०१६

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - वर्धमाना गायत्री

तुव꣡म् अग्ने यज्ञा꣡नां᳐
हो꣡ता वि꣡श्वेषां᳐ हितः꣡
देवे꣡भिर् मा꣡नुषे ज꣡ने

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

yajñā́nām ← yajñá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

hitáḥ ← √dhā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

víśveṣām ← víśva- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

devébhiḥ ← devá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

jáne ← jána- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

mā́nuṣe ← mā́nuṣa- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

त्वम् । अ॒ग्ने॒ । य॒ज्ञाना॑म् । होता॑ । विश्वे॑षाम् । हि॒तः ।
दे॒वेभिः॑ । मानु॑षे । जने॑ ॥

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• yajñānāṃ ← yajñānām ← yajña
• [noun], genitive, plural, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• viśveṣāṃ ← viśveṣām ← viśva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• hitaḥ ← dhā
• [verb noun], nominative, singular
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• devebhir ← devebhiḥ ← deva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• mānuṣe ← mānuṣa
• [noun], locative, singular, masculine
• “human.”

• jane ← jana
• [noun], locative, singular, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

हे अग्ने त्वं विश्वेषां सर्वेषां सप्तसंस्थारूपेण भिन्नानां यज्ञानां होता होमनिष्पादकोऽसि । यद्वा । यज्ञानां संबन्धी देवानामाह्वाता भवसि । कुत इत्यत आह । यस्मात् त्वं मानुषे मनोः संबन्धिनि मनुष्ये जने यजमाने देवेभिः देवैः हितो होतृत्वेन निहितोऽसि तस्मादित्यर्थः ॥

English translation:

“You, Agni, have been appointed by the gods, the ministrant fo men, the descendants of manu, at all sacrifices.”

You, Agni, were established as Hotar of all sacrifices
by the gods for the human race.

The tr. “for the human race” reads like a dative, but mā́nuṣe jáne is of course a locative. Unfortunately English lacks the “bei” / “chez” locution that would idiomatically tr. this loc. ### 02-03 The first pādas of these vss. end respectively in adhvaré# and ádhvanaḥ#, which seems to signal an awareness of the deeper etym. relationship between the two stems.

PRIEST of all sacrifices hast thou been appointed by the Gods,
Agni, amid the race of man.

Du, Agni, bist zum Priester aller Opfer von den Göttern bei dem Menschenvolk bestellt.

Zum Priester aller Opfer bist du von den Göttern eingesetzt, O Agni für der Menschen Stamm.

Ты, о Агни, помещен
Богами как хотар всех
Жертвоприношений у рода человеческого.

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• आर्च्युष्णिक्
• ऋषभः

अब अड़तालीस ऋचावाले सोलहवें सूक्त का प्रारम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में अब विद्वान् क्या करे, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) जगदीश्वर ! जिस कारण से (त्वम्) आप (यज्ञानाम्) प्राप्त होने योग्य व्यवहारों के (होता) देनेवाले और (विश्वेषाम्) सब के (हितः) हितकारी हो इससे (देवेभिः) विद्वानों के साथ (मानुषे) मनुष्य-सम्बन्धी (जने) मनुष्य में प्रेरणा करनेवाले होओ ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वानो ! जैसे ईश्वर सब का हितकारी और सम्पूर्ण सुखों का देनेवाला तथा विद्वानों के सङ्ग से जानने योग्य है, वैसे आप लोग भी अनुष्ठान करो ॥१॥

अन्वय: हे अग्ने ! यतस्त्वं यज्ञानां होता विश्वेषां हितोऽसि तस्माद्देवेभिर्मानुषे जनेप्रेरको भव ॥१॥

अथ विद्वान् किं कुर्य्यादित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) (अग्ने) जगदीश्वर (यज्ञानाम्) सङ्गन्तव्यानां व्यवहाराणाम् (होता) दाता (विश्वेषाम्) सर्वेषाम् (हितः) हितकारी (देवेभिः) विद्वद्भिः सह (मानुषे) मनुष्याणामस्मिन् (जने) मनुष्ये ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वांसो ! यथेश्वरः सर्वेषां हितकारी सकलसुखदाता विद्वत्सङ्गेन ज्ञातव्योऽस्ति तथा यूयमप्यनुतिष्ठत ॥१॥

या सूक्तात अग्नी, विद्वान व ईश्वराचे गुणवर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - हे विद्वानांनो ! जसा ईश्वर सर्वांचा हितकारक, सकल सुखदाता विद्वानांच्या संगतीने जाणण्यायोग्य आहे तसे तुम्हीही अनुष्ठान करा. ॥ १ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

स꣡ नो मन्द्रा꣡भिर् अध्वरे꣡
जिहुवा꣡भिर् यजा महः꣡
आ꣡ देवा꣡न् वक्षि य꣡क्षि च

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line

Morph
adhvaré ← adhvará- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

mandrā́bhiḥ ← mandrá- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jihvā́bhiḥ ← jihvā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

maháḥ ← máh- (nominal stem)
{case:ACC, number:PL}

yaja ← √yaj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

ca ← ca (invariable)
{}

devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

vakṣi ← √vah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

yákṣi ← √yaj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

सः । नः॒ । म॒न्द्राभिः॑ । अ॒ध्व॒रे । जि॒ह्वाभिः॑ । य॒ज॒ । म॒हः ।
आ । दे॒वान् । व॒क्षि॒ । यक्षि॑ । च॒ ॥

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• mandrābhir ← mandrābhiḥ ← mandra
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “pleasant; eloquent; dulcet.”

• adhvare ← adhvara
• [noun], locative, singular, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• jihvābhir ← jihvābhiḥ ← jihvā
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “tongue; tongue; jihvā [word]; fire.”

• yajā ← yaja ← yaj
• [verb], singular, Present imperative
• “sacrifice; worship; worship.”

• mahaḥ ← mah
• [noun], accusative, plural, masculine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• devān ← deva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• vakṣi ← vah
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• yakṣi ← yaj
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “sacrifice; worship; worship.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

हे अग्ने सः त्वं नः अस्माकम् अध्वरे यज्ञे मन्द्राभिः मदकरीभिः स्तुत्याभिर्वा जिह्वाभिः ज्वालाभिः महः महतः देवान् यज हविर्भिस्तर्पय । कथं तदित्युच्यते । देवान् यष्टव्यानिन्द्रादीन् आ वक्षि आवह । ततः यक्षि च यज च। हवींषि तेभ्यो देहीत्यर्थः ॥

English translation:

“Therefore do you at our sacrifice offer oblations to the great deities with exhilarating flames; bring hither the gods; offer them worship.”

With your gladdening tongues sacrifice for us to the great ones in the course of the ceremony.
Convey the gods hither and sacrifice,

So with thy joyous tongues for us sacrifice nobly in this rite.
Bring thou the Gods and worship them.

Opfere du mit deinen wohlredenden Zungen bei dem Gottesdienst den Großen, fahre die Götter her und opfere ihnen!

Mit holden Zungen opfre du den grossen hier bei unserm Fest; Fahr her die Götter, ehre sie.

На нашем обряде (своими) веселыми
Языками мощно приноси жертвы!
Привози богов и почитай (их)!

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर विद्वान् क्या करें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् ! अग्नि के सदृश तेजस्वी (सः) वह आप (अध्वरे) सब प्रकार अनुष्ठान करने योग्य धर्म्मयुक्त व्यवहार में (मन्द्राभिः) आनन्द करनेवाली (जिह्वाभिः) विद्या और विनय से युक्त वाणियों से (नः) हम लोगों को (यजा) प्राप्त कराइये और (महः) बड़े अथवा सत्कार करने योग्यों को और (देवान्) श्रेष्ठ गुणों वा विद्वानों को (आ, वक्षि) प्राप्त कराइये और सब को (यक्षि, च) भी प्राप्त कराइये ॥२॥

भावार्थभाषाः - विद्वान् जन विद्या की प्राप्ति के लिये सब को सदा उपदेश देवें, जिससे श्रेष्ठ गुणोंवाले मनुष्य होवें ॥२॥

अन्वय: हे विद्वन्नग्ने ! स त्वमध्वरे मन्द्राभिर्जिह्वाभिर्नोऽस्मान् यजा। महो देवानाऽऽवक्षि सर्वान् यक्षि च ॥२॥

पुनर्विद्वान् किं कुर्य्यादित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) (नः) अस्मान् (मन्द्राभिः) आनन्दकारिकाभिः (अध्वरे) सर्वथाऽनुष्ठातव्ये धर्म्ये व्यवहारे (जिह्वाभिः) विद्याविनययुक्ताभिर्वाग्भिः। जिह्वेति वाङ्नाम। (निघं०१.१२) (यजा) सङ्गमय। अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (महः) महतः सत्कर्त्तव्यान् वा (आ) (देवान्) दिव्यान् गुणान् विदुषो वा (वक्षि) वह (यक्षि) सङ्गमय (च) ॥२॥

भावार्थभाषाः - विद्वांसो विद्याप्राप्तये सर्वान् सदोपदिशेयुर्येन प्राप्तदिव्यगुणा मनुष्या भवेयुः ॥२॥

भावार्थभाषाः - विद्वान लोकांनी विद्याप्राप्तीसाठी सर्वांना सदैव उपदेश द्यावा. ज्यामुळे माणसे श्रेष्ठ गुणांची व्हावीत. ॥ २ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

वे꣡त्था हि꣡ वेधो अ꣡ध्वनः
पथ꣡श् च देव अ꣡ञ्जसा
अ꣡ग्ने यज्ञे꣡षु सुक्रतो

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ádhvanaḥ ← ádhvan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

hí ← hí (invariable)
{}

vedhaḥ ← vedhás- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

véttha ← √vid- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

áñjasā ← áñjasā (invariable)
{}

ca ← ca (invariable)
{}

deva ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

patháḥ ← pánthā- ~ path- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL, tense:PRF, voice:MED}

ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sukrato ← sukrátu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

yajñéṣu ← yajñá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

वेत्थ॑ । हि । वे॒धः॒ । अध्व॑नः । प॒थः । च॒ । दे॒व॒ । अञ्ज॑सा ।
अग्ने॑ । य॒ज्ञेषु॑ । सु॒क्र॒तो॒ इति॑ सुऽक्रतो ॥

• vetthā ← vettha ← vid
• [verb], singular, Perfect indicative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• vedho ← vedhaḥ ← vedhas
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Brahma; creator; believer [worshipper]; Vishnu.”

• adhvanaḥ ← adhvan
• [noun], accusative, plural, masculine
• “way; journey; adhvan [word]; time; path; method; road; time; distance.”

• pathaś ← pathaḥ ← pathin
• [noun], accusative, plural, masculine
• “way; road; path [word]; journey; method.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• devāñjasā ← deva
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devāñjasā ← añjasā
• [adverb]
• “quickly; immediately; rightly; correctly; promptly.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• yajñeṣu ← yajña
• [noun], locative, plural, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• sukrato ← sukratu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “wise.”

हे वेधः विधातः सुक्रतो शोभनकर्मन् देव दानादिगुणयुक्त अग्ने त्वं यज्ञेषु दर्शपूर्णमासादियागेषु अध्वनः महामार्गान् पथश्च क्षुद्रमार्गाश्च अञ्जसा आर्जवेन वेत्थ जानासि। हि यस्मादेवं तस्मात् कारणाद्यज्ञमार्गात् भ्रष्टं यजमानं पुनस्तं मार्गं प्रापयेत्यर्थः ॥

English translation:

“Agni, doere of great deeds, creator, you know (how to travel over) with speed (great) roads and (little) paths at sacrifices.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Adhvanaḥ pathaśca = mahāmārgān, great roads; kṣudra mārgāmśca, little roads or paths; i.e. put the sacrificer into the right way when he is going wrong in the ceremonial or sacrifice

For you, o ritual adept, know the ways and the paths in their straight course,
o strong-willed god Agni, very effective at the sacrifices.

Klein (DGRV II.122) tr. b patháś ca devā́ ñjasā as “and the paths going straight unto the heavenly ones,” apparently reading devā́ ñjasā as a cmpd., contrary to the Pp.

and all standard tr. (incl. mine), which separate deva as a voc. Although I think the voc. interpretation is correct, cf. X.73.7 pathó devatrā́ñjaseva yā́nān “… the paths as if going straight to the gods,” with the adv. devatrā́immed. preceding and construed with áñjasā. On the basis of X.73.7 and similar phraseology, Insler (KZ 82 [1968] “Vedic áñjasā, ṛñjasāná-, and the Type sahasāná-,” p. 6) takes devā́ ñjasā as a shortening of devatrā́ ñjasā or “a type of haplological abbreviation of devayā́ nān áñjasā” or possibly even directly as an “adverbial-type compound” devāñjásā, and Klein must be flg. the Insler interpr. one way or the other. Although X.73.7 is suggestive, I do not think it is sufficient to allow the rather extreme type of haplology posited by Insler.

For well, O God, Disposer, thou knowest, straight on, the paths and ways,
Agni, most wise in sacrifice.

Denn du Meister kennst genau die Straßen und Wege bei den Opfern, du wohlverständiger Agni.

Denn du, o Ordner, kennst, o Gott, die Wege und die Pfade stracks, Beim Opfer, Agni, einsichtsvoll.

Ведь ты знаешь, о устроитель (обряда), пути
И дороги, (ведущие) прямо, о бог,
К жертвоприношениям, о Агни с прекрасной силой духа.

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

कौन उपदेश करने योग्य होवे, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सुक्रतो) उत्तम ज्ञान वा उत्तम कर्म्मयुक्त (देव) विज्ञान के देनेवाले (वेधः) मेधावी (अग्ने) प्रकाशात्मा ! (हि) जिससे आप (यज्ञेषु) विद्या और धर्म के प्रचारनामक व्यवहारों में (अञ्जसा) स्वतन्त्रतायुक्त वेगवालेपन से (अध्वनः) मार्गों को और (पथः) मार्गों को (च) भी (वेत्था) जानते हो, इससे हम लोगों को जनाइये ॥३॥

भावार्थभाषाः - इस संसार में जो मनुष्य धर्म्म, अर्थ, काम और मोक्ष के मार्गों को जानें, वे ही अन्यों को भी उपदेश देवें, न कि इतर अज्ञ जन ॥३॥

अन्वय: हे सुक्रतो देव वेधोऽग्ने ! हि त्वं यज्ञेष्वञ्जसाऽध्वनः पथश्च वेत्था तस्मादस्मान् वेदय ॥३॥

क उपदेशं कर्त्तुमर्हेदित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वेत्था) अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (हि) यतः (वेधः) मेधाविन् (अध्वनः) मार्गान् (पथः) (च) (देव) विज्ञानप्रद (अञ्जसा) स्वच्छन्देन वेगवत्त्वेन (अग्ने) प्रकाशात्मन् (यज्ञेषु) विद्याधर्म्मप्रचाराख्येषु व्यवहारेषु (सुक्रतो) सुष्ठुप्रज्ञ उत्तमकर्म्मन् वा ॥३॥

भावार्थभाषाः - अस्मिन्त्संसारे ये धर्मार्थकाममोक्षमार्गाञ्जानीयुस्त एवान्यानुपदिशेयुर्नेतरेऽज्ञा जनाः ॥३॥

भावार्थभाषाः - या जगात जी माणसे धर्म, अर्थ, काम, मोक्षाला जाणतात त्यांनी इतरांनाही उपदेश द्यावा, इतर अज्ञ जनांनी नव्हे! ॥ ३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

तुवा꣡म् ईळे अ꣡ध द्विता꣡
भरतो꣡ वाजि꣡भिः शुन꣡म्
ईजे꣡ यज्ञे꣡षु यज्ञि꣡यम्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ádha ← ádha (invariable)
{}

dvitā́ ← dvitā́ (invariable)
{}

īḷe ← √īḍ- ~ √īḷ- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

bharatáḥ ← bharatá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śunám ← śuná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vājíbhiḥ ← vājín- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ījé ← √yaj- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

yajñéṣu ← yajñá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

yajñíyam ← yajñíya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

त्वाम् । ई॒ळे॒ । अध॑ । द्वि॒ता । भ॒र॒तः । वा॒जिऽभिः॑ । शु॒नम् ।
ई॒जे । य॒ज्ञेषु॑ । य॒ज्ञिय॑म् ॥

• tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• īﾱe ← īḍe ← īḍ
• [verb], singular, Perfect indicative
• “praise; invite; raise.”

• adha
• [adverb]
• “then; and; therefore; now.”

• dvitā
• [adverb]
• “again.”

• bharato ← bharataḥ ← bharata
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Bharata; Bharata; Bhārata; Bharata; Bharata; actor.”

• vājibhiḥ ← vājin
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “horse; bird; seven; hero; achiever; aphrodisiac.”

• śunam ← śuna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “well-being; success.”

• īje ← yaj
• [verb], singular, Perfect indicative
• “sacrifice; worship; worship.”

• yajñeṣu ← yajña
• [noun], locative, plural, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• yajñiyam ← yajñiya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sacrificial; divine; devoted.”

हे अग्ने त्वां भरतः दौष्यन्तिरेतत्संज्ञो राजा वाजिभिः । वाजो हविर्लक्षणमन्नम् । तद्वद्भिः ऋत्विग्भिः सह द्विता द्विविधमिष्टप्राप्त्यनिष्टपरिहाररूपेण द्विधा भिन्नं शुनं सुखमुद्दिश्य ईळे स्तुतवान्। स्तुत्वा च यज्ञियं यज्ञार्हं त्वां यज्ञेषु । तृतीयार्थे सप्तमी । यज्ञैः ईजे इष्टवान् । तस्मै त्वम् उभयविधं सुखं प्रादा इत्यर्थः ॥

English translation:

“Bharata, with the presenters of the oblation, has joyfully praised you in your (two-fold capacity), and has worshipped you, the adorable, with sacrifices.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Bharata: the rājā, the son of Duṣyanta; in your two-fold capacity: in the character of bestowing what is wished for and removing wht is undesired; iṣṭa prāptyaniṣṭa parihārarūpeṇāgnir dvidhā

You does Bharata, along with his prizewinners, reverently invoke, now yet again, for blessing.
He has sacrificed to the sacrificial one at the sacrifices.

Klein (DGRV II.122) ascribes “logical conjunctive value ‘therefore’” to ádha here, connecting vss. 3 and 4. But since vs. 4 begins a new tṛca, it seems unlikely that vs. 4 is being conjoined to the tṛca-final vs. 3. Moreover, ádha here is displaced from its usual pāda-initial position to immediately precede dvitā́, as it does several times elsewhere (I.132.3, VIII.1.28, 84.2, all pāda-final as here; also pāda-initial VIII.13.24 = IX.102.1, VIII.83.8). On the preceding page (DGRV II.121) Klein calls ádha dvitā́a collocation and gives it “quasi-formulaic status.” The occurrence here must belong to this group.

In b bharató vājíbhiḥ “Bharata with his prize-winner” is an untranslatable pun on the poet’s name Bharad-vāja, whose name appears in the next vs. (5c).

The ritualistic verbs īḷe ‘reverently invoke’ (a) and ījé ‘sacrifice’ (c) are exact rhymes (save for accent). I take them here as 3rd sg. , as do Geldner and Renou Although the 3rd sg. to the former stem is usually īṭṭ́ e with īḷ ́ e the 1st sg., in this context a 3rd sg. reading is favored, and the lack of accent on īḷe allows it to be drawn into the morphological orbit of the pf. ījé (cf. 3rd sg. perfect-accented īḍé in IV.3.3). Kümmel (389), flg. Tichy, takes both verbs as 1st sg., which is equally possible, as long as Bharata is referring to himself by name: “You do I, Bharata, reverently invoke …”

Thee, too, hath Bharata of old, with mighty men, implored for bliss.
And worshipped thee the worshipful.

Dich ruft nun abermals Bharata mit seinen Siegern erfolgreich an. Er hat bei den Opfern dem opferwürdigen Agni geopfert.

Dich pries zum Heil einst Bharata und mit den reichen opferte Bei Opfern er, dem Opferherrn.

Тебя постоянно призывает
Бхарата на удачу со (своими) победителями.
Он жертвовал жертвы достойному жертв.

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर मनुष्यों को क्या करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् ! जैसे मैं (यज्ञेषु) समागमरूप यज्ञों में (यज्ञियम्) यज्ञ करने योग्य (त्वाम्) आप विद्वान् की (ईळे) प्रशंसा करता हूँ (अध) इसके अनन्तर (द्विता) दो पढ़ाने और पढ़नेवाले वा उपदेश करने वा उपदेश पाने योग्यों का (भरतः) धारण और पोषण करनेवाला मैं (वाजिभिः) विज्ञानादिकों से (शुनम्) सुख की (ईजे) सङ्गति करता हूँ, वैसे आप सङ्गति कीजिये ॥४॥

भावार्थभाषाः - विद्वानों को चाहिये कि परस्पर विद्या की उन्नति करके अन्यों को ग्रहण करावें ॥४॥

अन्वय: हे विद्वन् ! यथाऽहं यज्ञेषु यज्ञियं त्वामीळेऽध द्विता भरतोऽहं वाजिभिः शुनमीजे तथा त्वं यज ॥४॥

पुनर्मनुष्यैः किं कर्त्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वाम्) विद्वांसम् (ईळे) प्रशंसामि (अध) आनन्तर्य्ये (द्विता) द्वयोरध्यापकाध्येत्रोरुपदेष्ट्रुपदेश्ययोर्भावः (भरतः) धर्ता पोषकः (वाजिभिः) विज्ञानादिभिः (शुनम्) सुखम् (ईजे) यजामि (यज्ञेषु) सङ्गतिमयेषु (यज्ञियम्) यज्ञं कर्त्तुमर्हम् ॥४॥

भावार्थभाषाः - विद्वद्भिः परस्परैर्विद्योन्नतिं विधायाऽन्येभ्यो ग्राहयितव्या ॥४॥

भावार्थभाषाः - विद्वानांनी परस्पर विद्येची उन्नती करून इतरांना ग्रहण करवावी. ॥ ४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

त्व꣡म् इमा꣡ वा꣡रिया पुरु꣡
दि꣡वोदासाय सुन्वते꣡
भर꣡द्वाजाय दाशु꣡षे

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
imā́ ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

purú ← purú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

vā́ryā ← vā́rya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

dívodāsāya ← dívodāsa- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

sunvaté ← √su- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

bharádvājāya ← bharádvāja- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

dāśúṣe ← dāśváṁs- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

त्वम् । इ॒मा । वार्या॑ । पु॒रु । दिवः॑ऽदासाय । सु॒न्व॒ते ।
भ॒रत्ऽवा॑जाय । दा॒शुषे॑ ॥

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• imā ← idam
• [noun], accusative, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• vāryā ← vārya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “wealth.”

• puru
• [noun], accusative, singular, neuter
• “many; much(a); very.”

• divodāsāya ← divodāsa
• [noun], dative, singular, masculine
• “Divodāsa.”

• sunvate ← su
• [verb noun], dative, singular
• “press out; su.”

• bharadvājāya ← bharadvāja
• [noun], dative, singular, masculine
• “Bharadvāja; Droṇa; Bharadvāja; skylark.”

• dāśuṣe ← dāś
• [verb noun], dative, singular
• “sacrifice; give.”

हे अग्ने त्वम् इमा इमानि दृश्यमानानि पुरु पुरूणि बहूनि वार्या वार्याणि वरणीयानि संभजनीयानि धनानि दिवोदासाय सुन्वते । लुप्तोपममेतत् । यथा सोमाभिषवं कुर्वते दिवोदासाख्याय राज्ञे प्रादास्तथा दाशुषे हवींषि दत्तवते भरद्वाजाय ऋषये देहीति शेषः ॥ ॥ २१ ॥

English translation:

“As you have conferred these many blessings upon Divodāsa when presenting libations, (so now grant them) to the (actual) offerer, Bharadvāja.”

You—(give) these many valuables to Divodāsa the (soma) presser, to Bharadvāja the pious.

A verb must be supplied in this vs., with ‘give’ being the obvious choice.

Thou givest these abundant boons to Divodasa pouring forth,
To Bharadvaja offering gifts.

Gib du diese vielen begehrenswerten Dinge dem somapressenden Divodasa, dem opferspendenden Bharadvaja!

Dem Divodasa schenktest du, dem Somapresser, vieles Gut, Dem frommen Bharadvadscha du.

(Дай) ты эти многие избранные дары
Диводасе, выжимающему (сому),
Бхарадвадже, почитающему (тебя)!

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

मनुष्य किसका सत्कार करें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् ! जिस कारण से (त्वम्) आप (दिवोदासाय) कामना करने योग्य पदार्थ के देने और (सुन्वते) सोमलतारूप ओषधि आदि की सिद्धि करनेवाले और (भरद्वाजाय) धारण किया विज्ञान जिसने उसके और (दाशुषे) विज्ञान के देनेवाले के लिये (इमा) इन (पुरु) बहुत (वार्य्या) स्वीकार करने योग्यों को देते हो, इससे प्रशंसा करने योग्य हो ॥५॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को चाहिये कि सत्य के उपदेशकों और विद्या के प्रचारकों का सदा ही सत्कार करें, अन्य जनों का नहीं ॥५॥

अन्वय: हे विद्वन् ! यतस्त्वं दिवोदासाय सुन्वते भरद्वाजाय दाशुष इमा पुरु वार्य्या ददासि तस्मात् प्रशंसनीयोऽसि ॥५॥

मनुष्याः कं सत्कुर्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) (इमा) इमानि (वार्य्या) वार्य्याणि स्वीकर्त्तुमर्हाणि (पुरु) बहूनि (दिवोदासाय) कमनीयस्य पदार्थस्य दात्रे (सुन्वते) सोमौषध्यादिसिद्धिसम्पादकाय (भरद्वाजाय) धृतविज्ञानाय (दाशुषे) विज्ञानस्य दात्रे ॥५॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैस्सत्योपदेशका विद्याप्रचारकाश्च सदैव सत्कर्त्तव्या नेतरे ॥५॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी सत्य उपदेशकांचा व विद्या प्रचारकांचा सदैव सत्कार करावा, इतरांचा नव्हे! ॥ ५ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - वर्धमाना गायत्री

तुवं꣡ दूतो꣡ अ꣡मर्तिय
आ꣡ वहा दइ꣡वियं ज꣡नम्
शृण्व꣡न् वि꣡प्रस्य सुष्टुति꣡म्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ámartyaḥ ← ámartya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dūtáḥ ← dūtá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

daívyam ← daívya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

jánam ← jána- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vaha ← √vah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

śr̥ṇván ← √śru- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

suṣṭutím ← suṣṭutí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

víprasya ← vípra- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

त्वम् । दू॒तः । अम॑र्त्यः । आ । व॒ह॒ । दैव्य॑म् । जन॑म् ।
शृ॒ण्वन् । विप्र॑स्य । सु॒ऽस्तु॒तिम् ॥

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• dūto ← dūtaḥ ← dūta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “messenger; emissary; dūta [word].”

• amartya ← amartyaḥ ← amartya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “immortal.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vahā ← vah
• [verb], singular, Present imperative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• daivyaṃ ← daivyam ← daivya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “divine; divine; celestial.”

• janam ← jana
• [noun], accusative, singular, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• śṛṇvan ← śru
• [verb noun], nominative, singular
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• viprasya ← vipra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Brahmin; poet; singer; priest; guru; Vipra.”

• suṣṭutim ← suṣṭuti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “hymn; praise.”

अमर्त्यः अमरणधर्मः त्वं दूतः भूत्वा दैव्यं देवसंबन्धिनं जनम् आ वह अस्मद्यज्ञ आनय । किं कुर्वन् । ‘विप्रस्य मेधाविनो भरद्वाजस्य सुष्टुतिं शोभनां स्तुतिं शृण्वन् ।

English translation:

“Hearing the adoration of the sage, do you, who are the immortal messenger, bring hither the celestial people.”

You, as immortal messenger—convey the divine race hither,
when you hear the lovely praise of the inspired poet.

The “divine race” (daívyaṃ jánam) here may resonate with the “human race, race stemming from Manu” (mā́nuṣe jáne) in 1c, though they belong to different tṛcas.

Do thou, Immortal Messenger, bring hither the Celestial Folk;
Hearing the singer’s eulogy.

Fahre du, der unsterbliche Bote, das göttliche Volk her, wenn du des Redners Loblied hörst!

Als Bote fahr, unsterblicher, du her das göttliche Geschlecht, Vernimm des Sängers Lobgesang.

Ты как вестник бессмертный
Привези (сюда) божественный род.
Слушая прекрасную хвалу вдохновленного (поэта)!

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• आर्च्युष्णिक्
• ऋषभः

फिर विद्वानों को क्या करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् ! (अमर्त्यः) साधारण मनुष्यों के स्वभाव से विरुद्ध (दूतः) सम्पूर्ण पदार्थविद्याओं के समाचार के जनानेवाले (त्वम्) आप (विप्रस्य) बुद्धिमान् की (सुष्टुतिम्) सुन्दर प्रशंसा को (शृण्वन्) सुनते हुए (दैव्यम्) विद्वानों से सिद्ध किये गये विद्वान् (जनम्) जन को (आ, वहा) सब प्रकार से प्राप्त कराइये ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे परीक्षा करनेवाले ! आप लोग पक्षपात का त्याग करके विद्यार्थियों की यथावत् परीक्षा करके विद्यायुक्त कीजिये ॥६॥

अन्वय: हे विद्वनमर्त्यो दूतस्त्वं विप्रस्य सुष्टुतिं शृण्वन् दैव्यं जनमाऽऽवहा ॥६॥

पुनर्विद्वद्भिः किं कर्त्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) (दूतः) सर्वपदार्थविद्यासमाचारप्रज्ञापकः (अमर्त्यः) साधारणमनुष्यस्वभावविरुद्धः (आ) (वहा) समन्तात्प्रापय। अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः (दैव्यम्) देवैः सम्पादितं विद्वांसम् (जनम्) प्रसिद्धम् (शृण्वन्) (विप्रस्य) मेधाविनः (सुष्टुतिम्) शोभनां प्रशंसाम् ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे परीक्षका ! यूयं पक्षपातं विहाय विद्यार्थिनां यथावत्परीक्षां कृत्वा विदुषः सम्पादयत ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे परीक्षकांनो ! तुम्ही भेदभाव सोडून विद्यार्थ्यांची यथायोग्य परीक्षा करून त्यांना विद्यायुक्त करा. ॥ ६ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

तुवा꣡म् अग्ने सुआधि꣡यो
म꣡र्तासो देव꣡वीतये
यज्ञे꣡षु देव꣡म् ईळते

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

svādhyàḥ ← svādhī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

devávītaye ← devávīti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

mártāsaḥ ← márta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

devám ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

īḷate ← √īḍ- ~ √īḷ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

yajñéṣu ← yajñá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

त्वाम् । अ॒ग्ने॒ । सु॒ऽआ॒ध्यः॑ । मर्ता॑सः । दे॒वऽवी॑तये ।
य॒ज्ञेषु॑ । दे॒वम् । ई॒ळ॒ते॒ ॥

• tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• svādhyo ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• svādhyo ← ādhyaḥ ← ādhī
• [noun], nominative, plural, masculine
• “longing.”

• martāso ← martāsaḥ ← marta
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man.”

• devavītaye ← deva
• [noun], masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devavītaye ← vītaye ← vīti
• [noun], dative, singular, feminine

• yajñeṣu ← yajña
• [noun], locative, plural, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• devam ← deva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• īﾱate ← īḍate ← īḍ
• [verb], plural, Present indikative
• “praise; invite; raise.”

हे अग्ने देवं योतमानं त्वां स्वाध्यः शोभनाध्यानाः मर्तासः मनुष्याः देववीतये देवाना तर्पणार्थं यज्ञेषु ईळते स्तुवन्ति याचन्ते वा ॥

English translation:

“Pious mortals invoke you, divine Agni, at sacrifices, to convey their (sacrificial) food to the gods.”

You, Agni, do the very attentive mortals reverently invoke as god at the sacrifices,
to pursue the gods. ꣡

Mortals with pious thought implore thee, Agni, God, at holy rites,
To come unto the feast of Gods.

Dich, den Gott, o Agni, berufen die Sterblichen, Gutes im Sinn führend, bei den Opfern zur Götterladung.

Dich, Agni, laden andachtsvoll zum Göttermahl die Sterblichen Bei ihren Opfern dich, den Gott.

Тебя, бога, о Агни, доброжелательные
Смертные, о бог, для приглашения богов
Зовут на жертвоприношения.

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• आर्च्युष्णिक्
• ऋषभः

फिर मनुष्यों को क्या करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) विद्या और विनय से प्रकाशात्मा विद्वन् ! जैसे (स्वाध्यः) उत्तम प्रकार चारों ओर से ध्यान करनेवाले (मर्त्तासः) मनुष्य (देववीतये) विद्या आदि श्रेष्ठ गुणों की प्राप्ति के लिये (यज्ञेषु) पढ़ाने पढ़ने और उपदेश नामक व्यवहारों में (त्वाम्) पूर्ण विद्यायुक्त यथार्थवक्ता आप (देवम्) विज्ञान के देनेवाले की (ईळते) स्तुति करते हैं, उस प्रकार से हम लोग प्रशंसा करें ॥७॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। विद्यार्थियों को चाहिये कि विद्या की प्राप्ति के लिये विद्वानों का सेवन करें और जैसे सृष्टि के पदार्थों में अग्नि प्रशंसित है, वैसे ही मनुष्यों में धार्मिक विद्वान् हैं, यह जानना चाहिये ॥७॥

अन्वय: हे अग्ने विद्वन् ! यथा स्वाध्यो मर्त्तासो देववीतये यज्ञेषु त्वां देवमीळते तथा वयं प्रशंसेम ॥७॥

पुनर्मनुष्यैः किं कर्त्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वाम्) पूर्णविद्यमाप्तम् (अग्ने) विद्याविनयाभ्यां प्रकाशात्मन् (स्वाध्यः) ये सुष्ठु समन्ताद् ध्यायन्ति (मर्त्तासः) मनुष्याः (देववीतये) विद्यादिदिव्यगुणप्राप्तये (यज्ञेषु) अध्यापनाध्ययनोपदेशाख्येषु व्यवहारेषु (देवम्) विज्ञानप्रदम् (ईळते) स्तुवन्ति ॥७॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। विद्यार्थिभिर्विद्याप्राप्तये विद्वांसः सेवनीयाः। यथा सृष्टिपदार्थेष्वग्निः प्रशंसितोऽस्ति तथैव मनुष्येषु धार्मिका विद्वांसः सन्तीति वेद्यम् ॥७॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. विद्यार्थ्यांनी विद्याप्राप्तीसाठी विद्वानाचा स्वीकार करावा. जसा सृष्टीतील पदार्थांमध्ये अग्नी स्तुती करण्यायोग्य असतो, तसेच माणसांमध्ये धार्मिक विद्वान असतात हे जाणले पाहिजे. ॥ ७ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

त꣡व प्र꣡ यक्षि संदृ꣡शम्
उत꣡ क्र꣡तुं सुदा꣡नवः
वि꣡श्वे जुषन्त कामि꣡नः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
prá ← prá (invariable)
{}

saṁdŕ̥śam ← saṁdŕ̥ś- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

yakṣi ← √yaj- (root)
{number:SG, person:1, mood:INJ, tense:AOR, voice:MED}

krátum ← krátu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sudā́navaḥ ← sudā́nu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

utá ← utá (invariable)
{}

juṣanta ← √juṣ- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:MED}

kāmínaḥ ← kāmín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

víśve ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

तव॑ । प्र । य॒क्षि॒ । स॒म्ऽदृश॑म् । उ॒त । क्रतु॑म् । सु॒ऽदान॑वः ।
विश्वे॑ । जु॒ष॒न्त॒ । का॒मिनः॑ ॥

• tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• yakṣi ← yaj
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “sacrifice; worship; worship.”

• saṃdṛśam ← saṃdṛś
• [noun], accusative, singular, feminine
• “appearance; view; view.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• kratuṃ ← kratum ← kratu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• sudānavaḥ ← sudānu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “big; lavish.”

• viśve ← viśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• juṣanta ← juṣ
• [verb], plural, Present injunctive
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• kāminaḥ ← kāmin
• [noun], nominative, plural, masculine
• “desirous; aroused; loving.”

हे अग्ने तव संदृशं सम्यग्दर्शनीयं यद्वा सम्यग्द्रष्टारं सर्वस्य भासकं तेजः प्र यक्षि प्रयजे । प्रकर्षेण पूजयामि । उत अपि च सुदानवः सुदानोः शोभनदानस्य तव क्रतुं कर्म प्रज्ञानं वा पूजयामि । न केवलमहमेव किन्त्वन्ये विश्वे सर्वेऽपि यजमानाः कामिनः त्वदनुग्रहात्तैस्तैः कामैः उपेताः सन्तः जुषन्त । त्वदीयं संदृशं क्रतुं च सेवन्ते । ।

English translation:

“I glorify your splendour and the acts of you the liberal giver all who, (through your favour) enjoy their desires, glorify you.”

Begin the sacrifice: your manifestation and your resolve do those of good drops,
the desirous ones, all take pleasure in.

(prá) yakṣi is morphologically ambiguous – 2nd sg. act. -si impv. or 1st sg.

middle s-aor. – and opinion is divided: Oldenberg (ZDMG 55.314, Noten) dithers and doesn’t ultimately decide; Geldner, Narten (Sig.Aor. 200-201), and Klein (DGRV I.385) opt for the 1st sg., Renou for the 2nd but to the root √yakṣ. A strong factor in favor of a 2nd sg. to √yaj is the presence of an undoubted form of this same -si impv. in the following vs. (9c; cf. also 2c); in favor of a non-2nd-sg. interpr. is the difficulty of construing pāda-initial táva with such an impv. I consider the form the 2nd sg. act. to √yaj, on the basis not only of 9c but also vs. 13 in the previous hymn (VI.15), where Agni is the subj. of a (pres.) impv. to prá √yaj: VI.15.13d yájiṣṭḥaḥ sá prá yajatām ṛtā́vā “let him, the best sacrificer, the truthful one, set the sacrifice in motion.” What then to do with the rest of the first two pādas? I accept Ludwig’s suggestion (registered by Oldenberg) that prá yakṣi is a parenthesis – or rather, I think that, because of the rigid parallel patterning in this tṛca, táva, which belongs with the clause beginning saṃdṛ́śam, has been fronted around the peremptory impv. prá yakṣi, and that it is dependent on the NP saṃdṛ́śam utá krátum: “your manifestation and resolve do they take pleasure in.” This is, strictly speaking, ungrammatical, but rhetoric occasionally trumps syntax.

I glorify thine aspect and the might of thee the Bountilul.
All those who love shall joy in thee,

Ich verehre deinen Anblick, und deinem Sinn willfahren die Freigebigen, alle, die einen Wunsch haben.

Ich ehre deinen Anblick hoch, und schmecken sollen deine Kraft Die gabenreichen, heischenden.

Я почтил твой облик,
А обладателя прекрасных даров, все,
Кто имеет желания, радуются также (твоей) силе духа.

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर अध्यापक और पढ़नेवाले परस्पर कैसा वर्त्ताव करें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् ! जो (सुदानवः) श्रेष्ठ दान के दाता (विश्वे) सब (कामिनः) कामना करनेवाले जन (तव) विद्वान् आपके (सन्दृशम्) अच्छे दर्शन (उत) और (क्रतुम्) बुद्धि वा कर्म्म का (जुषन्तु) सेवन करते हैं, उन का आप उसके दान से (प्र, यक्षि) मेल कराइये ॥८॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वानो ! जैसे विद्या की कामना करनेवाले आप लोगों की कामना करते हैं, वैसे ही आप लोग विद्यार्थियों की कामना करो ॥८॥

अन्वय: हे विद्वन् ! ये सुदानवो विश्वे कामिनो जनास्तव सन्दृशमुत क्रतुं जुषन्त तांस्त्वं तद्दानेन प्र यक्षि ॥८॥

पुनरध्यापकाऽध्येतारः परस्परं कथं वर्त्तेरन्नित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (तव) विदुषः (प्र) (यक्षि) यज सङ्गमय (सन्दृशम्) सम्यग्दर्शनम् (उत) (क्रतुम्) प्रज्ञां कर्म्म वा (सुदानवः) शोभनदानाः (विश्वे) सर्वे (जुषन्त) सेवन्ते (कामिनः) कामयितुं शीलाः ॥८॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वांसो ! यथा विद्याकामा भवतः कामयन्ते तथैव भवन्तो विद्यार्थिनः कामयन्ताम् ॥८॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वानांनो! जशी विद्येची कामना करणारे (विद्यार्थी) तुमची कामना करतात तशीच तुम्ही विद्यार्थ्यांची कामना करा. ॥ ८ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

तुवं꣡ हो꣡ता म꣡नुर्हितो
व꣡ह्निर् आसा꣡ विदु꣡ष्टरः
अ꣡ग्ने य꣡क्षि दिवो꣡ वि꣡शः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mánurhitaḥ ← mánurhita- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

āsā́ ← ā́s- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

váhniḥ ← váhni- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vidúṣṭaraḥ ← vidúṣṭara- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

víśaḥ ← víś- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

yákṣi ← √yaj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

त्वम् । होता॑ । मनुः॑ऽहितः । वह्निः॑ । आ॒सा । वि॒दुःऽत॑रः ।
अग्ने॑ । यक्षि॑ । दि॒वः । विशः॑ ॥

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• manurhito ← manuḥ ← manus
• [noun], masculine
• “Manu; man.”

• manurhito ← hitaḥ ← dhā
• [verb noun], nominative, singular
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• vahnir ← vahniḥ ← vahni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; digestion; Plumbago zeylanica; Agni; vahni; draft horse; three; sacrificial fire; Vahni; gold; southeast; citron; charioteer; leader.”

• āsā ← ās
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “mouth.”

• viduṣṭaraḥ ← viduṣṭara
• [noun], nominative, singular, masculine

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• yakṣi ← yaj
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “sacrifice; worship; worship.”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• viśaḥ ← viś
• [noun], accusative, plural, feminine
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

हे अग्ने त्वं होता होतृत्वेन मनुर्हितः मनुनाहितोऽसि । आसा आस्येनास्यभूतया ज्वालया वह्निः हविषां वोढा विदुष्टरः अतिशयेन विद्वान् । अतः कारणात् त्वं दिवः द्युलोकसंबन्धिनीः विशः दैवीः प्रजाः यक्षि यज ।

English translation:

“You have been appointed by manu, the invoker of the gods, the most wise bearer of oblations (to them) by your mouth; worship, Agni, the people of heaven.”

You are the Hotar established by Manu, the conveyor (of oblations) with your mouth, the very wise one.
Agni, sacrifice to the clans of heaven. ꣡

Invoker placed by Manus, thou, Agni, art near, the wisest Priest:
Pay worship to the Tribes of Heaven.

Du bist der von Manu bestellte Hotri, der kundigste Wortführer. O Agni, opfere den Clanen des Himmels!

Des Himmels Stämme ehre du, den Manu sich zum Priester nahm, Darbringend, Agni, kundigster.

Ты – хотар, поставленный Манусом,
Уводящий (жертву) ртом, знающий более других.
О Агни, почти племена неба!

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर राजा प्रजाओं में कैसे वर्त्ताव करे, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) विद्वन् ! राजन् (वह्निः) प्राप्त करनेवाला अग्नि जैसे वैसे (होता) दाता (मनुर्हितः) मनुष्यों के हितकारी (विदुष्टरः) अत्यन्त विज्ञानवाले (त्वम्) आप (आसा) मुख से (दिवः) कामना करती हुई (विशः) प्रजाओं को (यक्षि) सुखयुक्त करिये ॥९॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे प्रजाजनो ! जैसे राजा आप लोगों की कामना करता और सुख देने की इच्छा करता है, वैसे आप लोग भी उस राजा की कामना करके उसके लिये निरन्तर सुख दीजिये ॥९॥

अन्वय: हे अग्ने राजन् ! वह्निरिव होता मनुर्हितो विदुष्टरस्त्वमासा दिवो विशो यक्षि ॥९॥

पुना राजा प्रजासु कथं वर्तेतेत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) (होता) दाता (मनुर्हितः) मनुष्याणां हितकारी (वह्निः) वोढा पावक इव (आसा) मुखेन (विदुष्टरः) विज्ञानवत्तमः (अग्ने) विपश्चित् (यक्षि) यज सुखं सङ्गमय (दिवः) कामयमानाः (विशः) प्रजाः ॥९॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे प्रजाजना ! यथा पार्थिवो युष्मान् कामयते सुखं दातुमिच्छति तथा यूयमपि तं कामयित्वा तस्मै सततं सुखं प्रयच्छत ॥९॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे प्रजाजनांनो ! जसा राजा तुमची कामना करतो व सुख देण्याची इच्छा करतो तसे तुम्हीही त्या राजाची कामना करून त्याला सतत सुख द्या. ॥ ९ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

अ꣡ग्न आ꣡ याहि वीत꣡ये
गृणानो꣡ हव्य꣡दातये
नि꣡ हो꣡ता सत्सि बर्हि꣡षि

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vītáye ← vītí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

yāhi ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

gr̥ṇānáḥ ← √gr̥̄- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

havyádātaye ← havyádāti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

barhíṣi ← barhís- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ní ← ní (invariable)
{}

satsi ← √sad- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

अग्ने॑ । आ । या॒हि॒ । वी॒तये॑ । गृ॒णा॒नः । ह॒व्यऽदा॑तये ।
नि । होता॑ । स॒त्सि॒ । ब॒र्हिषि॑ ॥

• agna ← agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• yāhi ← yā
• [verb], singular, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• vītaye ← vīti
• [noun], dative, singular, feminine

• gṛṇāno ← gṛṇānaḥ ← gṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “praise.”

• havyadātaye ← havya
• [noun], neuter
• “Havya; offering; havya [word].”

• havyadātaye ← dātaye ← dāti
• [noun], dative, singular, feminine

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• satsi ← sad
• [verb], singular, Present indikative
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• barhiṣi ← barhis
• [noun], locative, singular, neuter
• “Barhis; barhis [word].”

हे अग्ने त्वम् आ याहि आगच्छ । किमर्थम् । वीतये हविषां भक्षणार्थम् । किंच हव्यदातये हव्यानि हवींषि देवेभ्यो दातुम् । गृणानः स्तूयमानस्त्वं बर्हिषि आस्तीर्णे दर्भे होता सन् नि सत्सि निषीद उपविश ॥ ॥ २२ ॥

English translation:

“Come, Agni, to the (sacrificial) fod; being lauded, (come) to convey the oblation (to the gods); sit down as the ministrant priest upon the sacred grass.”

Agni, being hymned, travel hither to pursue (the oblations), to give the oblations.
Sit down as Hotar on the ritual grass.

Both Geldner and Renou supply ‘gods’ as the underlying object of vītáye, and this is supported by devávītaye in vs. 7 (and 41). But as in the previous hymn (VI.15.1, 14), I think the default object of √vī here is havyá-, suggested by the name Vīta-havya, the poet to whom VI.15 is ascribed. Here the havyá- can easily be extracted from the parallel purpose dative havyá-dātaye in b and its absence explained as gapping.

However, the Geldner/Renou solution is certainly possible, and there are no major implications either way.

Come, Agni, lauded, to the feast; come to the offering of the gifts.
As Priest be seated on the grass.

Agni! Komm besungen zur Götterladung, zur Opferausteilung. Setz dich als Hotri auf das Barhis!

Zum Mahle komm, o Agni, her, zur Opferspende hochgelobt, Als Priester setz dich auf die Streu.

О Агни, приди для приглашения (богов),
Воспеваемый, для раздачи жертв!
Усядься, хотар, на жертвенную солому!

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• गायत्री
• षड्जः

फिर विद्वानों को क्या करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) विद्वन् ! जिस कारण से आप (गृणानः) स्तुति करते हुए (होता) दाता (बर्हिषि) उत्तम सभा में (वीतये) विद्या आदि श्रेष्ठ गुणों की व्याप्ति के लिये और (हव्यदातये) देने योग्य के दान के लिये (नि, सत्सि) उत्तम प्रकार जानते हो इससे हम लोगों की उत्तम दीप्ति को (आ, याहि) सब प्रकार प्राप्त होओ ॥१०॥

भावार्थभाषाः - जहाँ विद्वान् जन विद्या की वृद्धि करने की इच्छा करते हैं, वहाँ सब सुखी होते हैं ॥१०॥

अन्वय: हे अग्ने ! यतस्त्वं गृणानो होता बर्हिषि वीतये हव्यदातये निषत्सि तस्मादस्माकं समिधमाऽऽयाहि ॥१०॥

पुनर्विद्वद्भिः किं कर्त्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) विद्वन् (आ) (याहि) आगच्छ (वीतये) विद्यादिशुभगुणव्याप्तये (गृणानः) स्तुवन् (हव्यदातये) दातव्यदानाय (नि) (होता) दाता (सत्सि) समवैषि (बर्हिषि) उत्तमायां सभायाम् ॥१०॥

भावार्थभाषाः - यत्र विद्वांसो विद्यावृद्धिं चिकीर्षन्ति तत्र सर्वे सुखिनो भवन्ति ॥१०॥

भावार्थभाषाः - जेथे विद्वान विद्यावृद्धीची इच्छा करतात तेथे सर्वजण सुखी होतात. ॥ १० ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

तं꣡ त्वा समि꣡द्भिर् अङ्गिरो
घृते꣡न वर्धयामसि
बृह꣡च् छोचा यविष्ठिय

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
aṅgiraḥ ← áṅgiras- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

samídbhiḥ ← samídh- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

ghr̥téna ← ghr̥tá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

vardhayāmasi ← √vr̥dh- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

br̥hát ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śoca ← √śuc- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

yaviṣṭhya ← yáviṣṭhya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

तम् । त्वा॒ । स॒मित्ऽभिः॑ । अ॒ङ्गि॒रः॒ । घृ॒तेन॑ । व॒र्ध॒या॒म॒सि॒ ।
बृ॒हत् । शो॒च॒ । य॒वि॒ष्ठ्य॒ ॥

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• samidbhir ← samidbhiḥ ← samidh
• [noun], instrumental, plural
• “firewood; kindling; fuel; fire.”

• aṅgiro ← aṅgiraḥ ← aṅgiras
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Aṅgiras; Aṅgiras; Brahman; Atharva-Veda; aṅgiras [word]; Aṅgiras.”

• ghṛtena ← ghṛta
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “ghee; fat.”

• vardhayāmasi ← vardhay ← √vṛdh
• [verb], plural, Present indikative
• “increase; strengthen; promote; rear; add; greet; laud.”

• bṛhacchocā ← bṛhat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• bṛhacchocā ← śoca ← śuc
• [verb], singular, Present imperative
• “mourn; grieve; flame; glow; burn; repent.”

• yaviṣṭhya
• [noun], vocative, singular, masculine
• “youngest.”

हे अङ्गिरः, अङ्गनादिगुणयुक्त अङ्गाररूप वाङ्गिरसः पुत्र वाग्ने तं पूर्वोक्तगुणं त्वा त्वां समिद्भिः समिन्धनहेतुभिर्दारुभिः घृतेन आज्येन च वर्धयामसि वर्धयामः । अतो हे यविष्ठ्य युवतमाग्ने बृहत् महदत्यन्तं शोच दीप्यस्व ॥

English translation:

“We augment you, Aṅgiras, with fuel and with butter; blaze fiercely, youngest (of the gods).”

You, Aṅgiras, with kindling sticks, with ghee do we strengthen. Blaze aloft, youngest one.

So, Angiras, we make thee strong with fuel and with holy oil.
Blaze high, thou youngest of the Gods.

Wir machen dich groß, o Angiras, mit Brennhölzern, mit Schmalz. Flamme hoch, du Jüngster!

Dich, Angiras, verherrlichen mit Brennholz und mit Butter wir, Erstrahle hell, o jüngster du.

Тебя, такого (как ты есть), о Ангирас, дровами
Мы усиливаем, жиром.
Высоко разгорись, о самый юный!

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर मनुष्य परस्पर क्या करें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (यविष्ठ्य) अत्यन्त युवा जनों में साधु (अङ्गिरः) बिजुली के समान वर्त्तमान ! जैसे यज्ञ करनेवाले जन (समिद्भिः) उत्तम प्रकार प्रकाशक समिध्रूप काष्ठों और (घृतेन) घृत से अग्नि की वृद्धि करते हैं, वैसे ज्ञान के कारण उपदेश से (तम्) उन (त्वा) आपकी हम लोग (वर्धयामसि) वृद्धि करते हैं और आप (बृहत्) बहुत (शोचा) विचारिये ॥११॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो राजा आदि जन जैसे घृत से अग्नि की, वैसे शिक्षा और सत्कार से शूर जनों की वृद्धि करते हैं, वे सदा विजय को प्राप्त होते हैं ॥११॥

अन्वय: हे यविष्ठयाङ्गिरो ! यथर्त्विजः समिद्भिर्घृतेनाग्निं वर्धयन्ति तथा ज्ञानकारणोपदेशेन तं त्वा वयं वर्धयामसि त्वं बृहच्छोचा ॥११॥

पुनर्मनुष्याः परस्परं किं कुर्य्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (तम्) (त्वा) त्वाम् (समिद्भिः) सम्यक्प्रदीपकैः (अङ्गिरः) विद्युदिव वर्त्तमान (घृतेन) आज्येन (वर्धयामसि) वर्धयामः (बृहत्) महत् (शोचा) विचारय। अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (यविष्ठ्य) अतिशयेन युवसु साधो ॥११॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये राजादयो जना घृतेनाग्निमिव शिक्षासत्काराभ्यां शूरान् वर्धयन्ति ते सदा विजयमाप्नुवन्ति ॥११॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा घृताने अग्नी प्रवृद्ध होतो तसे जे राजे इत्यादी लोक शिक्षण व सत्काराने शूर लोकांची वृद्धी करतात ते सदैव विजय मिळवितात. ॥ ११ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

स꣡ नः पृथु꣡ श्रवा꣡यियम्
अ꣡छा देव विवाससि
बृह꣡द् अग्ने सुवी꣡रियम्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pr̥thú ← pr̥thú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śravā́yyam ← śravā́yya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ácha ← ácha (invariable)
{}

deva ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vivāsasi ← √vanⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT, mood:DES}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

br̥hát ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

suvī́ryam ← suvī́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

सः । नः॒ । पृ॒थु । श्र॒वाय्य॑म् । अच्छ॑ । दे॒व॒ । वि॒वा॒स॒सि॒ ।
बृ॒हत् । अ॒ग्ने॒ । सु॒ऽवीर्य॑म् ॥

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• pṛthu
• [noun], accusative, singular, neuter
• “broad; wide; great; flat; pṛthu [word]; far.”

• śravāyyam ← śravāyya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “celebrated.”

• acchā
• [adverb]
• “towards; accha [prefix].”

• deva
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• vivāsasi ← vivās ← √van
• [verb], singular, Present indikative
• “invite; endeavor; try for.”

• bṛhad ← bṛhat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• suvīryam ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvīryam ← vīryam ← vīrya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “potency; vīrya; heroism; potency; strength; semen; power; deed; active agent; efficacy; vīryapāramitā; gold; vigor; vīrya [word]; virility; manfulness; jewel; force.”

हे देव द्योतमानाग्ने सः पूर्वोक्तगुणस्त्वं पृथु विस्तीर्णं श्रवाय्यं श्रवणीयं प्रशस्यं बृहत् महत् सुवीर्यं शोभनवीर्योपेतं धनं नः अस्मान् अच्छ विवाससि अभिगमय । अत्र वाजसनेयकम् – ‘ अच्छा देव विवाससीति तन्नो गमयेत्येवैतदाह ’ (श. ब्रा. १. ४. १. २७ ) इति ॥

English translation:

“Divine Agni, bestow upon us (wealth), excellent, great and (comprehending) worthy male descendants.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Suvīra = suvīrya, male descendants

You seek to win for us here a broad, praiseworthy,
lofty mass of heroes, god Agni.

For us thou winnest, Agni, God, heroic strength exceeding great,
Far-spreading and of high renown.

Du, o Gott Agni, erbittest für uns eine breite, ruhmgewinnende, hohe Meisterschar.

Drum schenk, o Gott, uns Heldenkraft, die weithin reicht, des Rühmens werth, O Agni, und erhaben ist.

Ты для нас стремишься получить,
О бог, широкое, достойное славы,
Высокое обилие прекрасных мужей, о Агни.

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• साम्नीत्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर मनुष्यों को परस्पर कैसा वर्त्ताव करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (देव) विद्या के देनेवाले (अग्ने) अग्नि के समान कार्य्य के साधक ! जैसे अग्नि वैसे जिस कारण से आप (नः) हम लोगों के लिये (पृथु) विस्तारयुक्त (श्रवाय्यम्) सुनने योग्य (बृहत्) बड़े (सुवीर्य्यम्) श्रेष्ठ बलयुक्त (अच्छा) अच्छे प्रकार (विवाससि) सेवा करते हो, इससे (सः) वह आप सत्कार करने योग्य हो ॥१२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो जिसका उपकार करते हैं, वे उनके सत्कार करने योग्य होते हैं ॥१२॥

अन्वय: हे देवोऽग्नेऽग्निरिव यतस्त्वं नः पृथु श्रवाय्यं बृहत्सुवीर्य्यमच्छा विवाससि तस्मात् स त्वं सत्कर्त्तव्योऽसि ॥१२॥

पुनर्मनुष्यैः परस्परं कथं वर्त्तितव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) (नः) अस्मभ्यम् (पृथु) विस्तीर्णम् (श्रवाय्यम्) श्रोतुमर्हम् (अच्छा) अत्र संहितायामिति दीर्घः। (देव) विद्यादातः (विवाससि) परिचरसि (बृहत्) (अग्ने) अग्निरिव कार्य्यसाधक (सुवीर्य्यम्) सुबलम् ॥१२॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये यस्योपकारं कुर्वन्ति ते तस्य सत्कर्त्तव्या भवन्ति ॥१२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे ज्याच्यावर उपकार करतात ते सत्कार करण्यायोग्य असतात. ॥ १२ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

त्वा꣡म् अग्ने पु꣡ष्कराद् अ꣡धि
अ꣡थर्वा नि꣡र् अमन्थत
मूर्ध्नो꣡ वि꣡श्वस्य वाघ꣡तः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ádhi ← ádhi (invariable)
{}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

púṣkarāt ← púṣkara- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

amanthata ← √manthⁱ- (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

átharvā ← átharvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

nís ← nís (invariable)
{}

mūrdhnáḥ ← mūrdhán- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

vāghátaḥ ← vāghát- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

víśvasya ← víśva- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

त्वाम् । अ॒ग्ने॒ । पुष्क॑रात् । अधि॑ । अथ॑र्वा । निः । अ॒म॒न्थ॒त॒ ।
मू॒र्ध्नः । विश्व॑स्य । वा॒घतः॑ ॥

• tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• puṣkarād ← puṣkarāt ← puṣkara
• [noun], ablative, singular, neuter
• “lotus; Puṣkara; sky; puṣkara; pericarp; puṣkara [word]; Vishnu.”

• adhy ← adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• atharvā ← atharvan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Atharvan; Atharvavedin.”

• nir ← niḥ
• [adverb]
• “niḥ; away; out; without.”

• amanthata ← math
• [verb], singular, Imperfect
• “churn; knead; trample; full; stir; crush.”

• mūrdhno ← mūrdhnaḥ ← mūrdhan
• [noun], ablative, singular, masculine
• “head; battlefront; peak; top; mūrdhan [word]; leader; top.”

• viśvasya ← viśva
• [noun], genitive, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• vāghataḥ ← vāghant
• [noun], nominative, plural, masculine

हे अग्ने अथर्वा एतत्संज्ञक ऋषिः त्वां पुष्करादधि पुष्करपर्णे निरमन्थत । अरण्योः सकाशात् अजनयत् । कीदृशात् पुष्करात् । मूर्ध्नः मूर्धवद्धारकात् विश्वस्य सर्वस्य जगतः वाघतः वाहकात् । पुष्करपर्णे हि प्रजापतिर्भूमिमप्रथयत् ’ तत्पुष्करपर्णेऽप्रथयत्’ ( तै. ब्रा. १.१.३.६ ) इति श्रुतेः ॥ भूमिश्च सर्वजगत आधारभूतेति पुष्करपर्णस्य सर्वजगद्धारकत्वम् । अत्र पुष्करशब्देन पुष्करपर्णमभिधीयत इति । एतच्च तैत्तिरीयके विस्पष्टमाम्नातं- ‘ त्वामग्ने पुष्करादधीत्याह पुष्करपर्णे ह्येनमुपश्रितमविन्दत् ’ ( तै. सं. ५.१.४.४ ) इति ॥

English translation:

“The sage, Atharvan, extracted you from upon the lotus-leaf, the head, the support of the universe.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Tvam puṣkarād adhi atharvo nirmanthata, murdhno viṣvasya vāghataḥ: puṣkarādadhi = puṣkaraparṇe, lotus-leaf; puṣkara parṇe prajāpatir bhūmim aparthayat = upon the lotus-leaf prajāpati made manifest the earth, a probable acount of the creation in Manu; since it supported the earth, it may be termed the head, mūrdhan, or the bearer, vāghata for vāhaka, of all things; atharvan means prāṇa, vital air extracted fire or animal heat from the water, prāṇa udakasakāśād Agnim niśeṣaṇa mathitavān;

Vāghata = ṛtvij, the ministrant priest; so the sentence is explained: all the priests churned you out of the head or top of the wood of attrition

You, Agni, did Atharvan churn forth from the lotus,
(did) the liturgists (churn) from the head of the whole (world?).

On the ritual use of the lotus and the relevance of this vs., see Krick (Feuergründung, 155-59), where (155) she calls this vs. “die Primärquelle für die Verwendung eines Lotusblattes im Feuerritual.” In c vāghátaḥ can be gen. sg. or nom. pl. (as I take it, with Geldner and Renou). Since I don’t know what’s going on here, I would certainly not exclude the gen. sg.: “… (churned) from the head of every vāghát” (so Krick 297) It is perhaps relevant that víśvasya vāghátaḥ phonologically echoes víśvasya jágataḥ “of the whole world” (I.101.5, IV.13.3, VI.50.7, VII.60.2, 101.2, X.73.8).

Agni, Atharvan brought thee forth, by rubbing, from the lotus-flower,
The head of Visva, of the Priest.

Dich, Agni, rieb Atharvan aus der Lotusblume, dich die Priester aus dem Haupt der ganzen Welt.

Dich, Agni, zog Atharvan her durch Reiben aus dem Himmelskelch, Dem Haupte jedes Betenden.

Тебя, о Агни, из лотоса
Добыл трением Атхарван,
(Тебя-) жрецы из головы вселенной.

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

मनुष्य किस-किससे बिजुली का ग्रहण करें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) अग्नि के समान वर्त्तमान विद्वन् ! जैसे (वाघतः) बुद्धिमान् जन (विश्वस्य) सम्पूर्ण जगत् के (मूर्ध्नः) ऊपर वर्त्तमान के (पुष्करात्) अन्तरिक्ष से (अधि) ऊपर अग्नि को (निः, अमन्थत) मथते हैं, वैसे (अथर्वा) अहिंसक मैं (त्वाम्) आपको प्रकाशित करता हूँ ॥१३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे विद्वान् जनो ! जैसे पदार्थविद्या के जाननेवाले जन सूर्य्य आदि के समीप से बिजुली को ग्रहण करके कार्य्यों को सिद्ध करते हैं, वैसे ही आप लोग भी सिद्ध करो ॥१३॥

अन्वय: हे अग्ने विद्वन् ! यथा वाघतो विश्वस्य मूर्ध्नः पुष्करादध्यग्निं निरमन्थत तथाऽथर्वाऽहं त्वां प्रदीपयामि ॥१३॥

मनुष्यैः कस्मात्कस्माद्विद्युत्सङ्ग्राह्येत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वाम्) (अग्ने) (पुष्करात्) अन्तरिक्षात् (अधि) उपरि (अथर्वा) अहिंसकः (निः) (अमन्थत) मन्थन्ति (मूर्ध्नः) उपरि वर्त्तमानस्य (विश्वस्य) सर्वस्य जगतः (वाघतः) मेधाविनः ॥१३॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे विद्वांसो ! यथा पदार्थविद्याविदो जनाः सूर्य्यादेः सकाशाद् विद्युतं गृहीत्वा कार्य्याणि साध्नुवन्ति तथैव यूयमपि साध्नुत ॥१३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे विद्वानांनो ! जसे पदार्थविद्या जाणणारे लोक सूर्यापासून विद्युत ग्रहण करून कार्य सिद्ध करतात तसे तुम्हीही सिद्ध करा. ॥ १३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

त꣡म् उ त्वा दधिअ꣡ङ्ङ् ऋ꣡षिः
पुत्र꣡ ईधे अ꣡थर्वणः
वृत्रह꣡णम् पुरंदर꣡म्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
dadhyáṅ ← dadhyáñc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ŕ̥ṣiḥ ← ŕ̥ṣi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

u ← u (invariable)
{}

átharvaṇaḥ ← átharvan- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

īdhe ← √idh- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

putráḥ ← putrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

puraṁdarám ← puraṁdará- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vr̥traháṇam ← vr̥trahán- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

तम् । ऊं॒ इति॑ । त्वा॒ । द॒ध्यङ् । ऋषिः॑ । पु॒त्रः । ई॒धे॒ । अथ॑र्वणः ।
वृ॒त्र॒ऽहन॑म् । पु॒र॒म्ऽद॒रम् ॥

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• dadhyaṅṅ ← dadhyaṅ ← dadhyac
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Dadhyac.”

• ṛṣiḥ ← ṛṣi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Ṛṣi; spiritual teacher; ascetic; Mantra.”

• putra ← putraḥ ← putra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “son; putra [word]; male child; Putra; Bodhisattva.”

• īdhe ← indh
• [verb], singular, Perfect indicative
• “kindle; ignite; set ablaze.”

• atharvaṇaḥ ← atharvan
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Atharvan; Atharvavedin.”

• vṛtrahaṇam ← vṛtra
• [noun], masculine
• “Vṛtra; vṛtra [word].”

• vṛtrahaṇam ← haṇam ← han
• [noun], accusative, singular, masculine
• “killing; curative; destroying; removing; māraka; stabbing.”

• purandaram ← puraṃdara
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; puraṃdara [word].”

हे अग्ने य उक्तगुणः तमु तमेव त्वाम् अथर्वणः पुत्रः दध्यङ् एतत्संज्ञः ऋषिः ईधे दीपितवान् । कीदृशम् । वृत्रहणम् आवरकाणां शत्रूणां हन्तारं पुरंदरम् असुरपुराणां दारयितारम् ॥

English translation:

“The ṛṣi, Dadhyañc, the son of Atharvan, kindled the slayer of Vṛtra, the destroyer of the cities of Asuras.”

You did Dadhyañc, the seer, son of Atharvan, kindle
as obstacle-smasher, stronghold-splitter. ꣡

Thee. Vrtra’s slayer, breaker down of castles, hath Atharvan’s son,
Dadhyac the Rsi, lighted up.

Dich hat auch der Rishi Dadhyac, des Atharvan Sohn, angezündet, den Vritratöter, den Burgenbrecher.

Und dich entflammte Dadhiank, der Seher, des Atharvan Sohn, Der Feind’ du schlägst und Burgen brichst.

И еще тебя зажег
Риши Дадхьянч, сын Атхарвана,
(Тебя,) убийцу врагов, проломителя крепостей.

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर विद्वानों को क्या करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् राजन् (तम्, उ) उन्हीं (वृत्रहणम्) मेघों के नाश करनेवाले (पुरन्दरम्) मेघों के पुरों को नाश करनेवाले सूर्य्य को जैसे वैसे (त्वा) आपको (अथर्वणः) नहीं हिंसा करनेवाले का (पुत्रः) पुत्र (दध्यङ्) धारण करनेवाले विद्वानों को प्राप्त होने और (ऋषिः) मन्त्र और अर्थ जाननेवाला (ईधे) प्रदीप्त करता है, वैसे आप मुझको करिये ॥१४॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे विद्वान् जनो ! जैसे ईश्वर ने प्रकाशस्वरूप और सम्पूर्ण जगत् का उपकारक सूर्य्य रचा है, वैसे विद्या से प्रकाशित जनों को विद्वान् करो ॥१४॥

अन्वय: हे विद्वन् राजंस्तमु वृत्रहणं पुरन्दरं सूर्य्यमिव त्वाऽथर्वणः पुत्रो दध्यङ् ऋषिरीधे तथा त्वं मां कुरु ॥१४॥

पुनर्विद्वद्भिः किं कर्त्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (तम्) (उ) (त्वा) त्वाम् (दध्यङ्) यो धारकान् विदुषोऽञ्चति प्राप्नोति (ऋषिः) मन्त्रार्थवेत्ता (पुत्रः) तनयः (ईधे) प्रदीपयति (अथर्वणः) अहिंसकस्य (वृत्रहणम्) मेघहन्तारम् (पुरन्दरम्) यो मेघस्य पुराणि दृणाति ॥१४॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे विद्वांसो ! यथेश्वरेण प्रकाशमयः सकलोपकारकः सूर्यो निर्मितस्तथा विद्यया प्रकाशिताञ्जनान् विदुषः सम्पादयन्तु ॥१४॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे विद्वानांनो ! ईश्वराने जसा प्रकाशस्वरूप व संपूर्ण जगाचा उपकारक सूर्य निर्माण केला आहे तसे विद्येमुळे प्रसिद्ध असलेल्या लोकांना विद्वान करा. ॥ १४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

त꣡म् उ त्वा पाथियो꣡ वृ꣡षा
स꣡म् ईधे दस्युह꣡न्तमम्
धनंजयं꣡ र꣡णे-रणे

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
pāthyáḥ ← pāthyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

u ← u (invariable)
{}

vŕ̥ṣā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dasyuhántamam ← dasyuhántama- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

īdhe ← √idh- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

sám ← sám (invariable)
{}

dhanaṁjayám ← dhanaṁjayá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ráṇe-raṇe ← ráṇa- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

तम् । ऊं॒ इति॑ । त्वा॒ । पा॒थ्यः । वृषा॑ । सम् । ई॒धे॒ । द॒स्यु॒हन्ऽत॑मम् ।
ध॒न॒म्ऽज॒यम् । रणे॑ऽरणे ॥

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• pāthyo ← pāthyaḥ ← pāthya
• [noun], nominative, singular, masculine

• vṛṣā ← vṛṣan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• īdhe ← indh
• [verb], singular, Perfect indicative
• “kindle; ignite; set ablaze.”

• dasyuhantamam ← dasyu
• [noun], masculine
• “savage; outcast; mugger.”

• dasyuhantamam ← hantamam ← hantama
• [noun], accusative, singular, masculine
• “killing.”

• dhanañjayaṃ ← dhanañjayam ← dhanaṃjaya
• [noun], accusative, singular, masculine

• raṇe ← raṇa
• [noun], locative, singular, masculine
• “battle; fight; pleasure; joy; war; combat.”

• raṇe ← raṇa
• [noun], locative, singular, masculine
• “battle; fight; pleasure; joy; war; combat.”

पाथ्यो वृषा नाम कश्चिदृषिः तमु तमेव त्वा त्वां हे अग्ने समीधे समैन्ध समदीपयत् । कीदृशम् । दस्युहन्तमम् अतिशयेन दस्यूनामुपक्षपयितॄणां शत्रूणां हन्तारं रणेरणे युद्धे युद्धे धनंजयं धनानां जेतारम् ॥ ॥ २३ ॥

English translation:

“(The ṛṣi) Pāthya, the showerer, kindled you the destroyer of the Dasyu, the winner of spoil in battle.”

You did Vr̥ṣan Pāthya kindle as best Dasyu-smasher,
winning the stakes in every battle. ꣡

The hero Pathya kindled thee the Dasyus’. most destructive foe,
Winner of spoil in every fight.

Dich hat auch Vrisan Pathya angezündet, den größten Dasyutöter, den Beutegewinn in jedem Kampfe.

Und dich entflammte Pathia, der Held, den Feindetödtendsten, Der Beute du im Kampf gewinnst.

И еще тебя зажег
Вришан Патхья, (тебя,) лучше всех убивающего дасью,
Завоевывающего добычу в каждом сражении.

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर मनुष्यों को क्या करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे (पाथ्यः) मार्गों में हुए (वृषा) वर्षानेवाले सूर्य्य के समान वीर्य्य का सींचनेवाला (दस्युहन्तमम्) डाकुओं को अतिशय मारनेवाले (रणेरणे) प्रत्येक संग्राम में (धनञ्जयम्) धन को जीते (तम्) उन (त्वा) आपको (सम्, ईधे) प्राप्त कराता है, वैसे आप मुझे को (उ) भी प्राप्त कराइये ॥१५॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! यदि आप लोग बिजुली की विद्या को प्राप्त होकर युद्ध करो तो आप लोगों का बहुत धन और ऐश्वर्य्यों का देनेवाला मैं बिजुली आदि से विजय कराऊँ ॥१५॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यथा पाथ्यो वृषा दस्युहन्तमं रणेरणे धनञ्जयं तं त्वा समीधे तथा त्वं मामु समीधय ॥१५॥

पुनर्मनुष्यैः किं कर्त्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (तम्) (उ) (त्वा) त्वाम् (पाथ्यः) पथिषु भवः (वृषा) वर्षकस्सूर्य्य इव वीर्य्यसेचकः (सम्) (ईधे) प्रापयति (दस्युहन्तमम्) यो दस्यूनतिशयेन हन्ति तम् (धनञ्जयम्) धनं जयति तम् (रणेरणे) सङ्ग्रामे सङ्ग्रामे ॥१५॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यदि यूयं विद्युद्विद्यां प्राप्य युध्यध्वं तर्हि युष्माकं बहुधनैश्वर्य्यप्रदोऽहं विद्युदादिना विजयं कारयेयम् ॥१५॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! जर तुम्ही विद्युत विद्या प्राप्त करून युद्ध केल्यास तुम्हाला पुष्कळ धन व ऐश्वर्य देणारा मी विद्युत इत्यादींनी विजय मिळवून देईन. ॥ १५ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

ए꣡हि ऊ षु꣡ ब्र꣡वाणि ते
अ꣡ग्न इत्थे꣡तरा गि꣡रः
एभि꣡र् वर्धास इ꣡न्दुभिः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

brávāṇi ← √brū- (root)
{number:SG, person:1, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

ihi ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sú ← sú (invariable)
{}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

u ← u (invariable)
{}

ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

gíraḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ítarāḥ ← ítara- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

itthā́ ← itthā́ (invariable)
{}

ebhíḥ ← ayám (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:PL}

índubhiḥ ← índu- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

vardhāse ← √vr̥dh- (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:PRS, voice:MED}

आ । इ॒हि॒ । ऊं॒ इति॑ । सु । ब्रवा॑णि । ते॒ । अग्ने॑ । इ॒त्था । इत॑राः । गिरः॑ ।
ए॒भिः । व॒र्धा॒से॒ । इन्दु॑ऽभिः ॥

• ehy ← ehi ← e ← √i
• [verb], singular, Present imperative
• “come; travel.”

• ū ← u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• ṣu ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• bravāṇi ← brū
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “say; tell; describe; speak; state; answer; call; explain; address; proclaim; talk; talk; choose.”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• ‘gna ← agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• itthetarā ← itthā
• [adverb]
• “thus; here.”

• itthetarā ← itarāḥ ← itara
• [noun], nominative, plural, feminine
• “other; another(a); itara [word]; other than.”

• giraḥ ← gir
• [noun], nominative, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• ebhir ← ebhiḥ ← idam
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• vardhāsa ← vardhāse ← vṛdh
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• indubhiḥ ← indu
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “moon; Soma; drop; anusvāra; one; Candra; silver; camphor; point; juice.”

हे अग्ने एहि आगच्छ । ते तुभ्यं त्वदर्थं गिरः स्तुतीः इत्था इत्थमनेन प्रकारेण सु सुष्ठु ब्रवाणि इत्याशास्यते । ताः स्तुतीः श्रृण्वित्यर्थः । उ इत्येतत्पूरकम् । इतराः असुरैः कृताः स्तुतीः शृण्विति शेषः । तथा च ब्राह्मणम्- ‘अग्न इत्थेतरा गिर इत्यसुर्या ह वा इतरा गिरः ’ ( ऐ. ब्रा ३.४९ ) इति । अपि चागतस्त्वम् एभिः एतैः इन्दुभिः सोमैः वर्धासे वर्धस्व ॥

English translation:

“Come, Agni, that I may address to you other praises in this manner; augment with these libations.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Other praises in this maner: ittthetarā giraḥ = ittha, anena prakāreṇa, thus, in this manner; also, offered by others, or by the asuras, asuraiḥ kṛtā; Aitareya Brāhmaṇa 3.49 cites this ṛca: other than those offered to the gods, or adverse to the gods, propitiatory of the asuras, asurebhyaḥ hitaḥ devavākyāditara devavirodhinya ityarthaḥ

Come here. I will speak to you, Agni, in this way: “(There are) other hymns,
but with these drops here you will become strong.”

The stem ítara- is very rare in the RV and has a late distribution: besides this passage it is found only in the funeral hymns X.16.9-10 and X.18.1. This comparative isolation makes it difficult to determine its nuance here. Both Geldner and Renou (cf. also Klein DGRV I.266, Oberlies RdR I.242) think the phrase “other hymns” (ítarā gíraḥ) refers to the hymns of a rival sacrificer (or sacrificers), and certainly the

-tara- suffix implies a choice of two, which has the further potential implication that one of them is bad. But, though the published translation rather vaguely reflects this interpr., I now think it is likely wrong. Instead, I think that the implicit contrast is between itthā́ ‘in just this way’ and ítara-, and I further think that ítarā gíraḥ is the acc. obj. of brávāṇi, not the nom. subj. of a nominal clause in embedded direct speech. By this interpr. the speaker is telling Agni that in addition to the hymn or hymns he [=Agni] has already heard, the speaker will tell him other hymns in the same manner as the previous ones. In other words, he is promising a continuation of the recitation that has already pleased Agni, as well as promising to strengthen him with a physical offering — the usual pairing of verbal and physical in the sacrifice. This interpr. follows that of Hertha Krick (Feuergründung, p. 571): “Komm herbei, Agni, schön will ich dir auf solche Weise noch andere Lobpreisungen sagen! Durch diese Tropfen sollst du wachsen.” I would now emend the tr. to “Come here. I will speak other hymns to you, Agni, in this same way, and with these drops here you will become strong.” Oberlies claims that this is one of the only places in the RV that soma is pressed for Agni, but I do not see why the drops (índu-) can’t be drops of ghee. To be sure, índu- overwhelmingly refers to soma drops, but I don’t think that soma has to be the referent.

Come, here, O Agni, will I sing verily other songs to thee,
And with these drops shalt thou grow strong.

Komm fein her, ich will es dir sagen: O Agni, die anderen Lobreden sind nur so. Du sollst dich an diesen Somasäften stärken.

Komm her, nun will ich singen gern noch andre Lieder, Agni, dir; Erquick an diesen Tränken dich.

Приди! Я хочу сказать тебе:
О Агни, другие песни – просто так.
Этими соками сомы подкрепляйся!

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• साम्नीत्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर मनुष्यों को क्या करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) विद्वन् जन ! (एभिः) इन (इन्दुभिः) सोमलताओं वा चन्द्रकिरणों से आप (वर्धासे) वृद्धि को प्राप्त होते हो उनसे (आ, इहि) प्राप्त हूजिये (इत्था) इस प्रकार से (इतराः) पीछे की (ते) आपकी (गिरः) वाणियों को (सु, ब्रवाणि) उत्तम प्रकार उपदेश करूँ और आप (उ) तर्क वितर्क से सुनें ॥१६॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य, हम लोग विद्याओं को पढ़कर सब को उपदेश देवें, इस प्रकार इच्छा करते हैं, वे हम लोगों को प्राप्त होवें ॥१६॥

अन्वय: हे अग्ने ! यैरेभिरिन्दुभिस्त्वं वर्धासे तैरेहीत्थेतरास्ते गिरस्सु ब्रवाणि त्वमु शृणु ॥१६॥

पुनर्मनुष्यैः किं कर्त्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) (इहि) आगच्छ (उ) (सु) (ब्रवाणि) उपदिशानि (ते) तव (अग्ने) विद्वन् (इत्था) अनेन प्रकारेण (इतराः) अर्वाचीनाः (गिरः) वाचः (एभिः) (वर्धासे) वर्द्धसे (इन्दुभिः) सोमलताभिश्चन्द्रकिरणैर्वा ॥१६॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्या वयं विद्या अधीत्य सर्वानुपदिशेमेतीच्छन्ति तेऽस्मान् प्राप्नुवन्तु ॥१६॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे विद्या शिकून सर्वांना उपदेश द्यावा ही इच्छा बाळगतात त्या माणसांची आमची भेट व्हावी. ॥ १६ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

य꣡त्र कु꣡व च ते म꣡नो
द꣡क्षं दधस उ꣡त्तरम्
त꣡त्रा स꣡दः कृणवसे

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ca ← ca (invariable)
{}

kvà ← kvà (invariable)
{}

mánaḥ ← mánas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yátra ← yátra (invariable)
{}

dadhase ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:PRS, voice:MED}

dákṣam ← dákṣa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

úttaram ← úttara- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

kr̥ṇavase ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:PRS, voice:MED}

sádaḥ ← sádas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tátra ← tátra (invariable)
{}

यत्र॑ । क्व॑ । च॒ । ते॒ । मनः॑ । दक्ष॑म् । द॒ध॒से॒ । उत्ऽत॑रम् ।
तत्र॑ । सदः॑ । कृ॒ण॒व॒से॒ ॥

• yatra
• [adverb]
• “wherein; once [when].”

• kva
• [adverb]
• “wherein; how; kva [word].”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• mano ← manaḥ ← manas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• dakṣaṃ ← dakṣam ← dakṣa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Dakṣa; ability; cock; fitness; will; purpose; disposition; cock.”

• dadhasa ← dadhase ← dhā
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• uttaram ← uttara
• [noun], accusative, singular, masculine
• “northern; following; upper; additional; better; more(a); last; concluding; superior; later(a); uttara [word]; prevailing; future; left; northerly; northerly; higher; second; dominant; excellent; chief(a).”

• tatrā ← tatra
• [adverb]
• “there; now; then; then; there; in that place; then; locative; respectively; there; tatra [word]; inside; therefore.”

• sadaḥ ← sadas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “mansion; assembly; seat; seat.”

• kṛṇavase ← kṛ
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

हे अग्ने ते तव मनः अनुग्रहात्मकमन्तःकरणं यत्र यस्मिन् देशे क्व च कस्मिंश्चिद्यजमाने वर्तते तत्र तस्मिन् यजमाने उत्तरम् उद्धततरं श्रेष्ठं दक्षं बलकरमन्नं वा दधसे धारयसि । तथा सदः स्थानं च कृणवसे । तस्मिन् यजमाने करोषि ॥

English translation:

“Wheresoever, and upon whatsoever your mind is directed, you bestow uncommon vigour, and there you make your abode.”

Wherever your mind is (set), (there) you will set your skill next, there you will make your seat.

Note the phonological resonance between 16b ítarāḥ and 17b úttaram.

The temptation is very strong to take dadhase, despite its lack of accent, as the verb of the subord. cl. introduced by yátra kvà ca in pāda a, whose correlate tátra begins the last pāda (c). And indeed almost all interpr. (Oldenberg, Geldner, Renou, Klein DGRV I.266) have succumbed to this temptation. Oldenberg (ZDMG 55. 314-15) constructs an elaborate justification for the interpr., which he maintains in the Noten (though without the extensive special pleading). But despite Oldenberg’s claim (Noten) that “dadhase kann nicht ohne Gezwungenheit als Hautptsatzverb aufgefasste werden,” I see no problem. I agree that a form of √dhā should be supplied in the yátra clause – perhaps hitám, as in I.187.6 tvé … máno hitám. The main clause of b, with its shortvowel subjunctive dadhase, expresses the next step in the process: after he has set his mind on something, he then will apply his skill to it – the progression from mental conception to physical realization that we frequently encounter in the RV. I take úttara- here not as a qualification of value, ‘higher’ (e.g., Klein’s “higher skill”), but as a temporal or logical ‘next, later’ expressing the progress from a to b. The tátra clause of c gives us a third step, but the fact that this adverb correlates with yátra does not mean that the intermediate clause has to be under the domain of yátra.

Where’er tby mind applies itself, vigour preeminent bast thou:
There wilt thou gain a dwelling-place.

Worauf immer du deinen Sinn und höheren Verstand richten wirst, dort sollst du dir einen Sitz bereiten.

Wo irgend sich dein Geist erregt, gewinnst du höh’re Geisteskraft; Da schaffe du dir deinen Sitz.

Куда бы ты ни направлял свою
Мысль, (свою) высшую силу действия,
Там ты устраиваешь (свое) сидение.

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

मनुष्यों को कहाँ मन स्थित करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् ! (यत्र) जहाँ (ते) आप का (मनः) विचारात्मक चित्त है और (उत्तरम्) पार होते हैं जिससे उस (दक्षम्) बल को (च) भी आप (दधसे) धारण करते हो (तत्र) वहाँ (सदः) स्थित होते हैं, जिसमें उसको (कृणवसे) करते हो तथा (क्व) कहाँ निवास करते हो, इस का उत्तर कहिये ॥१७॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जहाँ जगदीश्वर वा योगाभ्यास में आप लोगों का अन्तःकरण पवित्र होकर कार्य्य की सिद्धि को करता है, वहाँ ही आप लोग भी प्रवृत्ति करिये ॥१७॥

अन्वय: हे विद्वन् ! यत्र ते मन उत्तरं दक्षं च त्वं दधसे तत्रा सदः कृणवसे क्व वससीत्युत्तराणि वद ॥१७॥

मनुष्यैः कुत्र मनो धेयमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्र) (क्व) कस्मिन् (च) (ते) तव (मनः) मननात्मकं चित्तम् (दक्षम्) बलम् (दधसे) (उत्तरम्) उत्तरन्ति येन तत् (तत्रा) । अत्र ऋचि तुनुघेति दीर्घः। (सदः) सीदन्ति यस्मिंस्तत् (कृणवसे) करोषि ॥१७॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यत्र जगदीश्वरे योगाभ्यासे वा युष्माकमन्तःकरणं पवित्रं भूत्वा कार्य्यसिद्धिं करोति तत्रैव यूयमपि प्रवर्त्तध्वम् ॥१७॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! जगदीश्वर किंवा योगाभ्यास यात तुमचे अंतःकरण पवित्र बनून कार्यसिद्धी होते त्या स्थानी तुमची प्रवृत्ती ठेवा. ॥ १७ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

नहि꣡ ते पूर्त꣡म् अक्षिप꣡द्
भु꣡वन् नेमानां᳐ वसो
अ꣡था दु꣡वो वनवसे

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
akṣipát- ← akṣipát- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

nahí ← nahí (invariable)
{}

pūrtám ← pūrtá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

bhúvat ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

nemānām ← néma- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

vaso ← vásu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

átha ← átha (invariable)
{}

dúvaḥ ← dúvas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vanavase ← √vanⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:PRS, voice:MED}

न॒हि । ते॒ । पू॒र्तम् । अ॒क्षि॒ऽपत् । भुव॑त् । ने॒मा॒ना॒म् । व॒सो॒ इति॑ ।
अथ॑ । दुवः॑ । व॒न॒व॒से॒ ॥

• nahi
• [adverb]

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• pūrtam ← pūrta
• [noun], nominative, singular, neuter
• “gift.”

• akṣipad ← akṣipat
• [adverb]

• bhuvan ← bhuvat ← bhū
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• nemānāṃ ← nemānām ← nema
• [noun], genitive, plural, masculine
• “one.”

• vaso ← vasu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Vasu; Vasu; eight; vas; audbhida; Deva; sun; pāṃśuja; Agni.”

• athā ← atha
• [adverb]
• “now; then; furthermore; now; then.”

• duvo ← duvaḥ ← duvas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “worship.”

• vanavase ← van
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “obtain; gain; desire; get; like; love; overcome.”

हे अग्ने ते त्वदीयं पूर्तं पूरकं तेजः अक्षिपत् अक्ष्णोः पातकं विनाशकं नहि भुवत् न भवतु । सर्वदास्माकं दर्शनसामर्थ्यं करोतु । हे नेमानां वसो । नेमशब्दोऽल्पवाची । मनुष्याणां मध्ये कतिपयानां यजमानानां वासक । अथ अतः कारणात् दुवः अस्माभिर्यजमानैः कृतं परिचरणं वनवसे संभजस्व ॥

English translation:

“Let not your full (blaze) be distressing to the eye, giver of dwellings to your humble votaries, and therefore accept our worship.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Distressing to the eye: nahi pūrtam akṣipadbhuvat = akṣipat akṣṇo patākam vināśakam, the offender or destroyer of the eye

Since what is granted to you will not be (just) a speck, you good one, who are on (our) side,
therefore you will win (us) friendship.

It is not clear whether te pūrtám refers to a gift given to Agni or by him.

The published translation takes it in the former sense, assuming that our gift to Agni will trigger his own actions for us in pāda c, in the standard reciprocal model of Vedic sacrifice.

Scarlatta (293), in keeping with his interpr. of nemānām (see below), also thinks it’s a gift to Agni, but from others (“was [dir von anderen] geschenkt wird”). Renou (see esp. his n.

expanding his tr.) takes it as Agni’s gift to us, and I interpr. Geldner’s “deine Schenkung” in the same fashion. In fact, either interpr. is possible, and the choice will be influenced by one’s interpr. of pāda c.

The stem néma-, cognate to Aves. naēma- ‘half’, is implicitly oppositional, picking out one moiety or side, or simply “some” out of a larger group. Here the unaccented gen. pl. nemānām, part of the voc. phrase headed by vaso, refers, in my view, to our side. This is clearly Geldner’s view because he footnotes his slightly awk.

“du Gott der einen Partei” with “Der Fromme oder Arier.” Other renderings are so awkward as to be almost unintelligible: Renou “o Vasu, (dieu) de quelques-uns,” Klein (DGRV II.71) “o Vasu of some (races).” And Scarlatta (293) takes it as referring to the opposition (“o du Vasu der andere”), which then requires Agni to do some amends- making in pāda c. I consider it extremely unlikely that the poet would address Agni, the focus of his praise, as a god of just some people, diluting his power and denying his omnipresence – much less as a god of others. I might, however, slightly modify the published translation from “on (our) side” to “of (our) side.” At first glance pāda c, átho dúvo vanavase, with its middle voice seems to involve Agni’s winning dúvas- for himself. This would be compatible with the Geldner/Renou interpr. of pāda a: if Agni gives us a not insignificant gift in pāda a, he has a good chance of winning our dúvas- in c. However, the almost identical expression in the immediately preceding hymn, VI.15.6d devó devéṣu vánate hí no dúvaḥ “for the god will win friendship for us among the gods,” with the crucial loc. devéṣu and dat. of benefit naḥ, suggests that Agni is winning something on our behalf. Cf. also, in this hymn, VI.16.28 agnír no vanate rayím “Agni will win us wealth.” The root √van ‘win’ is strongly represented in this hymn, esp. in the middle section. Here we have vanavase; elsewhere vanvánn ávātaḥ 20, vanván 26, vanvántaḥ 27, vanate 28, as well as vivāsasi 12. This repetition cuts across tṛca boundaries.

Not for a moment only lasts thy bounty, good to many a one!
Our service therefore shalt thou gain.

Denn deine Schenkung ist nicht nur ein Augenstäubchen, du Gott der einen Partei. Dann wirst du dir Achtung gewinnen.

Von deiner Fülle falle auch nicht das geringste andern zu, O Guter, spende Gaben nun.

Ведь твой подарок не должен быть
(Пылинкой,) попавшей в глаз, о Васу, (бог) некоторых.
Так ты добудешь почетное положение.

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

मनुष्यों की किस प्रकार से इच्छा सिद्ध होती है, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वसो) वसानेवाले (ते) आपके (नेमानाम्) अन्नों के (पूर्त्तम्) पूर्ण करनेवाले को मैं भी (नहि) नहीं (अक्षिपत्) फेंकता और नहीं (भुवत्) होवे, इससे (अथा) इसके अनन्तर (दुवः) सेवा को (वनवसे) स्वीकार करिये ॥१८॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य सत्य आचरण को करते हैं, उनकी कामना की पूर्ति कभी भी नहीं नष्ट की जाती है ॥१८॥

अन्वय: हे वसो ! ते नेमानां पूर्त्तं कश्चिदपि नह्यक्षिपत्। नहि भुवत्तस्मादथा दुवो वनवसे ॥१८॥

मनुष्याणां कथमिच्छा सिध्यतीत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (नहि) निषेधे (ते) तव (पूर्त्तम्) पूर्त्तिकरम् (अक्षिपत्) क्षिपति (भुवत्) भवेत् (नेमानाम्) अन्नानाम्। नेम इत्यन्ननाम। (निघं०२.७) (वसो) वासयितः (अथा) अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (दुवः) परिचरणम् (वनवसे) सम्भज ॥१८॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्याः सत्याचारं कुर्वन्ति तेषां कामपूर्तिं कदापि न हन्यते ॥१८॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे सत्याचरणी असतात त्यांची कामनापूर्ती सदैव होते; ती कधी नष्ट होत नाही. ॥ १८ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

आ꣡ग्नि꣡र् अगामि भा꣡रतो
वृत्रहा꣡ पुरुचे꣡तनः
दि꣡वोदासस्य स꣡त्पतिः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

agāmi ← √gam- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:PASS}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhā́rataḥ ← bhā́rata- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

purucétanaḥ ← purucétana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vr̥trahā́ ← vr̥trahán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dívodāsasya ← dívodāsa- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

sátpatiḥ ← sátpati- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

आ । अ॒ग्निः । अ॒गा॒मि॒ । भार॑तः । वृ॒त्र॒ऽहा । पु॒रु॒ऽचेत॑नः ।
दिवः॑ऽदासस्य । सत्ऽप॑तिः ॥

• āgnir ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• āgnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• agāmi ← gam
• [verb], singular, Aorist passive
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• bhārato ← bhārataḥ ← bhārata
• [noun], nominative, singular, masculine

• vṛtrahā ← vṛtra
• [noun], masculine
• “Vṛtra; vṛtra [word].”

• vṛtrahā ← hā ← han
• [noun], nominative, singular, masculine
• “killing; curative; destroying; removing; māraka; stabbing.”

• purucetanaḥ ← puru
• [noun]
• “many; much(a); very.”

• purucetanaḥ ← cetanaḥ ← cetana
• [noun], nominative, singular, masculine
• “noteworthy; remarkable; memorable; conspicuous; conscious; sentient.”

• divodāsasya ← divodāsa
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Divodāsa.”

• satpatiḥ ← sat
• [noun]
• “good; good; real; existent; virtuous; sat [prefix]; real.”

• satpatiḥ ← patiḥ ← pati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

अयम् अग्निः आ अगामि । अस्माभिः स्तुतिभिरभ्यगम्यत । कीदृशः । भारतः हविषां भर्ता दिवोदासस्य एतत्संज्ञस्य राज्ञः वृत्रहा वृत्राणां शत्रूणां हन्ता पुरुचेतनः पुरूणां बहूनां चेतयिता ज्ञाता । सर्वज्ञ इत्यर्थः । सत्पतिः सतां यजमानानां पालयिता ॥

English translation:

“Agni, the bearer, (of oblations), the destroyer of the enemies of Divopāsa, the cognizant of many, the protector of the good, has been brought hither (by our praises).”

Agni has come here, the one belonging to the Bharatas,
obstacle-smasher, manifest to many,
lord of the settlements of Divodāsa.

The “passive” aorist agāmi is a hapax and, in this context, a scrambling of adjacent ā́gní(r).

Agni, the Bharata, hath been sought, the Vrtra-slayer, marked of all,
Yea, Divodasa’s Hero Lord.

Agni, der Bharatide, ward jetzt angegangen, der vielbekannte Vritratöter, der wahre Gebieter des Divodasa.

Verehrt ward Agni Bharata, der Feindetödter, viel gesehn, Des Divodasa tapfrer Herr.

К Агни, потомку Бхараты, приступили (жрецы),
К убийце врагов, очень приметному,
К благому господину Диводасы.

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• गायत्री
• षड्जः

अब अग्नि कैसा है, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् जनो ! जो (दिवोदासस्य) प्रकाश के देनेवाले का (भारतः) धारण करने वा पोषण करने और (वृत्रहा) मेघ को नाश करनेवाला (पुरुचेतनः) बहुत चेतन जिसमें वह (सत्पतिः) श्रेष्ठ स्वामी (अग्निः) अग्नि के सदृश तेजस्वी सूर्य्य (आ, अगामि) प्राप्त किया जाता है, उसका हम लोग सेवन करें ॥१९॥

भावार्थभाषाः - जैसे इस देह में साधन और उपसाधनों के सहित जीव बहुत कर्म्मों को करता है, वैसे ही विद्वान् सम्पूर्ण कर्म्मों को सिद्ध करता है ॥१९॥

अन्वय: हे विद्वांसो ! यो दिवोदासस्य भारतो वृत्रहा पुरुचेतनः सत्पतिरग्निः सूर्य्य आऽगामि तं वयं सेवेमहि ॥१९॥

अथाग्निः कीदृशोऽस्तीत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (अग्निः) अग्निरिव तेजस्वी (अगामि) गम्यते (भारतः) धर्ता पोषको वा (वृत्रहा) यो वृत्रं हन्ति सः (पुरुचेतनः) बहवश्चेतना यस्मिन् (दिवोदासस्य) प्रकाशदातुः (सत्पतिः) ॥१९॥

भावार्थभाषाः - यथाऽस्मिन् देहे साधनोपसाधनैः सहितो जीवो बहूनि कर्म्माणि करोति तथैव विद्वानखिलानि कर्म्माणि साध्नोति ॥१९॥

भावार्थभाषाः - जसे या देहात जीव साधन, उपसाधनांनी पुष्कळ कर्म करतो तसेच विद्वान सर्व काम करतो. ॥ १९ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

स꣡ हि꣡ वि꣡श्वा꣡ति पा꣡र्थिवा
रयिं꣡ दा꣡शन् महित्वना꣡
वन्व꣡न्न् अ꣡वातो अ꣡स्तृतः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
áti ← áti (invariable)
{}

hí ← hí (invariable)
{}

pā́rthivā ← pā́rthiva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

víśvā ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

dā́śat ← √dāś- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

mahitvanā́ ← mahitvaná- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ástr̥taḥ ← ástr̥ta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ávātaḥ ← ávāta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vanván ← √vanⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

सः । हि । विश्वा॑ । अति॑ । पार्थि॑वा । र॒यिम् । दाश॑त् । म॒हि॒ऽत्व॒ना ।
व॒न्वन् । अवा॑तः । अस्तृ॑तः ॥

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• viśvāti ← viśvā ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvāti ← ati
• [adverb]
• “very; excessively; beyond; excessively.”

• pārthivā ← pārthiva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “earthly; earthen; mundane; royal; tellurian; sublunar.”

• rayiṃ ← rayim ← rayi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wealth; property.”

• dāśan ← dāśat ← dāś
• [verb], singular, Present injunctive
• “sacrifice; give.”

• mahitvanā ← mahitvana
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “greatness.”

• vanvann ← vanvan ← van
• [verb noun], nominative, singular
• “obtain; gain; desire; get; like; love; overcome.”

• avāto ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• avāto ← vātaḥ ← van
• [verb noun], nominative, singular
• “obtain; gain; desire; get; like; love; overcome.”

• astṛtaḥ ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• astṛtaḥ ← stṛtaḥ ← stṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “spread; kill; lay; cover.”

स हि स खल्वग्निः विश्वा विश्वानि सर्वाणि पार्थिवा पृथिव्यां भवानि भूतजातानि महित्वना महत्त्वेन स्वमहिम्नातिक्रामन् रयिं धनं दाशत् अस्मभ्यं ददातु । यद्वा । विश्वं सर्वं पार्थिवं पृथिव्यां विद्यमानं रयिं धनम् अति अतिशयेन दाशत् ददातु। कीदृशोऽग्निः । महित्वना महत्त्वेन तेजसा वन्वन् काष्ठानि शत्रून् वा हिंसन् अवातः अन्यैः शत्रुभिरप्रतिगतः अस्तृतः केनाप्यहिंसितः ॥ ॥ २४ ॥

English translation:

“Surpassing all earthly things, may he bestow upon us riches, destroying his enemies by his greatness, unresisted, unassailed.”

For he will piously offer wealth beyond all earthly (goods) by his greatness,
winning (though) himself unwon, indestructible.

The root √dāś ‘piously serve’ almost never takes an acc. object of the service or offering (but see vs. 31 below); moreover, it almost exclusively has a mortal subject and a god as recipient of the piety. Here, however, we have the opposite situation: it is impossible to avoid taking Agni as subject and a very concrete rayím as acc. object, with the implied recipients being us mortals. The clue here may be the preverb, as áti √dāś in its other occurrence seems to mean something like ‘out-pious the pious’: maghaír maghóno áti śūra dāśasi “With your bounties you outdo the bounteous ones in piety, o champion [=Indra].” Although the case frame is not exactly the same, the nuance is similar: human patrons are bounteous, but Indra is super-bounteous. In our passage Agni provides wealth “beyond all earthly (goods).” I previously thought that “earthly goods” were simply those material things that have their origins on/in the earth rather than heaven, but it may well be more pointed than that here: “goods that are given by those who stem from/dwell on earth, that is, humans.” So Agni outdoes human givers by providing wealth in excess of all the goods they can supply. On ‘goods’ as the appropriate noun to supply with víśvā … pā́rthivā, cf. VI.45.20ab sá hí víśvāni pā́ rthivām̐, éko vásūni pátyate as well as VI.59.9, IX.100.3, X.111.10.

For he gave riches that surpass in greatness all the things of earth,
Fighting untroubled, unsubdued.

Denn er schenkt Reichtum über alle irdischen Schätze hinaus an Größe, der unbesiegte, nie zu Fall gebrachte Sieger.

Denn Gut gab er, das grösser ist als aller irdische Besitz, In Ruhe spendend, unverwehrt.

Ведь он дарует богатство,
Пре(восходящее) все земное величием,
Побеждающий, (но) непобежденный, не поваленный наземь,

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (अस्तृतः) नहीं हिंसित (अवातः) पवन से वर्जित (महित्वना) महत्त्व से (वन्वन्) सेवन करता हुआ अग्नि (विश्वा) सम्पूर्ण (पार्थिवा) पृथिवी में विदित वस्तुओं और (रयिम्) धन को (अति, दाशत्) अत्यन्त देता है (सः, हि) वह सब लोगों से जानने योग्य है ॥२० ॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो अग्नि बहुत सुख को देता है, उसका क्यों नहीं सेवन किया जावे ॥२० ॥

अन्वय: हे मनुष्या ! योऽस्तृतोऽवातो महित्वना वन्वन्नग्निर्विश्वा पार्थिवा रयिमति दाशत्स हि सर्वैर्वेदितव्योऽस्ति ॥२० ॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) (हि) (विश्वा) सर्वाणि (अति) (पार्थिवा) पृथिव्यां विदितानि वस्तूनि (रयिम्) धनम् (दाशत्) (महित्वना) महत्त्वेन (वन्वन्) सम्भजन् (अवातः) वायुवर्जितः (अस्तृतः) अहिंसितः ॥२० ॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! योऽग्निर्बहु सुखं ददाति सः कथन्न सेव्येत ॥२० ॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! जो अग्नी अत्यंत सुख देतो त्याचा स्वीकार का केला जाऊ नये? ॥ २० ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

स꣡ प्रत्नव꣡न् न꣡वीयसा
अ꣡ग्ने द्युम्ने꣡न संय꣡ता
बृह꣡त् ततन्थ भानु꣡ना

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
návīyasā ← návīyaṁs- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

pratnavát ← pratnavát (invariable)
{}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

dyumnéna ← dyumná- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

saṁyátā ← saṁyát- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

bhānúnā ← bhānú- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

br̥hát ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tatantha ← √tan- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

सः । प्र॒त्न॒ऽवत् । नवी॑यसा । अग्ने॑ । द्यु॒म्नेन॑ । स॒म्ऽयता॑ ।
बृ॒हत् । त॒त॒न्थ॒ । भा॒नुना॑ ॥

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• pratnavan ← pratna
• [noun]
• “age-old; pratna [word].”

• pratnavan ← vat
• [adverb]
• “equally; like.”

• navīyasāgne ← navīyasā ← navīyas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “new; fresh; up-to-the-minute.”

• navīyasāgne ← agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• dyumnena ← dyumna
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “magnificence.”

• saṃyatā ← sami ← √i
• [verb noun], instrumental, singular
• “meet.”

• bṛhat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• tatantha ← tan
• [verb], singular, Perfect indicative
• “expand; perform; cause; increase; write; spread; produce; spread; speak; propagate.”

• bhānunā ← bhānu
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “sun; Surya; Calotropis gigantea Beng.; sunbeam; beam; luminosity; copper; light; twelve; appearance; Bhānu; flare.”

हे अग्ने यः पूर्वोक्तगुणविशिष्टः सः तादृशस्त्वं प्रत्नवत् प्रत्नेन पुराणेन नवीयसा नवतरेण द्युम्नेन द्योतमानेन संयता संगच्छता सम्यग्व्याप्नुवता भानुना तेजसा बृहत् महदन्तरिक्षं ततन्थ विस्तारयसि ॥

English translation:

“You, have overspread, Agni, this vast (firmament) with radiant concentrated lustre, recent like that of old.”

O Agni, as of old but anew, with lasting brilliance
you stretch aloft with your radiance.

Thou, Agni, as in days of old, with recent glory, gathered light,
Hast overspread the lofty heaven.

Du, Agni, hast wie früher mit neuem, anhaltendem Glanz, mit deinem Lichte dich hoch hingezogen.

Nach alter Art mit neuem Glanz in stetem Wachsthum dehnst du weit Dich, Agni, aus mit deinem Licht.

Ты, как некогда, о Агни, протянулся
(Со своим) новым длительным блеском,
(Со своим) высоким светом.

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर मनुष्यों को क्या करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) अग्नि के समान तेजस्वी विद्वन् ! जैसे सूर्य्य (भानुना) किरण से (प्रत्नवत्) प्राचीन के सदृश (बृहत्) बड़े को (ततन्थ) विस्तृत करता है, वैसे (सः) वह आप (नवीयसा) अत्यन्त नवीन (संयता) उत्तम प्रकार देते हैं जिससे, उस (द्युम्नेन) धन वा यश से हम लोगों को विस्तृत करो ॥२१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो सूर्य्य के सदृश यशस्वी होते हैं, वे नवीन-नवीन प्रतिष्ठा को प्राप्त होते हैं ॥२१॥

अन्वय: हे अग्ने ! यथा सूर्य्यो भानुना प्रत्नवद्बृहत्ततन्थ तथा स त्वं नवीयसा संयता द्युम्नेनास्मांस्तनु ॥२१॥

पुनर्मनुष्यैः किं कर्त्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) (प्रत्नवत्) प्राचीनवत् (नवीयसा) अतिशयेन नवीनेन (अग्ने) अग्निरिव विद्वन् (द्युम्नेन) धनेन यशसा वा (संयता) संयच्छन्ति येन तेन (बृहत) महत् (ततन्थ) तनोति (भानुना) किरणेन ॥२१॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः । ये सूर्य्यवद्यशस्विनो भवन्ति ते नूतनां प्रतिष्ठां लभन्ते ॥२१॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे सूर्याप्रमाणे यशस्वी होतात त्यांना नवनवीन प्रतिष्ठा प्राप्त होते. ॥ २१ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

प्र꣡ वः सखायो अग्न꣡ये
स्तो꣡मं यज्ञं꣡ च धृष्णुया꣡
अ꣡र्च गा꣡य च वेध꣡से

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
agnáye ← agní- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)
{}

sakhāyaḥ ← sákhi- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ca ← ca (invariable)
{}

dhr̥ṣṇuyā́ ← dhr̥ṣṇuyā́ (invariable)
{}

stómam ← stóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

árca ← √r̥c- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ca ← ca (invariable)
{}

gā́ya ← √gā(y)- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

vedháse ← vedhás- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

प्र । वः॒ । स॒खा॒यः॒ । अ॒ग्नये॑ । स्तोम॑म् । य॒ज्ञम् । च॒ । धृ॒ष्णु॒ऽया ।
अर्च॑ । गाय॑ । च॒ । वे॒धसे॑ ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• sakhāyo ← sakhāyaḥ ← sakhi
• [noun], vocative, plural, masculine
• “friend; companion; sakhi [word].”

• agnaye ← agni
• [noun], dative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• stomaṃ ← stomam ← stoma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• yajñaṃ ← yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• dhṛṣṇuyā
• [adverb]
• “boldly.”

• arca ← arc
• [verb], singular, Present imperative
• “sing; worship; honor; praise; welcome.”

• gāya ← gā
• [verb], singular, Present imperative
• “sing; praise; jap; recite; describe.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• vedhase ← vedhas
• [noun], dative, singular, masculine
• “Brahma; creator; believer [worshipper]; Vishnu.”

हे सखायः समानख्याना ऋत्विजः वः यूयं धृष्णुया शत्रूणां धर्षकाय वेधसे विधात्रे अग्नये स्तोमं स्तोत्रं गाय गायत । तथा यज्ञं यजनसाधनं हविः च” प्र अर्च प्रयच्छत ॥

English translation:

“Sing praise and offer sacrifice, my friends, to the foe-discomfiting, the creator, Agni.”

Comrades, boldly chant forth to Agni your praise and sacrifice and sing to the ritual adept.

Pāda a contains a 2nd plural enclitic prn. and a plural voc. (vaḥ sakhāyaḥ “to/of you, o comrades”), while c has two 2nd singular imperatives (árca gā́ya). The discrepancy in number must reflect the common situation of a poet’s mixing address limited to himself with address to his colleagues and fellow ritual participants. So Geldner (n. 22), and see my 2009 “Poetic Self-Reference in the Rig Veda and the Persona of Zarathustra,” BAI 19 (Fs. Skjaervø). Geldner suggests without much enthusiasm that árca gā́ya could be shortened 1st sg. subjunctives (*árcā *gā́yā), evidently responding to Caland/Henry’s reading the verbs thus in their 1906 L’Agniṣṭoma, p. 428 (see Oldenberg, who likewise rejects it). It’s worth noting that VI.45.4 has the same configuration but with 2nd plural imperatives: sákhāyaḥ …, árcata prá ca gāyata “o comrades, chant and sing forth …” This parallel is adduced by Bloomfield (Rig-Veda Repetitions) ad V.52.4, where he calls our verse “a scrappy stanza …modelled after existing patterns” (that is, VI.45.4). The parallel is certain apposite, but I doubt that our number discrepancy is simply the result of our poet jumbling together scraps drawn from different sources.

Bring to your Agni, O my friends, boldly your laud and sacrifice:
Give the Disposer praise and song.

Für euren Agni, ihr Freunde, stimme zuversichtlich das Preislied und Opfergebet an und singe das Lied auf den Meister!

Auf, Freunde, eurem Agni bringt Gesang und Opfer kühnlich dar; Den Ordner preis und singe ihm.

Исполни для вас, о друзья, в честь Агни
Хвалу и жертвенную молитву – решительно,
И пропой для устроителя (обряда)!

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• गायत्री
• षड्जः

मनुष्यों को कैसा वर्त्ताव करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सखायः) मित्रो ! जो (वः) आप लोगों की (स्तोमम्) स्तुति और (यज्ञम्) सत्य व्यवहार को (च) भी उत्पन्न करता है, उसका आप लोग सत्कार करो और हे विद्वन् ! जो आप में जैसे मित्र, वैसे वर्त्तता है उस (वेधसे) बुद्धिमान् (अग्नये) अग्नि के समान वर्त्तमान के लिये आप (धृष्णुया) दृढ़ता के साथ (प्र, अर्च) अच्छे प्रकार सत्कार करिये (गाय, च) और प्रशंसा करिये ॥२२॥

भावार्थभाषाः - सूर्य्य ही यज्ञफलों की प्राप्ति का साधक है, वैसे यथार्थ कहने और करनेवाले धर्म्मात्मा जन परोपकार में कुशल होते हैं, ऐसा जानकर संसार में वर्त्ताव करे ॥२॥

अन्वय: हे सखायो ! योः वः स्तोमं यज्ञं च निष्पादयति तं यूयं सत्कुरुत। हे विद्वन् ! यस्त्वयि मित्रवद्वर्त्तते तस्मै वेधसेऽग्नये त्वं धृष्णुया प्रार्च गाय च ॥२२॥

मनुष्यैः कथं वर्त्तितव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (प्र) (वः) युष्माकम् (सखायः) (अग्नये) अग्निवद्वर्त्तमानाय। अत्र तादर्थ्ये चतुर्थी। (स्तोमम्) स्तुतिम् (यज्ञम्) सत्यं व्यवहारम् (च) (धृष्णुया) दृढत्वेन (अर्च) सत्कुरु (गाय) प्रशंस (च) (वेधसे) मेधाविने ॥२२॥

भावार्थभाषाः - सूर्य्य एव यज्ञफलावाप्तिसाधकोऽस्ति तथाऽऽप्ता धर्म्मात्मानः परोपकारकुशला भवन्तीति विज्ञाय जगति वर्त्तेत ॥२२॥

भावार्थभाषाः - सूर्यच यज्ञफल प्राप्तीचा साधक आहे. तसे विद्वान धर्मात्मा परोपकार करण्यास कुशल असतात, हे जाणून जगात वागावे. ॥ २२ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

स꣡ हि꣡ यो꣡ मा꣡नुषा युगा꣡
सी꣡दद् धो꣡ता कवि꣡क्रतुः
दूत꣡श् च हव्यवा꣡हनः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
hí ← hí (invariable)
{}

mā́nuṣā ← mā́nuṣa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yugā́ ← yugá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kavíkratuḥ ← kavíkratu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sī́dat ← √sad- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

ca ← ca (invariable)
{}

dūtáḥ ← dūtá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

havyavā́hanaḥ ← havyavā́hana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

सः । हि । यः । मानु॑षा । यु॒गा । सीद॑त् । होता॑ । क॒विऽक्र॑तुः ।
दू॒तः । च॒ । ह॒व्य॒ऽवाह॑नः ॥

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• mānuṣā ← mānuṣa
• [noun], accusative, plural, neuter
• “human.”

• yugā ← yuga
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Yuga; yoke; couple; coevals; generation; lustrum; two; pair; yuga [word]; Yuga; race.”

• sīdaddhotā ← sīdat ← sad
• [verb], singular, Present injunctive
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• sīdaddhotā ← hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• kavikratuḥ ← kavi
• [noun]
• “mental; wise; mental; enlightened.”

• kavikratuḥ ← kratuḥ ← kratu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• dūtaś ← dūtaḥ ← dūta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “messenger; emissary; dūta [word].”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• havyavāhanaḥ ← havyavāhana
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Agni; fire.”

स हि स खल्वग्निः सीदत् सीदतु । अस्मदीये यज्ञे बर्हिष्युपविशतु । यः अग्निः होता देवानामाह्वाता कविक्रतुः क्रान्तप्रज्ञः मानुषा युगा मानुषाणि युगानि मनुष्यसंबन्धिनो यज्ञार्हान् कालविशेषान् येषु यागाः अनुष्ठीयन्ते । अत्यन्तसंयोगे द्वितीया ॥ एतावन्तं कालं देवानां दूतः । सः हव्यवाहनः हविषां वोढा च भवति ॥

English translation:

“May that Agni indeed sit down (at our sacrifice), who in every age of man has been the invoker of the gods, doer of wise deeds, the messenger of the gods, the bearer of oblations.”

For he is the one who has sat through the human (life)spans as Hotar with a poet’s purpose,
and as the messenger conveying the oblations.

The injunc. sī́dat, in conjunction with the acc. of extent of time mā́nuṣā yugā́“through the human lifetimes,” seems almost to have shed the literal sense of the root √sad ‘sit’ in favor of expressing pure durativity (“who, through the human lifetimes, has (always) been …”) – though the immediately following hótā evokes the standard phrase for the installation of Agni as Hotar, with the full ‘sit’ clearly present if metaphorically meant. as in VI.1.2 ádhā hótā ny àsīdaḥ … (“then you sat down as Hotar”) in this Agni cycle. I rather imagine both senses are meant.

For as sagacious Herald he hath sat through every age of man,
Oblation-bearing messenger.

Denn er ist es, der die menschlichen Zeitalter hindurch als Hotri mit Sehersinn dasitzt und der opferfahrende Bote ist.

Denn alle Menschenalter durch sass er als weiser Priester da, Als Bote, der die Opfer fährt.

Ведь он тот, кто (все) людские поколения
Сидит как хотар, наделенный силой духа поэта,
И как вестник, отвозящий жертвы.

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• गायत्री
• षड्जः

फिर वह अग्नि कैसा है, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) जो (हव्यवाहनः) हनव किये गये द्रव्यों को प्राप्त कराने पहुँचानेवाला और (दूतः) दूतवत् वर्त्तमान (च) भी अग्नि (मानुषा) मनुष्य-सम्बन्धी (युगा) वर्ष वा वर्षसमुदायों को (सीदत्) प्राप्त होता है (सः) (हि) वही (होता) दाता (कविक्रतुः) बड़ा विद्वान् जैसे वैसे कार्य का साधक होता है ॥२३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो अग्नि धार्मिक और विद्वानों के कार्य्यों का करनेवाला होता है, उसको विद्वान् जन कार्य्यों की सिद्धि के लिये सम्प्रयुक्त करें ॥२३॥

अन्वय: यो हव्यवाहनो दूतश्चाग्निर्मानुषा युगा सीदत् स हि होता कविक्रतुरिव कार्य्यसाधको भवति ॥२३॥

पुनः सोऽग्निः कीदृशोऽस्तीत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) (हि) यतः (यः) (मानुषा) मनुष्यसम्बन्धीनि (युगा) युगानि वर्षाणि वर्षसमुदितानि वा (सीदत्) सीदति (होता) दाता (कविक्रतुः) महान् विद्वान् (दूतः) (च) (हव्यवाहनः) यो हव्यानि हुतानि द्रव्याणि वहति ॥२३॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। योऽग्निर्धार्मिकविद्वत्कार्य्यकरो भवति स हि विद्वद्भिः कार्य्यसिद्धये सम्प्रयोक्तव्यः ॥२३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जो अग्नी धार्मिकाचे व विद्वानांचे कार्य करतो, त्याला विद्वान लोकांनी कार्याच्या सिद्धीसाठी प्रयुक्त करावे. ॥ २३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

ता꣡ रा꣡जाना शु꣡चिव्रता
आदित्या꣡न् मा꣡रुतं गण꣡म्
व꣡सो य꣡क्षीह꣡ रो꣡दसी

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
rā́jānā ← rā́jan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

śúcivratā ← śúcivrata- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

tā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

ādityā́n ← ādityá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

gaṇám ← gaṇá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mā́rutam ← mā́ruta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ihá ← ihá (invariable)
{}

ródasī ← ródasī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

váso ← vásu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

yákṣi ← √yaj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

ता । राजा॑ना । शुचि॑ऽव्रता । आ॒दि॒त्यान् । मारु॑तम् । ग॒णम् ।
वसो॒ इति॑ । यक्षि॑ । इ॒ह । रोद॑सी॒ इति॑ ॥

• tā ← tad
• [noun], accusative, dual, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• rājānā ← rājan
• [noun], accusative, dual, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• śucivratādityān ← śuci
• [noun]
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

• śucivratādityān ← vratā ← vrata
• [noun], accusative, dual, masculine
• “vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

• śucivratādityān ← ādityān ← āditya
• [noun], accusative, plural, masculine
• “sun; Aditya; Surya; āditya [word].”

• mārutaṃ ← mārutam ← māruta
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Marut(a).”

• gaṇam ← gaṇa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “group; varga; troop; troop; battalion; flock; herd; gaṇa [word]; corporation; gaṇa; herd; sect; swarm; set; party; gaṇa; series; Ganesa; flight.”

• vaso ← vasu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “good; good; benign; vasu [word].”

• yakṣīha ← yakṣi ← yaj
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “sacrifice; worship; worship.”

• yakṣīha ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• rodasī ← rodas
• [noun], accusative, dual, neuter
• “heaven and earth; Earth.”

ता तौ प्रसिद्धौ राजाना राजमानौ शुचित्रता शुचिकर्माणौ मित्रावरुणौ आदित्यान् अदितेः पुत्रान् धात्रादीन् मारुतं गणं मरुतां संघं च रोदसी द्यावापृथिव्यौ च एतान् देवान् हे वसो वासकाग्ने इह अस्मिन् यज्ञे यक्षि यज ॥

English translation:

“Giver of dwellings, worship on this occasion, the two regal divinities, Mitra and Varuṇa, whose acts are holy, the Ādityas, the company of the Maruts, and heaven.”

To the two kings of blazing commandments [=Mitra and Varuṇa], the Ādityas, the Marutian flock,
o good one, sacrifice here, and to the two world-halves.

Bring those Two Kings whose ways are pure, Adityas, and the Marut host,
Excellent God! and Heaven and Earth.

Die beiden Könige, deren Walten lauter ist, die Aditya´s, die Marutschar, du Guter, verehre hier und die beiden Welten!

Das reingesinnte Königspaar, Aditja’s und die Marutschar, Die Welten ehr, o Guter, hier.

Тем двум царям, чьи обеты светлы,
Адитьям, толпе Марутов,
О Васу, принеси здесь жертву, (а также) двум мирам!

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर मनुष्यों को क्या करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वसो) श्रेष्ठ गुणों के वसानेवाले ! आप (इह) इस संसार में (ता) उन दोनों मित्र के सदृश वर्त्तमान (शुचिव्रता) पवित्र कर्म्मवाले (राजाना) प्रकाशमान हुए तथा (आदित्यान्) बारह महीनों और (मारुतम्) मनुष्य सम्बन्धी इस (गणम्) समहू को (रोदसी) अन्तरिक्ष और पृथिवी को (यक्षि) उत्तम प्रकार प्राप्त कराइये ॥२४॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य पढ़ाने और पढ़नेवाले आदिकों की सेवा करके पदार्थविद्या को ग्रहण करते हैं, वे सुखी होते हैं ॥२४॥

अन्वय: हे वसो ! त्वमिह ता शुचिव्रता राजानाऽऽदित्यान् मारुतं गणं रोदसी च यक्षि ॥२४॥

पुनर्मनुष्यैः किं कर्त्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ता) तौ मित्रद्वर्त्तमानौ (राजाना) प्रकाशमानौ (शुचिव्रता) पवित्रकर्म्माणौ (आदित्यान्) द्वादश मासान् (मारुतम्) मरुतां मनुष्याणामिमम् (गणम्) समूहम् (वसो) शुभगुणवासयितः (यक्षि) सङ्गमय (इह) अस्मिन् संसारे (रोदसी) द्यावापृथिव्यौ ॥२४॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्या अध्यापकाऽध्येत्रादीन् सेवित्वा पदार्थविद्यां गृह्णन्ति ते सुखिनो भवन्ति ॥२४॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे अध्यापक, अध्येता इत्यादींची सेवा करून पदार्थ विद्या ग्रहण करतात ती सुखी होतात. ॥ २४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

व꣡स्वी ते अग्ने सं꣡दृष्टिर्
इषयते꣡ म꣡र्तियाय
ऊ꣡र्जो नपाद् अमृ꣡तस्य

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sáṁdr̥ṣṭiḥ ← sáṁdr̥ṣṭi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vásvī ← vásu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

iṣayaté ← √iṣay- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

mártyāya ← mártya- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

amŕ̥tasya ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

napāt ← nápat- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ū́rjaḥ ← ū́rj- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

वस्वी॑ । ते॒ । अ॒ग्ने॒ । सम्ऽदृ॑ष्टिः । इ॒ष॒ऽय॒ते । मर्त्या॑य ।
ऊर्जः॑ । न॒पा॒त् । अ॒मृत॑स्य ॥

• vasvī ← vasu
• [noun], nominative, singular, feminine
• “good; good; benign; vasu [word].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• saṃdṛṣṭir ← saṃdṛṣṭiḥ ← saṃdṛṣṭi
• [noun], nominative, singular, feminine

• iṣayate ← iṣay ← √iṣ
• [verb noun], dative, singular

• martyāya ← martya
• [noun], dative, singular, masculine
• “man; people; martya [word]; Earth.”

• ūrjo ← ūrjaḥ ← ūrj
• [noun], genitive, singular, feminine
• “strength; refreshment; vigor; food; strengthening.”

• napād ← napāt
• [noun], vocative, singular, masculine
• “grandson; nephew; napāt [word].”

• amṛtasya ← amṛta
• [noun], genitive, singular, masculine
• “immortal; amṛta; imperishable.”

हे ऊर्जो नपात् बलस्य पुत्र अग्ने अमृतस्य मरणरहितस्य ते तव संदृष्टिः दीप्तिः वस्वी वासयित्री । प्रशस्येत्यर्थः । सो मर्त्याय मनुष्याय यजमानाय इषयते । इषमन्नमिच्छति’। ददातीत्यर्थः ॥ ॥ २५ ॥

English translation:

“Son of strength, Agni, the glorious radiance of you who are immortal, bestows food upon (your) mortal worshipper.”

Good is your manifestation, Agni, for the prospering mortal—
(the manifestation) of (you) the immortal, o child of nourishment.

Given the proximity of ū́rj- ‘(solid) nourishment’ beginning c, iṣayaté in b might better be rendered in a manner closer to íṣ- ‘refreshment’ in the same semantic domain. So Geldner “für die speisewünschenden Sterblichen,” Renou “pour le mortel cherchant la jouissance.” I might suggest an alternative “… for the mortal seeking refreshment, / o child of nourishment.” What gives me pause, however, is iṣáyantaḥ in vs. 27 in the same tṛca, where the ‘prosper’ sense is favored. Although our dat. part. has accent on the ending, whereas iṣáyantaḥ has (secondary) “causative” accent, in fact oblique forms of -áya-participles seem regularly to have desinential accent: cf. mahayaté (VII.32.9) to maháyati, kṛpayatáḥ (VIII.46.16) to kṛpáyati. See disc. in my 1983 -áya-book, p. 49 with n. 3. Therefore these two nearby forms are likely to belong to the same stem and invite the same tr.

For strong and active mortal man, excellent, Agni, is the look Of thee Immortal, Son of Strength

Gut ist, Agni, dein, des Unsterblichen, Anblick für den speisewünschenden Sterblichen, du Kind der Kraft.

Schön, o Agni, ist dein Anblick für den Sterblichen, der Kraft sucht, Sohn unsterblicher Gewalt du.

Благостен, о Агни, вид у тебя,
Бессмертного, о отпрыск силы,
Для смертного, ищущего жертвенных подкреплений!

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

उत्तम जन का व्यवहार वा सङ्ग निष्फल नहीं होता, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) अग्नि के समान वर्त्तमान (ते) आपकी (वस्वी) पृथिवी आदि वसुसम्बन्धिनी (सन्दृष्टिः) उत्तम प्रकार देखते जिससे वह दृष्टि (इषयते) अन्न वा विज्ञान की कामना करते हुए (मर्त्याय) मनुष्य के लिये (अमृतस्य) नाशरहित और (ऊर्जः) बल आदि युक्त की (नपात्) नहीं गिरनेवाली होती है ॥२५॥

भावार्थभाषाः - जिस विद्वान् का विद्यादर्शन-विद्या निष्फल नहीं होता और जिससे पढ़कर विद्यार्थी जन विद्वान् होते हैं, उसका सदा सत्कार करो ॥२५॥

अन्वय: हे अग्ने ! ते वस्वी सन्दृष्टिरिषयते मर्त्यायाऽमृतस्योर्जो नपाद्भवति ॥२५॥

उत्तमस्य व्यवहारः सङ्गो वा निष्फलो न भवतीत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वस्वी) पृथिव्यादिवसुसम्बन्धिनी (ते) तव (अग्ने) पावक इव (सन्दृष्टिः) सम्यक् पश्यन्ति यथा सा (इषयते) इषमन्नं विज्ञान वां कामयमानाय (मर्त्याय) मनुष्याय (ऊर्जः) बलादियुक्तस्य (नपात्) या न पतति (अमृतस्य) नाशरहितस्य ॥२५ ॥

भावार्थभाषाः - यस्य विदुषो विद्यादर्शनं निष्फलं न जायते, यस्मादधीत्य विद्वांसो भवन्ति तं सदा सत्कुरुत ॥२५॥

भावार्थभाषाः - ज्या विद्वानांची विद्या निष्फळ होत नाही व ज्याच्याजवळ शिकून विद्यार्थी विद्वान होतात त्यांचा सत्कार करा. ॥ २५ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

क्र꣡त्वा दा꣡ अस्तु श्र꣡यिष्ठो+
अद्य꣡ त्वा वन्व꣡न् सुरे꣡क्णाः
म꣡र्त आनाश सुवृक्ति꣡म्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.

Morph
astu ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

dā́ḥ ← dā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

krátvā ← krátu- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

śréṣṭhaḥ ← śréṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

adyá ← adyá (invariable)
{}

surékṇāḥ ← surékṇas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

vanván ← √vanⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

ānāśa ← √naś- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

mártaḥ ← márta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

suvr̥ktím ← suvr̥ktí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

क्रत्वा॑ । दाः । अ॒स्तु॒ । श्रेष्ठः॑ । अ॒द्य । त्वा॒ । व॒न्वन् । सु॒ऽरेक्णाः॑ ।
मर्तः॑ । आ॒ना॒श॒ । सु॒ऽवृ॒क्तिम् ॥

• kratvā ← kratu
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• dā ← dāḥ ← dā
• [noun], nominative, singular, masculine
• “giving.”

• astu ← as
• [verb], singular, Present imperative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• śreṣṭho ← śreṣṭhaḥ ← śreṣṭha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “best; better; chief(a); beautiful.”

• ‘dya ← adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• vanvan ← van
• [verb noun], nominative, singular
• “obtain; gain; desire; get; like; love; overcome.”

• surekṇāḥ ← surekṇas
• [noun], nominative, singular, masculine

• marta ← martaḥ ← marta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “man.”

• ānāśa ← aś
• [verb], singular, Perfect indicative
• “get; reach; enter (a state).”

• suvṛktim ← suvṛkti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “praise.”

हे अग्ने अद्य इदानीं क्रत्वा कर्मणा परिचरणात्मना त्वां वन्वन् संभजन दाः हवींषि दाता यजमानः श्रेष्ठः अतिशयेन प्रशस्यः अस्तु । सुरेक्णाः शोभनधनश्चास्तु । तथा सः मर्तः मनुष्यः सुवृक्तिं त्वद्विषयां सुष्टुतिं च आनाश व्याप्नोतु । तव सर्वदा स्तोता भवत्वित्यर्थः ॥

English translation:

“May the donor (of the oblation), propitiating you by his acts today, be exalted, and (rendered) very opulent; may (such) mortal be diligent in (your) praise.”

Acccording to your will let the giver be best off, winning you today, acquiring a good legacy.
The mortal has achieved a (hymn) with a good twist.

The krátu- is presumably Agni’s; cf. vs. 23 kavíkratuḥ used of him. Geldner tr.

krátvā as “Mit dem Gedanken,” and takes the interior pādas bc as the directly quoted content of that thought. In addition to the aberrant tr. of krátu- (though one could tr.

“with the intention”), this seems unnecessary. Although, as Geldner notes, krátvā in IV.1.1 does introduce such direct speech, it is marked there by íti, and the circumstances there are different as well.

Rich through his wisdom, noblest be the giver serving thee to-day:
The man hath brought his hymn of praise.

Mit dem Gedanken: “Der Geber soll der Vorzüglichste sein, der Reiche, der dich heute, o Agni, gewinnt hat der Sterbliche den Lobpreis auf dich zuwege gebracht.

Heilsamst sei der reiche Geber, der dich willig heut beschenket, Loblied hat der Mann ersonnen.

Пусть будет даятель лучшим по силе духа,
Покоривший тебя сегодня – обладателем прекрасного имущества!
Смертному удался прекрасный гимн.

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

फिर विद्वान् को क्या करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (श्रेष्ठः) धर्मयुक्त गुण कर्म्म और स्वभाव से अतिशय युक्त (सुरेक्णाः) सुन्दर धनवाला (मर्त्तः) मनुष्य (अद्य) आज (क्रत्वा) बुद्धि वा कर्म्म से (सुवृक्तिम्) उत्तम प्रकार जाते हैं, दुःख जिसके द्वार उसको (आनाश) व्याप्त हो और (त्वा) आप का (वन्वन्) सेवन करता हुआ सुखी (अस्तु) हो और आप विद्या के (दाः) देनेवाले होओ ॥२६॥

भावार्थभाषाः - वे ही उत्तम जन गणनीय हैं, जो विज्ञान को देते हैं ॥२६॥

अन्वय: श्रेष्ठः सुरेक्णा मर्त्तोऽद्य क्रत्वा सुवृक्तिमानाश त्वा वन्वन् सुख्यस्तु त्वं विद्यां दाः ॥२६॥

पुनर्विदुषा किं कर्त्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (क्रत्वा) प्रज्ञया कर्म्मणा वा (दाः) यो ददाति (अस्तु) (श्रेष्ठः) धर्म्यगुणकर्म्मस्वभावातिशययुक्तः (अद्य) (त्वा) त्वाम् (वन्वन्) सम्भजन् (सुरेक्णाः) शोभनं रेक्णः धनं यस्य सः। रेक्ण इति धननाम। (निघं०२.१०) (मर्त्तः) मनुष्यः (आनाश) व्याप्नुयात् (सुवृक्तिम्) सुष्ठु व्रजन्ति दुःखानि यया ताम् ॥२६॥

भावार्थभाषाः - त एवोत्तमा गणनीया ये विज्ञानं प्रयच्छन्ति ॥२६॥

भावार्थभाषाः - जे विद्वान विज्ञान शिकवितात ते माननीय समजले जातात. ॥ २६ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - अनुष्टुप्

ते꣡ ते अग्ने तुवा꣡ऊता
इष꣡यन्तो वि꣡श्वम् आ꣡युः
त꣡रन्तो अर्यो꣡ अ꣡रातीर्
वन्व꣡न्तो अर्यो꣡ अ꣡रातीः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tvótāḥ ← tvóta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ā́yuḥ ← ā́yus- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

iṣáyantaḥ ← √iṣ- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

víśvam ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

árātīḥ ← árāti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

aryáḥ ← arí- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

tárantaḥ ← √tr̥̄- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

árātīḥ ← árāti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

aryáḥ ← arí- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vanvántaḥ ← √vanⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

ते । ते॒ । अ॒ग्ने॒ । त्वाऽऊ॑ताः । इ॒षय॑न्तः । विश्व॑म् । आयुः॑ ।
तर॑न्तः । अ॒र्यः । अरा॑तीः । व॒न्वन्तः॑ । अ॒र्यः । अरा॑तीः ॥

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• tvotā ← tvotāḥ ← tvota
• [noun], nominative, plural, masculine

• iṣayanto ← iṣayantaḥ ← iṣay ← √iṣ
• [verb noun], nominative, plural

• viśvam ← viśva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• āyuḥ ← āyus
• [noun], accusative, singular, neuter
• “life; longevity; āyus; life; āyus [word]; Āyus.”

• taranto ← tarantaḥ ← tṛ
• [verb noun], nominative, plural
• “traverse; overcome; float; rescue; reach; satisfy.”

• aryo ← aryaḥ ← ari
• [noun], genitive, singular, masculine

• arātīr ← arātīḥ ← arāti
• [noun], accusative, plural, feminine
• “hostility; adversity; foe; envy; stinginess.”

• vanvanto ← vanvantaḥ ← van
• [verb noun], nominative, plural
• “obtain; gain; desire; get; like; love; overcome.”

• aryo ← aryaḥ ← ari
• [noun], genitive, singular, masculine

• arātīḥ ← arāti
• [noun], accusative, plural, feminine
• “hostility; adversity; foe; envy; stinginess.”

हे अग्ने ते त्वदीया ये त्वां स्तुवन्ति ते स्तोतारः त्वोताः त्वयोता रक्षिता अत एव इषयन्तः इषमात्मन इच्छन्तः सन्तः विश्वं सर्वम् आयुः अन्नं लभन्त इति शेषः । आयुरेव वा शतवर्षलक्षणमिषयन्त इच्छन्तः प्राप्नुवन्तीति शेषः । तथा अर्यः अरीनभिगन्त्रीः अरातीः काश्चित् शत्रुसेनाः तरन्तः अतिक्रामन्तः अर्यः अभिगन्त्रीः अरातीः काश्चन शत्रुसेनाः वन्वन्तः हिंसन्तश्च भवन्तीति शेषः ॥

English translation:

“Those, Agni, who are protected by you, wishing for the whole (term of) life (obtain it), overcoming hostile assailants, destroying hostile assailants.”

Those aided by you, Agni, (are ones) prospering through their whole lifetime,
overcoming the hostilities of the stranger, vanquishing the hostilities of the stranger.

These, Agni, these are helped by thee, who strong and active all their lives,
O’ercome the malice of the foe, fight down the malice of the foe.

Diese sind deine Schützlinge, Agni, die des vollen Lebens sich erfreuen sollen, die der Kargheit des Geldprotzen entgehen, die die Mißgunst des Geldprotzen überwinden.

Die du unterstützest, Agni, machen frisch ihr ganzes Leben, Ueberwindend böse Feinde, (kämpfend wider böse Feinde.)

Они твои, о Агни, поддержанные тобой,
Полные сил весь (свой) срок жизни,
Минующие недоброжелательность врага,
Преодолевающие недоброжелательность врага!

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• आर्चीपङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर मनुष्यों को क्या करना चाहिए, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) अग्नि के समान विद्या से प्रकाशमान ! जो (ते) आप का (अर्य्यः) स्वामी आज्ञा देवे उसको आप करिये और जो (त्वोताः) आप से रक्षित (इषयन्तः) अन्न की कामना करते और (विश्वम्) सम्पूर्ण (आयुः) जीवन के (तरन्तः) पार होते हुए (अरातीः) नहीं विद्यमान दान जिनमें उन कृपण विरोधियों का (वन्वन्तः) विभाग करते हुए तथा (अरातीः) जिनमें दान नहीं उन शत्रुओं को विशेष करके जीतते हैं, वे (ते) आपके सम्बन्धी होवें, आप इनके (अर्य्यः) स्वामी होओ ॥२७॥

भावार्थभाषाः - जो ब्रह्मचर्य आदि से रोगों को दूर करके चिरञ्जीवी होवें, वे धार्मिक सम्पूर्ण कार्य्यों में अध्यक्ष हों ॥२७॥

अन्वय: हे अग्ने ! यस्तेऽर्य आज्ञापयेत्तत्त्वं कुरु। ये च त्वोता इषयन्तो विश्वमायुस्तरन्तोऽरातीर्वन्वतोऽरातीर्विजयन्ते ते तव सम्बन्धिनः सन्तु त्वमेषामर्य्यो भव ॥२७॥

पुनर्मनुष्यैः किं कर्त्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ते) (ते) तव (अग्ने) अग्निरिव विद्यया प्रकाशमान (त्वोताः) त्वया रक्षिताः (इषयन्तः) इषमन्नं कामयमानाः (विश्वम्) सर्वम् (आयुः) जीवनम् (तरन्तः) उल्लङ्घयन्तः (अर्य्यः) स्वामी (अरातीः) न विद्यते रातिर्दानं येषु तान् कृपणान् विरोधिनः (वन्वन्तः) विभजन्तः (अर्य्यः) (अरातीः) ॥२७॥

भावार्थभाषाः - ये ब्रह्मचर्य्यादिना रोगान्निवार्य्य चिरञ्जीविनः स्युस्ते धार्मिकाः सर्वकार्य्येष्वध्यक्षा भवन्तु ॥२७॥

भावार्थभाषाः - जे ब्रह्मचर्य इत्यादींनी रोग दूर करून दीर्घायु होतात ते धार्मिक असून संपूर्ण कार्यात मुख्य असतात. ॥ २७ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

अग्नि꣡स् तिग्मे꣡न शोचि꣡षा
या꣡सद् वि꣡श्वं नि꣡ अत्रि꣡णम्
अग्नि꣡र् नो वनते रयि꣡म्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śocíṣā ← śocís- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

tigména ← tigmá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

atríṇam ← atrín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ní ← ní (invariable)
{}

víśvam ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yā́sat ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vanate ← √vanⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:MED}

अ॒ग्निः । ति॒ग्मेन॑ । शो॒चिषा॑ । यास॑त् । विश्व॑म् । नि । अ॒त्रिण॑म् ।
अ॒ग्निः । नः॒ । व॒न॒ते॒ । र॒यिम् ॥

• agnis ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• tigmena ← tigma
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “sharp; pointed; fiery.”

• śociṣā ← śocis
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “fire; flare; burn; radiance.”

• yāsad ← yāsat ← yā
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• viśvaṃ ← viśvam ← viśva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• ny ← ni
• [adverb]
• “back; down.”

• atriṇam ← atrin
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Atrin; eater.”

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• vanate ← van
• [verb], singular, Present indikative
• “obtain; gain; desire; get; like; love; overcome.”

• rayim ← rayi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wealth; property.”

अयम् अग्निः तिग्मेन तीक्ष्णेन शोचिषा तेजसा विश्वं सर्वम् अत्रिणम् अत्तारं राक्षसादिकं नि यासत् निहन्तु । अपि च नः अस्मभ्यम् अग्निः रयिं धनं वनते ददातु ॥

English translation:

“May Agni, with his sharp flame, demolish the devourer (of the oblation); may Agni grant us riches.”

Agni with his sharp flame will run down every rapacious one.
Agni will win us wealth.

May Agni with his pointed blaze cast down each fierce devouring fiend
May Agni win us wealth by war.

Agni soll mit scharfer Flamme jeden Atrin überfallen, Agni soll uns Besitz gewinnen.

Es stosse Agni jeden Feind zu Boden mit dem scharfen Strahl, Und Reichthum spende Agni uns.

Пусть Агни (своим) острым пламенем
Пришибет любого Атрина!
Агни должен добыть нам богатство!

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर राजा को क्या करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजन् ! जैसे (अग्निः) अग्नि (तिग्मेन) तीव्र (शोचिषा) प्रकाश से प्राप्त हुए वस्तु को जलाता है, वैसे जो (विश्वम्) सम्पूर्ण (अत्रिणम्) शत्रु के प्रति (नियासत्) प्रयत्न करे और वैसे जो (अग्निः) अग्नि के सदृश (नः) हम लोगों के लिये (रयिम्) द्रव्य का (वनते) सेवन करता है, उसको अध्यक्ष करिये ॥२८॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। राजा को चाहिये कि अधिकारियों के नियत करने में प्रजा की सम्मति भी ग्रहण करे, ऐसा होने पर कभी भी उपद्रव नहीं होता है ॥२८॥

अन्वय: हे राजन् ! यथाऽग्निस्तिग्मेन शोचिषा प्राप्तं वस्तु वहति तथा यो विश्वमत्रिणं नि यासत्तथा च योऽग्निर्नो रयिं वनते तमध्यक्षं कुरु ॥२८॥

पुना राज्ञा किं कर्त्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्निः) पावकः (तिग्मेन) तीव्रेण (शोचिषा) ज्योतिषा (यासत्) प्रयतेत (विश्वम्) समग्रम् (नि) (अत्रिणम्) शत्रुम् (अग्निः) पावक इव (नः) अस्मभ्यम् (वनते) सम्भजति (रयिम्) द्रव्यम् ॥१८॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। राज्ञाऽधिकारिस्थापने प्रजासम्मतिरपि ग्राह्यैवं सति कदाप्युपद्रवो न जायते ॥२८॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. राजाने अधिकारी नेमताना प्रजेची संमती घ्यावी. असे केल्याने कधी उपद्रव होत नाही. ॥ २८ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

सुवी꣡रं रयि꣡म् आ꣡ भर
जा꣡तवेदो वि꣡चर्षणे
जहि꣡ र꣡क्षांसि सुक्रतो

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

bhara ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

suvī́ram ← suvī́ra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

jā́tavedaḥ ← jātávedas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vícarṣaṇe ← vícarṣaṇi- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

jahí ← √han- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

rákṣāṁsi ← rákṣas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

sukrato ← sukrátu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

सु॒ऽवीर॑म् । र॒यिम् । आ । भ॒र॒ । जात॑ऽवेदः । विऽच॑र्षणे ।
ज॒हि । रक्षां॑सि । सु॒ऽक्र॒तो॒ इति॑ सुऽक्रतो ॥

• suvīraṃ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvīraṃ ← vīram ← vīra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• rayim ← rayi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wealth; property.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• bhara ← bhṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• jātavedo ← jātavedaḥ ← jātavedas
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Agni; fire.”

• vicarṣaṇe ← vicarṣaṇi
• [noun], vocative, singular, masculine
• “excellent.”

• jahi ← han
• [verb], singular, Present imperative
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• rakṣāṃsi ← rakṣas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Rākṣasa; Rakṣas; rakṣas [word].”

• sukrato ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sukrato ← krato ← kratu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

हे जातवेदः जातप्रज्ञान जातधन वा विचर्षणे विशेषेण द्रष्टरग्ने सुवीरं शोभनैर्वीरैः पुत्रपौत्रादिभिरुपेतं रयिं धनम् आ भर आहर। तथा हे सुक्रतो सुकर्मन्नग्ने रक्षांसि च जहि विनाशय ॥

English translation:

“Jātavedas, all-beholdeer, bring us wealth with good posterity; doer of good deeds, destroy the rākṣasas.”

Wealth in good heroes bring here, o unbounded Jātavedas.
Smash the demonic forces, o you of good resolve.

This vs. ushers in a set of forms of √bhṛ (also vss. 36, 40, 41, 47, 48).

O active Jatavedas, bring riches with store of hero sons:
Slay thou the demons, O Most Wise.

Bring uns Besitz an guten Söhnen, du ausgezeichneter Jatavedas, erschlag die bösen Geister, du Wohlverständiger!

Her bringe heldenreiches Gut, regsamer Wesenkenner du, Gespenster tödte wohlgesinnt.

Принеси нам богатство, состоящее из прекрасных мужей,
О Джатаведас, владеющий народами!
Убей ракшасов, о обладатель прекрасной силы духа!

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• गायत्री
• षड्जः

फिर राजा को क्या करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (जातवेदः) उत्पन्न हुआ प्रज्ञानबल जिनके उन (विचर्षणे) तेजस्वी तथा (सुक्रतो) उत्तम बुद्धि और कर्म्म से युक्त राजन् ! आप (सुवीरम्) सुन्दर वीर जिससे होते हैं उस (रयिम्) धन को (आ, भर) सब ओर से धारण करिये और (रक्षांसि) दुष्टाचारियों को (जहि) नष्ट करिये ॥२९॥

भावार्थभाषाः - राजा को चाहिये कि सदा ही धन आदि से धार्मिक विद्वान् और क्षत्रिय कुल में हुए वीरों की उत्तम प्रकार रक्षा करे और दुष्टों का सदा तिरस्कार करे ॥२९॥

अन्वय: हे जातवेदो विचर्षणे सुक्रतो ! राजँस्त्वं सुवीरं रयिमाऽऽभर रक्षांसि जहि ॥२९॥

पुना राज्ञं किं कर्त्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सुवीरम्) शोभना वीरा येन भवन्ति तम् (रयिम्) धनम् (आ) (भर) (जातवेदः) जातप्रज्ञानबल (विचर्षणे) तेजस्विन् (जहि) (रक्षांसि) दुष्टाचारान् (सुक्रतो) सुष्ठु प्रज्ञाकर्म्मयुक्त ॥२९॥

भावार्थभाषाः - राज्ञा सदैव धनादिना धार्मिका विपश्चितः क्षत्रियकुलोद्भवा वीरा संरक्ष्य दुष्टाः सदा तिरस्करणीयाः ॥२९॥

भावार्थभाषाः - राजाने सदैव धन इत्यादींनी धार्मिक विद्वान व क्षत्रिय कुळात असलेल्या वीरांचे उत्तम प्रकारे रक्षण करावे व दुष्टांचा तिरस्कार करावा. ॥ २९ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

तुवं꣡ नः पाहि अं꣡हसो
जा꣡तवेदो अघायतः꣡
र꣡क्षा णो ब्रह्मणस् कवे

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
áṁhasaḥ ← áṁhas- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pāhi ← √pā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

aghāyatáḥ ← √aghāy- (root)
{case:ABL, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

jā́tavedaḥ ← jātávedas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

brahmaṇaḥ ← bráhman- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

kave ← kaví- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

rákṣa ← √rakṣⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

त्वम् । नः॒ । पा॒हि॒ । अंह॑सः । जात॑ऽवेदः । अ॒घ॒ऽय॒तः ।
रक्ष॑ । नः॒ । ब्र॒ह्म॒णः॒ । क॒वे॒ ॥

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• pāhy ← pāhi ← pā
• [verb], singular, Present imperative
• “protect; govern.”

• aṃhaso ← aṃhasaḥ ← aṃhas
• [noun], ablative, singular, neuter
• “trouble; sin.”

• jātavedo ← jātavedaḥ ← jātavedas
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Agni; fire.”

• aghāyataḥ ← aghāy
• [verb noun], ablative, singular

• rakṣā ← rakṣ
• [verb], singular, Present imperative
• “protect; guard; keep; stow; govern; guard; spare; accumulate.”

• ṇo ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• brahmaṇas ← brahmaṇaḥ ← brahman
• [noun], genitive, singular, neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• kave ← kavi
• [noun], vocative, singular, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

हे जातवेदः त्वं नः अस्मान् अंहसः पापात् पाहि रक्ष। तथा हे ब्रह्मणस्कवे स्तुतिरूपस्य मन्त्रस्य कवे कावयितः शब्दयितरग्ने । अग्निर्हि शब्दमुत्पादयति । तथा च स्मर्यते - ‘ मनः कायाग्निमाहन्ति स प्रेरयति मारुतम् । मारुतस्तूरसि चरन् मन्द्रं जनयति स्वरम् ’ (पा. शि. ६-७ ) इति । तादृशाग्ने अघायतः अघमनर्थमस्माकमिच्छतः शत्रोश्च नः अस्मान् रक्ष ॥ ॥ २६ ॥

English translation:

“Preserve us, Jātavedas, from sin; enunciator of prayer, protect us from the malevolent.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Enunciator: brahmaṇaskave = mantrasya śabdayitā, sounder or articulator of prayer; for Agni, it is said, genitive rated articulate sound, and the Smṛti is cited as authority; manaḥ kāyāgnim ahanti, sa prerayati manutam, marutas-tu urasi caran mandiam janayati svaram, mind excites the fire of the body, that excites the collective vital airs, and they, passing into the breast, engender agreeable, articulate sound.

You—protect us from narrow straits, o Jātavedas, from the one who bears malice.
Guard us, o poet of the sacred formulation.

Note the close sandhi effect in the voc. phrase brahmaṇas kave. As Geldner points out, this pāda is a variant of I.18.3 rákṣā ṇo brahmaṇas pate, with the more usual head noun páti-. Because it is part of a voc. phrase and such phrases show close sandhi effects elsewhere, this does not necessarily belong with the other instances of irregular sandhi of -s before kaví-, on which see comm. ad VII.18.2, though that may be a factor.

Keep us, O Jatavedas, from the troubling of the man of sin:
Guard us thou Sage who knowest prayer.

Behüte du uns vor Not, o Jatavedas, vor dem Bösewicht! Schütz uns, du Seher des Segenswortes!

O schütze, Wesenkenner du, vor Drangsal uns des Bösewichts, Beschirm uns, acht auf das Gebet.

Храни ты нас от узости,
О Джатаведас, от злоумышляющего!
Защити нас, о поэт молитвы!

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

फिर राजा और विद्वान् क्या करें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (जातवेदः) विद्या से युक्त (ब्रह्मणः) वेद के (कवे) कहनेवाले ! (त्वम्) आप (नः) हम लोगों की (अंहसः) अधर्माचरण से (पाहि) रक्षा कीजिये और (नः) हम लोगों की (अघायतः) अपने पाप करते हुए से (रक्षा) रक्षा कीजिये ॥३०॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् वा विद्वन् ! आप दोनों हम लोगों का अधर्म्माचरण और अधर्म्म का आचरण करते हुए से अलग करके सुख को बढ़ाइये ॥३०॥

अन्वय: हे जातवेदो ब्रह्मणस्कवे ! त्वं नोंऽहसः पाहि नोऽघायतो रक्षा ॥३०॥

पुना राजविद्वद्भ्यां किं कर्त्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) (नः) अस्मान् (पाहि) (अंहसः) अधर्माचरणात् (जातवेदः) जातविद्य (अघायतः) आत्मनोऽघमाचरतः (रक्षा) अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (नः) अस्मान् (ब्रह्मणः) वेदस्य (कवे) वक्तः ॥३०॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् विद्वन् वा ! युवामस्मानधर्माचरणादधर्म्ममाचरतश्च पृथग्रक्ष्य सुखं वर्धयतम् ॥३०॥

भावार्थभाषाः - हे राजा किंवा विद्वान, तुम्ही दोघे आम्हाला अधर्माचरण व अधर्माचरणी यांच्यापासून वेगळे करून सुख वाढवा. ॥ ३० ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

यो꣡ नो अग्ने दुरे꣡व आ꣡
म꣡र्तो वधा꣡य दा꣡शति
त꣡स्मान् नः पाहि अं꣡हसः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

durévaḥ ← duréva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dā́śati ← √dāś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

mártaḥ ← márta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vadhā́ya ← vadhá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

áṁhasaḥ ← áṁhas- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pāhi ← √pā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

tásmāt ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

यः । नः॒ । अ॒ग्ने॒ । दुः॒ऽएवः॑ । आ । मर्तः॑ । व॒धाय॑ । दाश॑ति ।
तस्मा॑त् । नः॒ । पा॒हि॒ । अंह॑सः ॥

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• dureva ← durevaḥ ← dureva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “malevolent; bad; crabbed.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• marto ← martaḥ ← marta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “man.”

• vadhāya ← vadha
• [noun], dative, singular, masculine
• “killing; weapon; māraṇa; execution; destruction; vadh-; Vadha; dysfunction; punishment; kick.”

• dāśati ← dāś
• [verb], singular, Present indikative
• “sacrifice; give.”

• tasmān ← tasmāt ← tad
• [noun], ablative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• pāhy ← pāhi ← pā
• [verb], singular, Present imperative
• “protect; govern.”

• aṃhasaḥ ← aṃhas
• [noun], ablative, singular, neuter
• “trouble; sin.”

हे अग्ने दुरेवः दुष्टाभिप्रायः यः मर्तः मनुष्यः वधाय स्वस्यायुधाय नः अस्मान् आ दाशति अभिप्रयच्छति । आयुधेनास्मान् हन्तीत्यर्थः । तस्मात् मनुष्यात् अंहसः पापाच्च नः अस्मान् पाहि रक्ष ॥

English translation:

“The malevolent mortal who threatens us with murderous weapon; defend us from him, and also from sin.”

The mortal of evil ways who will deliver us to the murderous weapon, o Agni,
from him protect us and from narrow straits.

I do not know what the ā́ending the first pāda is doing. Sāyaṇa. takes it as preverb with dā́śati, but this root doesn’t otherwise appear with ā́, and pāda-final position is a strange place to put a preverb. There’s a pāda-final ā́also in 35a, but it is easier to justify, as governing a locational acc. I am disturbed by the usage of dā́śati here; for another problematic form to this root, see disc. ad vs. 20 above. The example here describes not pious service but a hostile act exactly contrary to the standard usages of the root. It also deviates from the usual case frame (offer service to a god [DAT] with an offering vel sim. [INSTR]), though a few passages match ours by expressing the offering in the ACC, e.g. I.93.3 … yá ā́hutiṃ, yó vāṃ dā́śād dhavíṣkṛtim “whoever will piously perform a poured offering or the preparation of an oblation for you.” Assuming the reading is correct, I think we must see this as a monstrous reversal: instead of piously offering an oblation (ACC) to a god (DAT), the evil mortal is impiously offering us (ACC), as a sort of oblation, to a weapon of death (DAT). The standard tr. (including mine) elide the shock of the use of this verb of ritual service in such a context, by tr. √dāś differently from usual. But I’m not sure how to remedy this in tr. without a lot of explanatory baggage. Perhaps “who will ‘piously’ offer us …”? Geldner and Renou take tásmāt … áṃhasaḥ as a single NP “from that áṃhas-,” but this requires taking yáḥ in pāda a as an improper rel. for “when” (so Geldner) or seeing the relation between ab and c as an anacoluthon (so Renou), because their interpr. of c provides no referent for yáḥ … mártaḥ in the dependent cl. This can all be fixed by separating the two abl. in the main clause, with tásmāt the correlative to yáḥ. Since the immediately preceding vs. (30) has exactly the structure envisioned for our c pāda – two parallel ablatives, one áṃhasaḥ and the other referring to a person – there is very local precedent.

Whatever sinner, Agni, brings oblations to procure our death,
Save us from woe that he would work.

Wenn uns, Agni, ein Sterblicher in böser Absicht der Todeswaffe preisgibt, vor solcher Not behüte uns!

Welch Sterblicher uns bösgesinnt, o Agni, zu ermorden strebt, Vor dem behüt uns und vor Noth.

(Если) какой смертный дурного нрава
Нас выдаст, о Агни, смертельному оружию –
Сохрани нас от этой беды!

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• गायत्री
• षड्जः

फिर न्यायाधीश क्या करे, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) न्यायाधीश (यः) जो (मर्त्तः) मनुष्य (नः) हम लोगों को (वधाय) मारने के लिये (दुरेवः) दुष्ट आचरण को (दाशति) देता है (तस्मात्) उस (अंहसः) अधर्म्माचरण से (नः) हम लोगों की (आ, पाहि) रक्षा कीजिये ॥३१॥

भावार्थभाषाः - हे न्यायाधीश ! जो करने के विना अपराध को स्थापित करते हैं, उनके लिये तीव्र दण्ड को दीजिये ॥३१॥

अन्वय: हे अग्ने ! यो मर्त्तो नो वधाय दुरेवो दाशति तस्मादंहसो न आ पाहि ॥३१॥

पुनर्न्यायाधीशः किं कुर्य्यादित्याह॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) (नः) अस्मान् (अग्ने) न्यायाधीश (दुरेवः) दुष्टाचरणम् (आ) (मर्त्तः) मनुष्यः (वधाय) हननाय (दाशति) ददाति (तस्मात्) (नः) अस्मान् (पाहि) (अंहसः) अधर्माचरणम् ॥३१॥

भावार्थभाषाः - हे न्यायाधीश ! ये विना कृतेनाऽपराधं स्थापयन्ति तेभ्यः तीव्रं दण्डं देहि ॥३१॥

भावार्थभाषाः - हे न्यायाधीशा! जे विनाकारण अपराध करतात त्यांना तीव्र दंड दे. ॥ ३१ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

तुवं꣡ तं꣡ देव जिह्व꣡या
प꣡रि बाधस्व दुष्कृ꣡तम्
म꣡र्तो यो꣡ नो जि꣡घांसति

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
deva ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

jihváyā ← jihvā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

bādhasva ← √bādhⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

duṣkŕ̥tam ← duṣkŕ̥t- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pári ← pári (invariable)
{}

jíghāṁsati ← √han- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT, mood:DES}

mártaḥ ← márta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

त्वम् । तम् । दे॒व॒ । जि॒ह्वया॑ । परि॑ । बा॒ध॒स्व॒ । दुः॒ऽकृत॑म् ।
मर्तः॑ । यः । नः॒ । जिघां॑सति ॥

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• deva
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• jihvayā ← jihvā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “tongue; tongue; jihvā [word]; fire.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• bādhasva ← bādh
• [verb], singular, Present imperative
• “afflict; annoy; chase away; tease; grieve; irritate.”

• duṣkṛtam ← duṣkṛt
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wicked.”

• marto ← martaḥ ← marta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “man.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• jighāṃsati ← jighāṃs ← √han
• [verb], singular, Present indikative
• “kill.”

हे देव द्योतमानाग्ने त्वं तं वक्ष्यमाणं दुष्कृतं दुष्कर्मकारिणं मनुष्यं जिह्वया ज्वालया परि बाधस्व सर्वतो जहि । यः मर्तः मनुष्यः नः अस्मान् जिघांसति हन्तुमिच्छति ॥

English translation:

“Scatter, divine Agni, by your flame, that evil-doer, the man who seeks to kill us.”

You, god—deflect with your tongue that evil-doer,
the mortal who wishes to smash us.

Drive from us with thy tongue, O God, the man who doeth evil deeds,
The mortal who would strike us dead.

Diesen Übeltäter halte du, o Gott, mit der Zunge ab, wenn uns ein Sterblicher nach dem Leben trachtet.

Mit deiner Zunge stoss, o Gott, den Uebelthäter du hinweg, Den Mann, der uns zu tödten sucht.

Ты, о бог, языком (своим)
Удержи того смертного –
Злодея, что хочет нас убить!

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर राजा को क्या करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (देव) विद्यायुक्त न्यायाधीश ! (त्वम्) आप (यः) जो (मर्त्तः) मनुष्य (नः) हम लोगों की (जिघांसति) मारने की इच्छा करता है (तम्) उस (दुष्कृतम्) दुष्ट कर्म्म करनेवाले को (जिह्वया) वाणी से (परि) सब ओर से (बाधस्व) पीड़ित करिये ॥३२॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् वा विद्वन् ! जो न्यायधर्म का त्याग करके पक्षपात से अधर्म्म करता है, उसको शीघ्र निरन्तर दण्ड दीजिये ॥३२॥

अन्वय: हे देव ! त्वं यो मर्त्तो नो जिघांसति तं दुष्कृतं जिह्वया परि बाधस्व ॥३२॥

पुना राजा किं कुर्य्यादित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) (तम्) (देव) विद्वन् न्यायेश (जिह्वया) वाचा (परि) सर्वतः (बाधस्व) (दुष्कृतम्) यो दुष्टं कर्म करोति तम् (मर्त्तः) मनुष्यः (यः) (नः) अस्मान् (जिघांसति) हन्तुमिच्छति ॥३२॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् विद्वन् वा ! यो न्यायधर्म्मं विहाय पक्षपातेनाधर्म्मं करोति तं सद्यो भृशं दण्डय ॥३२॥

भावार्थभाषाः - हे राजा किंवा विद्वाना ! जो न्याय, धर्म पाळीत नाही व पक्षपाताने अधर्म करतो त्याला तात्काळ दंड दे. ॥ ३२ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

भर꣡द्वाजाय सप्र꣡थः
श꣡र्म यछ सहन्तिय
अ꣡ग्ने व꣡रेणियं व꣡सु

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
bharádvājāya ← bharádvāja- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

sapráthaḥ ← sapráthas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sahantya ← sahantya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

śárma ← śárman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

yacha ← √yam- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

váreṇyam ← váreṇya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vásu ← vásu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

भ॒रत्ऽवा॑जाय । स॒ऽप्रथः॑ । शर्म॑ । य॒च्छ॒ । स॒ह॒न्त्य॒ ।
अग्ने॑ । वरे॑ण्यम् । वसु॑ ॥

• bharadvājāya ← bharadvāja
• [noun], dative, singular, masculine
• “Bharadvāja; Droṇa; Bharadvāja; skylark.”

• saprathaḥ ← saprathas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “extensive; wide; extended.”

• śarma ← śarman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “protection; protective covering; refuge; joy.”

• yaccha ← yam
• [verb], singular, Present imperative
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• sahantya
• [noun], vocative, singular, masculine

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• vareṇyaṃ ← vareṇyam ← vareṇya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “excellent; desirable.”

• vasu
• [noun], accusative, plural, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

हे सहन्त्य शत्रूणामभिभवितः अग्ने भरद्वाजाय मह्यमृषये सप्रथः सर्वतः पृथु विस्तीर्णं शर्म सुखं गृहं वा यच्छ देहि । तथा वरेण्यं वरणीयं वसु धनं च देहि ॥

English translation:

“Subduer of foes, grant to Bharadvāja infinite happiness and desirable wealth.”

To Bharadvāja hold out shelter of great extent,
o overpowering Agni, and goods worthy to be chosen.

Give shelter reaching far and wide to Bharadvaja, conquering Lord!
Agni, send wealth most excellent.

Dem Bharadvaja gewähre deinen Schirm bei ganzer Ausdehnung, du Sieghafter, und vorzügliches Gut, o Agni!

Dem Bharadvadscha schenke du, gewalt’ger, ausgedehnten Schutz, O Agni, wünschenswerthes Gut.

Бхарадвадже даруй
Обширную защиту, о сильный,
О Агни, избранное добро!

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• साम्नीत्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर राजा को क्या करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सहन्त्य) शान्त जनों में हुए (अग्ने) दाता जन ! आप (भरद्वाजाय) विज्ञान और अन्न को धारण किये हुए जन के लिये (सप्रथः) प्रसिद्धि के सहित वर्त्तमान (शर्म) गृह को और (वरेण्यम्) स्वीकार करने योग्य (वसु) द्रव्य को (यच्छ) दीजिये ॥३३॥

भावार्थभाषाः - हे श्रेष्ठ गृहस्थ ! आप सदा ही सुपात्र धार्मिकजन के लिये दान दीजिये ॥३३॥

अन्वय: हे सहन्त्यग्ने ! त्वं भरद्वाजाय सप्रथः शर्म्म वरेण्यं वसु च यच्छ ॥३३॥

पुना राज्ञा किं कर्त्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (भरद्वाजाय) धृतविज्ञानाऽन्नाय (सप्रथः) प्रख्यात्या सह वर्त्तमानः (शर्म) गृहम् (यच्छ) देहि (सहन्त्य) सहन्तेषु शान्तेषु भव (अग्ने) दातः (वरेण्यम्) स्वीकर्त्तुमर्हम् (वसु) द्रव्यम् ॥३३॥

भावार्थभाषाः - हे सद्गृहस्थ ! त्वं सदैव सुपात्राय धार्मिकाय जनाय दानं देहि ॥३३॥

भावार्थभाषाः - हे सद्गृहस्था ! तू सदैव सुपात्र धार्मिक लोकांना दान दे. ॥ ३३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

अग्नि꣡र् वृत्रा꣡णि जङ्घनद्
द्रविणस्यु꣡र् विपन्य꣡या
स꣡मिद्धः शुक्र꣡ आ꣡हुतः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jaṅghanat ← √han- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

vr̥trā́ṇi ← vr̥trá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

draviṇasyúḥ ← draviṇasyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vipanyáyā ← vipanyā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

ā́hutaḥ ← √hu- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

sámiddhaḥ ← √idh- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

śukráḥ ← śukrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

अ॒ग्निः । वृ॒त्राणि॑ । ज॒ङ्घ॒न॒त् । द्र॒वि॒ण॒स्युः । वि॒प॒न्यया॑ ।
सम्ऽइ॑द्धः । शु॒क्रः । आऽहु॑तः ॥

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• vṛtrāṇi ← vṛtra
• [noun], accusative, plural, neuter
• “enemy.”

• jaṅghanad ← jaṅghanat ← jaṅghan ← √han
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “murder; kill.”

• draviṇasyur ← draviṇasyuḥ ← draviṇasyu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “draviṇasyu [word].”

• vipanyayā
• [adverb]

• samiddhaḥ ← samindh ← √indh
• [verb noun], nominative, singular
• “kindle; blaze.”

• śukra ← śukraḥ ← śukra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bright; clear; white; light; pure.”

• āhutaḥ ← āhu ← √hu
• [verb noun], nominative, singular
• “sacrifice; sprinkle.”

विपन्यया स्तुत्या स्तूयमानः द्रविणस्युः द्रविणं धनं स्तोतॄणामिच्छन् यद्वा हविर्लक्षणं धनमात्मन इच्छन् अग्निः वृत्राणि आवरकाणि रक्षःप्रभृतीनि तमांसि वा जङ्घनत् भृशं हन्तु । कीदृशोऽग्निः । समिद्धः सम्यग्दीप्तः अत एव शुक्रः शुक्लवर्णः आहुतः हविर्भिरभिहुतः ॥

English translation:

“May Agni, propitiated by praise, desirous of (sacrificial) affluence, kindled, bright, and fed with burnt-offerings, destroy all adversaries.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Alternative interpretation: Agni entirely destroys all by manifold worship

Agni will keep smashing obstacles, seeking chattels, amid
admiration—
kindled, blazing when bepoured (with ghee)—

May Agni slay the Vrtras,-fain for riches, through the lord of song,
Served with oblation, kindled, bright.

Möge Agni die Feinde erschlagen, nach ihrem Besitz trachtend, unter Beifall, der entflammt hell wird, wenn mit Schmalz begossen,

Die Feinde schlage, Agni, todt im Beutedrang mit Wundermacht, Entflammt, beopfert, hellen Lichts.

Пусть Агни разобьет врагов,
Ища богатств, при (всеобщем) восхищении,
Зажженный, светлый, политый (жиром)!

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् ! उद्योगवाले जैसे (शुक्रः) शीघ्रकारिणी (समिद्धः) प्रदीप्त (अग्निः) बिजुली (वृत्राणि) धनों को (जङ्घनत्) अत्यन्त प्राप्त होती है, वैसे (द्रविणस्युः) अपने धन की इच्छा करनेवाले (आहुतः) सब प्रकार सत्कार को प्राप्त आप (विपन्यया) विशिष्ट उद्यम से धनों को प्राप्त होओ ॥३४॥

भावार्थभाषाः - जो निरन्तर उद्यम करते वे दारिद्र्य का नाश करते हैं ॥३४॥

अन्वय: हे विद्वन्नुद्यमिन् ! यथा शुक्रः समिद्धोऽग्निर्वृत्राणि जङ्घनत् तथा द्रविणस्युराहुतस्त्वं विपन्यया वृत्राणि प्राप्नुहि ॥३४॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्निः) विद्युत् (वृत्राणि) धनानि। वृत्रमिति धननाम। (निघं०२.१०) (जङ्घनत्) भृशं हन्ति प्राप्नोति (द्रविणस्युः) आत्मनो द्रविणमिच्छुः (विपन्यया) विशिष्टोद्यमेन (समिद्धः) प्रदीप्तः (शुक्रः) आशुकारी (आहुतः) समन्तात् कृतसत्कारः ॥३४॥

भावार्थभाषाः - ये सततमुद्यमं कुर्वन्ति ते दारिद्र्यं घ्नन्ति ॥३४॥

भावार्थभाषाः - जे सतत उद्योग करतात, ते दारिद्र्याचा नाश करतात. ॥ ३४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

ग꣡र्भे मातुः꣡ पितु꣡ष् पिता꣡
विदिद्युतानो꣡ अक्ष꣡रे
सी꣡दन्न् ऋत꣡स्य यो꣡निम् आ꣡

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
gárbhe ← gárbha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

mātúḥ ← mātár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

pitā́ ← pitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pitúḥ ← pitár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

akṣáre ← akṣára- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

vididyutānáḥ ← √dyut- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

r̥tásya ← r̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

sī́dan ← √sad- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

yónim ← yóni- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

गर्भे॑ । मा॒तुः । पि॒तुः । पि॒ता । वि॒ऽदि॒द्यु॒ता॒नः । अ॒क्षरे॑ ।
सीद॑न् । ऋ॒तस्य॑ । योनि॑म् । आ ॥

• garbhe ← garbha
• [noun], locative, singular, masculine
• “fetus; garbha; inside; cavity; embryo; uterus; child; pit; garbhadruti; filling; pregnancy; room; abdomen; fertilization; inside; hole; baby; calyx; midst.”

• mātuḥ ← mātṛ
• [noun], genitive, singular, feminine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

• pituṣ ← pituḥ ← pitṛ
• [noun], genitive, singular, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• pitā ← pitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• vididyutāno ← vididyutānaḥ ← vidyut ← √dyut
• [verb noun], nominative, singular

• akṣare ← akṣara
• [noun], locative, singular, neuter
• “syllable; Om; sound; Brahma; vowel; word; final emancipation.”

• sīdann ← sīdan ← sad
• [verb noun], nominative, singular
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• ṛtasya ← ṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• yonim ← yoni
• [noun], accusative, singular, feminine
• “vagina; vulva; uterus; beginning; origin; reincarnation; birthplace; family; production; cause; race; grain; raw material; birth; kind; caste; kinship; bed.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

अत्र मातृपितृशब्दाभ्यां भूर्द्यौश्चाभिधीयेते । ‘द्यौर्वः पिता पृथिवी माता’ (ऋ. सं. १. १९१. ६) इति श्रुतेः । मातुः भूम्याः गर्भे गर्भस्थाने मध्ये अक्षरे क्षरणरहिते वेद्याख्ये स्थाने विदिद्युतानः विशेषेण दीप्यमानः पितुः पिता द्युलोकस्य पालयिता हविषां प्रदानेन । एवंभूतोऽग्निः ऋतस्य यज्ञस्य योनिम् उत्तरवेद्याख्यं धिष्ण्यम् ॥ सप्तम्यर्थे द्वितीया ॥ आ सीदन् उत्तरवेद्यामुपविशन् अग्निर्वृत्राणि जङ्घनदित्यन्वयः ॥ ॥ २७ ॥

English translation:

“Radiant in the embryo of the maternal (earth), on the imperishable (altar); the cherisher of the paternal (heaven), sitting on the seat of sacrifice.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The cherisher: he mātuḥ, putuṣpitā: the mother of Agni is the earth, the father is heaven; Agni is said to be the father or fosterer of his parent heaven, by transmitting to it the flame and smoke of burnt-offerings

In the womb of his mother, as the father of his father, having flashed forth at the imperishable (syllable?),
sitting on the birthplace of truth—

This vs. is syntactically incomplete (unless we take sī́dan in c as a predicated pres. part., which seems unlikely, since this is a repeated pāda [=IX.32.4, IX.64.11]), but it works well as adjunct to the previous vs., 34.

Pāda a shows the preoccupation with kinship that is characteristic of Agni material. The paradox “father of his father” (pitúṣ pitā́[note close sandhi effect]) probably reflects two themes – 1) that the priest who kindles the fire is in some sense his/its father, but Agni the god has a fatherly relationship to his mortal worshipers, 2) that the offering fire (later called the Āhavanīya) is “taken out” of what is later called the Gārhapatya and is therefore in some sense its son, but the offering fire is more important than the other fires on the ritual ground and can therefore be considered their father.

The meaning ‘syllable’ for akṣára- is quite stable in later Skt., but in the RV it sometimes has its literal sense ‘imperishable’. Nonetheless in our passage I think ‘syllable’ is meant: the ritual fire is kindled when the hymn (here represented by the syllable) is recited. So, more or less, Geldner “bei der (heiligen) Rede (?) aufleuchtend” (sim. Kümmel 250), though cf. Renou “dans (l’espace) inépuissable.” The pāda-final ā́in c was mentioned above ad vs. 31, where it was pointed out that the occurrence here in 35c can easily be accounted for. ā́frequently governs a preceding acc. (see collection in Grassmann, col. 169), and in fact yónim ā́is found not only in this pāda and its repetitions (see above), but also in similar pādas in IX.61.21, 65.19).

His Father’s Father, shining in his Mother’s everlasting side,
Set on the seat of holy Law.

Im Leibe der Mutter Vater seines Vaters, bei der heiligen Rede aufleuchtend, sich in den Schoß der Opferordnung setzend,

Des Vaters Vater, strahlend hell im Mutterleib, im Aetherraum Sich setzend in des Opfers Schooss.

В чреве матери отец отца,
Ярко сверкая на непреходящем (месте),
Сидя в лоне закона,

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• गायत्री
• षड्जः

फिर ईश्वर कैसा है, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् जनो ! जो (अक्षरे) नहीं नाश होनेवाले अपने रूप, कारण वा जीव में (ऋतस्य) सत्य के (योनिम्) गृह को (आ) सब ओर से (सीदन्) प्राप्त होता हुआ (मातुः) माता का जैसै, वैसे भूमि का और (पितुः) पिता का जैसै सूर्य्य का (पिता) पालक और (गर्भे) गर्भ में (विदिद्युतानः) विशेष करके प्रकाशमान है, उसको सम्पूर्ण संसार का जनक जानो ॥३५॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो उत्पन्न करने वालों का उत्पादक, प्रकाशकों का प्रकाशक है, उसकी सब लोग उपासना करें ॥३५॥

अन्वय: हे विद्वांसो ! योऽक्षर ऋतस्य योनिमाऽऽसीदन्मातुः पितुश्च पिता गर्भे विदिद्युतानोऽस्ति तं सर्वस्य विश्वस्य जनकं विजानन्तु ॥३५॥

पुनरीश्वरः कीदृशोऽस्तीत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (गर्भे) आभ्यन्तरे (मातुः) जनन्या इव भूमेः (पितुः) जनक इव सवितुः (पिता) पालकः (विदिद्युतानः) विशेषेण प्रकाशमानः (अक्षरे) अविनाशिनि स्वरूपे कारणे जीवे वा (सीदन्) (ऋतस्य) सत्यस्य (योनिम्) गृहम् (आ) समन्तात् ॥३५॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यो जनकानां जनकः प्रकाशकानां प्रकाशकोऽस्ति तं सर्वं उपासीरन् ॥३५॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! जो निर्माणकर्त्याचा निर्माणकर्ता, प्रकाशकांचा प्रकाशक आहे त्याचीच सर्व लोकांनी उपासना करावी. ॥ ३५ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - गायत्री

ब्र꣡ह्म प्रजा꣡वद् आ꣡ भर
जा꣡तवेदो वि꣡चर्षणे
अ꣡ग्ने य꣡द् दीद꣡यद् दिवि꣡

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

bhara ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

bráhma ← bráhman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

prajā́vat ← prajā́vant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

jā́tavedaḥ ← jātávedas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vícarṣaṇe ← vícarṣaṇi- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

dīdáyat ← √dī- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRF, voice:ACT}

diví ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ब्रह्म॑ । प्र॒जाऽव॑त् । आ । भ॒र॒ । जात॑ऽवेदः । विऽच॑र्षणे ।
अग्ने॑ । यत् । दी॒दय॑त् । दि॒वि ॥

• brahma ← brahman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• prajāvad ← prajāvat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “prolific.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• bhara ← bhṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• jātavedo ← jātavedaḥ ← jātavedas
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Agni; fire.”

• vicarṣaṇe ← vicarṣaṇi
• [noun], vocative, singular, masculine
• “excellent.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• yad ← yat ← yad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• dīdayad ← dīdayat ← dīdī
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “shine; glitter.”

• divi ← div
• [noun], locative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

हे जातवेदः जातानां वेदितः विचर्षणे विशेषेण द्रष्टः अग्ने प्रजावत् पुत्रपौत्रसहितं ब्रह्म अन्नम् आ भर आहर। यत् ब्रह्म दिवि द्युलोके दीदयत् दीप्यते देवेषु मध्ये यत्प्रशस्तमन्नं राजते तदाहरेत्यर्थः ॥

English translation:

“Bring to us, Jātavedas, all-beholder, food with progeny; such (food) as is brilliant in heaven.”

Bring here a sacred formulation bestowing offspring, o unbounded Jātavedas,
o Agni, (a formulation) that will shine in heaven.

O active Jatavedas, bring devotion that wins progeny, Agni, that it may shine to heaven.

Bring uns das kinderreiche Segenswort, das im Himmel leuchtet, du ausgezeichneter Jatavedas Agni!

O bring Gebet, das Kinder schafft, o Wesenkenner, thätiger, O Agni, das im Himmel glänzt.

Принеси нам молитву, дающую потомство,
О Джатаведас, владеющий народами,
(Молитву,) которая сверкает на небе!

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• गायत्री
• षड्जः

फिर मनुष्यों को क्या करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (जातवेदः) धन से युक्त (विचर्षणे) बुद्धिमान् (अग्ने) अग्नि के समान गृहस्थ ! (यत्) जो ज्योति (दिवि) प्रकाश में (दीदयत्) प्रकाशित करती है, उससे (प्रजावत्) प्रजा में विद्यमान जिसमें उस (ब्रह्म) धन वा अन्न को (आ, भर) सब प्रकार से धारण वा पोषण करिये ॥३६॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो अग्नि में, जो सूर्य्य में और जो बिजुली में तेज है, उसके विज्ञान से धन और धान्य की उन्नति करिये ॥३६॥

अन्वय: हे जातवेदो विचर्षणेऽग्ने ! यद्दिवि दीदयत् तेन प्रजावद् ब्रह्माऽऽभर ॥३६॥

पुनर्मनुष्यैः किं कर्त्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ब्रह्म) धनमन्नं वा (प्रजावत्) प्रजा विद्यन्ते यस्मिंस्तत् (आ) (भर) (जातवेदः) जातवित्त (विचर्षणे) विचक्षण (अग्ने) अग्निरिव गृहस्थ (यत्) ज्योतिः (दीदयत्) द्योतयति (दिवि) प्रकाशे ॥३६॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यदग्नौ यत्सूर्य्ये यद्विद्युति च तेजोऽस्ति तद्विज्ञानेन धनधान्यमुन्नेयम् ॥३६॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! अग्नीमध्ये, सूर्यामध्ये व विद्युतमध्ये जे तेज आहे त्यांचे विज्ञान जाणून धनधान्याची उन्नती करा. ॥ ३६ ॥