ ← sadas
• [noun], ablative, singular, neuter
• “mansion; assembly; seat; seat.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• svāt ← sva
• [noun], ablative, singular, neuter
• “own(a); respective(a); akin(p); sva [word]; individual; present(a); independent.”

हे इन्द्र येभिः यैः सोमैः मन्दसानः मोदमानस्त्वं सूर्यं सर्वस्य प्रेरकं देवम् उषसम् उषोदेवतां च अवासयः स्वस्थाने न्यवासयः । अथवा सूर्योषसौ यथा तमांसि विवासयतस्तथाकार्षीः । किं कुर्वन् । दृळ्हानि दृढानि तमांसि अप दर्द्रत् अपदारयन् । किंच हे इन्द्र त्वं पणिभिः अपहृताः गाः परि सन्तं परितो विद्यमानं महां महान्तम् अद्रिं पर्वतं नुत्थाः अनुदः। कीदृशम् । स्वात् स्वकीयात् सदसः स्थानात् परि परितः अच्युतम् अविचालितं विनाशरहितम् । स्थिरमित्यर्थः ॥ ॥ १ ॥

English translation:

“By which (juices) being exhilarated you have appointed the sun and the dawn (to their offices), driving away the solid (glooms); you have penetrated, Indra, the mountain, unmoved from its own seat, concealing the cattle.”

Becoming exhilarated on which, you made the sun and dawn to shine, as you shattered the strongholds.
You shoved the great, immoveable rock that was enclosing the cattle from its own seat, Indra. ᳓

Gladdened whereby, bursting the firm enclosures, thou gavest splendour to the Sun and Morning.
The mighty rock that compassed in the cattle, ne’er moved, thou shookest from its seat, O Indra.

Von denen begeistert du die Sonne, das Morgenrot leuchten ließest, indem du die Feste aufsprengtest. Den großen Fels, der die Kühe gefangen hielt, hast du von seinem Platz gestoßen, den unbeweglichen, o Indra.

Durch die erquickt, die Sonn’ und Morgenröthen erhellt du hast, zersprengend alles Feste; Den grossen Fels, der, Indra, barg die Kühe, den starren stiessest du von seinem Sitze.

Опьянев от которых солнце (и) утреннюю зарю
Ты зажег, взрывая твердыни.
Огромную скалу, о Индра, заключавшую в себе коров,
Ты столкнул неподвижную со своего места.

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) अत्यन्त ऐश्वर्य से युक्त राजन् ! (मन्दसानः) कामना करते हुए आप (येभिः) जिन से (सूर्य्यम्) सूर्य्य और (उषसम्) प्रातर्वेला को जैसे वैसे (गाः) पृथिवियों को (परि, अवासयः) सब प्रकार बसाइये तथा (दृळ्हानि) दृढ़ पदार्थों को (अप, दर्द्रत्) पुष्ट करिये उनसे (महाम्) बड़े (अद्रिम्) मेघ के समान (सन्तम्) वर्त्तमान (अच्युतम्) नाश से रहित को (स्वात्) अपने से (सदसः) सभा से (परि) चारों ओर (नुत्थाः) प्रेरित करिये ॥५॥

भावार्थभाषाः - वही राजा श्रेष्ठ होता है, जो दुष्टों को विदीर्ण करके श्रेष्ठों की सभा से सम्पूर्ण प्रजाओं का शासन करता है ॥५॥

अन्वय: हे इन्द्र ! मन्दसानस्त्वं येभिस्सूर्य्यमुषसमिव गाः पर्यवासयः। दृळ्हान्यपदर्द्रत् तेभिर्महामद्रिमिव सन्तमच्युतं स्वात् सदसः परि नुत्थाः ॥५॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (येभिः) (सूर्य्यम्) (उषसम्) प्रभातम् (मन्दसानः) कामयमानः (अवासयः) वासयेः (अप) (दृळ्हानि) (दर्द्रत्) दृणीहि (महाम्) महान्तम् (अद्रिम्) मेघम् (परि) सर्वतः (गाः) पृथिवीः (इन्द्र) परमैश्वर्य्ययुक्त राजन् (सन्तम्) वर्त्तमानम् (नुत्थाः) प्रेरयेः (अच्युतम्) नाशरहितम् (सदसः) सभायाः (परि) (स्वात्) स्वकीयात् ॥५॥

भावार्थभाषाः - स एव राजा श्रेष्ठो भवति यो दुष्टान् विदार्य्य श्रेष्ठानां सभया सर्वाः प्रजाः शास्ति ॥५॥

भावार्थभाषाः - जो दुष्टांचा नाश करून श्रेष्ठांच्या सभेद्वारे सर्व प्रजेवर शासन करतो तोच राजा श्रेष्ठ असतो. ॥ ५ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

त᳓व क्र᳓त्वा त᳓व त᳓द् दंस᳓नाभिर्
आमा᳓सु पक्वं᳓ श᳓चिया नि᳓ दीधः
अउ᳓र्णोर् दु᳓र उस्रि᳓याभ्यो वि᳓ दॄळ्हा᳓+
उ᳓द् ऊर्वा᳓द् गा᳓ असृजो अ᳓ङ्गिरस्वान्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
daṁsánābhiḥ ← daṁsánā- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

krátvā ← krátu- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

āmā́su ← āmá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

dīdhar ← √dhr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

ní ← ní (invariable)

pakvám ← pakvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śácyā ← śácī- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

aúrṇoḥ ← √vr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

dr̥ḷhā́ ← √dr̥h- (root)
{case:ACC, gender:N, number:PL, non-finite:PPP}

dúraḥ ← dvā́r- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

usríyābhyaḥ ← usríya- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:PL}

ví ← ví (invariable)

áṅgirasvān ← áṅgirasvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asr̥jaḥ ← √sr̥j- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

gā́ḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ūrvā́t ← ūrvá- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

út ← út (invariable)

तव॑ । क्रत्वा॑ । तव॑ । तत् । दं॒सना॑भिः । आ॒मासु॑ । प॒क्वम् । शच्या॑ । नि । दी॒ध॒रिति॑ दीधः ।
और्णोः॑ । दुरः॑ । उ॒स्रिया॑भ्यः । वि । दृ॒ळ्हा । उत् । ऊ॒र्वात् । गाः । अ॒सृ॒जः॒ । अङ्गि॑रस्वान् ॥

• tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• kratvā ← kratu
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• tad ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• daṃsanābhir ← daṃsanābhiḥ ← daṃsanā
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “wonder; power.”

• āmāsu ← āma
• [noun], locative, plural, feminine
• “uncooked; unfestering; unburnt; green; undigested; fusty; raw.”

• pakvaṃ ← pakvam ← pakva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “heated; pakva; ripe; cooked; festering; baked; developed; doomed; digested; pakva [word]; suppurative; gray; fruiting; done.”

• śacyā ← śacī
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “Śacī; power; dexterity; ability; aid.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• dīdhaḥ ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• aurṇor ← aurṇoḥ ← vṛ
• [verb], singular, Imperfect
• “surround; accompany; cover; cover; obstruct; check; spread; envelop.”

• dura ← duraḥ ← dvār
• [noun], accusative, plural, feminine
• “door; means.”

• usriyābhyo ← usriyābhyaḥ ← usriyā
• [noun], dative, plural, feminine
• “cow; dairy product.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• dṛﾱhod ← dṛﾱhā ← dṛḍha
• [noun], accusative, plural, neuter
• “hard; intense; firm; fixed; resolute; mesomorphic; grim; dṛḍha [word]; rainproof; sturdy; shut; firm; insoluble; strong; tough; tight.”

• dṛﾱhod ← ud
• [adverb]
• “up.”

• ūrvād ← ūrvāt ← ūrva
• [noun], ablative, singular, masculine
• “pen; Aurva; ocean.”

• gā ← gāḥ ← go
• [noun], accusative, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• asṛjo ← asṛjaḥ ← sṛj
• [verb], singular, Imperfect
• “create; shoot; discharge; free; cause; throw; emit; send; produce; use; be born; make.”

• aṅgirasvān ← aṅgirasvat
• [noun], nominative, singular, masculine

हे इन्द्र तव क्रत्वा त्वदीयया प्रज्ञया तव दंसनाभिः त्वदीयैः कर्मभिः शच्या सामर्थ्येन आमासु अपक्वासु गोषु पक्वं परिणतं तत् प्रसिद्धं पयः नि दीधः नितरां धास्यसि । अपि च हे इन्द्र त्वम् उस्रियाभ्यः गोभ्यः। गा निर्गमयितुमित्यर्थः । दृळ्हा दृढानि । वलेन पाषाणादिभिर्दृढीकृतानीत्यर्थः । दुरः द्वाराणि वि और्णोः उद्घाटितवानसि । अङ्गिरस्वान् अङ्गिरोभिर्युक्तस्त्वम् ऊर्वात् समूहात् । गोष्ठादित्यर्थः । गाः उत् असृजः उदगमयः ॥

English translation:

“By your wisdom, by your deeds, through your power, you have developed the mature (milk) in the immature (udders), you have opened the strong doors for the cattle (to come forth); associated with Aṅgirasas, you have liberated the cows from their fold.”

Through your will and your wondrous skills you secured the cooked (milk) in the raw (cows) by your ability.
You opened the doors, opened up the strongholds for the dawn-red ones. Accompanied by the Aṅgirases, you sent the cows surging up from the enclosure.

This last vs. of the Vala section reprises ūrváṃ gávyam from 1b with ūrvā́d gā́ḥ in 6b, both immediately pre-caesura, producing a ring. Thus, the supposedly problematic rel. cl. of 1ab participates in two rings in this brief 6-vs. section, with different parts of the clause in play in the two rings. See disc. ad vs. 1.

VI.17.7-10: An initial phonological sequence unifies this set of vss.: from the 2nd half of 7 through the 1st half of 10 every hemistich begins with ádh (or the variants ád and áh): 7c ádhā(rayo), 8a ádha, 8c ád(eva), 9a ádha, 9c áh(im), 10a ádha.

Thou with thy wisdom, power, and works of wonder, hast stored the ripe milk in the raw cows’ udders
Unbarred the firm doors for the kine of Morning, and, with the Angirases, set free the cattle.

Durch deine Umsicht und Meisterschaft hast du mit Kunst die gekochte Milch in die rohen Kühe gelegt. Du schlossest den Kühen die Tore, die Festen auf und ließest von den Angiras begleitet die Kühe aus der Höhle.

Durch deine Macht und Wunderkräfte legtest du rüstig gare Milch in rohe Kühe; Den rothen that’st du auf die festen Thüren, durch deine Boten aus dem Stall sie lassend.

Это благодаря твоей силе духа, твоим чудесным силам
В сырых (коров) ты искусно вложил вареное (молоко).
Рыжим коровам ты растворил врата, твердыни,
Ты выпустил из укрытия коров, сопровождаемый Ангирасами.

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर मनुष्य क्या करें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् ! (तव) आपकी (क्रत्वा) बुद्धि से और (तव) आपके (दंसनाभिः) कर्म्मों से हम लोग (आमासु) नहीं पाकदशा को प्राप्त हुओं में (तत्) उस (पक्वम्) उत्तम प्रकार संस्कारयुक्त विज्ञान को प्राप्त होवें और आप इस को (शच्या) बुद्धि वा प्रजा से (नि, दीधः) धारण कराते हो और जो (उस्रियाभ्यः) किरणों से (दुरः) गृहद्वारों को (और्णोः) आच्छादित करे तथा (ऊर्वात्) हिंसन से (गाः) भूमियों को (उत्, असृजः) अच्छे प्रकार रचे और (अङ्गिरस्वान्) बहुत प्रकार के प्राण विद्यमान जिसमें वह (दृळ्हा) दृढ़ों को (वि) विशेष करके रचे उसका हम लोग सत्कार करें ॥६॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य विद्वानों से शिक्षा को प्राप्त होकर सब का सत्कार करते हैं, वे राज्य को प्राप्त होकर सूर्य्य के सदृश प्रकाशित होते हैं ॥६॥

अन्वय: हे विद्वंस्तव क्रत्वा तव दंसनाभिर्वयमामासु तत्पक्वं विज्ञानं प्राप्नुयाम त्वमेतच्छच्या नि दीधः। य उस्रियाभ्यो दुर और्णोरूवीद् गा उदसृजोऽङ्गिरस्वान् दृळ्हा व्यसृजस्तं वयं सत्कुर्याम ॥६॥

पुनर्म्मनुष्याः किं कुर्य्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (तव) (क्रत्वा) प्रज्ञया (तव) (तत्) (दंसनाभिः) कर्म्मभिः (आमासु) अपरिपक्वासु (पक्वम्) सुसंस्कृतम् (शच्या) प्रज्ञया प्रजया वा (नि) (दीधः) धारयसि (और्णोः) आच्छादयतु (दुरः) गृहद्वाराणि (उस्रियाभ्यः) किरणेभ्यः (वि) (दृळ्हा) दृढानि (उत्) (ऊर्वात्) हिंसनात् (गाः) भूमीः (असृजः) सृजेत् (अङ्गिरस्वान्) अङ्गिरसो बहुविधाः प्राणा विद्यन्ते यस्मिन् ॥६॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्या विद्वद्भ्यः शिक्षां प्राप्य सर्वान्त्सत्कुर्वन्ति ते राज्यं प्राप्य सूर्य्यवत्प्रकाशन्ते ॥६॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे विद्वानांकडून शिक्षण प्राप्त करून सर्वांचा सत्कार करतात त्यांना राज्य प्राप्त होऊन ती सूर्याप्रमाणे प्रकाशित होतात. ॥ ६ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

पप्रा᳓थ क्षा᳓म् म᳓हि दं᳓सो वि᳓ उर्वी᳓म्
उ᳓प द्या᳓म् ऋष्वो᳓ बृह᳓द् इन्द्र स्तभायः
अ᳓धारयो रो᳓दसी देव᳓पुत्रे
प्रत्ने᳓ मात᳓रा यह्वी᳓ ऋत᳓स्य

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M;; 12 = 5+7, ending LHX
genre M
genre M

Morph
dáṁsaḥ ← dáṁsas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

kṣā́m ← kṣám- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

máhi ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

paprā́tha ← √prā- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

urvī́m ← urú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ví ← ví (invariable)

br̥hát ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dyā́m ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

r̥ṣváḥ ← r̥ṣvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

stabhāyaḥ ← √stambhⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

úpa ← úpa (invariable)

ádhārayaḥ ← √dhr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

deváputre ← deváputra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:DU}

ródasī ← ródasī- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:DU}

mātárā ← mātár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:DU}

pratné ← pratná- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:DU}

r̥tásya ← r̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yahvī́ ← yahvī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:DU}

प॒प्राथ॑ । क्षाम् । महि॑ । दंसः॑ । वि । उ॒र्वीम् । उप॑ । द्याम् । ऋ॒ष्वः । बृ॒हत् । इ॒न्द्र॒ । स्त॒भा॒यः॒ ।
अधा॑रयः । रोद॑सी॒ इति॑ । दे॒वपु॑त्रे॒ इति॑ दे॒वऽपु॑त्रे । प्र॒त्ने इति॑ । मा॒तरा॑ । य॒ह्वी इति॑ । ऋ॒तस्य॑ ॥

• paprātha ← prā
• [verb], singular, Perfect indicative
• “fill; satisfy.”

• kṣām ← kṣā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Earth; Earth.”

• mahi
• [noun], nominative, singular, neuter
• “great; firm.”

• daṃso ← daṃsaḥ ← daṃsas
• [noun], nominative, singular, neuter

• vy ← vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• urvīm ← uru
• [noun], accusative, singular, feminine
• “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• dyām ← div
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• ṛṣvo ← ṛṣvaḥ ← ṛṣva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “distinguished; high; noble; enormous.”

• bṛhad ← bṛhat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• stabhāyaḥ ← stabhāy ← √stambh
• [verb], singular, Present injunctive

• adhārayo ← adhārayaḥ ← dhāray ← √dhṛ
• [verb], singular, Imperfect
• “keep; sustain; put; hold; wear; hold; carry; keep alive; suppress; preserve; remember; stow; stop; have; fill into; endure; support; understand; fixate; govern; restrain.”

• rodasī
• [noun], accusative, dual, feminine
• “heaven and earth; Earth.”

• devaputre ← deva
• [noun], masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devaputre ← putre ← putra
• [noun], accusative, dual, feminine
• “son; putra [word]; male child; Putra; Bodhisattva.”

• pratne ← pratna
• [noun], accusative, dual, feminine
• “age-old; pratna [word].”

• mātarā ← mātṛ
• [noun], accusative, dual, feminine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

• yahvī ← yahva
• [noun], accusative, dual, feminine
• “youngest; youthful; active.”

• ṛtasya ← ṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

हे इन्द्र त्वं महि महता दंसः दंससा कर्मणा उर्वीं विस्तीर्णां क्षां भूमिं वि पप्राथ विशेषेण पूरितवानसि । ‘प्रा पूरणे’ इति धातुः । हे इन्द्र ऋष्वः महांस्त्वं बृहत् बृहतीं द्यां दिवम् उप स्तभायः उपस्तभ्नासि । निरालम्बं वितिष्ठन्ती द्यौर्यथा न पततीन्द्रस्तथा करोतीत्यर्थः । अपि च त्वं रोदसी द्यावापृथिव्यौ अधारयः पोषणैर्धारयसि । कीदृश्यौ । देवपुत्रे । देवाः पुत्रा ययोस्ते । प्रत्ने पुराणे मातरा मातरौ निर्मात्र्यौ ऋतस्य उदकस्य यज्ञस्य वा यह्वी यह्व्यौ महत्यौ । यद्वा । विश्वस्य मातरौ ऋतस्य ब्रह्मणो यह्वी पुत्र्यौ । यहुरित्यपत्यनामैतत् ॥

English translation:

“You have filled the wide earth, Indra. With (the power of) your deeds; you, the mighty one, have propped up the vast heaven; you have sustained the heaven and earth, whose children are the gods, (and who are) the old and mighty parents of sacrifice.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The old and mighty: pratne mātarā yahvir ṛtasya = the ancient parents, the offspring or Brahmā; ṛtasya, brahmaṇa yahvi purtyau yahu = Āpatya (Nighaṇṭ.u 2.2)

You filled the earth broad and wide—great is your wondrous skill. Towering, you propped up heaven aloft, Indra.
You fixed fast the two world-halves, whose sons are the gods, the two ancient but youthfully exuberant mothers of truth.

Both Oldenberg (ZDMG 55.320 and Noten) and Geldner (fld. by Klein DGRV II.92- 93) strongly argue that paprā́tha belongs to √prath ‘spread’, not √prā ‘fill’, to which Grassmann assigns it. I find their insistence puzzling. On their side, ví √prath is a fairly common lexeme, used often of the earth, whereas ví is rare to non-existent with √prā.

But the actual verb form is wrong for all sorts of reasons. First, the indic. pf. of √prath is otherwise only middle, but this would be act. Second, the root √prath never otherwise has vṛddhi forms, but the root syllable here is prāth. Then, if it is a 3rd sg. (so Geldner “Er breitete …”), it opens a cosmogonic sequence of 2nd sg. expressions, and such formulaic cosmogonies tend to be consistent in ps. and no. (though see 9cd below). Recognizing this last problem, Oldenberg suggests it’s a 2nd sg., standing for

*paprath-tha > *paprattha, with the heavy syllable *atth redistributing metrical weight [not his terminology] to āth. This type of change would not be unusual in Middle Indic, but it would have been useful to provide parallel examples in Rig Veda.

Moreover, since √prath is a seṭ root, we should in any case expect a 2nd sg.

*paprathitha. The only factor on their side of the ledger is the preverb, and since our poet no doubt playfully recognized that the form would evoke √prath, it is not surprising that he would import the preverb. Unambiguous perfect forms to √prā ‘fill’ frequently take the earth as obj. as here (e.g., III.30.11 índra ā́paprau pṛthivīm utá dyā́m), which makes the Oldenberg/Geldner intransigence all the more surprising.

In pāda a máhi dáṃsaḥ interrupts the obj. phrase kṣā́m … urvī́m. Geldner’s nominal phrase “— ein grosses Meisterstück—” is less disruptive than my nominal clause “great is your wondrous skill,” and might be preferable on those grounds.

Thou hast spread out wide earth, a mighty marvel, and, high thyself, propped lofty heaven, O Indra.
Both worlds, whose Sons are Gods, thou hast supported, young, Mothers from old time ofholy Order.

Er breitete die weite Erde aus - ein großes Meisterstück - du hast aufgerichtet den Himmel hoch emporgestemmt, Indra. Du befestigst Himmel und Erde, deren Söhne die Götter sind, die ältesten Mütter und jüngsten Töchter des Gesetzes.

Du fülltest aus die grosse Erd’ ein Prachtwerk, und stütztest, grosser Indra, fest den Himmel; Du trugst der Götter Aelternpaar, die Welten, die alten, hehren Mütter heil’gen Rechtes.

Он распространил землю – великое чудо! – широкую.
Огромный, о Индра, ты высоко воздвиг небо.
Ты укрепил две половины мироздания, чьи сыновья - боги,
Двух древних матерей, юных (дочерей) закона.

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) सूर्य्य के सदृश ऐश्वर्य्य करनेवाले ! जैसे सूर्य्य (महि) बड़े (दंसः) कर्म्म को (उर्वीम्) विस्तृत (क्षाम्) भूमि को और (द्याम्) प्रकाश को (वि, उप, पप्राथ) विशेष कर समीप में पूरित करता है और (ऋष्वः) बड़ा महात्मा जन (बृहत्) बड़े को (स्तभाय) स्तम्भित करता है, वैसे आप पूरित कीजिये और जैसे यह सूर्य्य (ऋतस्य) सत्य कारण के समीप से प्रकट हुए (देवपुत्रे) विद्वानों के पुत्र के समान वर्त्तमान (प्रत्ने) प्राचीन (मातरा) माता के सदृश आदर करनेवाले (यह्वी) बड़े (रोदसी) भूमि और सूर्य्य लोक को धारण करता है, वैसे आप (अधारयः) धारण करते हो ॥७॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! जैसे सूर्य्य भूगोलों को धारण करके पिता के सदृश सम्पूर्ण प्रजाओं का पालन करता है, वैसे ही आप लोग यहाँ वर्त्ताव करो ॥७॥

अन्वय: हे इन्द्र ! यथा सूर्य्यो महि दंस उर्वी क्षां द्याञ्च व्युप पप्राथ ऋष्वः सन् बृहत् स्तभायस्तथा त्वं प्राहि यथायं सूर्य्य ऋतस्य जाते देवपुत्रे प्रत्ने मातरा यह्वी रोदसी धारयति तथा त्वमधारयः ॥७॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (पप्राथ) प्राति पूरयति (क्षाम्) भूमिम् (महि) महत् (दंसः) कर्म्म (वि) (उर्वीम्) विस्तृताम् (उप) (द्याम्) प्रकाशम् (ऋष्वः) महान् (बृहत्) (इन्द्र) सूर्य इवैश्वर्य्यकारक (स्तभायः) स्तभ्नाति (अधारयः) धारयसि (रोदसी) भूमिसूर्य्यलोकौ (देवपुत्रे) देवानां विदुषां पुत्र इव वर्त्तमाने (प्रत्ने) पुरातन्यौ (मातरा) मातृवन्मान्यकर्त्र्यौ (यह्वी) महत्यौ (ऋतस्य) सत्यस्य कारणस्य सकाशात् ॥७॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्या ! यथा सूर्य्यो भूगोलान् धृत्वा पितृवत्सर्वाः प्रजाः पालयति तथैव यूयमत्र वर्त्तध्वम् ॥७॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो ! जसा सूर्य भूगोलांना धारण करून पित्याप्रमाणे संपूर्ण प्रजेचे पालन करतो तसे तुम्ही लोक वागा. ॥ ७ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓ध त्वा वि᳓श्वे पुर᳓ इन्द्र देवा᳓
ए᳓कं तव᳓सं दधिरे भ᳓राय
अ᳓देवो य᳓द् अभि᳓ अउ᳓हिष्ट देवा᳓न्
सु᳓वर्षाता वृणत इ᳓न्द्रम् अ᳓त्र

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádha ← ádha (invariable)

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

purás ← purás (invariable)

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

víśve ← víśva- (nominal stem)

bhárāya ← bhára- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

dadhire ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

ékam ← éka- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tavásam ← tavás- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

abhí ← abhí (invariable)

ádevaḥ ← ádeva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

aúhiṣṭa ← √uh- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

átra ← átra (invariable)

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

svàrṣātā ← svàrṣāti- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

vr̥ṇate ← √vr̥- ~ vr̥̄- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

अध॑ । त्वा॒ । विश्वे॑ । पु॒रः । इ॒न्द्र॒ । दे॒वाः । एक॑म् । त॒वस॑म् । द॒धि॒रे॒ । भरा॑य ।
अदे॑वः । यत् । अ॒भि । औहि॑ष्ट । दे॒वान् । स्वः॑ऽसाता । वृ॒ण॒ते॒ । इन्द्र॑म् । अत्र॑ ॥

• adha
• [adverb]
• “then; and; therefore; now.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• viśve ← viśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• pura ← puras
• [adverb]
• “ahead; puras [word]; easterly; eastward; east; earlier.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• devā ← devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• ekaṃ ← ekam ← eka
• [noun], accusative, singular, masculine
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

• tavasaṃ ← tavasam ← tavas
• [noun], accusative, singular, masculine
• “strong; energetic.”

• dadhire ← dhā
• [verb], plural, Perfect indicative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• bharāya ← bhara
• [noun], dative, singular, masculine
• “battle; weight; foray; bhṛ; load.”

• adevo ← adevaḥ ← adeva
• [noun], nominative, singular, masculine

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• abhy ← abhī ← abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• auhiṣṭa ← ūh
• [verb], singular, Athematic is aor. (Ind.)
• “diagnose.”

• devān ← deva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• svarṣātā ← svarṣāti
• [noun], locative, singular, feminine

• vṛṇata ← vṛṇate ← vṛ
• [verb], plural, Present indikative
• “choose; ask.”

• indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• atra
• [adverb]
• “now; there; then; then; there; here; here; in the following; alternatively; now.”

अध अधुना अस्मिन् काले विश्वे देवाः सर्वे वह्न्यादयो हे इन्द्र एकं मुख्यं तवसं प्रवृद्धं बलवन्तं त्वा त्वां भराय संग्रामाय पुरः दधिरे पुरस्तात् चक्रिरे । यत् यदा अदेवः वृत्रोऽसुरः देवान् अभ्यौहिष्ट संग्रामार्थमभिगतवान् । ओहतिर्गतिकर्मा । किंचास्मिन् काले स्वर्षाता स्वर्षातौ संग्रामे इन्द्रं वृणते संभजन्ते स्म । मरुत इति शेषः । मरुतो हीन्दं देवेषु पलायितेषु समभजन्नित्यर्थः। अधुना पुरो दधिरे इति संबन्धः ॥

English translation:

“All the gods then plural ced you, Indra, as their mighty chief in front for battle; when the impious (asuras) assailed the deities; the Maruts supported Indra in the conflict.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The Maruts: according to the legent the gods ran away, the Maruts alone stood by Indra

Then all the gods set you in front alone, o Indra, as the powerful one to “carry (the day).”
When the non-god has vaunted himself to the gods, they choose Indra here at the winning of the sun.

As Geldner points out, the non-god (ádeva-) is presumably Vṛtra. This identification is clinched by the fact that the verb here, aúhiṣṭa ‘vaunted himself’ (√uh/oh), reappears in the (pseudo-)participle óhasāna- modifying áhi- ‘serpent’ in the next vs. (9c).

In d the pres. vṛṇate is a bit surprising in this mythological narrative.

Yea, Indra, all the Deities installed thee their one strong Champion in the van for battle.
What time the godless was the Gods’ assailant, Indra they chose to win the light of heaven.

Da stellten dich allein, den Starken, alle Götter an die Spitze, um den Sieg zu gewinnen, o Indra; als der Ungott sich über die Götter überhob, da erwählen sie im Kampf um die Sonne den Indra.

Da stellten, Indra, dich die Götter alle zum Kampf voran, dich als den einzig starken; Als auf die Götter lauerte der Ungott, da wählten sie beim Himmelssturm den Indra.

Тут, о Индра, все боги поставили тебя
Впереди как единственного сильного – для борьбы.
Когда (тот, кто) не-бог, затаился против богов,
То они выбрали Индру для поединка за солнце.

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर मनुष्यों को कौन उपासना करने योग्य है, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) अत्यन्त ऐश्वर्य्य के देनेवाले स्वामिन् जगदीश्वर ! जो (विश्वे) सम्पूर्ण (देवाः) विद्वान् जन (भराय) पालन के लिये (त्वा) आप (एकम्) जिनके समान दूसरा नहीं उन (तवसम्) बल आदि के बढ़ानेवाले को (पुरः) आगे (दधिरे) धारण करते हैं उनको आप विज्ञान से धारण करते हो और (यत्) जो विद्वान् जन और जो (स्वर्षाताः) सुखों का विभाग करनेवाला (अदेवः) प्रकाश से रहित (देवान्) विद्वानों के (अभि) सम्मुख (औहिष्ट) विशेष करके तर्कित करता और सञ्ज्ञान को नहीं प्राप्त होता है और जो (अत्र) इस संसार में (इन्द्रम्) अत्यन्त ऐश्वर्य्ययुक्त का (वृणते) स्वीकार करते हैं, वे (अध) इसके अनन्तर सम्पूर्ण आनन्द को प्राप्त होते हैं ॥८॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य परमात्मा ही की उपासना करते हैं, वे अत्यन्त ऐश्वर्य्य को प्राप्त होते हैं और जो विद्या से हीन होकर विद्वानों के साथ कुतर्क करता है, वह कुछ भी यहाँ नहीं पाता है ॥८॥

अन्वय: हे इन्द्र जगदीश्वर ! ये विश्वे देवा भराय त्वैकं तवसं पुरो दधिरे तांस्त्वं विज्ञानेन दधासि यद्यो देवो यद्यः स्वर्षाता अदेवो देवानभ्यौहिष्ट सञ्ज्ञानं नाप्नोति। येऽत्रेन्द्रं वृणते तेऽध सर्वमानन्दं लभन्ते ॥८॥

पुनर्मनुष्यैः क उपास्य इत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अध) अथ (त्वा) त्वाम् (विश्वे) सर्वे (पुरः) पुरस्तात् (इन्द्र) परमैश्वर्य्यप्रदेश्वर (देवाः) विद्वांसः (एकम्) अद्वितीयम् (तवसम्) बलादिवर्धकम् (दधिरे) दधाति (भराय) पालनाय (अदेवः) प्रकाशरहितः (यत्) (अभि) आभिमुख्ये (औहिष्ट) वितर्कयति (देवान्) विदुषः (स्वर्षाता) सुखानां विभाजकः (वृणते) स्वीकुर्वन्ति (इन्द्रम्) परमैश्वर्य्यम् (अत्र) अस्मिञ्जगति ॥८॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्याः परमात्मानमेवोपासते ते परमैश्वर्य्यं लभन्ते यो हि विद्याहीनो भूत्वा विद्वद्भिः सह कुतर्कयति स किमप्यत्र नाप्नोति ॥८॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे परमात्म्याचीच उपासना करतात त्यांना अत्यंत ऐश्वर्य प्राप्त होते व जो विद्याहीन बनून विद्वानांबरोबर कुतर्क करतो त्याला येथे काहीच प्राप्त होत नाही. ॥ ८ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓ध द्यउ᳓श् चित् ते अ᳓प सा᳓ नु᳓ व᳓ज्राद्
द्विता᳓नमद् भिय᳓सा स्व᳓स्य मन्योः᳓
अ᳓हिं य᳓द् इ᳓न्द्रो अभि᳓ ओ᳓हसानं
नि᳓ चिद् विश्वा᳓युः शय᳓थे जघा᳓न

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádha ← ádha (invariable)

ápa ← ápa (invariable)

cit ← cit (invariable)

dyaúḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

nú ← nú (invariable)

sā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vájrāt ← vájra- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

anamat ← √nam- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

bhiyásā ← bhiyás- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

dvitā́ ← dvitā́ (invariable)

manyóḥ ← manyú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

svásya ← svá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

abhyóhasānam ← abhyóhasāna- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

áhim ← áhi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

cit ← cit (invariable)

jaghā́na ← √han- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

ní ← ní (invariable)

śayáthe ← śayátha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

viśvā́yuḥ ← viśvā́yu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

अध॑ । द्यौः । चि॒त् । ते॒ । अप॑ । सा । नु । वज्रा॑त् । द्वि॒ता । अ॒न॒म॒त् । भि॒यसा॑ । स्वस्य॑ । म॒न्योः ।
अहि॑म् । यत् । इन्द्रः॑ । अ॒भि । ओह॑सानम् । नि । चि॒त् । वि॒श्वऽआ॑युः । श॒यथे॑ । ज॒घान॑ ॥

• adha
• [adverb]
• “then; and; therefore; now.”

• dyauś ← dyauḥ ← div
• [noun], nominative, singular, feminine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• apa
• [adverb]
• “away.”

• sā ← tad
• [noun], nominative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• nu
• [adverb]
• “now; already.”

• vajrād ← vajrāt ← vajra
• [noun], ablative, singular, masculine
• “vajra; Vajra; vajra; vajra; lightning; abhra; vajramūṣā; diamond; vajra [word]; vajrakapāṭa; vajra; vaikrānta.”

• dvitānamad ← dvitā
• [adverb]
• “again.”

• dvitānamad ← anamat ← nam
• [verb], singular, Imperfect
• “bow; bend; condescend; worship; bend; lower.”

• bhiyasā ← bhiyas
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “fear.”

• svasya ← sva
• [noun], genitive, singular, masculine
• “own(a); respective(a); akin(p); sva [word]; individual; present(a); independent.”

• manyoḥ ← manyu
• [noun], genitive, singular, masculine
• “anger; fury; rage; wrath.”

• ahiṃ ← ahim ← ahi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “snake; lead; nāga; Nāga; ahi [word]; Vṛtra.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• abhy ← abhī ← abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• ohasānaṃ ← ohasānam ← ūh
• [verb noun], accusative, singular
• “diagnose.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• viśvāyuḥ ← viśvāyu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “lifelong.”

• śayathe ← śayatha
• [noun], locative, singular, masculine

• jaghāna ← han
• [verb], singular, Perfect indicative
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

सा प्रसिद्धा देवानामाश्रयत्वेन द्यौश्चित् द्युलोकोऽपि हे इन्द्र अध अधुनास्मिन् काले द्विता द्विधा द्विप्रकारात् ते त्वदीयात् वज्रात् स्वस्य आत्मीयात् मन्योः क्रोधाच्च भियसा भयेन अप अनमत् अपननाम। नु इति पूरणः । विश्वायुः बह्वन्नः इन्द्रः यत् यदा अभ्योहसानम् अभिगच्छन्तम् अहिं वृत्रं शयथे शयननिमित्ते । मरणायेत्यर्थः । नि जघान न्यवधीत् । चित् इति पूरणः । यदा वृत्रं जघानास्मिन् काले द्यौर्ननामेति संबन्धः ॥

English translation:

“The heaven bowed down in the two-fold dread of your thunderbolt, and your individual wrath, when Indra, the giver of food, struck to the sleep (of death) the assailing Ahi.”

Then even Heaven, she [=Earth] likewise also, bent away from your mace, through fear of your own battle fury,
when Indra struck down the vaunting serpent to lie there for a full
lifespan.

The word and particle order of the 1st hemistich seems designed to produce despair in those of us who seek (and believe in) principles and rules for such ordering: ádha dyaúś cit te ápa sā́nú vájrād, dvitā́namat … seems randomly to scatter nouns, pronouns, and particles through the first pāda. However, I think that my interpr. of the first pāda imposes more rationality on the sequence than Geldner’s does and also eliminates at least one further problem. Note first the preverb ápa in the middle of the 1st pāda, though preverbs in tmesis (as this is, from anamat in b) usually move to metrical boundaries. [It is true that it appears directly after the caesura, but generally a preverb in tmesis takes this position only when the verb is in the same pāda, or such is my impression.] Note, moreover, the apparent doubling of the subject dyaúḥ with the pronoun sā́likewise in the middle of the same pāda, directly after the preverb. Note finally that after a beginning that seems to conform fairly well to Rigvedic word-order norms (extraclausal introductory ádha, noun+emphatic ptcl dyaúś cid, enclitic prn. in modified 2nd position te), the clause seems to begin over again: preverb ápa, prn. sā́(curiously, fem. sā́seems more inclined to 2nd position than masc. sá), modified 2nd pos. ptcl. nú. Geldner’s tr. simply ignores this stuttering start (“Da wich selbst der Himmel von deiner Keule ..”), and he also doesn’t comment on the fact that his interpr. implicitly requires dyaúḥ to be picked up by a fem. prn.: Grassmann lists this passage as one where that noun has fem.

gender. Although ‘heaven’ sometimes does seem to be fem., such passages are rarer than Grassmann makes out, and this example would be esp. striking because there’s no reason for dyaúḥ to be doubled by a pronoun in the first place, whatever its gender.

I think both problems can be solved by assuming that sā́actually adds a second referent to the clause; in context with ‘heaven’ this would obviously be the fem. ‘earth’ (generally pṛthivī́-, but perhaps here, because of their joint presence in 7ab, kṣā́-). No Rigvedic audience would need further specification, once the feminine gender of the referent was established. By this interpr. the post-caesura sequence ápa sā́nú … is not an awkward redo of the 1st half of the pāda, but introduces a parallel subject to dyaúḥ, more clearly distinguished from ‘heaven’ than in the usual dual dvandva formulation. The separation of the two subjects is, in my opinion, signalled by dvitā́‘yet again’ beginning the next pāda; I render it here as “likewise also.” The parallels adduced by Geldner (IV.17.2, I.80.11, II.12.13, V.32.9) actually support my interpr. because all four of them depict both heaven and earth (or in the case of the last, the two world-halves) trembling in fear of Indra.

Alternatively, Michael Weiss suggests (p.c.) that dyaúḥ could have fem. gender here because of its unmanly behavior in flinchig away from Indra’s weapon. Restarting with sā́would emphatically draw attention to this gender switch: “Then even Heaven, really a she …” This is clever, but I still prefer my own solution.

Flg. Geldner (“… dass er für alle Zeit erlag”), I take śayáthe here as a quasiinfinitive expressing purpose with jaghā́na; in this function it seems directly parallel to śayáthāya in the next hymn (VI.18.8), to the same stem. Unfortunately they must then be in different cases, the dative, understandably, in VI.18.8, the loc., less understandably, here. However much I would like to, I cannot find a way to make our śayáthe a dative, there being no athematic stem *śayáth-. We could, of course, interpr. the locative as a real expression of location: “struck down the serpent in his lair,” but not only am I reluctant to lose the semantic connection with VI.18.8, but the acc. extent of time viśvā́yuḥ ‘for a full lifespan’ only makes sense with the verbal interpr. of śayáthe ‘to lie’.

Despite Grassmann and Lubotsky, a number of viśvā́yuḥ forms, which they assign to the stem viśvā́yu- and therefore interpr. as nom. sg. masc., must have the 2nd member ā́yus- and therefore be nom./acc. sg. neut., often used as an adverbial indication of extent of time as here (so Geldner’s tr. as well; see above). See AiG II.2.479. I concede that it would be possible to take the form as a nom. here — “when Indra, having a full lifespan, struck down the serpent …” — with Indra’s full lifespan implicitly contrasting with Vṛtra’s death, but I find the extent-of-time adverbial more compelling. And in a passage like I.68.5 viśvā́yur víśve ápāṃsi cakruḥ “all have performed their tasks lifelong,” the plural subject rules out a nom. sg. interpr. for viśvā́yuḥ. Although the stem viśvā́yu- certainly exists, it has a doublet with final -s-, exactly like the simplex pair ā́yu-/ ā́yus-.

Assuming the correctness of the above disc. of viśvā́yuḥ, Vṛtra’s fate, “to lie there for a full lifespan,” is somewhat ironic, since he’s dead: he will spend his full lifespan dead.

Yea, e’en that heaven itself of old bent backward before thy bolt, in terror of its anger,
When Indra, life of every living creature, smote down within his lair the assailing Dragon.

Da wich selbst der Himmel vor deiner Keule und doppelt aus Furcht vor deinem Grimm zurück, als Indra den prahlerischen Drachen niederschlug, daß er für alle Zeit erlag.

Da bog der Himmel selbst vor seinem Blitz sich sogleich herab aus Furcht vor seinem Zorne, Als allgewaltig Indra schlug den Drachen, den lauernden zu Boden auf dem Lager.

Тут уж даже само это небо перед твоей важдрой
Сразу же склонилось, от страха перед яростью твоей,
Когда Индра затаившегося змея
Пришиб, чтобы (тот) лежал навеки.

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर मनुष्य क्या करें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (यत्) जो (इन्द्रः) सूर्य्य (ओहसानम्) तर्क से जानने योग्य (अहिम्) मेघ का (अभि) सब ओर से (जघान) नाश करता है, वैसे जो (चित्) कोई (विश्वायुः) सम्पूर्ण अवस्था से युक्त (नि) निरन्तर (शयथे) शयन करता है (अध) इसके अनन्तर जो (द्यौः) कामना करती हुई (चित्) भी (वज्रात्) बिजुली के प्रहार से (भियसा) भय से (द्विता) दो प्रकार (अनमत्) नमती है, वैसे हे विद्वन् ! (स्वस्य) अपने (मन्योः) क्रोध से (सा) वह (नु) निश्चय से (ते) आपका दुःख (अप) दूर करे ॥९॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! आप लोग सूर्य्य और मेघ सदृश वर्त्ताव करके परस्पर पालन करो ॥९॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यद्य इन्द्र ओहसानामहिमभि जघानेव यश्चिद्विश्वायुर्नि शयथेऽध या द्यौश्चिद्वज्राद्भियसा द्विताऽनमत् तथा हे विद्वन् ! स्वस्य मन्योः सा नु ते दुःखमप सारयतु ॥९॥

पुनर्म्मनुष्याः किं कुर्य्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अध) अथ (द्यौः) कामयमाना (चित्) अपि (ते) तव (अप) (सा) (नु) (वज्रात्) विद्युत्प्रहारात् (द्विता) द्वयोर्भावः (अनमत्) नमति (भियसा) भयेन (स्वस्य) (मन्योः) क्रोधात् (अहिम्) मेघम् (यत्) यः (इन्द्रः) सूर्य्यः (अभि) (ओहसानम्) तर्कगम्यम् (नि) (चित्) अपि (विश्वायुः) समग्रायुः (शयथे) (जघाने) हन्ति ॥९॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यूयं सूर्य्यमेघवद्वर्त्तित्वा परस्परं पालनं कुरुत ॥९॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! तुम्ही सूर्य व मेघाप्रमाणे वागून परस्परांचे पालन करा. ॥ ९ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓ध त्व᳓ष्टा ते मह᳓ उग्र व᳓ज्रं
सह᳓स्रभृष्टिं ववृतच् छता᳓श्रिम्
नि᳓कामम् अर᳓मणसं ये᳓न
न᳓वन्तम् अ᳓हिं स᳓म् पिणग् ऋजीषिन्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádha ← ádha (invariable)

maháḥ ← mahá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

tváṣṭā ← tváṣṭar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ugra ← ugrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vájram ← vájra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sahásrabhr̥ṣṭim ← sahásrabhr̥ṣṭi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śatā́śrim ← śatā́śri- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vavr̥tat ← √vr̥t- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

arámaṇasam ← arámaṇas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

níkāmam ← níkāma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yéna ← yá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

áhim ← áhi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

návantam ← √nu- ~ nū- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

piṇak ← √piṣ- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

r̥jīṣin ← r̥jīṣín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sám ← sám (invariable)

अध॑ । त्वष्टा॑ । ते॒ । म॒हः । उ॒ग्र॒ । वज्र॑म् । स॒हस्र॑ऽभृष्टिम् । व॒वृ॒त॒त् । श॒तऽअ॑श्रिम् ।
निऽका॑मम् । अ॒रऽम॑नसम् । येन॑ । नव॑न्तम् । अहि॑म् । सम् । पि॒ण॒क् । ऋ॒जी॒षि॒न् ॥

• adha
• [adverb]
• “then; and; therefore; now.”

• tvaṣṭā ← tvaṣṭṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Tvaṣṭṛ; Viśvakarman; sun.”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• maha ← mahe ← mah
• [noun], dative, singular, masculine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• ugra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “powerful; awful; dangerous; intense; mighty; potent; colicky; atrocious.”

• vajraṃ ← vajram ← vajra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “vajra; Vajra; vajra; vajra; lightning; abhra; vajramūṣā; diamond; vajra [word]; vajrakapāṭa; vajra; vaikrānta.”

• sahasrabhṛṣṭiṃ ← sahasra
• [noun], neuter
• “thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

• sahasrabhṛṣṭiṃ ← bhṛṣṭim ← bhṛṣṭi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “spike.”

• vavṛtacchatāśrim ← vavṛtat ← vṛt
• [verb], singular, Perfect conjunctive (subj.)
• “behave; happen; exist; return; dwell; die; roll; continue; act; exist; feed on; issue; move; travel; proceed; turn; situate; drive; account for; begin; do; inhere; revolve.”

• vavṛtacchatāśrim ← śata
• [noun], neuter
• “hundred; one-hundredth; śata [word].”

• vavṛtacchatāśrim ← aśrim ← asra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “blood; corner; tear.”

• nikāmam ← nikāma
• [noun], accusative, singular, masculine

• aramaṇasaṃ ← aramaṇasam ← aramaṇas
• [noun], accusative, singular, masculine

• yena ← yad
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• navantam ← nū
• [verb noun], accusative, singular
• “praise; shout.”

• ahiṃ ← ahim ← ahi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “snake; lead; nāga; Nāga; ahi [word]; Vṛtra.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• piṇag ← piṇak ← piṣ
• [verb], singular, Present injunctive
• “grind; knead; paste; crush; press out.”

• ṛjīṣin
• [noun], vocative, singular, masculine

अध अधुना हे उग्र उद्गूर्णबलेन्द्र महः महतः ते तव त्वष्टा देवशिल्पी वज्रं ववृतत् न्यवर्तयत् निष्पन्नं कृतवान् । कीदृशम् । सहस्रभृष्टिं सहस्रधारं शताश्रिं शतपर्वाणम् । हे ऋजीषिन् गतरससोमवन्निन्द्र येन वज्रेण निकामम् । नियतः कामो यस्य तम् । अरमणसम् । शत्रूणामरमभिगन्तृ मनो यस्य तम् । नवन्तं शब्दायमानम् अहिं वृत्रमसुरं सं पिणक् संपिष्टवानसि तं वज्रं कृतवानित्यर्थः । ॥ २ ॥

English translation:

“Fierce Indra, Tvaṣṭā constructed for you, the mighty one, the thousand-edged, the hundred-angled thunderbolt, wherewith you have crushed the ambitious audacious, loud-shouting Ahi.”

Then Tvaṣṭar turned the mace with its thousand spikes and hundred edges for you who are great, o powerful one,
that eager, devoted (mace) with which you utterly crushed the
screaming serpent, you possessor of the silvery drink.

With Oldenberg I assume an underlying mahé, contra Pp. maháḥ, despite Geldner’s doubts (n. 10b).

The morphological identity of vavṛtat isn’t at all clear. Grassmann calls it a “Conj.” aor.; Whitney seems to suggest a subj. to a redupl. pres. Lubotsky identifies it as a “[RED.AOR.inj.(them.)].” A pf. subj. makes the most formal sense, save for the zerograde root syllable, but a subjunctive would be out of place in this mythological passage. Kümmel (460) treats our form as a “Sonderfall” and calls it a thematic injunctive, expressing an action prior to that of the verb sáṃ piṇak in d. Since, in his view, this same anterior value is expressed by the impf. of the caus. (ávartayat in I.85.9), he calls our form an “Oppositionsbildung zum Kausativ,” whatever that means, but ultimately gives up on determining its morphological identity. I agree that the form cannot functionally be a subjunctive and am willing to accept that it is a nonce injunctive – but this is a description, not an explanation. Note the pf. opt. vavṛtyāt in 13d, whose redupl. profile vavṛt- matches that of this form.

As for what the clause expresses, I assume that Tvaṣṭar is manufacturing the vájra- by turning it on a lathe or lathe-like device. (The internet tells me that the lathe dates back to antiquity, with good evidence from ancient Egypt, but it is difficult to know how much to trust this.) Alternatively, but less likely in my view, Tvaṣṭar is displaying it to Indra by turning it here and there to allow its spikes and edges to glint in the light.

The other verb form in this vs., sám piṇak in d, also presents difficulties, because, despite being in a relative cl., it is unaccented. I have no explanation for the failure to accent (nor does Oldenberg, I’d point out). Of course, one can note the unusual position of the rel. prn. yéna, at the end of pāda c as the first word of the subord.

clause that otherwise occupies d, with the rel. prn. intervening between the acc. sg.

masc. phrase níkāmam arámanasam that modifies the vájram of the main cl. and the acc. sg. masc. phrase návantam áhim that provides the object of the rel. cl. But Rigvedic poets are unlikely to be thrown by this positioning. It is also noteworthy that pāda c as it stands has only 10 syllables; Oldenberg suggests that we might read iéna to round out the Triṣṭubh, which would be unprecedented in the rel. prn., as far as I know. Pāda c is also unusual in having 5 light syllables in a row: (níkā)mam arámana(saṃ yéna), and indeed, were we to read i y éna, this would rise to 7. Since arámanasa- is a hapax and it participates in a metrically disturbed sequence, it may be that the pāda is somehow corrupt. But no way of fixing any of this comes to mind.

On the retroflex ṇ in piṇak, see Oldenberg, ZDMG 55.321.

Yea, Strong One! Tvastar turned for thee, the Mighty, the bolt with thousand spikes and hundred edges,
Eager and prompt at will, wherewith thou crushedst the boasting Dragon, O impetuous Hero.

Und Tvastri drehte dir, dem Großen, du Gewaltiger, die tausendzackige, hundertkantige Keule, die zugetane, willfährige, mit der du den brüllenden Drachen zerschmettertest, du Trinker des Trestersafts.

Da drehte, starker, dir der grosse Tvaschtar den tausendzack’gen Blitz, den hundertkant’gen, Den gier’gen, der dem Willen folgt, mit dem du die Schlang’, o Held, die tobende zermalmtest.

Тут Тваштар мощно обточил тебе, о трознъта,
Ваджру с тысячей зубцов, с сотней граней,
Послушную (твоему) желанию, следующую (твоей) мысли, с помощью которой
Ты, о пьющий сому из выжимок, разгромил ревущего змея.

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब राजपुरुष कैसा वर्त्ताव करें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (ऋजीषिन्) सरल स्वाभाववाले (उग्र) तेजस्विन् ! (ते) आपके हस्त में (महः) बड़े (सहस्रभृष्टिम्) हजारों का छेदन करने और (शताश्रिम्) सैकड़ों का आश्रयण करनेवाले और (निकामम्) नित्य कामना किये जाते (अरमणसम्) जिसमें नहीं रमते हैं शत्रु उस (वज्रम्) शस्त्रविशेष को धारण कराता हूँ (अध) इसके अनन्तर (येन) जिससे (त्वष्टा) छेदन करनेवाले आप (नवन्तम्) स्तुति करते हुए नम्र के सदृश को (अहिम्) मेघ को जैसे सूर्य्य, वैसे (सम्, पिणक्) अच्छे प्रकार पीसते हैं तथा (ववृतत्) वर्त्ताव करते हैं, उन आपको हम लोग भी धारण करें ॥१०॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। हे वीरपुरुषो ! जैसे धनुर्वेद के जाननेवाले वीरपुरुष शस्त्रों को धारण करें, वैसे आप लोग भी धारण करो ॥१०॥

अन्वय: हे ऋजीषिन्नुग्र ! ते हस्ते महः सहस्रभृष्टिं शताश्रिं निकाममरमणसं वज्रं धारयाम्यध येन त्वष्टा भवान्नवन्तमहिं सूर्य्य इव सम्पिणक् ववृतत् तं वयमपि धरेम ॥१०॥

अथ राजपुरुषाः कथं वर्त्तेरन्नित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अध) आनन्तर्य्ये (त्वष्टा) छेदकः (ते) तव (महः) महान्तम् (उग्र) तेजस्विन् (वज्रम्) शस्त्रविशेषम् (सहस्रभृष्टिम्) सहस्राणां भृज्जकं छेदकम् (ववृतत्) वर्त्तते (शताश्रिम्) यः शतान्याश्रयति तम् (निकामम्) यो नित्यं कम्यते तम् (अरमणसम्) यस्मिन्न रमन्ते शत्रवस्तम् (येन) (नवन्तम्) स्तुवन्तं नम्रमिव (अहिम्) मेघम् (सम्) (पिणक्) पिनष्टि (ऋजीषिन्) ऋजीषि सरलत्वं यस्यास्ति तत्सम्बुद्धौ ॥१०॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे वीरपुरुषा यथा धनुर्वेदविदो वीरपुरुषाः शस्त्राणि धरेयुस्तथा यूयमपि धरत ॥१०॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे वीर पुरुषांनो! जसे धनुर्वेद जाणणारे वीर पुरुष शस्त्रे धारण करतात तसे तुम्हीही धारण करा. ॥ १० ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

व᳓र्धान् यं᳓ वि᳓श्वे मरु᳓तः सजो᳓षाः
प᳓चच् छत᳓म् महिषाँ᳓ इन्द्र तु᳓भ्यम्
पूषा᳓ वि᳓ष्णुस् त्री᳓णि स᳓रांसि धावन्
वृत्रह᳓णम् मदिर᳓म् अंशु᳓म् अस्मै

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
marútaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sajóṣāḥ ← sajóṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

várdhān ← √vr̥dh- (root)
{number:PL, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

víśve ← víśva- (nominal stem)

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mahiṣā́n ← mahiṣá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

pácat ← √pac- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

śatám ← śatá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

túbhyam ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

dhāvan ← √dhāv- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

pūṣā́ ← pūṣán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sárāṁsi ← sáras- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

trī́ṇi ← trí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

víṣṇuḥ ← víṣṇu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

aṁśúm ← aṁśú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

asmai ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

madirám ← madirá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vr̥traháṇam ← vr̥trahán- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

वर्धा॑न् । यम् । विश्वे॑ । म॒रुतः॑ । स॒ऽजोषाः॑ । पच॑त् । श॒तम् । म॒हि॒षान् । इ॒न्द्र॒ । तुभ्य॑म् ।
पू॒षा । विष्णुः॑ । त्रीणि॑ । सरां॑सि । धा॒व॒न् । वृ॒त्र॒ऽहन॑म् । म॒दि॒रम् । अं॒शुम् । अ॒स्मै॒ ॥

• vardhān ← vṛdh
• [verb], plural, Present conjunctive (subjunctive)
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• yaṃ ← yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• viśve ← viśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• marutaḥ ← marut
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• sajoṣāḥ ← sajoṣas
• [noun], nominative, plural, masculine
• “consentaneous; combined; associated; united.”

• pacacchatam ← pacat ← pac
• [verb], singular, Present injunctive
• “heat; cook; digest; boil; ripen; fester; burn; boil; cauterize; fry; cook; suppurate; inflame.”

• pacacchatam ← śatam ← śata
• [noun], accusative, singular, neuter
• “hundred; one-hundredth; śata [word].”

• mahiṣāṃ ← mahiṣa
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Old World buffalo; Mahiṣa; Mahiṣa.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• tubhyam ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• pūṣā ← pūṣan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Pushan; pūṣan [word]; sun.”

• viṣṇus ← viṣṇuḥ ← viṣṇu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Vishnu; Krishna; Viṣṇu; Om; Shiva.”

• trīṇi ← tri
• [noun], accusative, plural, neuter
• “three; tri/tisṛ [word].”

• sarāṃsi ← saras
• [noun], accusative, plural, neuter
• “lake; saras [word]; pond.”

• dhāvan ← dhāv
• [verb], plural, Present injunctive
• “run; run; wash.”

• vṛtrahaṇam ← vṛtra
• [noun], masculine
• “Vṛtra; vṛtra [word].”

• vṛtrahaṇam ← haṇam ← han
• [noun], accusative, singular, masculine
• “killing; curative; destroying; removing; māraka; stabbing.”

• madiram ← madira
• [noun], accusative, singular, masculine
• “intoxicant.”

• aṃśum ← aṃśu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sunbeam; beam; aṃśu [word]; thread.”

• asmai ← idam
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

सजोषाः सह प्रीयमाणाः विश्वे मरुतः सर्वे देवा हे इन्द्र यं त्वां वर्धान् स्तोत्रैर्वर्धयन्ति हे इन्द्र तस्मै तुभ्यं पूषा एतन्नामको देवः विष्णुः एतन्नामकश्च शतं शतसंख्याकान् महिषान् पुंपशून् पचत् पचेत् । अपि च अस्मै तुभ्यं सरांसि द्रोणकलशपूतभृदाधवनीयाख्यानि त्रीणि पात्राणि अंशुं सोमं धावन् अगच्छन् । सोमैः पात्राणि पूर्यन्त इत्यर्थः । कीदृशं सोमम् । मदिरं मदकरं वृत्रहणं वृत्राणां शत्रूणां हन्तारम् । अत्र वृत्रहञ्छब्देन सोमोऽभिधीयते । पीते हि सति सोमे वृत्राणि हन्तुमिन्द्रः समर्थो भवतीति यावत् ॥

English translation:

“For you, Indra, whom all the Maruts, alike plural ased, exalt, may Pūṣan and Viṣṇu dress for you a hundred buffaloes, and to him may the three streams flow with the inebriating, foe-destroying Soma.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Dress for you a hundred buffaloes: pacat śatam mahiṣān tubyam, may he cook for you a hundred male animals; pum-paśūn pacet; three streams: triṇi sarāṃsi = three cups or vessels called āhavanis, holding the soma which has been purified or filtered into the pitcher, the droṇakalaśa

(You) whom all the Maruts in concert will strengthen, for you, Indra, he [=Agni] cooks a hundred buffaloes.
Pūṣan, Viṣṇu (and the others) rinse the exhilarating Vr̥tra-smashing
plant, three lakes (full), for him.

For Agni as the subj. of pácat and cooker of the buffaloes, see V.29.7-8 adduced by Geldner and Oldenberg, ZDMG 55.321.

In the 2nd hemistich we have only two expressed subjects, Pūṣan and Viṣṇu, but a plural verb dhāvan. The obvious solution, as seen by all, is to assume that other gods participated in this action.

The question is – what action? The verb is generally assigned to √dhāv ‘run’.

Grassmann gives a transitive-causative value to this stem in this passage and this passage alone (Grassmann “jemandem [D.] etwas [A.] zuströmen”); Geldner follows this trans. interpr.: “… liessen für ihn den … (Soma)stengel … strömen,” and indeed interprets another passage as having this value (IX.54.2). However, since all other acc. with √dhāv are goals to an intrans. verb of motion, this contextual adjustment is unacceptable. Gotō (1st Klasse, 183 and n. 325) disputes both of Geldner’s trans. interpretations and fixes this passage by dividing the two pādas into two clauses. The first has an acc. goal sárāṃsi (“…eilen zu den drei [Soma]seen”), which seems reasonable (indeed cf. IX.54.2 ayáṃ sárāṃsi dhāvati), but he must supply a verb (‘gave’) out of thin air to make pāda d to work: “[sie geben] ihm den Vrtrat ̥ ötenden, berauschenden Somastengel.” The problem can be solved by assigning the verb to the other root √dhāv ‘rinse’, part of the standard vocabulary of soma preparation. VIII.2.25 (ā́dhāvata … sómaṃ vīrā́ya) presents an exactly parallel construction with soma as acc. obj. and the recipient, Indra, in the dat. Moreover, ‘rinse’ would add a complementary foodpreparation term to √pac ‘cook’ in pāda b, with both solid and liquid nourishment thus covered, whereas ‘run’ is a bit of a non sequitur. The only thing that gives me pause is X.113.2 tám asya víṣṇur mahimā́nam ójasā, aṃśúṃ dadhanvā́n …, where we have Viṣṇu, the aṃśú, and an undoubted ‘run’ (to the separate root √dhan[v]). But this late passage does not seem to me sufficient to outweigh the fact that a ‘rinse’ interpr. here allows the hemistich to be a single syntactic unit and forestalls the need to supply a verb for d out of nowhere.

He dressed a hundred buffaloes, O Indra, for thee whom all accordant Maruts strengthen.
He, Pusan Visnu, poured forth three great vessels to him, the juice that cheers, that slaughters Vrtra.

Den alle Marut einmütig stärken wollten, Agni kochte dir, Indra, hundert Büffel. Pusan, Vishnu ließen für ihn den vritratötenden begeisternden Somastengel, drei Seen voll, strömen.

Dir, den vereint die Maruts alle stärken, dir briet, o Indra, Puschan hundert Büffel; Sie all und Vischnu strömten drei der Seen ihm zu, den Saft, der Rausch gibt, Feinde tödtet.

(Ты,) кого все Маруты единодушные хотели усилить -
Тебе, о Индра, сварил (Агни) сотню буйволов.
Пушан (и) Вишну налили три озера:
Сому, убивающего Вритру, пьянящего – для него.

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) सूर्य्य के समान वर्त्तमान राजन् ! (सजोषाः) तुल्य प्रीति के सेवनेवाले (विश्वे) सम्पूर्ण (मरुतः) मनुष्य (यम्) जिन आपकी (वर्धान्) वृद्धि करें और जो (पूषा) पुष्टि करनेवाला (धावन्) दौड़ता हुआ (विष्णुः) व्यापक बिजुलीरूप (त्रीणि) तीन (सरांसि) चलते हैं जिनमें उन अन्तरिक्ष आदिकों को व्याप्त होता है, वैसे दौड़ते हुए (अस्मै) इसके लिये (मदिरम्) आनन्द करनेवाले (अंशुम्) विभक्त (वृत्रहणम्) मेघ को जैसे सूर्य्य, वैसे शत्रुओं का मारता है और जो (तुभ्यम्) आपके लिये (शतम्) सौ (महिषान्) बड़े पदार्थों को देता है और जो परोपकार के लिये (पचत्) पाक करे, उसको आप लोग जानिये ॥११॥

भावार्थभाषाः - जैसे प्रजाजन राजा और राज्य को बढ़ावें, वैसे राजा इनकी निरन्तर वृद्धि करे ॥११॥

अन्वय: हे इन्द्र ! सजोषा विश्वे मरुतो यं त्वां वर्धान् यः पूषा धावन् विष्णुस्त्रीणि सरांसि व्याप्नोति तथा धावन्नस्मै मदिरमंशुं वृत्रहणमिव शत्रून् हन्ति यस्तुभ्यं शतं महिषान् ददाति यश्च परोकारार्थं पचत्तं यूयं विजानीत ॥११॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वर्धान्) वर्धयेरन् (यम्) (विश्वे) सर्वे (मरुतः) मनुष्याः (सजोषाः) समानप्रीतिसेविनः (पचत्) पचेत् (शतम्) शतसङ्ख्याकान् (महिषान्) महतः। महिष इति महन्नाम। (निघं०३.३) (इन्द्र) सूर्य्य इव वर्त्तमान राजन् (तुभ्यम्) (पूषा) पुष्टिकर्त्ता (विष्णुः) व्यापको विद्युद्रूपः (त्रीणि) (सरांसि) सरन्ति येषु तान्यन्तरिक्षादीनि (धावन्) धावन् सन् (वृत्रहणम्) यो वृत्रं मेघं सूर्य्य इव शत्रून् हन्ति (मदिरम्) हर्षकरम् (अंशुम्) विभक्तम् (अस्मै) ॥११॥

भावार्थभाषाः - यथा प्रजाजना राजानं राज्यं च वर्धयेयुस्तथा राजैतान् सततं वर्धयेत् ॥११॥

भावार्थभाषाः - जशी प्रजा राजाला व राज्याला वाढविते तशी राजाने त्यांची निरंतर वृद्धी करावी. ॥ ११ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ᳓ क्षो᳓दो म᳓हि वृतं᳓ नदी᳓नाम्
प᳓रिष्ठितम् असृज ऊर्मि᳓म् अपा᳓म्
ता᳓साम् अ᳓नु प्रव᳓त इन्द्र प᳓न्थाम्
प्रा᳓र्दयो नी᳓चीर् अप᳓सः समुद्र᳓म्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

kṣódaḥ ← kṣódas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

máhi ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

nadī́nām ← nadī́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

vr̥tám ← √vr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

apā́m ← áp- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

asr̥jaḥ ← √sr̥j- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

páriṣṭhitam ← √sthā- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

ūrmím ← ūrmí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

pánthām ← pánthā- ~ path- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pravátaḥ ← pravát- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

tā́sām ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

apásaḥ ← apás- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

ārdayaḥ ← √r̥d- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

nī́cīḥ ← nyàñc- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

prá ← prá (invariable)

samudrám ← samudrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

आ । क्षोदः॑ । महि॑ । वृ॒तम् । न॒दीना॑म् । परि॑ऽस्थितम् । अ॒सृ॒जः॒ । ऊ॒र्मिम् । अ॒पाम् ।
तासा॑म् । अनु॑ । प्र॒ऽवतः॑ । इ॒न्द्र॒ । पन्था॑म् । प्र । आ॒र्द॒यः॒ । नीचीः॑ । अ॒पसः॑ । स॒मु॒द्रम् ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• kṣodo ← kṣodaḥ ← kṣodas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “swell.”

• mahi
• [noun], accusative, singular, neuter
• “great; firm.”

• vṛtaṃ ← vṛtam ← vṛ
• [verb noun], accusative, singular
• “surround; accompany; cover; cover; obstruct; check; spread; envelop.”

• nadīnām ← nadī
• [noun], genitive, plural, feminine
• “river; nadī; nadī [word]; Premna spinosa Roxb..”

• pariṣṭhitam ← pariṣṭhā ← √sthā
• [verb noun], accusative, singular

• asṛja ← asṛjaḥ ← sṛj
• [verb], singular, Imperfect
• “create; shoot; discharge; free; cause; throw; emit; send; produce; use; be born; make.”

• ūrmim ← ūrmi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wave; billow.”

• apām ← ap
• [noun], genitive, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• tāsām ← tad
• [noun], genitive, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• pravata ← pravataḥ ← pravat
• [noun], accusative, plural, feminine
• “slope; river.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• panthām ← pathin
• [noun], accusative, singular, masculine
• “way; road; path [word]; journey; method.”

• prārdayo ← prārdayaḥ ← prārday ← √ṛd
• [verb], singular, Imperfect

• nīcīr ← nīcīḥ ← nyāñc
• [noun], accusative, plural, feminine

• apasaḥ ← apas
• [noun], accusative, plural, feminine
• “busy; effective; hardworking.”

• samudram ← samudra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “ocean; Samudra; sea; samudra [word]; four.”

हे इन्द्र त्वं महि महत् वृतं वृत्रेण परिवृतमाच्छादितं परिष्ठितं परितः स्थितं नदीनां सिन्धूनां संबन्धि क्षोदः उदकम् आ असृजः आ समन्तात् सृष्टवानसि । येन नद्यः पूर्णाः प्रवहेयुस्तदित्यर्थः । अपाम् उदकानाम् ऊर्मिं समूहं सृष्टवानसि । पुनर्वचनमादरार्थम् । हे इन्द्र तासां नदीनां संबन्धिनः पन्थां पथो मार्गान् प्रवतः प्रवणान् अनु अकार्षीरिति शेषः । अन्वित्युपसर्गयोग्यक्रियाध्याहारः । किंच नीचीः प्रवणाभिमुखीः । वेगयुक्ता इत्यर्थः । अपसः अपः उदकानि । अपस इत्यप एवार्थे वर्तते । समुद्रम् उदधिं प्रार्दयः प्रागमयः । अत्रार्दयतिर्नयनकर्मा ॥

English translation:

“You have set free the greatly obstructed and arrested water of the rivers, the flux of the waters; you have directed them, Indra, upon their downward paths; you have sent them rapidly down to the ocean.”

You sent surging here the great gush of rivers that had been blocked and surrounded, the wave of waters.
Along their slopes, along their path, Indra, you set the busy (waters) tossing, downward to the sea.

In d apásaḥ ‘busy, industrious’ (Geldner’s fleissig) is, of course, a pun on the ‘water’ word, whose acc. pl. is apás.

Thou settest free the rushing wave of waters, the floods’ great swell encompassed and obstructed.
Along steep slopes their course thou tumedst, Indra, directed downward, speeding to the ocean.

Die große eingeschlossene Flut der Ströme, die umlagerte, ließest du laufen, die Woge der Gewässer. Ihren Flußbahnen, ihrem Weg entlang triebst du, Indra, die fleißigen Gewässer hinab zum Meere.

Den grossen Schwall der Ströme, den versteckten, die rings umstellten Wogen machtest frei du, Und ihre Bahn am Abhang hin, o Indra; du liessest eilend sie zum Meere strömen.

Великий скованный водопад рек,
Замкнутый, ты выпустил течь – волну вод.
По их отлогим руслам, о Индра, по (их) пути
Ты пустил течь вниз деятельные (воды) в океан.

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब राजा आदि क्या करें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) सूर्य्य के समान वर्त्तमान राजन् ! जैसे सूर्य्य (नदीनाम्) नदियों के (महि) बड़े (वृतम्) स्वीकार किये गये (परिष्ठितम्) सब ओर से वर्त्तमान (क्षोदः) जल की और (अपाम्) जलों की (ऊर्मिम्) तरंग को (असृजः) उत्पन्न करता (तासाम्) उनके (प्रवतः) नीचे स्थान से (अनु) पश्चात् (पन्थाम्) मार्ग को (अपसः) कर्म्म की (नीचीः) निचली भूमियों को और (समुद्रम्) अन्तरिक्ष वा बड़े समुद्र को (प्र, आ, आर्दयः) प्राप्त कराता है, वैसे आप सेना और प्रजा को सुख प्राप्त करा के शत्रुओं को नीची दशा को प्राप्त कराइये ॥१२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो राजा आदि जन सूर्य्य के सदृश वर्त्तमान हैं, वे प्रजापालन और शत्रु के निवारण करने को समर्थ होते हैं ॥१२॥

अन्वय: हे इन्द्र ! यथा सूर्य्यो नदीनां महि वृतं परिष्ठितं क्षोदोऽपामूर्मिं चाऽसृजस्तासां प्रवतोऽनु पन्थामपसो नीचीः समुद्रं प्राऽऽर्दयस्तथा त्वं सेनां प्रजां च सुखं नीत्वा शत्रूनधोगतिं नय ॥१२॥

अब राजादयः किं कुर्य्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) (क्षोदः) उदकम्। क्षोद इत्युदकनाम। (निघं०१.१२) (महि) महत् (वृतम्) स्वीकृतम् (नदीनाम्) (परिष्ठितम्) परितः सर्वतः स्थितम् (असृजः) सृजति (ऊर्मिम्) तरङ्गम् (अपाम्) जलानाम् (तासाम्) (अनु) (प्रवतः) निम्नोद्देशात् (इन्द्र) सूर्य्य इव राजन् (पन्थाम्) (प्र) (आर्दय) आर्दयति नयति (नीचीः) निम्ने देशे वर्त्तमानाः भूमीः (अपसः) कर्म्मणः (समुद्रम्) अन्तरिक्षं महोदधिं वा ॥१२॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये राजादयो जनाः सूर्यवद्वर्त्तन्ते ते प्रजापालनं शत्रुनिवारणं च कर्तुं शक्नुवन्ति ॥१२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे राजे इत्यादी लोक सूर्याप्रमाणे असतात ते प्रजापालन व शत्रू निवारण करण्यास समर्थ असतात. ॥ १२ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

एवा᳓ ता᳓ वि᳓श्वा चकृवां᳓सम् इ᳓न्द्रम्
महा᳓म् उग्र᳓म् अजुरियं᳓ सहोदा᳓म्
सुवी᳓रं त्वा सुआयुधं᳓ सुव᳓ज्रम्
आ᳓ ब्र᳓ह्म न᳓व्यम् अ᳓वसे ववृत्यात्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
cakr̥vā́ṁsam ← √kr̥- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

evá ← evá (invariable)

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

víśvā ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

ajuryám ← ajuryá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mahā́m ← máh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sahodā́m ← sahodā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ugrám ← ugrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

suvájram ← suvájra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

suvī́ram ← suvī́ra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

svāyudhám ← svāyudhá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

ávase ← ávas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

bráhma ← bráhman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

návyam ← návya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vavr̥tyāt ← √vr̥t- (root)
{number:SG, person:3, mood:OPT, tense:PRF, voice:ACT}

ए॒व । ता । विश्वा॑ । च॒कृ॒ऽवांस॑म् । इन्द्र॑म् । म॒हाम् । उ॒ग्रम् । अ॒जु॒र्यम् । स॒हः॒ऽदाम् ।
सु॒ऽवीर॑म् । त्वा॒ । सु॒ऽआ॒यु॒धम् । सु॒ऽवज्र॑म् । आ । ब्रह्म॑ । नव्य॑म् । अव॑से । व॒वृ॒त्या॒त् ॥

• evā ← eva
• [adverb]
• “indeed; merely; thus; even; surely; same; eva [word]; successively; immediately; in truth.”

• tā ← tad
• [noun], accusative, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• viśvā ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• cakṛvāṃsam ← kṛ
• [verb noun], accusative, singular
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• mahām ← mahat
• [noun], accusative, singular, masculine
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• ugram ← ugra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “powerful; awful; dangerous; intense; mighty; potent; colicky; atrocious.”

• ajuryaṃ ← ajuryam ← ajurya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “ageless; amaranthine.”

• sahodām ← sahaḥ ← sahas
• [noun], neuter
• “force; strength; might; sahas [word]; conquest.”

• sahodām ← dām ← dā
• [noun], accusative, singular, masculine
• “giving.”

• suvīraṃ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvīraṃ ← vīram ← vīra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• svāyudhaṃ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• svāyudhaṃ ← āyudham ← āyudha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “weapon; āyudha [word].”

• suvajram ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvajram ← vajram ← vajra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “vajra; Vajra; vajra; vajra; lightning; abhra; vajramūṣā; diamond; vajra [word]; vajrakapāṭa; vajra; vaikrānta.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• brahma ← brahman
• [noun], nominative, singular, neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• navyam ← navya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “new; fresh.”

• avase ← av
• [verb noun]
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• vavṛtyāt ← vṛt
• [verb], singular, Perfect optative
• “behave; happen; exist; return; dwell; die; roll; continue; act; exist; feed on; issue; move; travel; proceed; turn; situate; drive; account for; begin; do; inhere; revolve.”

हे इन्द्र त्वा त्वां नव्यं नूतनमन्यैरकृतपूर्वं ब्रह्म अस्माभिः कृतं स्तोत्रम् अवसे अस्माकं रक्षणाय आ ववृत्यात् आवर्तयतु । कीदृशं त्वाम् । एव एवमुक्तप्रकारेण ता तानि प्रसिद्धानि विश्वा विश्वानि सर्वाणि कर्माणि चकृवांसं कृतवन्तम् इन्द्रम् ईश्वरं महां महान्तम् उग्रम् ओजस्विनम् अजुर्यम् अजरं सहोदां सहसो बलस्य दातारं सुवीरं शोभना वीरा मरुतो यस्य तं स्वायुधं शोभनायुधं सुवज्रं शोभनवज्रोपेतम् ॥

English translation:

“May our new prayer bring to our protection you, Indra, who are the maker of all these (things that exist); who are mighty, fierce, undecaying, the giver of strength, having excellent descendants, the Maruts, well-armed, the bearer of the thunderbolt.”

Indra having done all these things in just this way, the great, mighty, ageless giver of strength,
possessing good heroes, good weapons, and a good mace—you—might our new sacred formulation turn here for help.

So may our new prayer bring thee to protect us, thee well-armed Hero with thy bolt of thunder,
Indra, who made these worlds, the Strong, the ty, who never groweth old, the victory-giver.

So möge dich, der dies alles getan hat, den großen, gewaltigen, alterlosen, siegverleihenden Indra, dich, den Tapferen, mit schöner Waffe, mit schöner Keule, das neue Kraftlied zur Gunsterweisung herbringen.

Den Indra, der dies alles so vollbracht hat, den grossen, starken, ew’gen Kraftverleiher, Der gute Helden, Waffen, guten Blitz führt, dich wende her das neue Lied zur Hülfe.

Индру, совершившего таким образом все эти (подвиги),
Великого, грозного, нестареющего, дающего силу,
Тебя, воинственного, с прекрасным оружием, с прекрасной ваджрой,
Пусть снова обратит (к нам) на помощь молитва!

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• स्वराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर राजा और प्रजाजन कैसा वर्त्ताव करें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजन् ! जो (ता) उन (विश्वा) सम्पूर्णों को और (चकृवांसम्) करते हुए (महाम्) बड़े (उग्रम्) तेजस्वी (अजुर्य्यम्) नहीं जीर्ण हुए (सहोदाम्) बल के देनेवाले (स्वायुधम्) उत्तम शस्त्र के चलाने में चतुर (सुवज्रम्) प्रशस्त वज्ररूप अस्त्र के चलाने में समर्थ (सुवीरम्) उत्तमवीरों से युक्त (इन्द्रम्) अत्यन्त ऐश्वर्य्यवाले शत्रु के नाशक (त्वा) आपको (एवा) ही (अवसे) रक्षण आदि के लिये और न्याय करने के लिये (आ, ववृत्यात्) सब ओर से वर्त्ताव करे वह (नव्यम्) नवीनों में हुए (ब्रह्म) बड़े धन वा अन्न को बढ़ाने को समर्थ होवे ॥१३॥

भावार्थभाषाः - पिता के सदृश प्रजाओं के पालन, धनुर्वेद, राजनीति और युद्धविद्या में कुशल राजा की सब लोग वृद्धि करें और इन लोगों की यह राजा निरन्तर वृद्धि करे ॥१३॥

अन्वय: हे राजन् ! यस्ता विश्वा चकृवांसं महामुग्रमजुर्य्यं सहोदां स्वायुधं सुवज्रं सुवीरमिन्द्रं त्वैवाऽवसे न्यायकरणायाऽऽववृत्यात् स नव्यं ब्रह्म वर्धयितुं शक्नुयात् ॥१३॥

पुना राजप्रजाजनाः कथं वर्त्तेयुरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (एवा) (ता) तानि (विश्वा) सर्वाणि (चकृवांसम्) कुर्वन्तम् (इन्द्रम्) परमैश्वर्य्यवन्तं शत्रुविदारकं वा (महाम्) महान्तम् (उग्रम्) तेजस्विनम् (अजुर्य्यम्) अजीर्णम् (सहोदाम्) बलप्रदम् (सुवीरम्) उत्तमवीरावृतम् (त्वा) त्वाम् (स्वायुधम्) उत्तमायुधप्रक्षेपकुशलम् (सुवज्रम्) प्रशस्तवज्रास्त्रचालनसमर्थम् (आ) (ब्रह्म) महद्धनमन्नं वा (नव्यम्) नवेषु भवम् (अवसे) रक्षणाद्याय (ववृत्यात्) वर्त्तयेत् ॥१३॥

भावार्थभाषाः - पितृवत्प्रजापालकं धनुर्वेदराजनीतियुद्धविद्याकुशलं राजानं सर्वे वर्धयन्तु तथैतानयं राजा सततं वर्धयेत् ॥१३॥

भावार्थभाषाः - पित्याप्रमाणे प्रजेचा पालक, धनुर्वेद, राजनीती व युद्धविद्येत कुशल राजाची वृद्धी सर्व लोकांनी करावी व त्यांचीही राजाने वृद्धी करावी. ॥ १३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

स᳓ नो वा᳓जाय श्र᳓वस इषे᳓ च
राये᳓ धेहि द्युम᳓त इन्द्र वि᳓प्रान्
भर᳓द्वाजे नृव᳓त इन्द्र सूरी᳓न्
दिवि᳓ च स्मैधि पा᳓रिये न इन्द्र

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ca ← ca (invariable)

iṣé ← íṣ- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śrávase ← śrávas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

vā́jāya ← vā́ja- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

dhehi ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

dyumátaḥ ← dyumánt- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

rāyé ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

víprān ← vípra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

bharádvāje ← bharádvāja- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

nr̥vátaḥ ← nr̥vánt- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

sūrī́n ← sūrí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ca ← ca (invariable)

diví ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

edhi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pā́rye ← pā́rya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

sma ← sma (invariable)

सः । नः॒ । वाजा॑य । श्रव॑से । इ॒षे । च॒ । रा॒ये । धे॒हि॒ । द्यु॒ऽमतः॑ । इ॒न्द्र॒ । विप्रा॑न् ।
भ॒रत्ऽवा॑जे । नृ॒ऽवतः॑ । इ॒न्द्र॒ । सू॒रीन् । दि॒वि । च॒ । स्म॒ । ए॒धि॒ । पार्ये॑ । नः॒ । इ॒न्द्र॒ ॥

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• vājāya ← vāja
• [noun], dative, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• śravasa ← śravase ← śravas
• [noun], dative, singular, neuter
• “fame; glory; ear.”

• iṣe ← iṣ
• [noun], dative, singular, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• rāye ← rai
• [noun], dative, singular, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• dhehi ← dhā
• [verb], singular, Present imperative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• dyumata ← dyumataḥ ← dyumat
• [noun], accusative, plural, masculine
• “bright; brilliant; brilliant; loud.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• viprān ← vipra
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Brahmin; poet; singer; priest; guru; Vipra.”

• bharadvāje ← bharadvāja
• [noun], locative, singular, masculine
• “Bharadvāja; Droṇa; Bharadvāja; skylark.”

• nṛvata ← nṛvataḥ ← nṛvat
• [noun], accusative, plural, masculine
• “rich in men.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• sūrīn ← sūri
• [noun], accusative, plural, masculine
• “patron.”

• divi ← div
• [noun], locative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• smaidhi ← smā ← sma
• [adverb]

• smaidhi ← edhi ← as
• [verb], singular, Present imperative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• pārye ← pārya
• [noun], locative, singular, masculine
• “critical; decisive.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

हे इन्द्र सः त्वं द्युमतः दीप्तिमतः विप्रान् मेधाविनः नः अस्मान् वाजाय बलाय श्रवसे यशसे इषे च अन्नाय च राये धनाय धेहि धारय। अपि च हे इन्द्र भरद्वाजे मयि नृवत: मनुष्यवतः । परिचारकयुक्तानित्यर्थः । सूरीन् तव स्तोतॄन् पुत्रपौत्रान् कुर्विति शेषः । हे इन्द्र त्वं पार्ये पारणीये आगामिनि च दिवि दिवसे एधि स्म नः । अस्माकं रक्षिता खलु भवेत्यर्थः ॥

English translation:

“Do you, resplendent Indra, uphold us who are devout, for (the obtaining of) food, of sustenance, of nourishment, of wealth; bestow upon Bharadvāja pious posterity, with numerous attendants; be with us, Indra, every future day.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

For food: vājāya, śaravase, iṣe ca rāye, the first three are synonyms, meaning food

Provide our inspired poets with brilliance—for (them to acquire) the prize: fame and refreshment, and wealth, o Indra;
at Bharadvāja’s (provide) our patrons with superior men, o Indra. And, as ever, be there for us, Indra, on the decisive day.

I take the construction √dhā ACC [anim.] ACC.ADJ -mant-/vant- to mean “provide someone (X) with something (Y),” lit. “establish X as possessing (-mant- /vant-) Y.” The datives of ab are then further objects to aspire to: once the poets have brilliance, they can use that brilliance, which transforms into poems, in pursuit of more worldly goals, the prize, etc. This interpr. essentially follows Geldner’s.

So, Indra, form us brilliant holy singers for strength, for glory, and for food and riches.
Give Bharadvaja hero patrons, Indra Indra, be ours upon the day of trial.

Mach unsere Redner glänzend, daß sie Lohn, Ruhm, Speisegenuß und Reichtum davontragen, o Indra! Mach unter Bharadvaja die Johnherren männerreich, o Indra, und sei am entscheidenden Tage für uns, o Indra!

So schenke, Indra, uns, den Sängern, Labung viel Speis’ und Trank und glanzbegabten Reichthum, Dem Bharadvadscha männerreiche Helden, und hilf uns, Indra, am Entscheidungstage.

Сделай, о Индра, блистательными наших вдохновенных (поэтов)
Для (приобретения) награды, славы, процветания и богатства!
(Сделай) у Бхарадваджи, о Индра, богатых покровителей обладателями (многих) мужей,
И в самый решающий день будь нашим, о Индра!

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर राजा क्या करे, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) अत्यन्त ऐश्वर्य्य के प्राप्त करानेवाले ! (सः) वह राजा आप (द्युमतः) विज्ञान के प्रकाश से युक्त (नः) हम लोगों (विप्रान्) बुद्धिमान् विद्वानों को (वाजाय) वेग वा विज्ञान के लिये (श्रवसे) श्रवण के लिये (इषे) अन्न के लिये और (राये) धन के लिये (च) भी (धेहि) धारण करिये और हे (इन्द्र) दुःख और दारिद्र्य के विनाशक ! आप (नृवतः) अच्छे मनुष्यों से युक्त हम (सूरीन्) विद्वानों को (भरद्वाजे) राज्य के पुष्ट करने वा पालन करनेवाले व्यवहार में और (दिवि) सुन्दर न्याय के प्रकाश में (च) भी धारण करिये और हे (इन्द्र) विद्या और ऐश्वर्य के बढ़ानेवाले ! आप (पार्य्ये) पार करने योग्य में भी (नः) हम लोगों के बढ़ानेवाले (स्म) ही (एधि) होओ ॥१४॥

भावार्थभाषाः - राजाओं को योग्य है कि सम्पूर्ण अधिकारों में सम्पूर्ण विद्याओं में चतुर, धार्म्मिक, कुलीन और राजभक्तों को संस्थापित करके सब प्रकार से राज्य की उन्नति करें ॥१४॥

अन्वय: हे इन्द्र ! स त्वं द्युमतो नो विप्रान् वाजाय श्रवस इषे राये च धेहि, हे इन्द्र ! त्वं नृवतोऽस्मान्त्सूरीन् भरद्वाजे दिवि च धेहि। हे इन्द्र ! त्वं पार्य्ये च नोऽस्माकं वर्धकः स्मैधि ॥१४॥

पुनर्नृपेण किं कर्त्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) राजा (नः) अस्मान् (वाजाय) वेगाय विज्ञानाय वा (श्रवसे) श्रवणाय (इषे) अन्नाय (च) (राये) धनाय (धेहि) (द्युमतः) विज्ञानप्रकाशयुक्तान् (इन्द्र) परमैश्वर्य्यप्रापक (विप्रान्) मेधाविनो विपश्चितः (भरद्वाजे) राज्यस्य पोषके पालके वा व्यवहारे (नृवतः) प्रशस्तजनयुक्तान् (इन्द्र) दुःखदारिद्र्यविनाशक (सूरीन्) विदुषः (दिवि) कमनीये न्यायप्रकाशे (च) (स्म) एव (एधि) भव (पार्य्ये) पारयितव्ये (नः) अस्माकम् (इन्द्र) विद्यैश्वर्य्यवर्धक ॥१४॥

भावार्थभाषाः - राज्ञां योग्यमस्ति सर्वेष्वधिकारेषु सर्वविद्याकुशलान् धार्मिकान् कुलीनान् राजभक्तान् संस्थाप्य सर्वतो राज्योन्नतिं विदध्युः ॥१४॥

भावार्थभाषाः - राजाने संपूर्ण अधिकारात सर्व विद्येत चतुर, धार्मिक, कुलीन राजभक्तांना संस्थापित करून सर्व प्रकारे राज्याची उन्नती करावी. ॥ १४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - द्विपदा विराट्

अया᳓ वा᳓जं देव᳓हितं सनेम
म᳓देम · शत᳓हिमाः सुवी᳓राः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M;; repeated line

Morph
ayā́ ← ayám (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:SG}

deváhitam ← deváhita- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sanema ← √sanⁱ- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

vā́jam ← vā́ja- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mádema ← √mad- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

śatáhimāḥ ← śatáhima- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

suvī́rāḥ ← suvī́ra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

अ॒या । वाज॑म् । दे॒वऽहि॑तम् । स॒ने॒म॒ । मदे॑म । श॒तऽहि॑माः । सु॒ऽवीराः॑ ॥

• ayā ← idam
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• vājaṃ ← vājam ← vāja
• [noun], accusative, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• devahitaṃ ← deva
• [noun], masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devahitaṃ ← hitam ← dhā
• [verb noun], accusative, singular
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• sanema ← san
• [verb], plural, Aorist optative
• “win; get; gain.”

• madema ← mad
• [verb], plural, Present optative
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

• śatahimāḥ ← śata
• [noun], neuter
• “hundred; one-hundredth; śata [word].”

• śatahimāḥ ← himāḥ ← hima
• [noun], nominative, plural, masculine
• “snow; frost; hima [word]; winter; tin; silver; pearl; sauvīrāñjana; year; ague; Himalayas; coldness.”

• suvīrāḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvīrāḥ ← vīrāḥ ← vīra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

अया अनया स्तुत्या देवहितं देवेन द्योतमानेनेन्द्रेण दत्तं वाजम् अन्नं सनेम वयं संभजेम । अपि च सुवीराः शोभनपुत्रोपेताः वयं शतहिमाः शतसंवत्सरान् मदेम हृष्याम ॥ ॥ ३ ॥

English translation:

“May we, by this (praise), obtain food granted by the deity; may we, blessed with excellent male descendants, be happy for a hundred winters.”

With this (hymn) might we win the prize established by the gods. – Having good heroes might we rejoice for a hundred winters.

With this may we obtain strength God-appointed, and brave sons gladden us through a hundred winters.

Mit diesem Liede möchten wir den gottbestimmten Lohn verdienen. Wir wollen, hundert Winter lebend, als Meister frohlocken.

So lass uns gottbestimmte Kraft erlangen, froh sei’n wir, reich an Söhnen, hundert Jahre.

Этой (песней) да завоюем мы награду, установленную богами!
Да будем мы радоваться сто зим, имея прекрасных сыновей!

• इन्द्र:
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• आर्च्युष्णिक्
• ऋषभः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजन् ! (अया) इस नीति से (शतहिमाः) सौ वर्ष पर्य्यन्त जीवनेवाले (सुवीराः) उत्तम वीर जनों से युक्त हुए हम लोग (देवहितम्) विद्वानों के लिये हितकारी (वाजम्) विज्ञान का (सनेम) विभाग करें और (मदेम) आनन्द करें ॥१५॥

भावार्थभाषाः - राजा को चाहिये कि विद्वानों का सङ्ग और विनय से राज्यपालन के लिये उत्तम वीर जनों को अधिकृत करें ॥१५॥ इस सूक्त में अग्नि, विद्वान्, राजा, मन्त्री और प्रजा के कृत्य वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की इससे पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह सत्रहवाँ सूक्त और तीसरा वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे राजन् ! यथा शतहिमाः सुवीराः सन्तो वयं देवहितं वाजं सनेम मदेम ॥१५॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अया) अनया नीत्या (वाजम्) विज्ञानम् (देवहितम्) देवेभ्यो हितकारिणम् (सनेम) विभजेम (मदेम) आनन्देम (शतहिमाः) शतवर्षजीविनः (सुवीराः) उत्तमवीरयुक्ताः ॥१५॥

भावार्थभाषाः - राज्ञा विद्वत्सङ्गो विनयेन राज्यपालनायोत्तमवीरा अधिकर्त्तव्या ॥१५॥ अत्राग्निविद्वद्राजामात्यप्रजाकृत्यवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति सप्तदशं सूक्तं तृतीयो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - राजाने विद्वानांचा संग व विनयाने राज्य पालनासाठी उत्तम वीर लोकांना नेमावे. ॥ १५ ॥