०१५

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यो वीतहव्यो वा
• छन्दः - जगती

इम꣡म् ऊ षु꣡ वो अ꣡तिथिम् उषर्बु꣡धं
वि꣡श्वासां विशा꣡म् प꣡तिम् ऋञ्जसे गिरा꣡
वे꣡ती꣡द् दिवो꣡ जनु꣡षा क꣡च् चिद् आ꣡ शु꣡चिर्
जियो꣡क् चिद् अत्ति ग꣡र्भो य꣡द् अ꣡च्युतम्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
átithim ← átithi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

imám ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sú ← sú (invariable)
{}

u ← u (invariable)
{}

uṣarbúdham ← uṣarbúdh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

girā́ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

pátim ← páti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

r̥ñjase ← √r̥j- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

viśā́m ← víś- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

víśvāsām ← víśva- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

cit ← cit (invariable)
{}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

ít ← ít (invariable)
{}

janúṣā ← janúṣ- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

kát ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śúciḥ ← śúci- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

véti ← √vī- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ácyutam ← ácyuta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

atti ← √ad- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

cit ← cit (invariable)
{}

gárbhaḥ ← gárbha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jyók ← jyók (invariable)
{}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

इ॒मम् । ऊं॒ इति॑ । सु । वः॒ । अति॑थिम् । उ॒षः॒ऽबुध॑म् । विश्वा॑साम् । वि॒शाम् । पति॑म् । ऋ॒ञ्ज॒से॒ । गि॒रा ।
वेति॑ । इत् । दि॒वः । ज॒नुषा॑ । कत् । चि॒त् । आ । शुचिः॑ । ज्योक् । चि॒त् । अ॒त्ति॒ । गर्भः॑ । यत् । अच्यु॑तम् ॥

• imam ← idam
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• ū ← u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• ṣu ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• atithim ← atithi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “guest; atithi [word]; Atithi.”

• uṣarbudhaṃ ← uṣarbudham ← uṣarbudh
• [noun], accusative, singular, masculine
• “early rising.”

• viśvāsāṃ ← viśvāsām ← viśva
• [noun], genitive, plural, feminine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśām ← viś
• [noun], genitive, plural, feminine
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

• patim ← pati
• [noun], accusative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• ṛñjase ← ṛj
• [verb noun]

• girā ← gir
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• vetīd ← veti ← vī
• [verb], singular, Present indikative
• “approach; ask; desire; go; drive.”

• vetīd ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• januṣā ← janus
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “birth.”

• kaccid ← kaccit
• [adverb]

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• śucir ← śuciḥ ← śuci
• [noun], nominative, singular, masculine
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

• jyok
• [adverb]
• “long.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• atti ← ad
• [verb], singular, Present indikative
• “eat; devour.”

• garbho ← garbhaḥ ← garbha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fetus; garbha; inside; cavity; embryo; uterus; child; pit; garbhadruti; filling; pregnancy; room; abdomen; fertilization; inside; hole; baby; calyx; midst.”

• yad ← yat ← yad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• acyutam ← acyuta
• [noun], nominative, singular, neuter
• “firm; regular; permanent; immovable; unchanging.”

हे वीतहव्य ऋषे भरद्वाज वा वः त्वम् । विभक्तिवचनयोर्व्यत्ययः ॥ इममु इममेवाग्निं गिरा स्तुत्या सु ऋञ्जसे सुष्ठु प्रसाधय ।’ ऋञ्जतिः प्रसाधनकर्मा’ इति यास्कः । कीदृशम् । अतिथि सततं गन्तारम् । यद्वा । अतिथिवत्पूज्यम् । उषर्बुधम् उषसि प्रबुद्धं विश्वासां सर्वासां विशां प्रजानां पतिं पालयितारम् । जनुषा जन्मना स्वत एव शुचिः शुद्धो निर्मलो वाग्निः कच्चित् कदाचित् कस्मिंश्चिद्यागकाले दिवः द्युलोकात् आ वेति आगच्छति । तदानीं प्रसाधयेत्यन्वयः । एवं प्रसाधितोऽग्निः गर्भः अरण्योर्मध्ये गर्भवद्वर्तमानः । यद्वा । द्यावापृथिव्योर्गर्भभूतः सन् यत् हविः अच्युतं च्युतिरहितं नित्यमग्निहोत्रादिसाधनभूतं पयःप्रभृतिकं तत् ज्योक्चित् चिरकालम् अत्ति भक्षयति ॥

English translation:

“Propitiate by praises this guest who wakes at dawn, the cherisher of all people, who on every occasion descends, pure of origin, from heaven, and, present as the embryo (in the wood of attrition), consumes immediately the offered (oblation).”

This guest of yours here, waking at dawn, lord of all clans will I stretch toward with my hymn.
He, ablaze right from his birth, pursues any (food) whatever
from heaven here. For a long time the embryo eats just what is
immovable.

On ṛñjase see comm. ad IV.8.1. A tr. “aim at/towards” would be more transparent here.

The problematic pāda here is c: diváḥ, kác cid, and ā́are difficult to construe and interpret. Geldner takes the first as referring to ‘day’ rather than ‘heaven’ and makes it dependent on kác cid: “zu jeglicher Zeit des Tages,” but diváḥ is far more often ‘heaven’ than ‘day’ (the latter sense usually confined to use with trír ā́and a few temporal adverbs). Renou takes diváḥ as an abl. of ‘heaven’ (“Il s’avance du ciel”), and he takes the kác cid adverbially with jánuṣā … śúciḥ (“pur de toute manière quant à la naissance,” where the indefinite sense of kác cid has been replaced by a totalizing one). In the published translation I agree with Renou in taking diváḥ as ablative of ‘heaven’, construing it with distant ā́, and supply ‘food’ with kác cid. But I now don’t think this makes much sense. I will suggest an alternative that makes more sense, but that doesn’t solve all the difficulties and requires some special pleading.

First I’d observe that the word order in this pāda seems particularly contorted.

I ascribe this to the position of janúṣā: this instr. occurs 20 times in the RV and it always occurs immediately after the caesura, whatever its function in the clause. In this particular case, it is generally agreed that janúṣā should be construed with śúciḥ (see Geldner’s n. 1c), despite the intervening material. I’d argue that the need to plunk down janúṣā smack in the middle of the pāda has disrupted the constituencies of the rest of the pāda as well. Therefore, we cannot use word order and adjacency as reliable guides here (even less so than in the rest of the RV).

Now, let’s start with the verb véti, which opens the pāda, and with the observation that the poet of this hymn is supposed to be Vītahavya, who is in fact mentioned in both the other vss. of the tṛca (2c, 3d). If we decompose this cmpd.

name we can make a putative havyám ‘oblation’ the object of véti (cf. I.74.4 véṣi havyā́ni; sim. III.53.1, VI.60.15, etc.; for similar gapping in this hymn, see 14b), which can be qualified by kác cid: “he pursues any (oblation) whatever.” I further suggest that diváḥ should be construed with ā́, as in my published interpr., but that here ā́ means ‘all the way to X’, rather than ‘from X here’. Although in the ‘all the way to’ sense, ā́normally precedes the ablative (see Grassmann, s.v. ā́), as already noted, the word order in this pāda seems particularly scrambled, and, in any case, ā́often follows an acc. in the ‘to’ sense. I would therefore now substitute the tr. “Just he, blazing from birth, pursues any oblation whatever all the way to heaven.” This would be a description of the flames rising up towards heaven as they carry the oblation up to the gods.

The next pāda is implicitly contrastive: although the flames of the ritual fire actively reach for heaven in pāda c, the fire itself, just kindled, starts by burning the kindling sticks, which are immovable as opposed to the oblation later poured into the fire.

The cadence of d is bad.

WITH this my song I strive to reach this guest of yours, who wakes at early morn, the Lord of all the tribes.
Each time he comes from heaven, the Pure One from of old: from ancient days the Child eats everlasting food.

Diesem eurem frühwachen Gast, dem Fürsten aller Stämme will ich fein mit meiner Lobrede den Vorzug geben. Zu jeglicher Zeit des Tages verlangt er nach Speise, rein schon bei der Geburt. Seit langer Zeit verzehrt der Neugeborene selbst das was fest ist.

Mit meinem Liede streb’ ich diesem euren Gast, der Morgens wacht, dem Herren aller Stämme zu; Vom Himmel dringt nach seiner Art auf alles hin der lichte Spross, verzehrt, was fest ist, lange schon.

Вот к этому гостю, пробуждающемуся на заре,
К господину всех племен, для вас я уверенно устремлюсь с песней.
Направляется он с неба, всегда чистый с самого рождения.
Еще зародышем, он уже съедает (то,) что непоколебимо.

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृज्जगती
• निषादः

अब उन्नीस ऋचावाले सूक्त का प्रारम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में अब मनुष्यों को क्या जानना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् ! जिस कारण से आप (इमम्) इस (विश्वासाम्) सम्पूर्ण (विशाम्) मनुष्य आदि प्रजाओं के (पतिम्) पालक (अतिथिम्) अतिथि के समान वर्त्तमान (उषर्बुधम्) प्रातःकाल में जगानेवाले को (ऋञ्जसे) सिद्ध करते हैं (गर्भः) अन्तःस्थ के समान जो (उ) तर्कनासहित (दिवः) पदार्थबोध की (जनुषा) उत्पत्ति से (सु, वेति) अच्छे प्रकार व्याप्त होता (इत्) ही है तथा (कत्) कभी (चित्) भी (यत्) जो (शुचिः) पवित्र (अच्युतम्) नाश से रहित वस्तु को (ज्योक्) निरन्तर (अत्ति) भोगता है और (वः) आप लोगों की (गिरा) वाणी से (चित्) निश्चित (आ) आज्ञा करता है, वह विद्वान् होता है ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे अतिथि सत्कार करने योग्य है, वैसे ही पदार्थविद्या का जाननेवाला सत्कार करने योग्य है, जो सब के अन्तःस्थ नित्य बिजुली की ज्योति को जानते हैं, वे अभीप्सित सुख को प्राप्त होते हैं ॥१॥

अन्वय: हे विद्वन् ! यतस्त्वमिमं विश्वासां विशां पतिमतिथिमुषर्बुधमृञ्जसे गर्भ इव य उ दिवो जनुषा सुवेतीत् कच्चिद्यच्छुचिरच्युतं वस्तु ज्योगत्ति वो गिरा चिदाऽऽजानाति स विद्वान् भवति ॥१॥

अथ मनुष्यैः किं वेदितव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इमम्) (उ) वितर्के (सु) शोभने (वः) युष्माकम् (अतिथिम्) अतिथिमिव वर्त्तमानम् (उषर्बुधम्) य उषसि बोधयति तम् (विश्वासाम्) सर्वासाम् (विशाम्) मनुष्यादिप्रजानाम् (पतिम्) पालकम् (ऋञ्जसे) प्रसाध्नोषि (गिरा) वाचा (वेति) व्याप्नोति (इत्) एव (दिवः) दिवसस्य पदार्थबोधस्य (जनुषा) जन्मना (कत्) कदापि (चित्) अपि (आ) (शुचिः) पवित्रः (ज्योक्) निरन्तरम् (चित्) अपि (अत्ति) भुङ्क्ते (गर्भः) अन्तःस्थ (यत्) (अच्युतम्) नाशरहितम् ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यथाऽतिथिः पूजनीयोऽस्ति तथैव पदार्थविद्यावित्सत्कर्त्तव्योऽस्ति ये सर्वान्तःस्थं नित्यं विद्युज्ज्योतिर्जानन्ति तेऽभीप्सितं सुखं लभन्ते ॥१॥

या सूक्तात अग्नी, विद्वान, ईश्वर व गृहस्थांच्या कार्याचे वर्णन केल्याने या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! जसा अतिथी सत्कार करण्यायोग्य असतो तसेच पदार्थविद्या जाणणारा सत्कार करण्यायोग्य असतो. जे सर्वांच्या अन्तःस्थ नित्य विद्युतला जाणतात त्यांना इच्छित सुख प्राप्त होते. ॥ १ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यो वीतहव्यो वा
• छन्दः - जगती

मित्रं꣡ न꣡ यं꣡ सु꣡धितम् भृ꣡गवो दधु꣡र्
व꣡नस्प꣡ताव् ई꣡डियम् ऊर्ध्व꣡शोचिषम्
स꣡ त्वं꣡ सु꣡प्रीतो वीत꣡हव्ये अद्भुत
प्र꣡शस्तिभिर् महयसे दिवे꣡-दिवे

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
bhŕ̥gavaḥ ← bhŕ̥gu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dadhúḥ ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

mitrám ← mitrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

súdhitam ← súdhita- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ī́ḍyam ← ī́ḍya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ūrdhváśociṣam ← ūrdhváśocis- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vánaspátau ← vánaspáti- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

adbhuta ← ádbhuta- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

súprītaḥ ← súprīta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

vītáhavye ← vītáhavya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

divé-dive ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

mahayase ← √mahay- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

práśastibhiḥ ← práśasti- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

मि॒त्रम् । न । यम् । सु॒ऽधि॑तम् । भृग॑वः । द॒धुः । वन॒स्पतौ॑ । ईड्य॑म् । ऊ॒र्ध्वऽशो॑चिषम् ।
सः । त्वम् । सुऽप्री॑तः । वी॒तऽह॑व्ये । अ॒द्भु॒त॒ । प्रश॑स्तिऽभिः । म॒ह॒य॒से॒ । दि॒वेऽदि॑वे ॥

• mitraṃ ← mitram ← mitra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• yaṃ ← yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• sudhitam ← sudhita
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sudhita [word].”

• bhṛgavo ← bhṛgavaḥ ← bhṛgu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Bhṛgu; precipice; Bhṛgu; Bhṛgu; Venus; bhṛgu [word].”

• dadhur ← dadhuḥ ← dhā
• [verb], plural, Perfect indicative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• vanaspatāv ← vanaspatau ← vanaspati
• [noun], locative, singular, masculine
• “tree; banyan; vanaspati [word]; vanaspativarga; vaṭādi.”

• īḍyam ← īḍ
• [verb noun], accusative, singular
• “praise; invite; raise.”

• ūrdhvaśociṣam ← ūrdhva
• [noun]
• “upper; up(a); upper; upward; erect; more(a); raised; ūrdhva [word]; acclivitous; overturned; loud; eminent; high.”

• ūrdhvaśociṣam ← śociṣam ← śocis
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; flare; burn; radiance.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• suprīto ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suprīto ← prītaḥ ← prī
• [verb noun], nominative, singular
• “delight; gladden; satisfy; nutrify; comfort.”

• vītahavye ← vītahavya
• [noun], locative, singular, masculine
• “Vaitahavya.”

• adbhuta
• [noun], vocative, singular, masculine
• “extraordinary; amazing; supernatural.”

• praśastibhir ← praśastibhiḥ ← praśasti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “announcement; praise; respect.”

• mahayase ← mahay ← √mah
• [verb], singular, Present indikative
• “glorify.”

• dive ← diva
• [noun], locative, singular, neuter
• “day; sky; Svarga.”

• dive ← diva
• [noun], locative, singular, neuter
• “day; sky; Svarga.”

वनस्पतौ अरण्यां सुधितं सुष्ठु निहितम् ईड्यं स्तुत्यम् ऊर्ध्वशोचिषम् उच्छ्रिततेजस्कं यम् अग्निं त्वां मित्रं न मित्रमिव सखिभूतमिव भृगवः महर्षयः दधुः आदधुः गृहे स्थापितवन्तः, हे अद्भुत महन्नग्ने सः तादृशः त्वं वीतहव्ये एतत्संज्ञ ऋषौ सुप्रीतः सुष्ठु प्रीयमाणो भव । यतः दिवेदिवे प्रतिदिनं प्रशस्तिभिः प्रकृष्टैः स्तोत्रैः महयसे पूज्यसे । भरद्वाज ऋषिश्चेत् वीतहव्ये दत्तहविष्के भरद्वाज इति योजनीयम् ॥

English translation:

“Wonderful Agni, whom, adorable and upward flaming, the bhṛgus regard as a friend, deposited in the wood of (attrition), be plural ased with vītahavya, since you are glorified by (his) praise everyday.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Vītahavya: if applied to bharadvāja, it will be an appellation, he by whom oblations are offered

Whom the Bhr̥gus installed like a well-installed envoy, to be reverently invoked at the “tree” [=sacrificial post], with flames erect,
you, o infallible one, well pleased in Vītahavya, are magnified with
eulogies every day.

The first hemistich treats Agni in the accusative, so that no grammatical person needs to be expressed. It therefore appears to continue the 3rd ps. of vs. 1, but modulates to the 2nd ps. reference of cd.

Whom, well-dis sed, the Bhrgus stablished as a friend, whom men must glorify, high-flaming in the wood.
As such, most friendly, thou art every day extolled in lauds by Vitahavya, O thou wondrous God.

Den die Bhrigu´s wie einen Freund gut aufnahmen, den im Holze Wohlaufgehobenen, Anzurufenden mit aufgerichteten Flammen, du wirst wohlbefriedigt bei Vitahavya, du Geheimnisvoller, mit Lobreden Tag für Tag gefeiert.

Den wohlbewahrt die Bhrigu’s bargen in dem Holz, wie einen Freund, den herrlichen, hochflammenden, Erfreut wirst du bei Vitahavja, himmlischer, durch Preisgesänge, vielgeliebter, Tag für Tag.

Кого Бхригу устроили как Митру, (чтобы он был) хорошо устроен,
В лесном дереве, (его,) достойного призывов, с высоким пламенем,
Очень довольный, о удивительный, у Витахавьи
Ты возвеличиваешься прославлениями день за днем.

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर मनुष्यों को क्या करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अद्भुत) महाशय ! (यम्) जिस (मित्रम्) मित्र को (न) जैसे वैसे (सुधितम्) उत्तम प्रकार स्थित को (वनस्पतौ) किरणों के पालक सूर्य्य में (ईड्यम्) उत्तम गुणों से प्रशंसा करने योग्य (ऊर्ध्वशोचिषम्) ऊपर को ज्वाला जिसकी उसको (भृगवः) विद्वान् मनुष्य (दधुः) धारण करते हैं (सः) वह (त्वम्) आप (प्रशस्तिभिः) प्रशंसा करने योग्य धर्म्मयुक्त क्रियाओं से (दिवेदिवे) प्रतिदिन (सुप्रीतः) उत्तम प्रकार प्रसन्न हुए (वीतहव्ये) व्याप्त हुआ ग्रहण करने योग्य वस्तु जिससे उसमें (महयसे) सत्कार किये जाते हो, इससे सेवन करने योग्य हो ॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! जैसे मित्र कार्य्यों को सिद्ध करता है, वैसे ही अग्नि उत्तम प्रकार प्रयोग किया कार्य्यों को सिद्ध करता है ॥२॥

अन्वय: हे अद्भुत ! यं मित्रं न सुधितं वनस्पतावीड्यमूर्ध्वशोचिषं भृगवो दधुः स त्वं प्रशस्तिभिर्दिवेदिवे सुप्रीतः सन् वीतहव्ये महयसे तस्मात्सेवनीयोऽसि ॥२॥

पुनर्मनुष्यैः किं कर्त्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (मित्रम्) सखायम् (न) इव (यम्) (सुधितम्) सुष्ठु स्थितम् (भृगवः) विद्वांसो मनुष्याः (दधुः) दधति (वनस्पतौ) वनानां किरणानां पालके सूर्य्ये (ईड्यम्) उत्तमैर्गुणैः प्रशंसनीयम् (ऊर्ध्वशोचिषम्) ऊर्ध्वज्वालम् (सः) (त्वम्) (सुप्रीतः) सुष्ठु प्रसन्नः (वीतहव्ये) वीतं व्याप्तं ग्रहीतव्यं वस्तु येन तस्मिन् (अद्भुत) महाशय। अद्भुतमिति महन्नाम। (निघं०३.३) (प्रशस्तिभिः) प्रशंसनीयाभिर्धर्म्याभिः क्रियाभिः (महयसे) सत्क्रियसे (दिवेदिवे) प्रतिदिनम् ॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। हे मनुष्या ! यथा सखा कार्य्याणि साध्नोति तथैवाग्निः सुसम्प्रयुक्तः कार्य्याणि साध्नोति ॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. हे माणसांनो ! जसा मित्र कार्य सिद्ध करतो तसे अग्नी चांगल्याप्रकारे प्रयुक्त केल्यास कार्य सिद्ध करतो. ॥ २ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यो वीतहव्यो वा
• छन्दः - शक्वरी

स꣡ त्वं꣡ द꣡क्षस्य अवृको꣡ वृधो꣡ भू᳐र्
अर्यः꣡ प꣡रस्य अ꣡न्तरस्य त꣡रुषः
रायः꣡ सूनो सहसो म꣡र्तियेषु आ꣡
छर्दि꣡र् यछ वीत꣡हव्याय सप्र꣡थो
भर꣡द्वाजाय सप्र꣡थः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
avr̥káḥ ← avr̥ká- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhūḥ ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

dákṣasya ← dákṣa- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

vr̥dháḥ ← vr̥dhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ántarasya ← ántara- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

aryáḥ ← arí- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

párasya ← pára- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

táruṣaḥ ← táruṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

mártyeṣu ← mártya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

rāyáḥ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

sahasaḥ ← sáhas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

sūno ← sūnú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

chardíḥ ← chardís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sapráthaḥ ← sapráthas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vītáhavyāya ← vītáhavya- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

yacha ← √yam- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

bharádvājāya ← bharádvāja- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

sapráthaḥ ← sapráthas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

सः । त्वम् । दक्ष॑स्य । अ॒वृ॒कः । वृ॒धः । भूः॒ । अ॒र्यः । पर॑स्य । अन्त॑रस्य । तरु॑षः ।
रा॒यः । सू॒नो॒ इति॑ । स॒ह॒सः॒ । मर्त्ये॑षु । आ । छ॒र्दिः । य॒च्छ॒ । वी॒तऽह॑व्याय । स॒ऽप्रथः॑ । भ॒रत्ऽवा॑जाय । स॒ऽप्रथः॑ ॥

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• dakṣasyāvṛko ← dakṣasya ← dakṣa
• [noun], genitive, singular, masculine
• “deft; right; intelligent; expert.”

• dakṣasyāvṛko ← avṛkaḥ ← avṛka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “protective; safe.”

• vṛdho ← vṛdhaḥ ← vṛdha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “increasing; promotive.”

• bhūr ← bhūḥ ← bhū
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• aryaḥ ← ari
• [noun], genitive, singular, masculine

• parasyāntarasya ← parasya ← para
• [noun], genitive, singular, masculine
• “best; other; following; devoted(p); extreme; highest; otherwordly; better; hostile; maximal; distant; another(a); para [word]; upper; concluding; foreign; earlier; worse; longer; finest; excessive.”

• parasyāntarasya ← antarasya ← antara
• [noun], genitive, singular, masculine
• “another(a); other; interior; different; near; intermediate; following.”

• taruṣaḥ ← taruṣa
• [noun], nominative, singular, masculine

• rāyaḥ ← rai
• [noun], ablative, singular, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• sūno ← sūnu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “son; offspring.”

• sahaso ← sahasaḥ ← sahas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “force; strength; might; sahas [word]; conquest.”

• martyeṣv ← martyeṣu ← martya
• [noun], locative, plural, masculine
• “man; people; martya [word]; Earth.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• chardir ← chardiḥ ← chardis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “protection; protective covering.”

• yaccha ← yam
• [verb], singular, Present imperative
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• vītahavyāya ← vītahavya
• [noun], dative, singular, masculine
• “Vaitahavya.”

• sapratho ← saprathaḥ ← saprathas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “extensive; wide; extended.”

• bharadvājāya ← bharadvāja
• [noun], dative, singular, masculine
• “Bharadvāja; Droṇa; Bharadvāja; skylark.”

• saprathaḥ ← saprathas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “extensive; wide; extended.”

हे अग्ने सः तादृशः अवृकः बाधकरहितः त्वं दक्षस्य अनुष्ठानसमर्थस्य वृधः वर्धयिता भूः भवसि । तथा परस्य विप्रकृष्टस्य अर्यः अरेः शत्रोः अन्तरस्य अन्तिकतरस्य संनिकृष्टस्य शत्रोः तरुषः तरिता भवसि । अतः कारणात् हे सहसः सूनो सप्रथः सर्वतः पृथुस्त्वं मर्त्येषु मनुष्येषु मध्ये भरद्वाजाय संभृतहविर्लक्षणान्नाय वीतहव्याय । वीतं गमितं हव्यं हविर्येन तादृशाय भरद्वाजायेति वा योज्यम् । रायः धनानि छर्दिः गृहं आ यच्छ प्रयच्छ । सप्रथ इति पुनरुक्तिरादरार्था ॥

English translation:

“Do you, who are unresisted, become the benefactor of him who is skilled (in sacred rites), his defender against a near of distant enemy; son of strength, who are ever renowned, grant wealth and a dwelling to vītahavya, the offerer of the oblation.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Vītahavya, the bearer, bharat, of the oblation;

Vāja = bharadvāja, by whom is offered, vīta, the oblation, havya

You—become a strengthener of our skill, one who keeps the wolf away, an overcomer of the stranger, distant or close.
O son of strength, (hold out) riches among mortals, hold out shelter of great extent to Vītahavya, of great extent to Bharadvāja.

Be thou the foeless helper of the skilful man, subduer of the enemy near or far away.
Bestow a wealthy home on men, O Son of Strength. Give Vitahavya riches spreading far and wide, give Bharadvaja wide-spread wealth.

Sei du ein sicherer Förderer des Tüchtigen, ein Überwinder des fremden und des nahen Nebenbuhlers. Verleih, o Sohn der Kraft, unter den Sterblichen dem Vitahavya Reichtümer und deinen Schirm in ganzer Breite, dem Bhagradvaja deinen Schirm in ganzer Breite.

Sei du des Tücht’gen treugesinnter Förderer, des nahen und des fernen Feinds Bewältiger; Und Schätze gib, o Sohn der Kraft, den Sterblichen; dem Vitahavja reiche ausgedehnten Schutz, (dem Bharadvadscha weiten Schutz.)

Для деятельного человека будь ты невраждебным, усиливающим (его),
Победителем врага, далекого и близкого!
О сын силы, богатства даруй смертным,
(А также) защиту, распространяющуюся на Витахавью,
Распространяющуюся на Бхарадваджу!

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृदतिजगती
• निषादः

फिर मनुष्य कैसे होवैं, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सहसः) बलवान् के (सूनो) सन्तान ! जो (त्वम्) आप (दक्षस्य) बल के (अवृकः) नहीं चोर (वृधः) बढ़ानेवाले (परस्य) अत्यन्त (अन्तरस्य) भिन्न (तरुषः) तारनेवाले (रायः) धन के (अर्यः) स्वामी (मर्त्येषु) मनुष्यों में (सप्रथः) तुल्य प्रसिद्धिवाले (वीतहव्याय) प्राप्त हुआ प्राप्त होने योग्य जिसको उस (भरद्वाजाय) धारण किया विज्ञान जिसने उसके लिये दाता (भूः) होओ (सः) वह (सप्रथः) विस्तृत विज्ञान के सहित आप (छर्दिः) गृह को (आ, यच्छ) आदान कीजिये अर्थात् लीजिये ॥३॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य सब प्रकार से बल के वृद्धि करें तो लक्ष्मीयुक्त कैसे न हों ॥३॥

अन्वय: हे सहसस्सूनो ! यस्त्वं दक्षस्यावृको वृधः परस्यान्तरस्य तरुषो रायोऽर्यो मर्त्येषु सप्रथो वीतहव्याय भरद्वाजाय दाता भूः स सप्रथस्त्वं छर्दिराऽऽयच्छ ॥३॥

पुनर्मनुष्याः कीदृशा भवेयुरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) (त्वम्) (दक्षस्य) बलस्य (अवृकः) अस्तेनः (वृधः) वर्धकः (भूः) भवेः (अर्य्यः) स्वामी (परस्य) प्रकृष्टस्य (अन्तरस्य) भिन्नस्य (तरुषः) तारकस्य (रायः) धनस्य (सूनो) अपत्य (सहसः) बलवतः (मर्त्येषु) मनुष्येषु (आ) समन्तात् (छर्दिः) गृहम् (यच्छ) देहि (वीतहव्याय) प्राप्तप्राप्तव्याय (सप्रथः) समानप्रख्यातिः (भरद्वाजाय) धृतविज्ञानाय (सप्रथः) विस्तृतविज्ञानेन सहितः ॥३॥

भावार्थभाषाः - यदि मनुष्याः सर्वतो बलं वर्धयेयुस्तर्हि श्रीमन्तः कथं न स्युः ॥३॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे सर्व प्रकारे बल वाढवितात ती धनवान का होणार नाहीत. ॥ ३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यो वीतहव्यो वा
• छन्दः - जगती

दियुतानं꣡ वो अ꣡तिथिं सु꣡वर्णरम्
अग्निं꣡ हो꣡तारम् म꣡नुषः सुअध्वर꣡म्
वि꣡प्रं न꣡ द्युक्ष꣡वचसं सुवृक्ति꣡भिर्
हव्यवा꣡हम् अरतिं꣡ देव꣡म् ऋञ्जसे

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
átithim ← átithi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dyutānám ← √dyut- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:MED}

svàrṇaram ← svàrṇara- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

hótāram ← hótar- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mánuṣaḥ ← mánus- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

svadhvarám ← svadhvará- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dyukṣávacasam ← dyukṣávacas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

suvr̥ktíbhiḥ ← suvr̥ktí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

vípram ← vípra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

aratím ← aratí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

devám ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

havyavā́ham ← havyavā́h- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

r̥ñjase ← √r̥j- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

द्यु॒ता॒नम् । वः॒ । अति॑थिम् । स्वः॑ऽनरम् । अ॒ग्निम् । होता॑रम् । मनु॑षः । सु॒ऽअ॒ध्व॒रम् ।
विप्र॑म् । न । द्यु॒क्षऽव॑चसम् । सु॒वृ॒क्तिऽभिः॑ । ह॒व्य॒ऽवाह॑म् । अ॒र॒तिम् । दे॒वम् । ऋ॒ञ्ज॒से॒ ॥

• dyutānaṃ ← dyutānam ← dyut
• [verb noun], accusative, singular
• “shine; inflame.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• atithiṃ ← atithim ← atithi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “guest; atithi [word]; Atithi.”

• svarṇaram ← svarṇṛ
• [noun], accusative, singular, masculine

• agniṃ ← agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• hotāram ← hotṛ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• manuṣaḥ ← manus
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Manu; man.”

• svadhvaram ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• svadhvaram ← adhvaram ← adhvara
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• vipraṃ ← vipram ← vipra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “eloquent; stimulated; divine.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• dyukṣavacasaṃ ← dyukṣa
• [noun]
• “celestial; divine; divine; brilliant.”

• dyukṣavacasaṃ ← vacasam ← vacas
• [noun], accusative, singular, masculine
• “statement; command; speech; words; advice; word; voice.”

• suvṛktibhir ← suvṛktibhiḥ ← suvṛkti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “praise.”

• havyavāham ← havyavāha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Agni; fire; sacrificial fire.”

• aratiṃ ← aratim ← arati
• [noun], accusative, singular, masculine
• “charioteer.”

• devam ← deva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• ṛñjase ← ṛj
• [verb noun]

हे वीतहव्य त्वं सुवृक्तिभिः शोभनाभिः स्तुतिभिः हव्यवाहं हविषां वोढारं देवम् अग्निम् ऋञ्जसे प्रसाधय । कीदृशम् । द्युतानं दीप्यमानं वः युष्माकम् अतिथिम् अतिथिवत्पूज्यं स्वर्णरं स्वर्गस्य नेतारं मनुषः मनोः प्रजापतेर्यज्ञे होतारं देवानामाह्वातारं स्वध्वरं शोभनयज्ञं विप्रं न मेधाविनं विपश्चितमिव द्युक्षवचसम् । दीप्तेर्निवासभूतं द्युक्षम् । तादृशवाक्योपेतम् अरतिम् अर्यं स्वामिनम् ॥

English translation:

“Propitiate with pious praises the radiant Agni, your guest, the guide to heaven, the invoker of the gods( at the sacrifice) of manu, the celebrator of holy rites, the speaker of brilliant words like a learned sage, the bearer of oblations (to the gods), the lord, the divine.”

Your flashing guest with his solar glory, Agni, the Hotar conducting good ceremonies for Manu,
possessing heaven-ruling speech like an inspired poet, the
oblation-conveying spoked wheel (of the sacrifice)—to (this) god
I stretch with my well-twisted (hymns).

As noted in the published introduction, this initial vs. of the 2nd tṛca is a variant on the 1st hemistich of the 1st tṛca: in their first pādas an opening of 5 ending in vo is followed by átithim; the end of the 2nd pāda of vs. 1, ṛñjase girā́, is reprised by 4cd … suvṛktíbhiḥ, … ṛñjase.

Him, your refulgent guest, Agni who comes from heaven, the Herald of mankind, well-skilled in sacred rites,
Who, like a holy singer, utters heavenly words, oblation-bearer, envoy, God, I seek with hymns.

Eurem aufleuchtenden Gast, dem Sonnenmann Agni, dem Hotri des Manu, der gut opfert, der himmlische Worte hat wie ein Redekundiger, dem Opferfahrer, dem göttlichen Rosselenker will ich mit Lobliedern den Vorzug geben.

Ich streb’ dem Gaste, eurem lichten Glanzesherrn, dem Priester Agni, der des Menschen Opfer weiht, Mit Liedern zu, der wie ein Dichter himmlisch spricht, dem Gott, dem Ordner, der die Opfertränke fährt.

К вашему сверкающему гостю, предводителю неба Агни,
К хотару Мануса, устраивающему прекрасный обряд,
(К тому,) кто, словно вдохновенный (поэт), обладает речью, пребывающей на небе,
К вознице жертв, погонщику (коней), к богу я устремляюсь с гимнами.

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• भुरिक्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर मनुष्यों को क्या जानना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् ! जो आप (वः) आप लोगों के (अतिथिम्) अतिथि के समान (द्युतानम्) सत्यार्थ के प्रकाशक (स्वर्णरम्) सुख को प्राप्त कराने और (मनुषः) मनुष्य के (होतारम्) ग्रहण करनेवाले (स्वध्वरम्) उत्तम प्रकार यज्ञ जिससे उस (अग्निम्) अग्नि को (सुवृक्तिभिः) अच्छे प्रकार चलते हैं जिन क्रियाओं से उनके सहित जैसे वैसे (द्युक्षवचसम्) द्योतकवचन के प्रकाशक (हव्यवाहम्) धारण करने योग्य को वहन करने और (अरतिम्) प्राप्ति करानेवाले (देवम्) प्रकाशमान (विप्रम्) बुद्धिमान् को (न) जैसे वैसे (ऋञ्जसे) सिद्ध करते हो उसका हम लोग सत्कार करें ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे बुद्धिमान् जन यथायोग्य कर्म्मों को करने को समर्थ होता है, वैसे ही युक्ति से अच्छे प्रकार प्रयोग किया अग्नि सम्पूर्ण व्यापार सिद्ध करने को समर्थ होता है ॥४॥

अन्वय: हे विद्वन् ! यस्त्वं वो युष्माकमतिथिमिव द्युतानं स्वर्णरं मनुषो होतारं स्वध्वरमग्निं सुवृक्तिभिर्न द्युक्षवचसं हव्यवाहमरतिं देवं विप्रं न ऋञ्जसे तं वयं सत्कुर्य्याम ॥४॥

पुनर्मनुष्यैः किं ज्ञातव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (द्युतानम्) सत्यार्थद्योतकम् (वः) युष्माकम् (अतिथिम्) अतिथिमिव (स्वर्णरम्) यः स्वः सुखं नयति तम् (अग्निम्) पावकम् (होतारम्) आदातारम् (मनुषः) मनुष्यस्य (स्वध्वरम्) सुष्ठ्वध्वरा यस्मात्तम् (विप्रम्) मेधाविनम् (न) इव (द्युक्षवचसम्) द्योतकवचनस्य प्रकाशकम् (सुवृक्तिभिः) सुष्ठु व्रजन्ति याभिः क्रियाभिस्ताभिस्सहितम् (हव्यवाहम्) धर्त्तव्यवाहकम् (अरतिम्) प्रापकम् (देवम्) द्योतमानम् (ऋञ्जसे) प्रसाध्नोषि ॥४॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यथा विपश्चिद्यथायोग्यानि कार्य्याणि कर्तुं शक्नोति तथैव युक्त्या सम्प्रयुक्तोऽग्निः सर्वं व्यापारं साद्धुं शक्नोति ॥४॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसा बुद्धिमान माणूस यथायोग्य कर्म करण्यास समर्थ असतो तसे चांगल्याप्रकारे प्रयुक्त केलेला अग्नी संपूर्ण व्यवहार पूर्ण करण्यास समर्थ असतो. ॥ ४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यो वीतहव्यो वा
• छन्दः - जगती

पवाक꣡या+ य꣡श् चित꣡यन्तिया कृपा꣡
क्षा꣡मन् रुरुच꣡ उष꣡सो न꣡ भानु꣡ना
तू꣡र्वन् न꣡ या꣡मन्न् ए꣡तशस्य नू꣡ र꣡ण
आ꣡ यो꣡ घृणे꣡ न꣡ ततृषाणो꣡ अज꣡रः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
citáyantyā ← √cit- (root)
{case:INS, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

kr̥pā́ ← kŕ̥p- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

pāvakáyā ← pāvaká- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhānúnā ← bhānú- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

kṣā́man ← kṣā́man- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

rurucé ← √ruc- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

uṣásaḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

étaśasya ← étaśa- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

nú ← nú (invariable)
{}

ráṇe ← ráṇa- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

tū́rvan ← √tūr(v)- ~ tur- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

yā́man ← yā́man- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

ajáraḥ ← ajára- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ghr̥ṇé ← ghr̥ṇá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

tatr̥ṣāṇáḥ ← √tr̥ṣ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

पा॒व॒कया॑ । यः । चि॒तय॑न्त्या । कृ॒पा । क्षाम॑न् । रु॒रु॒चे । उ॒षसः॑ । न । भा॒नुना॑ ।
तूर्व॑न् । न । याम॑न् । एत॑शस्य । नु । रणे॑ । आ । यः । घृ॒णे । न । त॒तृ॒षा॒णः । अ॒जरः॑ ॥

• pāvakayā ← pāvaka
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “pure; purifying; pure; āgneya; clear; bright; bright.”

• yaś ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• citayantyā ← citay ← √cit
• [verb noun], instrumental, singular

• kṛpā ← kṛp
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “kṛp.”

• kṣāman
• [noun], locative, singular, neuter

• ruruca ← ruruce ← ruc
• [verb], singular, Perfect indicative
• “please; shine.”

• uṣaso ← uṣasaḥ ← uṣas
• [noun], nominative, plural, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• bhānunā ← bhānu
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “sun; Surya; Calotropis gigantea Beng.; sunbeam; beam; luminosity; copper; light; twelve; appearance; Bhānu; flare.”

• tūrvan ← tūrv
• [verb noun], nominative, singular
• “overpower.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• yāmann ← yāman
• [noun], locative, singular, neuter
• “expedition; path; expedition; arrival.”

• etaśasya ← etaśa
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Etaśa; horse.”

• nū ← nu
• [adverb]
• “now; already.”

• raṇa ← raṇe ← raṇa
• [noun], locative, singular, masculine
• “battle; fight; pleasure; joy; war; combat.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• ghṛṇe ← ghṛṇa
• [noun], locative, singular, masculine
• “sunlight; heat; hotness.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• tatṛṣāṇo ← tatṛṣāṇaḥ ← tṛṣ
• [verb noun], nominative, singular
• “thirst.”

• ajaraḥ ← ajara
• [noun], nominative, singular, masculine
• “undecaying; ageless.”

यः अग्निः पावकया शोधयित्र्या चितयन्त्या चेतयन्त्या प्रज्ञापयन्त्या कृपा दीप्त्या क्षामन् भूम्यां रुरुचे दीप्यते । उषसो न भानुना । यथोषसः प्रकाशेन भासन्ते तद्वत् । अपि च यामन् यामनि संग्रामे तूर्वन्न शत्रून् हिंसन् पुरुष इव एतशस्य एतत्संज्ञकस्य ऋषेः रणे सूर्येण सह संग्रामे सहायार्थं यः अग्निः नु क्षिप्रम् आ घृणे आदीप्यते । ‘प्रैतशं सूर्ये पस्पृधानम्’ (ऋ. सं. १. ६१. १५) इति निगमान्तरम् । नूनं सर्वे देवास्तस्य साहाय्यमकार्षुः । यश्च ततृषाणः तृषितः प्रभावेन सर्वभक्षणशीलः अजरः जरारहितश्च भवति तं देवमृञ्जस इति पूर्वस्यामृचि संबन्धः ॥ ॥ १७ ॥

English translation:

“(Propitiate him) who shines upon the earth with purifying and enlightening lustre, as the dawns with ligt; him, who like (a warrior) discomfiting (his foes) quickly blazed forth in the contest in defence of etaśa; him, who is satiated (with food), exempt from decay.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

In defence of etaśa;

Etaśa = a horse?

Who with his pure, conspicuous body shines on earth as if with the radiance of Dawn,
who goes in triumph on his course now like the victor in the battle with Etaśa [=the sun’s horse], who is athirst (for oblations?) here, like (a
traveler) in the (sun’s) heat, the unaging one—

In b both Geldner and Renou take uṣásaḥ as a nom. pl. rather than a gen. sg. as I do (e.g., “commes les aurores avec leur rayon”). Either would work contextually.

However, in IV.1.17 in the phrase uṣáso bhānúḥ (like our uṣáso ná bhānúnā), uṣásaḥ has to be gen. sg. and Geldner so interprets it there.

In c and d I take the crucial terms with double reference, in both simile and frame. In c this term is the pres. part. tū́rvan: in the frame it refers to Agni and is construed with loc. yā́man “going in triumph on his course”; in the simile it is construed with loc. ráṇe “like the victor in the battle.” The battle with (lit. of) Etaśa is a reference to the conflict between Indra and the Sun involving the Sun’s horse Etaśa in some unfortunately puzzling way. To make this clear, “battle over Etaśa would be a better rendering, as Michael Weiss points out to me. A further resonance of this phrase tū́rvan ná yā́man is the PN Tūrvayāṇa found several times in the RV, incl.

nearby VI.18.13.

nū́in c seems to have no function and is curiously positioned, though it might be noted that there’s a minority position of nú/nū́, penultimate in the pāda, and this is fairly common in VI.

As for d, the standard interpr. (Oldenberg ZDMG 313 + Noten, Geldner, Renou) take the part.

tatṛṣānáḥ only with the simile; this requires supplying an elaborate verbal predicate (“goes to water”) that is not found in the Sanskrit; cf., e.g., Oldenberg “er der herbei (eilt) wie im Sonnenbrand der Durstende (zum Wasser eilt).” I again think that the participle applies in both simile and frame: in the simile it refers to someone becoming thirsty in the (sun’s) heat, whereas in the frame it refers to Agni “thirsting” for oblations. This participle is used unambiguously of Agni elsewhere (I.31.7, II.4.6) in describing his voracious appetite for fuel.

In a clever poetic trick the sun is referred to indirectly in both c (his horse Etaśa) and d (his heat: ghṛṇá-).

Who with his purifying, eye-attracting form hath shone upon the earth as with the light of Dawn;
Who speeding on, as in the fight of Etaia, cometh, untouched by age, as one athirst in heat.

Der in reiner, ausgezeichneter Schönheit auf Erden erstrahlt wie die Usas in ihrem Glanz, der den Vorsprung gewinnt in der Fahrt wie der Sieger in der Wettfahrt, wie im Kampfe des Etasa, der herbei eilt wie der Durstige in der Sonnenglut, der Alterlose.

Der auf der Erde strahlt wie mit des Morgens Glanz, mit seiner hellen, leuchtend flammenden Gestalt, Im Wettlauf vordringt auf des Sonnenrosses Bahn, der ewige junge, der nicht dürstet in der Glut.

Кто своей очищающей приметной красой
(Всегда) сиял на земле, словно зори (своим) блеском,
Словно торжествующий победу в походе, в борьбе с Эташей,
Кто под(бегает), словно мучимый жаждой при солнечном зное (- к воде), нестареющий…

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर मनुष्यों को क्या प्रकाशित करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (यः) जो (भानुना) किरण से (उषसः) प्रभातवेला (न) जैसे वैसे (पावकया) अग्नि की क्रिया से और (चितयन्त्या) जनाती हुई (कृपा) कृपा से (क्षामन्) पृथिवी में (रुरुचे) प्रकाशित किया जाता है (घृणे) प्रदीप्त में (न) जैसे वैसे (रणे) संग्राम में (ततृषाणः) पिपासा से व्याकुल (अजरः) जरा से रहित (यः) जो (यामन्) चलते हैं जिसमें उस मार्ग में (एतशस्य) घोड़े का चलानेवाला (तूर्वन्) हिंसन करता हुआ (न) जैसे वैसे (नू) शीघ्र (आ) प्रकाशित होता है, वह सेवा करने योग्य है ॥५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! जैसे सूर्य्य के किरण प्रातःकाल को प्रकाशित करते हैं, वैसे ही विद्वान् जन सब के अन्तः करणों को प्रकाशित करें ॥५॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यो भानुनोषसो न पावकया चितयन्त्या कृपा क्षामन् रुरुचे घृणे न रणे ततृषाणोऽजरो यो यामन्नेतशस्य प्रेरकस्तूर्वन्न न्वाऽऽरुरुचे सः सेवनीयोऽस्ति ॥५॥

पुनर्मनुष्यैः किं प्रकाशनीयमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (पावकया) पावकस्य क्रियया (यः) (चितयन्त्या) ज्ञापयन्त्या (कृपा) कृपया (क्षामन्) पृथिव्याम् (रुरुचे) प्रदीप्यते (उषसः) प्रभातवेला (न) इव (भानुना) किरणेन (तूर्वन्) हिंसन् (न) इव (यामन्) यान्ति यस्मिंस्तस्मिन्मार्गे (एतशस्य) अश्वस्य (नू) सद्यः (रणे) संग्रामे (आ) (यः) (घृणे) प्रदीप्ते (न) इव (ततृषाणः) तृषातुरः (अजरः) जरारहितः ॥५॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। हे मनुष्या ! यथा सूर्य्यकिरणा उषसं प्रकाशन्ते तथैव विद्वांसः सर्वान्तःकरणानि प्रकाशयेयुः ॥५॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. हे माणसांनो ! जशी सूर्यकिरणे प्रातःकाल प्रकाशित करतात तसेच विद्वान लोकांनी सर्वांच्या अंतःकरणांना प्रकाशित करावे. ॥ ५ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यो वीतहव्यो वा
• छन्दः - अतिशक्वरी

अग्नि꣡म्-अग्निं वः समि꣡धा दुवस्यत
प्रिय꣡म्-प्रियं वो अ꣡तिथिं गृणीष꣡णि
उ꣡प वो गीर्भि꣡र् अमृ꣡तं विवासत
देवो꣡ देवे꣡षु व꣡नते हि꣡ वा꣡रियं
देवो꣡ देवे꣡षु व꣡नते हि꣡ नो दु꣡वः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agním-agnim ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

duvasyata ← √duvasy- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

samídhā ← samídh- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

átithim ← átithi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

gr̥ṇīṣáṇi ← √gr̥̄- 1 (root)
{case:LOC, number:SG, tense:PRS}

priyám-priyam ← priyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

amŕ̥tam ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

gīrbhíḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

úpa ← úpa (invariable)
{}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

vivāsata ← √vanⁱ- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT, mood:DES}

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

devéṣu ← devá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

hí ← hí (invariable)
{}

vánate ← √vanⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:MED}

vā́ryam ← vā́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

devéṣu ← devá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

dúvaḥ ← dúvas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

hí ← hí (invariable)
{}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

vánate ← √vanⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:MED}

अ॒ग्निम्ऽअ॑ग्निम् । वः॒ । स॒म्ऽइधा॑ । दु॒व॒स्य॒त॒ । प्रि॒यम्ऽप्रि॑यम् । वः॒ । अति॑थिम् । गृ॒णी॒षणि॑ ।
उप॑ । वः॒ । गीः॒ऽभिः । अ॒मृत॑म् । वि॒वा॒स॒त॒ । दे॒वः । दे॒वेषु॑ । वन॑ते । हि । वार्य॑म् । दे॒वः । दे॒वेषु॑ । वन॑ते । हि । नः॒ । दुवः॑ ॥

• agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• agniṃ ← agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• samidhā ← samidh
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “firewood; kindling; fuel; fire.”

• duvasyata ← duvasy
• [verb], plural, Present imperative
• “worship.”

• priyaṃ ← priyam ← priya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• priyaṃ ← priyam ← priya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• atithiṃ ← atithim ← atithi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “guest; atithi [word]; Atithi.”

• gṛṇīṣaṇi ← gṛ
• [verb noun]
• “praise.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], accusative, plural
• “you.”

• gīrbhir ← gīrbhiḥ ← gir
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• amṛtaṃ ← amṛtam ← amṛta
• [noun], accusative, singular, masculine
• “immortal; amṛta; imperishable.”

• vivāsata ← vivās ← √van
• [verb], plural, Present imperative
• “invite; endeavor; try for.”

• devo ← devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• deveṣu ← deva
• [noun], locative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• vanate ← van
• [verb], singular, Present indikative
• “obtain; gain; desire; get; like; love; overcome.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• vāryaṃ ← vāryam ← vārya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “wealth.”

• devo ← devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• deveṣu ← deva
• [noun], locative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• vanate ← van
• [verb], singular, Present indikative
• “obtain; gain; desire; get; like; love; overcome.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• duvaḥ ← duvas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “worship.”

हे अस्मदीयाः स्तोतारः वः यूयं प्रियंप्रियम् अत्यन्तं प्रियं वः युष्माकम् अतिथिम् अतिथिवत्पूज्यं गृणीषणि शब्दनीयं स्तुत्यम् अग्निमग्निम् अग्निमेव । नान्यं देवमित्यर्थः । समिधा समिन्धनेन समिद्भिर्वा दुवस्यत परिचरत । यद्वा । गृणीषणीति सप्तम्यन्तम् । गृणीषणि स्तोत्रे विषयतया वर्तमानम् । अपि च वः यूयम् अमृतम् अमरणमग्निं गीर्भिः स्तुतिभिरुपेत्य विवासत परिवरत । हि यस्मात् देवेषु मध्ये देवः दानादिगुणयुक्तोऽग्निः वार्यं वरणीयं समिदादिकं वनते संभजते । हि यस्माच्च देवेषु मध्ये देवः अग्निः नः अस्माकं दुवः परिचरणं वनते संभजते तस्मात् दुवस्यतेत्यन्वयः ॥

English translation:

“Worship repeatedly the adorable Agni with fuel (him) who is ever your dear friend, your guest; approach the immortal Agni with praises, for he, a god among gods, accepts our homage.”

To your every fire do friendly service with a kindling stick, to your every dear guest in hymning (them).
Seek to win the immortal one with your hymns, for the god will win what is choice among the gods; for the god will win friendship for us among the gods.

The locatival inf. gṛṇīṣáṇi occurs only here and in VIII.12.19. Curiously, in both passages it is construed with āmreḍitas: here priyám-priyam … átithim (matching agním-agnim in pāda a), in VIII.12.19 deváṃ-devam … índram-indram. I don’t quite know what to do with this fact. Keydana (p. 178) takes it as a “Matrixinfinitiv” functionally equivalent to an imperative, pointing to impv.

duvasyata in pāda a. However, it would also be possible to interpret it as I do, with duvasyata the main verb of both pādas and the infinitive an adverbial adjunct to both pādas. I would change the tr. of the āmreḍitas, however, to one more in harmony with that in VIII.12.19: “Time after time do friendly service to the fire with a kindling stick, time after time to your dear guest, in hymning (him).” The morphology of gṛṇīṣáṇi is of course unusual, though it belong with the small group of RV -san-i locatival infinitives, some of which (cf. esp. upastṛṇīṣáṇi, which, however, I now consider to be based on gṛṇīṣáṇi; see comm. ad VI.44.6) are built to already derived verbal stems (see AiG II.2.924-25). In this passage it phonologically echoes ghṛṇé and tatṛṣāṇáḥ in the preceding vs. (5d), and in the next vs. (which also belongs to the next tṛca) pāda-final gṛṇe, which is also of course etymologically related.

Worship ye Agni, Agni, with your log of wood; praise your beloved, your beloved guest with songs.
Invite ye the Immortal hither with your hymns. A God among the Gods, he loveth what is choice, loveth our service, God mid Gods.

Immer huldiget eurem Agni mit Brennholz, immer feiert euren lieben Gast; machet mit Lobreden den Unsterblichen euch geneigt, denn der Gott gewinnt von den Göttern alles Wünschenswerte, denn der Gott gewinnt bei den Göttern Achtung.

Beschenkt den Agni stets mit eurem Flammenholz, und preiset hoch ihn euren lieben, lieben Gast; Gewinnet euch durch Lieder den Unsterblichen; denn zu den Göttern bringt der Gott die Schätze hin; (denn zu den Göttern bringt er unsre Gaben hin.)

Почитайте вашего Агни раз за разом дровами!
Воспевайте вашего милого гостя раз за разом!
Вашими песнями старайтесь привлечь к себе бессмертного!
Ведь (этот) бог добывает у богов избранный дар,
Ведь (этот) бог добывает у богов для нас преимущество.

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृदतिशक्वरी
• धैवतः

फिर मनुष्यों को क्या करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (गृणीषणि) स्तुति करने योग्य व्यवहार में (समिधा) इन्धनों से (वः) आप लोगों के (अग्निमग्निम्) अग्नि अग्नि का और (वः) आप लोगों के (प्रियम्प्रियम्) कामना करने योग्य कामना करने योग्य (अतिथिम्) अतिथि का (उप, वनते) समीप में सेवन करता (हि) ही है और जो (देवेषु) श्रेष्ठ गुणयुक्तों में (देवः) प्रकाशमान (गीर्भिः) वाणियों से (वः) आप लोगों को (वार्यम्) स्वीकार करने योग्य व्यवहार (अमृतम्) कारणरूप से नाशरहित का सेवन करता है और जो (हि) निश्चित (देवेषु) पितृरूप विद्वानों में (देवः) दाता जन (नः) हम लोगों के लिये (दुवः) सेवन को (वनते) स्वीकार करता है उसका (दुवस्यत) सेवन करो उसका (विवासत) सेवन करो ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! आप लोग जैसे विद्वान् का, वैसे अग्नि का भी मेल करावें, जिससे अभीष्ट कार्य्य सिद्ध होवे ॥६॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यो गृणीषणि समिधा वोऽग्निमग्निं वः प्रियम्प्रियमतिथिमुप वनते हि यो देवेषु देवो गीर्भिर्वो वार्य्यममृतं सेवते यो हि देवेषु देवो नो दुवो वनते तं दुवस्यत तं विवासत ॥६॥

पुनर्मनुष्यैः किं कर्त्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्निमग्निम्) प्रत्यग्निम् (वः) युष्माकम् (समिधा) इन्धनैः। (दुवस्यत) परिचरत (प्रियम्प्रियम्) कमनीयं कमनीयम् (वः) युष्माकम् (अतिथिम्) (गृणीषणि) स्तोतव्ये व्यवहारे (उप) (वः) युष्मान् (गीर्भिः) वाग्भिः (अमृतम्) कारणरूपेण नाशरहितम् (विवासत) परिचरत। विवासतीति परिचरणकर्म्मा। (निघं०३.५) (देवः) द्योतमानः (देवेषु) दिव्यगुणेषु (वनते) सम्भजति (हि) (वार्य्यम्) वरणीयं व्यवहारम् (देवः) दाता (देवेषु) पितृषु विद्वत्सु (वनते) सम्भजते (हि) खलु (नः) अस्मभ्यम् (दुवः) परिचरणम् ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यूयं विद्वांसमिवाग्निं सङ्गमयत यतोऽभीष्टं कार्यं सिद्ध्येत् ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! तुम्ही विद्वानाप्रमाणे अग्नीचा मेळ घाला, ज्यामुळे इच्छित कार्य सिद्ध व्हावे. ॥ ६ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यो वीतहव्यो वा
• छन्दः - जगती

स꣡मिद्धम् अग्निं꣡ समि꣡धा गिरा꣡ गृणे
शु꣡चिम् पवाक꣡म्+ पुरो꣡ अध्वरे꣡ ध्रुव꣡म्
वि꣡प्रं हो꣡तारम् पुरुवा꣡रम् अद्रु꣡हं
कविं꣡ सुम्नइ꣡र् ईमहे जात꣡वेदसम्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

girā́ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

gr̥ṇe ← √gr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

sámiddham ← √idh- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

samídhā ← samídh- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

adhvaré ← adhvará- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

dhruvám ← dhruvá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pāvakám ← pāvaká- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

purás ← purás (invariable)
{}

śúcim ← śúci- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

adrúham ← adrúh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

hótāram ← hótar- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

puruvā́ram ← puruvā́ra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vípram ← vípra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

īmahe ← √yā- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

jātávedasam ← jātávedas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

kavím ← kaví- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sumnaíḥ ← sumná- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

सम्ऽइ॑द्धम् । अ॒ग्निम् । स॒म्ऽइधा॑ । गि॒रा । गृ॒णे॒ । शुचि॑म् । पा॒व॒कम् । पु॒रः । अ॒ध्व॒रे । ध्रु॒वम् ।
विप्र॑म् । होता॑रम् । पु॒रु॒ऽवार॑म् । अ॒द्रुह॑म् । क॒विम् । सु॒म्नैः । ई॒म॒हे॒ । जा॒तऽवे॑दसम् ॥

• samiddham ← samindh ← √indh
• [verb noun], accusative, singular
• “kindle; blaze.”

• agniṃ ← agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• samidhā ← samidh
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “firewood; kindling; fuel; fire.”

• girā ← gir
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• gṛṇe ← gṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “praise.”

• śucim ← śuci
• [noun], accusative, singular, masculine
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

• pāvakam ← pāvaka
• [noun], accusative, singular, masculine
• “pure; purifying; pure; āgneya; clear; bright; bright.”

• puro ← puras
• [adverb]
• “ahead; puras [word]; easterly; eastward; east; earlier.”

• adhvare ← adhvara
• [noun], locative, singular, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• dhruvam ← dhruva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “certain; fixed; permanent; changeless; firm; safe; resident; immovable; fixed; fixed; vital; faithful.”

• vipraṃ ← vipram ← vipra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “eloquent; stimulated; divine.”

• hotāram ← hotṛ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• puruvāram ← puru
• [noun]
• “many; much(a); very.”

• puruvāram ← vāram ← vāra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “treasure; choice.”

• adruhaṃ ← adruham ← adruh
• [noun], accusative, singular, masculine
• “friendly; benign.”

• kaviṃ ← kavim ← kavi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• sumnair ← sumnaiḥ ← sumna
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “favor; benevolence; sumna [word]; entreaty; favor.”

• īmahe ← ī ← √i
• [verb], plural, Present indikative
• “beg; solicit.”

• jātavedasam ← jātavedas
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Agni; fire.”

समिद्धं सम्यग्दीप्तम् अग्निं समिधा ससिन्धनहेतुभूतया गिरा स्तुत्या गृणे स्तौमि । यद्वा । समिधा समिद्भिर्दारुभिः समिद्धं सम्यगिद्धम् । अपि च शुचिं स्वयं शुद्धं पावकं सर्वेषां शोधकं ध्रुवं निश्चलं तमग्निम् अध्वरे यज्ञे पुरस्करोमीति शेषः । तथा विप्रं मेधाविनं होतारं देवानामाह्वातारं पुरुवारं बहुभिर्वरणीयम् अद्रुहम् अद्रोग्धारं सर्वेषामनुकूलं कविं क्रान्तदर्शिनं जातवेदसं जातानां वेदितारमग्निं सुम्नैः सुखकरैः स्तोत्रैः ईमहे संभजामहे । यद्वा द्वितीयार्थे तृतीया । सुम्नानि धनानीमहे याचामहे ॥

English translation:

“I glorify with praise the kindled Agni, pure purifying, permanent, (plural ced) before (us) at the sacrifice; let us celebrate with plural asant (hymns) the wise Agni, the invoker of the gods, the adored of many, the benevolent, the far-seeing, him who knows all that exists.”

Agni kindled with kindling wood do I hymn with a hymn—the blazing pure one in front, steadfast at the ceremony,
inspired poet, Hotar of many favors, without deceit—the sage poet we beseech with appeals for grace as Jātavedas.

This vs. begins a new tṛca, but seems like a mish-mash of the vss. that precede it. The 1st pāda, sámiddham agníṃ samídhā girā́gṛṇe, telescopes vs. 6: agním-agnim … samídhā (a), gṛṇīṣáṇi (b), gī́rbhiḥ (c). It also contains two etymological figures (sámiddham … samídhā and girā́gṛṇe). The next pāda, śúcim pāvakám puró adhvaré dhruvám, is more eclectic in its sources: śúciḥ (1c), pāvakáyā (5a), svadhvarám (4b); pāda-final dhruvám has no direct correspondent, but resonates with both dúvaḥ (pāda-final in 6e) and adrúham, which ends the next pāda (7c). The first two words of pāda c, vípraṃ hótāram have correspondents in 4c and b respectively. Only pāda d breaks significantly new ground.

Agni inflamed with fuel in my song I sing, pure, Cleanser, steadlast, set in tront at sacrifice.
Wise Jatavedas we implore with prayers for bliss the Priest, the holy Singer, bounteous, void of guile.

Den mit Brennholz entflammten Agni lobe ich mit Lobrede, den reinen, lauteren mache ich dauernd zum Vorsitzer bei dem Opfer; den beredten Opferpriester, den vielbegehrten, untrüglichen Seher, den Jatavedas bitten wir mit freundlichen Worten.

Ich preis’ mit Lied den Agni, der durch Holz entflammt, hell vor dem Opfer aufgerichtet, brennend steht; Den schätzereichen, holden Sänger, Opferer und Wesenkenner flehn mit Lied, den weisen, wir.

Огонь, зажженный дровами, я воспеваю песней,
Сверкающий, очищающий, прочно (поставленный) впереди на обряде.
Вдохновенного хотара, богатого избранными дарами, лишенного обмана,
Поэта просим мы словами, приносящими милость Джатаведаса.

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• जगती
• निषादः

फिर मनुष्यों को क्या करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (समिधा) इन्धन के समान पदार्थ से (समिद्धम्) प्रकाशित हुए (अग्निम्) अग्नि को जैसे वैसे वर्त्तमान को (अध्वरे) अहिंसारूप यज्ञ में (ध्रुवम्) बहुत विद्वानों से सत्कार किये गये (अद्रुहम्) द्रोह से रहित (जातवेदसम्) प्रकट हुई विद्या जिसकी ऐसे (विप्रम्) विद्या और विनय से बुद्धिमान् को (गिरा) वाणी से (पुरः) आगे (गृणे) स्तुति करता हूँ (कविम्) पूर्ण विद्या से युक्त को जैसे वैसे (सुम्नैः) सुखों से हम लोग (ईमहे) याचना करें, वैसे आप लोग भी याचना करो ॥७॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! आप लोग सत्य के प्रकाशक विद्वानों से विद्या की याचना करो तथा इस विद्या को प्राप्त होकर अन्यों को देओ ॥७॥

अन्वय: हे मनुष्याः ! समिधा समिद्धमग्निमिव वर्त्तमानमध्वरे ध्रुवं शुचिं पावकं होतारं पुरुवारमद्रुहं जातवेदसं विप्रं गिरा पुरो गृणे कविमिव सुम्नैर्वयमीमहे तथा यूयमपि याचध्वम् ॥७॥

पुनर्मनुष्यैः किं कर्त्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (समिद्धम्) देदीप्यमानम् (अग्निम्) (समिधा) इन्धनेनेव (गिरा) वाण्या (गृणे) (शुचिम्) पवित्रम् (पावकम्) पवित्रकर्त्तारम् (पुरः) पुरस्तात् (अध्वरे) अहिंसामये यज्ञे (ध्रुवम्) निश्चलम् (विप्रम्) विद्याविनयाभ्यां धीमन्तम् (होतारम्) (पुरुवारम्) पुरुभिर्बहुभिर्विद्वद्भिः सत्कृतम् (अद्रुहम्) द्रोहरहितम् (कविम्) पूर्णविद्यम् (सुम्नैः) सुखैः (ईमहे) याचामहे (जातवेदसम्) जातविद्यम् ॥७॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यूयं सत्यप्रकाशकेभ्यो विद्वद्भ्यो विद्यां याचध्वम्, एतां प्राप्यान्येभ्यो दत्त ॥७॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! तुम्ही सत्यवादी विद्वानांजवळ विद्येची याचना करा व विद्या प्राप्त करून इतरांना द्या. ॥ ७ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यो वीतहव्यो वा
• छन्दः - जगती

त्वां꣡ दूत꣡म् अग्ने अमृ꣡तं युगे꣡-युगे
हव्यवा꣡हं दधिरे पायु꣡म् ई꣡डियम्
देवा꣡सश् च म꣡र्तिआसश्° च जा꣡गृविं
विभुं꣡ विश्प꣡तिं न꣡मसा नि꣡ षेदिरे

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

amŕ̥tam ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dūtám ← dūtá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

yugé-yuge ← yugá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

dadhire ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

havyavā́ham ← havyavā́h- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ī́ḍyam ← ī́ḍya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pāyúm ← pāyú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)
{}

ca ← ca (invariable)
{}

devā́saḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

jā́gr̥vim ← jā́gr̥vi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mártāsaḥ ← márta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

námasā ← námas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

ní ← ní (invariable)
{}

sedire ← √sad- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

vibhúm ← vibhú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

viśpátim ← viśpáti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

त्वाम् । दू॒तम् । अ॒ग्ने॒ । अ॒मृत॑म् । यु॒गेऽयु॑गे । ह॒व्य॒ऽवाह॑म् । द॒धि॒रे॒ । पा॒युम् । ईड्य॑म् ।
दे॒वासः॑ । च॒ । मर्ता॑सः । च॒ । जागृ॑विम् । वि॒ऽभुम् । वि॒श्पति॑म् । नम॑सा । नि । से॒दि॒रे॒ ॥

• tvāṃ ← tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• dūtam ← dūta
• [noun], accusative, singular, masculine
• “messenger; emissary; dūta [word].”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• amṛtaṃ ← amṛtam ← amṛta
• [noun], accusative, singular, masculine
• “immortal; amṛta; imperishable.”

• yuge ← yuga
• [noun], locative, singular, neuter
• “Yuga; yoke; couple; coevals; generation; lustrum; two; pair; yuga [word]; Yuga; race.”

• yuge ← yuga
• [noun], locative, singular, neuter
• “Yuga; yoke; couple; coevals; generation; lustrum; two; pair; yuga [word]; Yuga; race.”

• havyavāhaṃ ← havyavāham ← havyavāha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Agni; fire; sacrificial fire.”

• dadhire ← dhā
• [verb], plural, Perfect indicative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• pāyum ← pāyu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “guard; pāyu [word]; Pāyu.”

• īḍyam ← īḍ
• [verb noun], accusative, singular
• “praise; invite; raise.”

• devāsaś ← devāsaḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• martāsaś ← martāsaḥ ← marta
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• jāgṛviṃ ← jāgṛvim ← jāgṛvi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “attentive; argus-eyed; light.”

• vibhuṃ ← vibhum ← vibhu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “mighty; abundant; big.”

• viśpatiṃ ← viśpatim ← viśpati
• [noun], accusative, singular, masculine
• “overlord; head.”

• namasā ← namas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “adoration; court; namas [word]; bow; salute.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• ṣedire ← sedire ← sad
• [verb], plural, Perfect indicative
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

हे अग्ने त्वां देवासः देवाः च मर्तासः मनुष्याः च दूतं दधिरे विदधिरे कृतवन्तः । कीदृशं त्वाम् । अमृतम् अमरणं ‘युगेयुगे काले काले तत्तद्यागानुष्ठानसमये हव्यवाहं हव्यानां हविषां वोढारं पायुं पालयितारम् ईड्यं स्तुत्यम् । अपि च त उभयविधा जागृविं जागरणशीलं विभुं व्याप्तं विश्पतिं विशां प्रजानां पालयितारं तमग्निं नमसा नमस्कारेण हविर्लक्षणान्नेन वा नि षेदिरे उपसेदिरे ॥

English translation:

“You, Agni, have gods and men in every age retained as their messenger, immortal bearer of oblations, beneficent, adorable; they have plural ced him with reverence (upon the altar), vigilant, pervading, the protector of mankind.”

You, Agni, have they established in every generation as immortal messenger, as oblation-conveyor, as protector to be reverently invoked.

Both gods and mortals set down with homage the wakeful one as their far-extending clanlord.

Men, Agni, in each age have made thee, Deathiess One, their envoy, offering-bearer, guard adorable.
With reverence Gods and mortals have established thee, the ever-watchful, omnipresent Household Lord.

Dich, den Unsterblichen, o Agni, machten sie in jedem Zeitalter zum Boten, zum Opferfahrer, den anzurufenden Schützer. Götter und Sterbliche setzten den Wachsamen als ihren mächtigen Stammesfürsten unter Verbeugung ein.

Als Boten setzten, Agni, dich unsterblichen, als Opferfahrer, werthen Hüter, allezeit Die Götter und die Menschen ein, den wachenden, den starken Fürsten setzten hin sie ehrfurchtsvoll.

Тебя, бессмертного, о Агни, они поставили вестником,
Отвозящим жертвы из поколения в поколение, защитником, достойным призывов.
И боги, и смертные усадили с поклонением
Бодрствующего могущественного господина племен.

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• विराड्जगती
• निषादः

मनुष्यों से =को किसकी उपासना करने योग्य है, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) अग्नि के सदृश स्वयं प्रकाशमान भगवन् ! (युगेयुगे) वर्ष वर्ष वा सत्ययुग आदि में जिस (हव्यवाहम्) ग्रहण करने योग्य पदार्थों को धारण करनेवाले (ईड्यम्) स्तुति करने योग्य (पायुम्) पालन करनेवाले (विश्पतिम्) मनुष्य आदि प्रजाओं के पालक (जागृविम्) सदा जागनेवाले (अमृतम्) नाश से रहित (दूतम्) दुःखों के दूर करनेवाले (विभुम्) व्यापक परमात्मा (त्वाम्) आपको (देवासः) विद्वान् (च) और योगी (मर्त्तासः) मरण धर्म्मवाले (च) भी (नमसा) सत्कार से (दधिरे) धारण और योगी (मर्त्तासः) मरण धर्म्मवाले (च) भी (नमसा) सत्कार से (दधिरे) धारण करें (नि, सेदिरे) स्थित होते हैं, उसको हम लोग धारण करें तथा उसमें स्थित होवें ॥८॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! आप लोग प्रतिदिन सर्वव्यापी, न्यायेश, दयालु, सब धन्यवादों के योग्य, परमात्मा ही की उपासना करो ॥८॥

अन्वय: हे अग्ने भगवन् ! युगेयुगे यं हव्यवाहमीड्यं पायुं विश्पतिं जागृविममृतं दूतं विभुं परमात्मानं त्वां देवासश्च मर्त्तासश्च नमसा दधिरे नि षेदिरे तं वयं दधीमहि तस्मिन्निषीदेम ॥८॥

मनुष्यैः क उपासनीय इत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वाम्) (दूतम्) यो दुःखानि दुनोति दूरीकरोति तम् (अग्ने) अग्निरिव स्वप्रकाशमान (अमृतम्) नाशरहितम् (युगेयुगे) वर्षे वर्षे सत्ययुगादौ वा (हव्यवाहम्) यो हव्यान्यादातुमर्हाणि वहति तत् (दधिरे) (पायुम्) पालकम् (ईड्यम्) स्तोतुमर्हम् (देवासः) विद्वांसः (च) योगिनः (मर्त्तासः) मरणधर्माणः (च) (जागृविम्) सदा जागरूकम् (विभुम्) व्यापकम् (विश्पतिम्) मनुष्यादिप्रजापालकम् (नमसा) (नि) (सेदिरे) निषीदन्ति ॥८॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे मनुष्या ! यूयं प्रत्यहं सर्वव्यापिनं न्यायेशं दयालुं सर्वधन्यवादार्हं परमात्मानमेवोपासीध्वम् ॥८॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो ! तुम्ही दररोज सर्वव्यापी, न्यायी, दयाळू, संपूर्ण धन्यवाद देण्यायोग्य परमात्म्याचीच उपासना करा. ॥ ८ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यो वीतहव्यो वा
• छन्दः - जगती

विभू꣡षन्न् अग्न उभ꣡याँ अ꣡नु व्रता꣡
दूतो꣡ देवा꣡नां र꣡जसी स꣡म् ईयसे
य꣡त् ते धीतिं꣡ सुमति꣡म् आवृणीम꣡हे
अ꣡ध स्मा नस् त्रिव꣡रूथः शिवो꣡ भव

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)
{}

ubháyān ← ubháya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

vibhū́ṣan ← √bhūṣ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

vratā́ ← vratá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

dūtáḥ ← dūtá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

īyase ← √i- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

rájasī ← rájas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:DU}

sám ← sám (invariable)
{}

āvr̥ṇīmáhe ← √vr̥- ~ vr̥̄- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

dhītím ← dhītí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

sumatím ← sumatí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ádha ← ádha (invariable)
{}

bhava ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

śiváḥ ← śivá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sma ← sma (invariable)
{}

trivárūthaḥ ← trivárūtha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

वि॒ऽभूष॑न् । अ॒ग्ने॒ । उ॒भया॑न् । अनु॑ । व्र॒ता । दू॒तः । दे॒वाना॑म् । रज॑सी॒ इति॑ । सम् । ई॒य॒से॒ ।
यत् । ते॒ । धी॒तिम् । सु॒ऽम॒तिम् । आ॒ऽवृ॒णी॒महे॑ । अध॑ । स्म॒ । नः॒ । त्रि॒ऽवरू॑थः । शि॒वः । भ॒व॒ ॥

• vibhūṣann ← vibhūṣan ← vibhūṣ ← √bhūṣ
• [verb noun], nominative, singular

• agna ← agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• ubhayāṃ ← ubhayān ← ubhaya
• [noun], accusative, plural, masculine
• “both(a).”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• vratā ← vrata
• [noun], accusative, plural, neuter
• “vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

• dūto ← dūtaḥ ← dūta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “messenger; emissary; dūta [word].”

• devānāṃ ← devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• rajasī ← rajas
• [noun], accusative, dual, neuter
• “powder; menorrhea; dust; Rajas; atmosphere; rajas; pollen; passion; rajas [word]; sindūra; rust; tin; impurity; dark; sky.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• īyase ← i
• [verb], singular, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• dhītiṃ ← dhītim ← dhīti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “thinking; prayer; understanding.”

• sumatim ← sumati
• [noun], accusative, singular, feminine
• “benevolence; favor; Sumati.”

• āvṛṇīmahe ← āvṛ ← √vṛ
• [verb], plural, Present indikative
• “prefer; choose.”

• ‘dha ← adha
• [adverb]
• “then; and; therefore; now.”

• smā ← sma
• [adverb]

• nas ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• trivarūthaḥ ← tri
• [noun]
• “three; tri/tisṛ [word].”

• trivarūthaḥ ← varūthaḥ ← varūtha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “defense; protective covering.”

• śivo ← śivaḥ ← śiva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “auspicious; benevolent; benign; good-hearted; dear; śiva [word]; holy; nice.”

• bhava ← bhū
• [verb], singular, Present imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

हे अग्ने उभयान उभयविधान् देवान् मनुष्यांश्च विभूषन् विशेषेण भूषयन् अलंकुर्वंस्त्वम् अनु व्रता व्रतान्यनु व्रतेषु कर्मसु यागेषु देवानां दूतः सन् रजसी द्यावापृथिव्यौ समीयसे संचरसि । देवानानेतुं द्युलोकं गच्छसि हवींषि च नेतुमिमं लोकम् । किंच यत् यस्मात् ते तुभ्यं त्वदर्थं धीति कर्म सुमतिं शोभनां स्तुतिं च आवृणीमहे वयं संभजामहे अध अतः कारणात् त्रिवरूथः त्रिस्थानस्त्वं नः अस्माकं शिवः सुखकरः भव। स्म इत्येतत् पादपूरणम् ॥

English translation:

“Showing grace, Agni, to both (gods and men), and at each sacred rite the messenger of the gods, you traverse earth and heaven; inasmuch as we offer you worship and praise, therefore do you, who are the guardian of the three (regions), be auspicious to us.”

Seeking manifestation, o Agni, following the commandments of both (men and gods) you speed between the two airy realms altogether. Since we choose for ourselves your thought as grace, so become a kindly provider of threefold defense for us.

The published translation fails to tr. dūtó devā́nām. The tr. should be emended to “… as messenger of the gods, you speed …” The lexeme ví √bhūṣ occurs only here and I.112.4 until Epic, and it is not entirely clear what it means here. “Seeking manifestation” of the published translation depends on the usage of rare ví √bhū, which can mean ‘become manifest’; an example is found (at least by my lights) in vs. 14. But it might have the less marked meaning ‘becoming conspicuous, distinguished’ or ‘becoming extended/extensive’. In any case it picks up vibhúm, which opens the last pāda of the preceding vs. Note also the polarized preverbs ví and sám at opposite ends of the hemistich.

The Pp. takes ubháyām̐as acc. pl. masc. ubháyān (so also Grassmann), but as Oldenberg suggests (ZDMG 55.313, Noten), it could be neut. pl. ubháyā with nasalization in hiatus, and a neut. pl. construed with vratā́is an attractive choice here. The phrase ubháyā(m) ̐ ánu vratā́“following both (kinds of) commandments” would of course refer to those of gods and men, who were mentioned in 8c.

Thou, Agni, ordering the works and ways of both, as envoy of the Gods traversest both the worlds.
When we lay claim to thy regard and gracious fare, be thou to us a thriceprotecting friendly guard.

Beide Teile nach den Geboten in Ordnung haltend suchst du, Agni, als Bote der Götter beide Welten auf. Wenn wir deine Aufmerksamkeit und Gunst erbitten, so sei uns dreifach schützend, freundlich!

Die beiden Stämme, Agni, schmückend nach der Pflicht, besuchst als Götterbote beide Welten du; Wenn deine Gunst, dein freundlich Sorgen wir erflehn, so sei du heilvoll, sei du dreifach schirmend uns.

Укрепляя согласно обетам, о Агни, тех и других: (богов и людей),
Как вестник богов ты посещаешь оба мира.
Раз мы выбираем твое вдохновение, благосклонность,
Будь же милостив к нам, давая тройную защиту!

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यो वीतहव्यो वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तं꣡ सुप्र꣡तीकं सुदृ꣡शं सुअ꣡ञ्चम्
अ꣡विद्वांसो विदु꣡ष्टरं सपेम
स꣡ यक्षद् वि꣡श्वा वयु꣡नानि विद्वा꣡न्
प्र꣡ हव्य꣡म् अग्नि꣡र् अमृ꣡तेषु वोचत्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
sudŕ̥śam ← sudŕ̥ś- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

suprátīkam ← suprátīka- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sváñcam ← sváñc- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ávidvāṁsaḥ ← ávidvaṁs- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sapema ← √sap- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

vidúṣṭaram ← vidúṣṭara- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vayúnāni ← vayúna- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

vidvā́n ← √vid- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

víśvā ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

yakṣat ← √yaj- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

amŕ̥teṣu ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

havyám ← havyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

prá ← prá (invariable)
{}

vocat ← √vac- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

तम् । सु॒ऽप्रती॑कम् । सु॒ऽदृश॑म् । सु॒ऽअञ्च॑म् । अवि॑द्वांसः । वि॒दुःऽत॑रम् । स॒पे॒म॒ ।
सः । य॒क्ष॒त् । विश्वा॑ । व॒युना॑नि । वि॒द्वान् । प्र । ह॒व्यम् । अ॒ग्निः । अ॒मृते॑षु । वो॒च॒त् ॥

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• supratīkaṃ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• supratīkaṃ ← pratīkam ← pratīka
• [noun], accusative, singular, masculine
• “face; surface.”

• sudṛśaṃ ← sudṛśam ← sudṛś
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fine-looking.”

• svañcam ← svañc
• [noun], accusative, singular, masculine

• avidvāṃso ← avidvāṃsaḥ ← avidvas
• [noun], nominative, plural, masculine

• viduṣṭaraṃ ← viduṣṭaram ← viduṣṭara
• [noun], accusative, singular, masculine

• sapema ← sap
• [verb], plural, Present optative

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• yakṣad ← yakṣat ← yaj
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “sacrifice; worship; worship.”

• viśvā ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• vayunāni ← vayuna
• [noun], accusative, plural, neuter
• “convention; custom; means.”

• vidvān ← vid
• [verb noun], nominative, singular
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• havyam ← havya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Havya; offering; havya [word].”

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• amṛteṣu ← amṛta
• [noun], locative, plural, masculine
• “immortal; amṛta; imperishable.”

• vocat ← vac
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “say; describe; name; tell; address; enumerate; call; state; teach; explain; say; declare; speak; define; declare; order; address; recommend; answer; deem; recite; approve; proclaim; indicate; determine; mention; designate.”

अविद्वांसः वैदुष्यरहिता अल्पमतयो वयं विदुष्टरं विद्वत्तरं सर्वज्ञं तम् अग्निं सपेम परिचरेम ॥ कीदृशम् । सुप्रतीकं शोभनाङ्गं सुदृशं शोभनद्रष्टारं स्वञ्चं सुष्ठ्वञ्चन्तं गच्छन्तम् । किंच सः तादृशः अग्निः यक्षत् देवान् यजतु । विश्वा सर्वाणि वयुनानि । ज्ञाननामैतत् । इह तु ज्ञातव्ये वर्तते ॥ ज्ञातव्यान्यर्थजातानि विद्वान् जानन् अग्निः अमृतेषु मरणरहितेषु देवेषु हव्यम् अस्मदीयं हविः प्र वोचत् प्रब्रवीतु । युष्मदर्थं हविः कल्पितं तदर्थं यूयमागच्छतेत्येवं कथयतु ॥ ॥ १८ ॥

English translation:

“We of little wisdom adore the most wise Agni, the well-formed, the well-looking the graceful-moving; may Agni, who knows all things that are to be known offer the sacrifice; may he announce the oblation to the immortals.”

Him, of lovely countenance, of lovely appearance, of lovely outlook, might we, who do not know, serve as the one who knows better. He will perform sacrifice, knowing all the patterns; Agni will proclaim our oblation among the immortals.

This vs. is rhetorically pleasing, though unremarkable in content. It opens with three cmpds with su- as first member, all in the realm of appearance (at least as I interpret the sequence) suprátīkaṃ suḍṛ́śaṃ s(u)váñcam. The next pāda juxtaposes a negated form of the pf. part. of √vid with a comparative built to the same stem (though different allomorph), ávidvāṃso vidúṣṭaram, picked up by a third form to this participle, vidvā́n, at the end of the next pāda – which itself participates in an alliterative sequence víśvā vayúnāni vidvā́n.

svàñc- of course patterns and inflects with the -añc- stems, generally built to preverbs/adverbs in the meaning of ‘directed’ (e.g., údañc- ‘directed upward’), and in 2 of its 6 occurrences (IV.6.9, VII.56.16) the context favors the sense ‘welldirected’ (VI.58.4 is unclear). But here, as well as in similar adjectival sequences in VII.10.3 and in IX.73.7, it appears with words referring to seeing or appearance, and I suggest that this usage preserves a semantic relic of the ‘eye’ word (*h3eku̯ ) that, according to most, is one contributor to the blend that produces the hybrid suffix - añc- (see, e.g., AiG III.230). I therefore render it in these contexts as ‘of lovely outlook’ (contra Geldner’s ‘schön von … Bewegung’). Renou’s ‘de belle allure’ avoids the directional sense and may reflect an analysis similar to mine, but he does not comment. A zero-grade of the ‘eye’ word is also buried in prátīka-, also found in our sequence (suprátīka-), and in ánīka, which contributes svanīka- in 16a (for both see EWA s.vv.).

Although pāda-final vidvā́n is generally used absolutely, here it must take an object, vayúnāni.

The clear s-aor. subj. yakṣat in c invites a subjunctive reading of vocat in the next pāda, though it is of course injunctive. Nonetheless, modal readings are quite common for this stem.

Him fair of face, rapid, and fair to look on, him very wise may we who know not follow.
Let him who knows all rules invite for worship, Agru announce our offering to the Immortals.

Ihn, der schön von Erscheinung, von Anblick und Bewegung, wollen wir Unkundige den Kundigeren in Ehren halten. Er soll opfern, der alle Wege kennt, Agni soll den Unsterblichen das Opfer ansagen.

Der schön von Antlitz, lieblich und gewandt ist, den weisen lasst uns thörichte verehren; Er, jedes Kunstwerk kennend, möge opfern, den Göttern Agni unser Opfer künden.

Его, прекрасного ликом, прекрасного видом, прекрасного движениями,
Мы, незнающие, знатока хотим почтить.
Да приносит он жертвы, зная все вехи (обрядов)!
Да провозгласит Агни (наше) возлияние среди бессмертных!

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसका ज्ञान और उपासना आवश्यक है, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (अविद्वांसः) विद्या से रहित जन (तम्) उस (सुप्रतीकम्) सुन्दर कर्म्म किये जिसने तथा (सुदृशम्) योगाभ्यास से देखने योग्य वा उत्तम प्रकार दिखाने और (स्वञ्चम्) अच्छे प्रकार जानने वा प्राप्त करानेवाले (विदुष्टरम्) अत्यन्त विद्वान् ईश्वर को नहीं विशेष करके जानते और न उपासना करते हैं, उनको हम लोग (सपेम) शाप देते हैं और जो (विद्वान्) प्रकट विद्याओं से युक्त (अग्निः) अग्नि के समान स्वयंप्रकाशित हुआ (विश्वा) सम्पूर्ण (वयुनानि) प्रज्ञानों और (अमृतेषु) नाशरहित कारण जीवों में (हव्यम्) देने योग्य विज्ञान को (प्र, वोचत्) अत्यन्त कहता है (सः) वह हम लोगों को (यक्षत्) प्राप्त करावे ॥१०॥

भावार्थभाषाः - जो परमात्मा को नहीं जानते और उसकी आज्ञा के अनुकूल आचरण नहीं करते हैं, उनको धिक् है धिक् है और जो उसकी उपासना करते हैं, वे धन्य हैं। और जो हम लोगों के लिये वेदद्वारा सम्पूर्ण विज्ञानों का उपदेश देता है, उसी की हम सब लोग उपासना करें ॥१०॥

अन्वय: हे मनुष्या ! येऽविद्वांसस्तं सुप्रतीकं सुदृशं स्वञ्चं विदुष्टरं न विजानन्ति नोपासन्ते तान् वयं सपेम। यो विद्वानग्निर्विश्वा वयुनान्यमृतेषु हव्यञ्च प्र वोचत् सोऽस्मान् यक्षत् ॥१०॥

पुनस्तज्ज्ञानोपासने आवश्यके भवत इत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (तम्) (सुप्रतीकम्) शोभनानि प्रतीकानि कृतानि येन तम् (सुदृशम्) योगाभ्यासेन द्रष्टुं योग्यं सुष्ठु दर्शकं वा (स्वञ्चम्) यः सुष्ठ्वञ्चति जानाति प्रापयति वा तम् (अविद्वांसः) (विदुष्टरम्) अतिशयितमीश्वरम् (सपेम) आक्रुश्येम (सः) (यक्षत्) सङ्गमयेत् (विश्वा) सर्वाणि (वयुनानि) प्रज्ञानानि (विद्वान्) आविर्विद्यः (प्र) (हव्यम्) दातुमर्हं विज्ञानम् (अग्निः) अग्निरिव प्रकाशमानः (अमृतेषु) नाशरहितेषु कारणजीवेषु (वोचत्) वक्ति ॥१०॥

भावार्थभाषाः - ये परमात्मानं नो जानन्ति तदाज्ञानुकूलं नाचरन्ति तान् धिग्धिग्ये च तमुपासते ते धन्याः। योऽस्मान् वेदद्वारा सर्वाणि विज्ञानान्युपदिशति तमेव वयं सर्व उपासीमहि ॥१०॥

भावार्थभाषाः - जे परमेश्वराला जाणत नाहीत व त्याच्या आज्ञेनुसार वागत नाहीत त्यांचा धिक्कार असो व जे त्याची उपासना करतात ते धन्य होत. जो आम्हाला वेदाद्वारे संपूर्ण विज्ञानाचा उपदेश देतो त्याचीच आम्ही सर्वांनी उपासना करावी. ॥ १० ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यो वीतहव्यो वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

त꣡म् अग्ने पासि उत꣡ त꣡म् पिपर्षि
य꣡स् त आ꣡नट् कव꣡ये शूर धीति꣡म्
यज्ञ꣡स्य वा नि꣡शितिं वो꣡दितिं वा
त꣡म् इ꣡त् पृणक्षि श꣡वसोत꣡ राया꣡

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

pāsi ← √pā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

piparṣi ← √pr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)
{}

ā́naṭ ← √naś- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

dhītím ← dhītí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

kaváye ← kaví- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

śūra ← śū́ra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

níśitim ← níśiti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

úditim ← úditi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

vā ← vā (invariable)
{}

vā ← vā (invariable)
{}

vā ← vā (invariable)
{}

yajñásya ← yajñá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ít ← ít (invariable)
{}

pr̥ṇakṣi ← √pr̥c- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

rāyā́ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

śávasā ← śávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)
{}

तम् । अ॒ग्ने॒ । पा॒सि॒ । उ॒त । तम् । पि॒प॒र्षि॒ । यः । ते॒ । आन॑ट् । क॒वये॑ । शू॒र॒ । धी॒तिम् ।
य॒ज्ञस्य॑ । वा॒ । निऽशि॑तिम् । वा॒ । उत्ऽइ॑तिम् । वा॒ । तम् । इत् । पृ॒ण॒क्षि॒ । शव॑सा । उ॒त । रा॒या ॥

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• pāsy ← pāsi ← pā
• [verb], singular, Present indikative
• “protect; govern.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• piparṣi ← pṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “protect; promote; rescue; help.”

• yas ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• ta ← te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• ānaṭ ← naś
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “reach; achieve; enter (a state); reach.”

• kavaye ← kavi
• [noun], dative, singular, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• śūra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “hero; cock; śūra; Śūra; Vatica robusta; Plumbago zeylanica; warrior; hero; attacker; lentil; wild boar; lion; dog.”

• dhītim ← dhīti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “thinking; prayer; understanding.”

• yajñasya ← yajña
• [noun], genitive, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• niśitiṃ ← niśitim ← niśiti
• [noun], accusative, singular, feminine

• voditiṃ ← vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• voditiṃ ← uditim ← uditi
• [noun], accusative, singular, feminine
• “rise.”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• it ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• pṛṇakṣi ← pṛc
• [verb], singular, Present indikative
• “mix; unite.”

• śavasota ← śavasā ← śavas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “strength; power; superiority.”

• śavasota ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• rāyā ← rai
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

हे अग्ने तं पुरुषं पासि रक्षसि । उत अपि च तं पिपर्षि कामैः पूरयसि । यः पुरुषो हे शूर शौर्यवन्नग्ने कवये क्रान्तदर्शनाय ते तुभ्यं त्वदर्थं धीतिं कर्म स्तुतिं वा आनट् प्राप्नोति । यद्वा । ‘ क्रियाग्रहणं कर्तव्यम् ’ इति कर्मणः संप्रदानत्वाच्चतुर्थी । कविं त्वां धीतिमानट् प्रापयति । तं पासीत्यन्वयः । अपि च यज्ञस्य यागस्य वा तत्साधनभूतस्य हविषो वा निशितिं वा ।निशितिः संस्कारः । तं वा उदितिम् उद्गमनं वा आनट् प्रापयति तमित् तमेव शवसा बलेन पृणक्षि पूरयसि । उत अपि च राया धनेन पूरयसि ॥

English translation:

“You cherish, you protect, Agni, that may who offers worship, hero, to you, the far-seeing; you reward with strength and with riches him (who undertakes) the instrumental tution, (who effects) the accomplishments of the sacrifice.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Who effects: yañasya vā niśitim vā uditim vā: saṃskāra, perfection, accomplishment; udgamanam, going up or over, perhaps, finishing

Him, o Agni, do you protect and him do you rescue, who has achieved an insightful thought for you, the sage poet, o champion,
or (who has achieved) the “whetting” of the sacrifice, or its (proper) outcome. Just him do you imbue with power and with wealth.

This vs. is unusually conjunction-heavy, with utá in pāda a (conjoining clauses) and in d (conjoining nouns), and vā 3x in c. In fact there at first appear to be more vā’s than there are constituents to conjoin: yajñásya vā níśitiṃ vā-úditiṃ vā.

However, Klein (DGRV II.195) plausibly explains the first vā as sentential (I would prefer the term ‘clausal’ in this case), connecting pāda b with its relative clause yáḥ …

ā́naṭ … with its continuation in pāda c. The other two vā’s are subclausal, conjoining the two -ti-stem action noun phrases, níśitiṃ vā-úditiṃ vā, both of which govern the gen. yajñásya, the constituency being interrupted by the clausal vā in Wackernagel’s position.

In c I assume that the verb is a gapped repetition of ā́naṭ. Klein tr. the skeleton of bc as “who has attained … or (has brought about) …,” so I assume he thinks c has a different underlying verb from b. But the full VP níśitim … ā́naṭ in nearby VI.13.4, as well as VI.2.5 níśitim … naśat also in this Agni cycle, establish this as a ritual idiom.

Note the complementary preverbs ní ‘down’ and úd ‘up’ in the conjoined níśitim … úditim. The latter word is not otherwise used as a ritual term; in all its other occurrences it is a loc. and refers to the rising of the sun. Here it seems to refer to the outcome or the progress of the sacrifice, though it could be more narrowly used for the “rising up” of the fire when it is kindled. This is probably the better interpr. because in 2 of the 4 occurrences of níśiti-, VI.2.5 and VIII.19.14, it is implicitly use of the fire.

Him, Agni, thou deliverest and savest who brings him prayer to thee the Wise, O Hero,
The end of sacrifice or its inception; yea, thou endowest him with power and riches.

Agni! Du schützest und führest den aus der Not, der dir, dem Seher, o Held, eine Dichtung fertig gebracht hat oder den Anreiz oder guten Ausgang des Opfers, den erfüllst du mit Macht und Reichtum.

Den schirmst du Agni, sicher ihn geleitend, wer dir, dem Seher, Andacht weiht, o starker; Des Opfers Anbruch oder Schluss herbeiführt, den auch erfüllst mit Kraft du und mit Reichthum.

Ты, о Агни, охраняешь того, а также его спасаешь,
Кто добился успеха в произведении для тебя, поэта, о герой,
Или (в) раздувании (пламени) жертвы, или в исходе (жертвы).
Это его ты наполняешь силой, а также богатством.

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (शूर) भयरहित दुष्ट दोषों के विनाश करने और (अग्ने) अविद्यारूप अन्धकार के नाश करनेवाले (यः) जो (ते) आपकी आज्ञा को (आनट्) व्याप्त होता है उस (कवये) विद्वान् के लिये (धीतिम्) धारणा को देते हो (तम्) उसकी (पासि) रक्षा करते हो (उत) और (तम्) उसकी (पिपर्षि) पालना करते वा श्रेष्ठ गुणों से पूरित करते हो (वा) वा (यज्ञस्य) यज्ञ की (निशितिम्) अत्यन्त तीक्ष्णता का वा (उदितिम्) उदय का (वा) वा (पृणक्षि) सम्बन्ध करते हो (तम्) उसका (वा) वा (शवसा) बल से (उत) और (राया) धन से भी सम्बन्ध करते हो वह (इत्) ही आप उपासना करने योग्य हैं ॥११॥

भावार्थभाषाः - जो सत्यभाव से जगदीश्वर की उपासना करते हैं, उनकी ईश्वर सब प्रकार से रक्षा कर धर्म्मयुक्त गुण, कर्म और स्वभावों में प्रेरणा कर तथा शरीर और आत्मा का बल अच्छे प्रकार देकर मोक्ष को प्राप्त कराता है ॥११॥

अन्वय: हे शूराग्ने ! यस्त आज्ञामानट् तस्मै कवये धीतिं ददासि तं पास्युत तं पिपर्षि वा यज्ञस्य निशितिम् [उदितिम्] वा पृणक्षि तं वा शवसोत राया सह पृणक्षि स इद्भवानुपास्योऽस्ति ॥११॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (तम्) (अग्ने) अविद्यान्धकारविनाशक (पासि) रक्षसि (उत) अपि (तम्) (पिपर्षि) पालयसि सद्गुणैः पूरयसि वा (यः) (ते) तव (आनट्) व्याप्नोति (कवये) विदुषे (शूर) निर्भय दुष्टदोषविनाशक (धीतिम्) धारणाम् (यज्ञस्य) (वा) (निशितिम्) नितरां तीक्ष्णताम् (वा) (उदितिम्) उदयम् (वा) (तम्) (इत्) एव (पृणक्षि) सम्बध्नासि (शवसा) बलेन (उत) अपि (राया) धनेन ॥११॥

भावार्थभाषाः - ये सत्यभावेन जगदीश्वरमुपासते तानीश्वरः सर्वतः संरक्ष्य धर्म्यगुणकर्म्मस्वभावेषु प्रेरयित्वा शरीरात्मबलं प्रदाय मोक्षं नयति ॥११॥

भावार्थभाषाः - जे सत्यभावनेने जगदीश्वराची उपासना करतात, ईश्वर त्यांचे सर्व प्रकारे रक्षण करून धर्मयुक्त गुण, कर्म, स्वभावात प्रेरणा देतो. शरीर व आत्म्याचे बल चांगल्या प्रकारे वाढवून मोक्ष प्राप्त करवितो. ॥ ११ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यो वीतहव्यो वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तुव꣡म् अग्ने वनुष्यतो꣡ नि꣡ पाहि
तुव꣡म् उ नः सहसावन्न् अवद्या꣡त्
सं꣡ त्वा ध्वस्मन्व꣡द् अभि꣡ एतु पा꣡थः
सं꣡ रयि꣡ स्पृहया꣡यियः सहस्री꣡

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ní ← ní (invariable)
{}

pāhi ← √pā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

vanuṣyatáḥ ← √vanuṣ(y)- (root)
{case:ABL, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

avadyā́t ← avadyá- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sahasāvan ← sahasāvan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

u ← u (invariable)
{}

abhí ← abhí (invariable)
{}

dhvasmanvát ← dhvasmanvánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

etu ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

pā́thaḥ ← pā́thas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sám ← sám (invariable)
{}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

rayíḥ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sahasrī́ ← sahasrín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sám ← sám (invariable)
{}

spr̥hayā́yyaḥ ← spr̥hayā́yya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

त्वम् । अ॒ग्ने॒ । व॒नु॒ष्य॒तः । नि । पा॒हि॒ । त्वम् । ऊं॒ इति॑ । नः॒ । स॒ह॒सा॒ऽव॒न् । अ॒व॒द्यात् ।
सम् । त्वा॒ । ध्व॒स्म॒न्ऽवत् । अ॒भि । ए॒तु॒ । पाथः॑ । सम् । र॒यिः । स्पृ॒ह॒याय्यः॑ । स॒ह॒स्री ॥

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• vanuṣyato ← vanuṣyataḥ ← vanuṣy
• [verb noun], ablative, singular

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• pāhi ← pā
• [verb], singular, Present imperative
• “protect; govern.”

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• sahasāvann ← sahasāvan ← sahasāvat
• [noun], vocative, singular, masculine
• “mighty.”

• avadyāt ← avadya
• [noun], ablative, singular, neuter
• “shame; censure; blame.”

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• dhvasmanvad ← dhvasmanvat
• [noun], nominative, singular, neuter

• abhy ← abhī ← abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• etu ← i
• [verb], singular, Present imperative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• pāthaḥ ← pātha
• [noun], nominative, singular, masculine

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• rayi
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “wealth; property.”

• spṛhayāyyaḥ ← spṛhayāyya
• [noun], nominative, singular, masculine

• sahasrī ← sahasrin
• [noun], nominative, singular, masculine
• “thousandfold.”

हे अग्ने त्वं वनुष्यतः हिंसकाच्छत्रोः नि नितरामस्मान्रक्ष। हे सहसावन् बलवन्नग्ने त्वमु त्वमेव नः अस्मान् अवद्यात् पापात् निपाहि। त्वा त्वां ध्वस्मन्वत् ध्वंसनवत् ध्वस्तदोषं पाथः हविर्लक्षणमस्माभिर्दत्तमन्नं सम् अभ्येतु सम्यगभिगच्छतु । स्पृहयाय्यः स्पृहणीयः सहस्री सहस्रसंख्यायुक्तः रयिः त्वया दत्तं धनं सम्यगभिगच्छतु ॥

English translation:

“Protect us, Agni, from the malignant, preserve us, mighty one, from wickedness; may the offering come to you free from defects; may desirable riches, by your sands, (reach us).”

You, Agni—protect (us) from the rapacious one, and you, mighty one— (protect) us from reproach.
Let the smoke-enwrapped (oblation) come entirely to you, to the fold (of the gods); let thousandfold desirable wealth (come)
entirely.

The problematic pāda here is c. The initial sám in both c and d and the fact that d otherwise contains only a phrase in the nominative invite us to assume that c and d have the same structure and that we should supply the verb abhy ètu from c for d, as well as, quite possibly, tvā. But though the NP in d, “thousandfold desirable wealth,” is something we would quite naturally invite to “come to you entirely,” the general assumption is that dhvasmanvát, whether it modifies pā́thaḥ ‘fold’ (Grassmann, Renou) or not (Oldenberg, Geldner), refers to something undesirable – e.g., Oldenberg’s (ZDMG 55.313) tentative “was voll von Zerfall [decay] ist.” It is therefore uncomfortable to invite it to come anywhere near Agni or us. Certainly both occurrences of its base dhvasmán- (IV.6.6, VIII.66.15) are in fact in negative contexts. But the substance itself, smoke, is semantically neutral, and in this ritual context something ‘possessing smoke’ can be positive: the oblation as it is poured into the fire will be surrounded by smoke, and, by one model of the sacrifice, it will go to the gods in Agni’s smoke as that smoke rises to heaven. I therefore supply havyám here (found in this tṛca in 10d), and take tvā and pā́thaḥ as two sequential accusatives of goal. Agni is the first destination of the smoke-wrapped oblation, which must be poured into the fire, but it then goes to “the fold (of the gods)” for their consumption – devā́nām is a standard dependent gen. with pā́thaḥ (esp. in Āprī hymns, II.3.9, III.8.9, etc.).

Guard us from him who would assail us, Agni; preserve us, O thou Victor, from dishonour.
Here let the place of darkening come upon thee: may wealth be ours, desirable in thousands.

Schütze du, Agni, vor dem Neider, du uns vor Tadel, du Gewaltiger! Alles, was einen Beschmutzer hat, soll insgesamt bei dir Zuflucht finden, bei dir kommt begehrenswerter, tausendfältiger Reichtum zusammen.

Du schirm uns, Agni, vor dem händelsücht’gen und vor Verleumdung uns, o kraftbegabter; Es dring mit dir dein rauchumhüllter Gang vor und tausendfacher, vielbegehrter Reichthum.

Ты, о Агни, оберегай (нас) от завистника,
Ты, о владеющий силой, нас от бесчестья!
Пусть соберется вокруг тебя застилающий дым вокруг (твоего) места,
Пусть со(берется) тысячное богатство, вызывающее зависть!

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

फिर ईश्वर किस निमित्त उपासना करने योग्य है, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सहसावन्) अत्यन्त बलयुक्त (अग्ने) श्रेष्ठ गुणों के देनेवाले (त्वम्) आप (वनुष्यतः) याचना करते हुए (नः) हम लोगों की (अवद्यात्) निन्द्य आचरण से (त्वम्) आप (नि, पाहि) नित्य रक्षा करिये और जो (स्पृहयाय्यः) स्पृहा कराने योग्य (सहस्री) सम्पूर्ण सुख जिसमें वह (रयिः) धन और जो (ध्वस्मन्वत्) नाशवाला (पाथः) अन्न आदि हम लोगों को (सम्, अभि, एतु) उत्तम प्रकार प्राप्त हो, उससे युक्त हम लोग (उ) भी (त्वा) आपको (सम्) अच्छे प्रकार उपासना करें ॥१२॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो धर्म्म से याचना किया गया जगदीश्वर अधर्म के आचरण से अलग करके धर्म्म को प्राप्त कराता है और जो अनित्य सुखको भी देता है, उसी को रक्षक, सब ऐश्वर्य्य देनेवाला तथा इष्ट देव जानो ॥१२॥

अन्वय: हे सहसावन्नग्ने ! त्वं वनुष्यतो नोऽस्मानवद्यात्त्वं नि पाहि यः स्पृहयाय्यः सहस्री रयिर्यद्ध्वस्मन्वत् पाथश्चाऽस्मान्त्समभ्येतु तद्वन्तो वयमु त्वा त्वां समुपास्महि ॥१२॥

पुनरीश्वरः किमर्थमुपासनीय इत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) (अग्ने) शुभगुणप्रदातः (वनुष्यतः) याचमानान् (नि) (पाहि) नित्यं रक्ष (त्वम्) (उ) (नः) अस्मान् (सहसावन्) अमितबलयुक्त (अवद्यात्) निन्द्याचरणात् (सम्) (त्वा) त्वाम् (ध्वस्मन्वत्) ध्वंसवन् (अभि) (एतु) प्राप्नोतु (पाथः) अन्नादिकम् (सम्) (रयिः) श्रीः (स्पृहयाय्यः) (सहस्री) सहस्रं सर्वं सुखमस्मिन्निति सः ॥१२॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यो धर्मेण याचितो जगदीश्वरोऽधर्म्माचरणात् पृथक्कृत्य धर्मं प्रापयति यो ह्यनित्यमपि सुखं प्रयच्छति तमेव रक्षकं सर्वैश्वर्य्यप्रदमिष्टदेवं विजानीत ॥१२॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! ज्याची धर्मपूर्वक याचना केली जाते असा परमेश्वर अधर्माचरणापासून पृथक करून धर्म प्राप्त करवितो व जो अनित्य सुखही देतो त्यालाच रक्षक व ऐश्वर्यदाता इष्ट देव जाणा. ॥ १२ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यो वीतहव्यो वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अग्नि꣡र् हो꣡ता गृह꣡पतिः स꣡ रा꣡जा
वि꣡श्वा वेद ज꣡निमा जात꣡वेदाः
देवा꣡ना᳐म् उत꣡ यो꣡ म꣡र्तियानां
य꣡जिष्ठः स꣡ प्र꣡ यजताम् ऋता꣡वा

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

gr̥hápatiḥ ← gr̥hápati- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rā́jā ← rā́jan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jánima ← jániman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

jātávedāḥ ← jātávedas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

veda ← √vid- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

víśvā ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

mártyānām ← mártya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

utá ← utá (invariable)
{}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)
{}

r̥tā́vā ← ŕ̥tāvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yajatām ← √yaj- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

yájiṣṭhaḥ ← yájiṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

अ॒ग्निः । होता॑ । गृ॒हऽप॑तिः । सः । राजा॑ । विश्वा॑ । वे॒द॒ । जनि॑म । जा॒तऽवे॑दाः ।
दे॒वाना॑म् । उ॒त । यः । मर्त्या॑नाम् । यजि॑ष्ठः । सः । प्र । य॒ज॒ता॒म् । ऋ॒तऽवा॑ ॥

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• gṛhapatiḥ ← gṛhapati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “gṛhapati [word]; Gṛhastha.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• rājā ← rājan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• viśvā ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• veda ← vid
• [verb], singular, Perfect indicative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• janimā ← janiman
• [noun], accusative, plural, neuter
• “birth; offspring; origin; kind; being.”

• jātavedāḥ ← jātavedas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Agni; fire.”

• devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• martyānāṃ ← martyānām ← martya
• [noun], genitive, plural, masculine
• “man; people; martya [word]; Earth.”

• yajiṣṭhaḥ ← yajiṣṭha
• [noun], nominative, singular, masculine

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• yajatām ← yaj
• [verb], singular, Present imperative
• “sacrifice; worship; worship.”

• ṛtāvā ← ṛtāvan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “law-abiding; faithful; righteous.”

होता देवानामाह्वाता राजा राजमानः सः अग्निः गृहपतिः गृहाणां पतिरधिपतिर्भवति । तथा विश्वा विश्वानि सर्वाणि जनिम जन्मानि जन्मवन्ति भूतजातानि जातवेदाः जातप्रज्ञः सन् वेद वेत्ति जानाति । यः अग्निः देवानाम् इन्द्रादीनाम् उत अपि च मर्त्यानां मनुष्याणां च मध्ये यजिष्ठः अतिशयेन यष्टा भवति ऋतावा । ऋतं सत्यं यज्ञो वा । तद्वान् सः अग्निः प्र यजतां प्रकर्षेण देवान् यजतु ॥

English translation:

“Agni, is the invoker of the gods, the lord of the house, the ruler, who knows all that is, knows all existing beings; he is the mos assiduous worshipper among gods or men; let him who is observant of truth offer worship.”

Agni is the Hotar, the houselord; he is the king. He knows all the creatures, as Jātavedas.
He who is of gods and of mortals the best sacrificer, let him, the truthful one, set the sacrifice in motion.

Pāda b is nicely configured: víśvā veda jánimā jātávedāḥ. The first two and the last two words alliterate. The final word, the epithet jātávedas-, is immediately preceded by two independent words etymologically related to its two members (in reverse order): veda to -vedāḥ, jánimā to jātá-. (Of course, -vedas- may ultimately derive from √vid ‘find, possess’, but at least folk-etymologically it belongs with √vid ‘know’.) And víśvā veda evokes the cmpd viśvá-vedas-, a parallel formation to jātávedas-. Nothing profound here, but a pleasing way to deploy four words.

Agni, the Priest, is King, Lord of the homestead, he, Jatayedas, knows all generations.
Most skilful worshipper mid Gods and mortals, may he begin the sacrifice, the Holy.

Agni ist der Hotri, der Hausherr, er der König. Als Jatavedas kennt er alle Geschlechter; der unter Göttern und Menschen der beste Opferer ist, er soll ordungsgemäß opfern.

Agni ist Priester, Hausgebieter, König; der Wesenkenner kennet alle Wesen; Der unter Göttern, und der unter Menschen am besten opfert, opfre nun, der heil’ge.

Агни – хотар, хозяин дома, он царь.
Он знает все рождения (как) Джатаведас.
Тот, кто среди богов, а также среди людей
Лучший жертвователь, пусть принесет он жертву, соблюдая закон!

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वानो ! (यः) जो (गृहपतिः) गृह का पालक जैसे वैसे ब्रह्माण्ड का प्रबन्ध करने (होता) धारण करने तथा (जातवेदाः) प्रकट हुए पदार्थों को जाननेवाला और सब का (राजा) न्याय करने तथा (ऋतावा) सत्य और असत्य का विभाग करने (यजिष्ठः) अतिशय यज्ञ करने वा पदार्थों का मेल करनेवाला (अग्निः) सब का प्रकाशक (देवानाम्) दिव्य पदार्थों वा विद्वानों के मध्य में (उत) (मर्त्यानाम्) मनुष्यों के (विश्वा) सम्पूर्ण (जनिमा) जन्मों को (वेद) जानता है (सः) वह हम लोगों को (प्र, यजताम्) अत्यन्त प्राप्त करावे (सः) वह हम लोगों का राजा होवे, ऐसा हम लोग निश्चय करते हैं, वैसे आप लोग भी जानो ॥१३॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो सम्पूर्ण जगत् और जीवों के कर्म्मों को जानकर फलों को देता है, वही सत्य राजा है, ऐसा जानना चाहिये ॥१३॥

अन्वय: हे विद्वांसो ! यो गृहपतिरिव होता जातवेदाः सर्वस्य राजा ऋतावा यजिष्ठोऽग्निर्देवानामुत मर्त्यानां विश्वा जनिमा वेद सोऽस्मान् प्र यजतां सोऽस्माकं राजास्त्विति वयं निश्चिनुमस्तथा यूयमप्यवगच्छत ॥१३॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्निः) सर्वप्रकाशकः (होता) धर्त्ता (गृहपतिः) गृहस्य पालक इव ब्रह्माण्डस्य प्रबन्धकर्त्ता (सः) (राजा) सर्वेषां न्यायकर्त्ता (विश्वा) सर्वाणि (वेद) जानाति (जनिमा) जन्मानि (जातवेदाः) यो जातान्त्सर्वान् वेत्ति सः (देवानाम्) दिव्यानां पदार्थानां विदुषां वा मध्ये (उत) अपि (यः) (मर्त्यानाम्) सङ्गमयतु (ऋतावा) सत्यासत्ययोर्विभाजकः ॥१३॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! योऽखिलस्य जगतो जीवानां च कर्म्माणि विदित्वा फलानि प्रयच्छति स एव सत्यो राजास्तीति वेदितव्यम् ॥१३॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! जो संपूर्ण जग व जीवांचे कर्म जाणून फळ देतो तोच खरा राजा आहे, हे जाणले पाहिजे. ॥ १३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यो वीतहव्यो वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ꣡ग्ने य꣡द् अद्य꣡ विशो꣡ अध्वरस्य होतः
प꣡वाकशोचे वे꣡ष् टुवं꣡ हि꣡ य꣡ज्वा
ऋता꣡ यजासि महिना꣡ वि꣡ य꣡द् भू꣡र्
हव्या꣡ वह यविष्ठ या꣡ ते अद्य꣡

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
adhvarasya ← adhvará- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

adyá ← adyá (invariable)
{}

ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

hotar ← hótar- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

viśáḥ ← víś- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

hí ← hí (invariable)
{}

pā́vakaśoce ← pāvakáśocis- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

véḥ ← √vī- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

yájvā ← yájvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhū́ḥ ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

mahinā́ ← mahimán- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

r̥tā́ ← r̥tá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

ví ← ví (invariable)
{}

yajāsi ← √yaj- (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

adyá ← adyá (invariable)
{}

havyā́ ← havyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vaha ← √vah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

yā́ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

yaviṣṭha ← yáviṣṭha- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

अग्ने॑ । यत् । अ॒द्य । वि॒शः । अ॒ध्व॒र॒स्य॒ । हो॒त॒रिति॑ । पाव॑कऽशोचे । वेः । त्वम् । हि । यज्वा॑ ।
ऋ॒ता । य॒जा॒सि॒ । म॒हि॒ना । वि । यत् । भूः । ह॒व्या । व॒ह॒ । य॒वि॒ष्ठ॒ । या । ते॒ । अ॒द्य ॥

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• viśo ← viśaḥ ← viś
• [noun], genitive, singular, feminine
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

• adhvarasya ← adhvara
• [noun], genitive, singular, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• hotaḥ ← hotar ← hotṛ
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• pāvakaśoce ← pāvaka
• [noun]
• “pure; purifying; pure; āgneya; clear; bright; bright.”

• pāvakaśoce ← śoce ← śoci
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire.”

• veṣ ← veḥ ← vī
• [verb], singular, Present injunctive
• “approach; ask; desire; go; drive.”

• ṭvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• yajvā ← yajvan
• [noun], nominative, singular, masculine

• ṛtā ← ṛta
• [noun], accusative, plural, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• yajāsi ← yaj
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “sacrifice; worship; worship.”

• mahinā ← mahina
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “greatness; enormousness.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• bhūr ← bhūḥ ← bhū
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• havyā ← havya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Havya; offering; havya [word].”

• vaha ← vah
• [verb], singular, Present imperative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• yaviṣṭha
• [noun], vocative, singular, masculine
• “youngest.”

• yā ← yad
• [noun], nominative, plural, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

हे अध्वरस्य होतः यज्ञस्य निष्पादक पावकशोचे शोधकदीप्ते एवंभूत हे अग्ने अद्य अस्मिन् काले विशः मनुष्यस्य यजमानस्य यत् कर्तव्यं तत् वेः कामयस्व । हि यस्मात् त्वं यज्वा देवानां यष्टा भवसि तस्मात् ऋता ऋते यज्ञे यजासि देवान् यज । अपि च महिना महिम्ना स्वमाहात्म्येन यत् यस्मात् वि भूः विभवसि व्याप्तो भवसि अतः कारणात् हे यविष्ठ युवतमाग्ने ते तुभ्यं त्वदर्थम् अद्य इदानीं या यानि हव्यानि जुहुमस्तानि हव्या हव्यानि हवींषि वह । स्वकीयां स्विष्टकृदाख्यां तनुं प्रापय ॥

English translation:

“Agni, minister of the sacrifice, bright wiht purifying lustre, approve of that (worship) which is this day celebrated by the instrumental tutor of the rite; you verily are the sacrificer, therefore address the worship (to the gods); and since by your greatness you are all-pervading, therefore, youngest (of the gods), accept the oblations which are today (presented) to you.”

O Agni, pure-flamed Hotar of the ceremony, when today you pursue (the oblations) of the clan—for you are the sacrificer—
you will offer true (hymns?) as sacrifice when you have become manifest in your greatness. O youngest one, convey the oblations that are yours today.

The first pāda is a 13-syllable Triṣṭubh; as Oldenberg notes (ZDMG 55.313 and Noten), it would be possible to delete init. ágne without affecting sense, but on the other hand it is difficult to see why it would have been secondarily appended.

In pāda a it is unclear how to construe viśáḥ. Note first that by accent it must be abl./gen. sg., not acc. pl. (víśaḥ). Geldner (see n. 14ab) takes it as a second gen. with following voc. hotaḥ, but in that case we would expect viśáḥ to lose its accent in the voc. phrase (as adhvaryasya has), and, further, viśó hótar- is not a standard title, as far as I can find. It might be possible to supply *páti- “(lord) of the clan,” matching gṛhápatiḥ in the previous vs. (13a), next to hótā; cf. viśpátiḥ in 8d. However, I think the most likely solution is similar to the one also proposed for 1c – to supply havyám as the object of véḥ in b (see havyā́in d), with viśáḥ dependent on havyám. Recall that the poet’s name is Vītahavya, and he seems to like concealed puns on his name.

As a support for their connection, note that the two phonologically similar words viśáḥ and véṣ take the same position in their respective pādas. Renou’s solution is somewhat similar to mine, with viśáḥ dependent on an object supplied for véḥ, but his proposed object is “la fonction du messager” and he makes adhvarasya a parallel gen. to viśáḥ ignoring its lack of accent. His supplied obj. dūtyā̀ni is certainly conceivable: he adduces IV.7.8 vér adhvarásya dūtyā̀ni … But to my mind the pun on the name of the poet weighs more heavily.

In pāda b there is close sandhi in the sequence véṣ ṭ(u)vám; the reason for this is unclear, esp. since by all standard interpr. (incl. mine) t(u)vám belongs to a new clause – the parenthetical one marked by hí – and so there is a particularly sharp syntactic boundary between them.

In c mahinā́fits semantically much better in the subordinate yád clause than in the main clause (and is so taken by the standard interpr.), but it seems to be positioned too far to the left, with another element interposed before the subordinator: … mahinā́ví yád bhū́ḥ. I attribute this word order disturbance to the same factor that caused trouble in 1c: like janúṣā, mahinā́only occurs immediately after the caesura in trimeter vs. Given this constraint, the only possible adjustment to produce the expected sequence would be an ordering mahinā́*yád ví, which would put the subordinator in the correct 2nd position of its clause but produce a bad Triṣṭubh cadence (- - ⏑ ×). A somewhat similar situation is found in II.1.15c pṛkṣó yád átra mahinā́ví te bhúvat, where mahinā́causes some distortion in word order, though the placement of the subordinator is not affected.

With Lüders (438) I take ṛtā́as neut. acc. pl. and supply ‘hymns’ (Lieder), rather than taking it as an instr. sg.; this interpr. is supported by VII.39.1 ṛtám … yajāti, with the neut. sg. acc. Note the phonetic interplay of v, h, and y in d havyā́vaha yaviṣṭha yā́…

Whate’er to-day thou, bright-flamed Priest, enjoyest from the man’s rite-for thou art sacrificer-
Worship, for duly dost thou spread in greatness: bear off thine ofrerings of to-day, Most Youthful.

Agni! Da du heute der Opferpriester des Stammes zu sein begehrst, du Hotri des Gottesdienstes, du Reinflammiger - denn du bist der Opfernde - so mögest du die rechten Opfer vollziehen, wenn du dich in voller Größe entfaltest. Fahre die Opferspenden, du Jüngster, die dir heute geopfert werden!

Wenn zu den Menschen heut, o Opferpriester, mit hellem Licht du kommst – denn du bist Opfrer – So opfre das, was recht ist, hoch erwachsen, die Tränke fahr, die heute dein sind, jüngster.

О Агни, так как сегодня ты хочешь (быть жрецом) племени,
О хотар обряда, о (бог) с очищающим пламенем, – ты ведь жертвователь –
Ты должен принести жертву по закону, когда ты развернешься в (полную) величину!
Отвези возлияния, о жертвующий лучше всех, которые (совершили) для тебя сегодня!

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• भुरिक्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह जगदीश्वर कैसा है, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (पावकशोचे) पवित्र प्रकाश और (होतः) दान करने तथा (यविष्ठ) अतिशय मिलाने वा विभाग कराने और (अग्ने) सम्पूर्ण प्रजा की पीड़ाओं के दूर करनेवाले (यत्) जो (यज्वा) मेल करनेवाले (त्वम्) आप (हि) निश्चय से (अद्य) इस समय (विशः) मनुष्य आदि प्रजा के (वेः) आकाशगन्ता पक्षी के समान (अध्वरस्य) अहिंसामय के (ऋता) सत्य सुख के प्राप्त करानेवाले यज्ञ में (यजासि) यजन करते हो (यत्) जो आप (महिना) महत्त्व से (वि) विशेष करके (भूः) होवें और (या) जो वस्तुएँ (ते) आपके वर्त्तमान में (अद्य) इस समय हैं, उन (हव्या) देने योग्यों को हम लोगों के लिये (वह) प्राप्त करिये ॥१४॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो सम्पूर्ण सृष्टि को एकत्रित करता है और जो व्यापक अहिंसा आदि धर्म्म के अनुष्ठान के लिये आज्ञा देता है, वह ही सब से उपासना करने योग्य है ॥१४॥

अन्वय: हे पावकशोचे होतर्यविष्ठाग्ने ! यद्यो यज्वा त्वं ह्यद्य विशो वेरध्वरस्यर्त्ता यजासि यद्यस्त्वं महिना वि भूर्या ते वर्त्तमानेऽद्य सन्ति तानि हव्याऽस्मदर्थं वह ॥१४॥

पुनः स जगदीश्वरः कीदृशोऽस्तीत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) सर्वप्रजापीडानिवारक (यत्) यः (अद्य) इदानीम् (विशः) मनुष्यादिप्रजायाः (अध्वरस्य) अहिंसामयस्य (होतः) दातः (पावकशोचे) पवित्र प्रकाशक (वेः) विहगस्य पक्षिण इव (त्वम्) (हि) (यज्वा) सङ्गन्ता (ऋता) ऋते सत्यसुखप्रापके यज्ञे (यजासि) यजेः (महिना) महिम्ना (वि) (यत्) यः (भूः) भवेः (हव्या) दातुमर्हाणि (वह) (यविष्ठ) अतिशयेन सङ्गमयिता विभाजको वा (या) यानि (वस्तूनि) (ते) तव (अद्य) ॥१४॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यः सर्वां सृष्टिं सङ्गतां करोति यो विभुरहिंसादिधर्म्मस्याऽनुष्ठानायाऽऽज्ञां ददाति स हि सर्वैरुपास्योऽस्तीति ॥१४॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! जो सर्व सृष्टीचा मेळ घालतो व अहिंसा इत्यादी धर्माच्या अनुष्ठानाची आज्ञा देतो तोच सर्वांनी उपासना करण्यायोग्य आहे. ॥ १४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यो वीतहव्यो वा
• छन्दः - शक्वरी

अभि꣡ प्र꣡यांसि सु꣡धितानि हि꣡ ख्यो꣡
नि꣡ त्वा दधीत रो꣡दसी य꣡जध्यै
अ꣡वा नो · मघवन् वा꣡जसाताव्
अ꣡ग्ने वि꣡श्वानि दुरिता꣡ तरेम
ता꣡ तरेम त꣡वा꣡वसा तरेम

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
abhí ← abhí (invariable)
{}

hí ← hí (invariable)
{}

khyáḥ ← √khyā- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

práyāṁsi ← práyas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

súdhitāni ← súdhita- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

dadhīta ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:OPT, tense:PRS, voice:MED}

ní ← ní (invariable)
{}

ródasī ← ródasī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

yájadhyai ← √yaj- (root)
{case:DAT, number:SG, tense:PRS}

áva ← √avⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

maghavan ← maghávan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

vā́jasātau ← vā́jasāti- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

duritā́ ← duritá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

tarema ← √tr̥̄- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

víśvāni ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

ávasā ← ávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

tā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

tarema ← √tr̥̄- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

tarema ← √tr̥̄- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

अ॒भि । प्रयां॑सि । सुऽधि॑तानि । हि । ख्यः । नि । त्वा॒ । द॒धी॒त॒ । रोद॑सी॒ इति॑ । यज॑ध्यै ।
अव॑ । नः॒ । म॒घ॒ऽव॒न् । वाज॑ऽसातौ । अग्ने॑ । विश्वा॑नि । दुः॒ऽइ॒ता । त॒रे॒म॒ । ता । त॒रे॒म॒ । तव॑ । अव॑सा । त॒रे॒म॒ ॥

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• prayāṃsi ← prayas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “food; dainty; enjoyment.”

• sudhitāni ← sudhita
• [noun], accusative, plural, neuter
• “sudhita [word].”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• khyo ← khyaḥ ← khyā
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “name; describe; call; enumerate; watch; know.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• dadhīta ← dhā
• [verb], singular, Present optative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• rodasī ← rodas
• [noun], accusative, dual, neuter
• “heaven and earth; Earth.”

• yajadhyai ← yaj
• [verb noun]
• “sacrifice; worship; worship.”

• avā ← avāḥ ← av
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• maghavan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “big.”

• vājasātāv ← vāja
• [noun], masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• vājasātāv ← sātau ← sāti
• [noun], locative, singular, feminine
• “victory; acquisition; contest.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• viśvāni ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• duritā ← durita
• [noun], accusative, plural, neuter
• “danger; sin; difficulty; difficulty; evil.”

• tarema ← tṛ
• [verb], plural, Present optative
• “traverse; overcome; float; rescue; reach; satisfy.”

• tā ← tad
• [noun], accusative, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• tarema ← tṛ
• [verb], plural, Present optative
• “traverse; overcome; float; rescue; reach; satisfy.”

• tavāvasā ← tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• tavāvasā ← avasā ← avas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “aid; favor; protection.”

• tarema ← tṛ
• [verb], plural, Present optative
• “traverse; overcome; float; rescue; reach; satisfy.”

हे अग्ने सुधितानि सुनिहितानि वेयामासादितानि प्रयांसि अन्नानि हविर्लक्षणानि अभि ख्यः अभिपश्यसि । हि पूरकः । तादृशं त्वां रोदसी द्यावापृथिव्यावेतदुपलक्षितान् सर्वान् देवान् यजध्यै यष्टुं नि दधीत । अयं यजमानो निहितवान् । हे मघवन् अग्ने नः अस्मान् वाजसातौ संग्रामे अन्नस्य संभजने वा निमित्तभूते अव रक्ष । वयं च विश्वानि सर्वाणि दुरिता दुरितानि दुःखानि तरेम अतिक्रामेम । अन्यद्गतम् ॥ ॥ १९ ॥

English translation:

“Look, Agni, upon the (sacrificial) viands duly deposited (upon the altar); heaven and earth detain you to sacrifice (to the gods); opulent Agni, protect us in battle, whereby we may pass safe over all evils; may we pass over those of a prior existence; may we pass over them by your protection.”

For you watch over the well-placed pleasurable offerings then. One should set you down, to sacrifice to the two world-halves.
Help us, bounteous one, in the winning of prizes. Agni, may we cross over all (narrow straits) difficult to traverse; may we cross over
them—with your help may we cross over.

As Oldenberg points out (see published introduction.), this is no doubt the last vs. of this collection of tṛcas, with vss. 16-19 later additions. There is some faint sign of ring composition with the first tṛca: súdhitāni in pāda a reprises súdhitam in 2a, as dadhīta with Agni as object does dadhúḥ also in 2a. The last three pādas of this vs., esp. de, appear to be a refrain: pāda e is identical to VI.2.11e = 14.6e in this Agni cycle, and pāda d ágne víśvāni duritā́tarema is a variant of VI.2.11d = 14.6d dviṣó áṃhāṃsi duritā́tarema, hence my supplied “narrow straits” here. These refrain pādas also signal that the hymn (or the tṛcas loosely collected into a hymn) once ended here.

On the anomalous position of hí here, see comm. ad III.31.12, where the idiosyncratic behavior of √khyā is discussed. Here the immediate preverbal position of hí is esp. anomalous because the preverb abhí has been fronted (as opposed to III.31.12 … ví hí kyán #, where the preverb stays in the verb complex).

Look thou upon the viands duly laid for thee. Fain would he set thee here to worship Heaven and,Earth.
Help us, O liberal Agni, in the strife for spoil, so that we may o’ercome all things that trouble us, o’ercome, o’ercome them with thy help.

So betrachte denn die wohlbereiteten Opfergenüsse. Der Priester soll dich einsetzen, um beiden Welten zu opfern. Sei uns günstig bei der Lohngewinnung, o Gabenreicher! O Agni, über alle Fährlichkeiten möchten wir hinwegkommen, wir möchten über diese hinwegkommen, durch deine Gnade hinwegkommen.

So sieh dir an die wohlgesetzten Speisen; dich wählt man gern zu opfern beiden Welten; Uns hilf, o mächt’ger, bei der Opferspende, lass, Agni, alles Unglück uns durchschreiten; (kraft deiner Gunst lass du hindurch uns schreiten.)

Обрати же внимание на жертвенные услады – ведь они хорошо приготовлены!
Пусть устроит тебя (жрец), чтобы ты приносил жертвы двум мирам!
Помоги нам, о щедрый, в захвате добычи!
О Агни, пусть пересечем мы все трудности!
Пусть пересечем мы их, пусть пересечем с твоей помощью!

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• ब्राह्मीबृहती
• मध्यमः

फिर मनुष्यों को क्या करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मघवन्) अत्यन्त श्रेष्ठ धन से युक्त (अग्ने) अतितेजस्वी ! जो आप (सुधितानि) उत्तम प्रकार तृप्ति करनेवाले (प्रयांसि) कामना करने योग्य अन्न आदि वस्तुओं को (हि) निश्चित (नि, दधीत) अच्छे प्रकार धारण करें और आप विज्ञानों को (अभि, ख्यः) सम्मुख कहते हो और आप (यजध्यै) मेल करने को (रोदसी) अन्तरिक्ष और पृथिवी को धारण करिये तथा (वाजसातौ) संग्राम में (नः) हम लोगों की (अवा) रक्षा करिये जिन (त्वा) आप का आश्रय करके हम लोग (ता) उन (विश्वानि) सम्पूर्ण (दुरिता) दुःख के प्राप्त करानेवाले पापों का (तरेम) उल्लङ्घन करें (तव) आपके (अवसा) रक्षण आदि से (तरेम) दुःखसागर के पार जावें और निरन्तर (तरेम) सम्पूर्ण दोषों का त्याग करें ॥१५॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो अन्न और पानादिक जीवन के हितकारक पदार्थों को धारण करता, अन्तर्यामी होने से सत्य का उपदेश करता, उसके आश्रय से ही सम्पूर्ण दुःखों के पार प्राप्त होओ ॥१५॥

अन्वय: हे मघवन्नग्ने ! यो भवान् सुधितानि प्रयांसि हि निदधीत त्वं विज्ञानान्यभि ख्यो भवान् यजध्यै रोदसी दधीत वाजसातौ नोऽस्मानवा यं त्वाऽऽश्रित्य वयं ता विश्वानि दुरिता तरेम तवावसा दुःखात् तरेम सततं तरेम ॥१५॥

पुनर्मनुष्यैः किं कर्त्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अभि) (प्रयांसि) कमनीयान्यन्नादीनि वस्तूनि (सुधितानि) सुष्ठु तृप्तिकराणि (हि) (ख्यः) प्रकथयसि (नि) (त्वा) (दधीत) धरेत् (रोदसी) द्यावापृथिव्यौ (यजध्यै) सङ्गन्तुम् (अवा) अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (नः) अस्मान् (मघवन्) परमपूजितधनयुक्त (वाजसातौ) सङ्ग्रामे (अग्ने) अतितेजस्विन् (विश्वानि) सर्वाणि (दुरिता) दुःखस्य प्रापकाणि पापानि (तरेम) उल्लङ्घेमहि (ता) तानि (तरेम) दुःखसागरस्य पारं गच्छेम (तव) (अवसा) रक्षणादिना (तरेम) सर्वान् दोषाँस्त्यजेम ॥१५॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! योऽन्नपानादीनि जीवनहितानि विदधात्यन्तर्य्यामितया सत्यमुपदिशति तदाश्रयेणैव सर्वेभ्यो दुःखेभ्यः पारं गच्छत ॥१५॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! जो अन्नपान इत्यादी जीवनाचे हितकारक पदार्थ धारण करतो. अन्तर्यामी असल्यामुळे सत्याचा उपदेश करतो त्याच्या आश्रयानेच संपूर्ण दुःखातून पार पडा. ॥ १५ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यो वीतहव्यो वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ꣡ग्ने वि꣡श्वेभिः सुअनीक देवइ꣡र्
ऊ꣡र्णावन्तम् प्रथमः꣡ सीद यो꣡निम्
कुलायि꣡नं घृत꣡वन्तं सवित्रे꣡
यज्ञं꣡ नय य꣡जमानाय साधु꣡

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

devaíḥ ← devá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

svanīka ← svanīka- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

víśvebhiḥ ← víśva- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

prathamáḥ ← prathamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sīda ← √sad- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ū́rṇāvantam ← ū́rṇāvant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yónim ← yóni- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ghr̥távantam ← ghr̥távant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

kulāyínam ← kulāyín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

savitré ← savitár- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

naya ← √nī- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sādhú ← sādhú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

yájamānāya ← √yaj- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

अग्ने॑ । विश्वे॑भिः । सु॒ऽअ॒नी॒क॒ । दे॒वैः । ऊर्णा॑ऽवन्तम् । प्र॒थ॒मः । सी॒द॒ । योनि॑म् ।
कु॒ला॒यिन॑म् । घृ॒तऽव॑न्तम् । स॒वि॒त्रे । य॒ज्ञम् । न॒य॒ । यज॑मानाय । सा॒धु ॥

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• viśvebhiḥ ← viśva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• svanīka ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• svanīka ← anīka
• [noun], vocative, singular, masculine
• “army; face; battalion; battlefront; point; appearance.”

• devair ← devaiḥ ← deva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• ūrṇāvantam ← ūrṇāvat
• [noun], accusative, singular, masculine

• prathamaḥ ← prathama
• [noun], nominative, singular, masculine
• “first; prathama [word]; third; young; chief(a); best; antecedent.”

• sīda ← sad
• [verb], singular, Present imperative
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• yonim ← yoni
• [noun], accusative, singular, feminine
• “vagina; vulva; uterus; beginning; origin; reincarnation; birthplace; family; production; cause; race; grain; raw material; birth; kind; caste; kinship; bed.”

• kulāyinaṃ ← kulāyinam ← kulāyin
• [noun], accusative, singular, masculine

• ghṛtavantaṃ ← ghṛtavantam ← ghṛtavat
• [noun], accusative, singular, masculine
• “buttery.”

• savitre ← savitṛ
• [noun], dative, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• yajñaṃ ← yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• naya ← nī
• [verb], singular, Present imperative
• “bring; lead; spend; decant; enter (a state); remove; take out; take away; enforce; marry; carry; fill into; bring; learn; go out; add.”

• yajamānāya ← yaj
• [verb noun], dative, singular
• “sacrifice; worship; worship.”

• sādhu
• [noun], accusative, singular, neuter
• “good; good; correct; correct; sādhu [word]; excellent; efficient.”

हे स्वनीक सुज्वाल अग्ने विश्वेभिः विश्वैः सर्वैः देवैः सह ऊर्णावन्तम् ऊर्णास्तुकावन्तं योनिम् उत्तरवेदिलक्षणं स्थानं प्रथमः सर्वेषु देवेषु मुख्यस्त्वं सीद उपविश। कीदृशं योनिम् । कुलायिनम् । कुलायो नीडम् । तत्सदृशं गुग्गुल्वादिसंभारेणोपेतम् । तथा च श्रूयते – ’ कुलायमिव ह्येतद्यज्ञे क्रियते यत्पैतुदारवाः परिधयो गुग्गुलूर्णास्तुकाः सुगन्धितेजनानि ’ (ऐ. ब्रा. १. २८) इति । घृतवन्तं व्याघारणाज्ययुक्तम् । एवमुत्तरवेद्यां निषण्णस्त्वं सवित्रे हविषां प्रेरयित्रे यजमानाय । षष्ठ्यर्थे चतुर्थ्येषा । ईदृशस्य यजमानस्य यज्ञं साधु आर्जवेन नय देवान् प्रापय ॥

English translation:

“Bright-rayed Agni, sit down first with all the gods, upon the altar lined with wool, a nest (of perfumes) and suffused with ghee, and rightly convey (to the deities) the sacrifice of the instrumental tutor of the rite, of the presenter of the oblation.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Lined with wool: urṇāvantam, kulāyinam ghṛtavantam; the ṛca is quoted in Aitareya Brāhman.a; the altar is bult up like the nest of a brid, kulaya, with circles, padhayaḥ, of the wood of the khayar or devadāru, in which aviṣambandaḥ romaviśeṣaḥ, sheep’s wool; and fragran resins, the materials of incense (guggulu dhupāt dhanam) are plural ced, ete uttaravedyām sthāpitaḥ, these appurtenances are plural ced in the northern altar. Of the protector of oblation: savitre yajamānāya = (in genitive tive case) ṣaṣṭyarthe caturthyeṣa; anuṣṭātre yajamānāya tadupakārārtham, for the sake of the benefit of the sacrificing instrumental tutor of the ceremony

O Agni of the lovely face, with all the gods sit first on the
woolly womb,
the ghee-rich one that forms a nest. Lead the sacrifice straight, for the impeller (of the sacrificer), for the sacrificer.

The phrase “wooly womb” (ū́rṇāvantam yónim) is striking as a designation of Agni’s seat. Geldner (n. 16b) thinks it refers to the barhis, but in fact the fire is not placed on that dry grass, which might produce a conflagration disruptive to the ritual.

I think it must rather refer to twigs and foliage still present on the firewood. In agreement with Geldner (who is hesitant – see n. 16c) and Renou, I see a verseinternal enjambment: the two accusatives directly after the hemistich boundary, kulāyínaṃ ghṛtávantam, qualify yónim, which ends pāda b; then there is a syntactic break in the middle of the pāda, with dat. savitré construed with d, not c. This is unusual, but it is difficult to find a function for savitré in the preceding clause.

Together with all Gods, O fair-faced Agni, be seated first upon the woollined altar,
Nest-like, bedewed with oil. Bear this our worship to Savitar who sacrifices rightly.

Schöngesichtiger Agni! Mit allen Göttern setze dich als erster auf den wolligen Schoß, den nestartigen, schmalzreichen! Zu Savitri geleite das Opfer richtig für den Opfernden.

O Agni, mit allen Göttern setze dich, o schöner, zuerst in den wollenweichen Schooss hin, in den fettbegabten, der einem Neste gleicht; das Opfer führe auf rechtem Wege dem opfernden Antreiber.

О Агни, вместе со всеми богами, о прекрасноликий,
Первым сядь на лоно из шерсти,
Образующее гнездо, полное жира! К Савитару
Веди прямо жертву для жертвователя!

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर मनुष्यों को क्या करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (स्वनीक) सुन्दर सेनावाले (अग्ने) विद्वन् राजन् ! (प्रथमः) प्रसिद्ध आप (विश्वेभिः) सम्पूर्ण (देवैः) विद्वानों वा वीर पुरुषों के साथ (ऊर्णावन्तम्) बहुत ऊर्णा के वस्त्रों से युक्त (योनिम्) गृह में (सीद) वर्त्तमान हो (सवित्रे) संसार को उत्पन्न करने और (यजमानाय) पदार्थों के मिलानेरूप विद्या को जाननेवाले के लिये (कुलायिनम्) गृह आदि सामग्री से और (घृतवन्तम्) बहुत घृत आदि पदार्थों से युक्त (यज्ञम्) सङ्गतिस्वरूप व्यवहार को साधु उत्तम प्रकार (नय) प्राप्त कराइये ॥१६॥

भावार्थभाषाः - हे विद्यायुक्त राजजनो ! आप लोग विद्वानों के सहाय से न्याय के गृहों में ठहर के न्याय करिये और सब मनुष्यों को न्यायमार्ग पर चलाइये, जिससे सब श्रेष्ठ मार्ग में स्थित होकर परोपकारी होवें ॥१६॥

अन्वय: हे स्वनीकाग्ने राजन् ! प्रथमस्त्वं विश्वेभिर्देवैस्सहोर्णावन्तं योनिं सीद सवित्रे यजमानाय कुलायिनं घृतवन्तं यज्ञं साधु नय ॥१६॥

पुनर्मनुष्यैः किं कर्त्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) विद्वन् (विश्वेभिः) सर्वैः (स्वनीक) शोभनान्यनीकानि सैन्यानि यस्य तत्सम्बुद्धौ (देवैः) विद्वद्भिर्वीरैर्वा (ऊर्णावन्तम्) बहूर्णादिवस्त्रयुक्तम् (प्रथमः) प्रख्यातः (सीद) (योनिम्) गृहम् (कुलायिनम्) गृहादिसामग्रीयुक्तम् (घृतवन्तम्) बहुघृतादिवन्तम् (सवित्रे) जगदुत्पादकाय (यज्ञम्) सङ्गतिमयं व्यवहारम् (नय) प्रापय (यजमानाय) सङ्गतिकरणविद्याविदे (साधु) ॥१६॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वांसो ! राजजना यूयं विद्वत्सहायेन न्यायगृहेषु स्थित्वा न्यायं कुरुत सर्वान् मनुष्यान् न्यायपथं नयत येन सर्वे सन्मार्गस्थाः सन्तः परोपकारिणः स्युः ॥१६॥

भावार्थभाषाः - हे विद्यायुक्त राजजनांनो ! तुम्ही विद्वानांच्या साह्याने न्यायालयात न्याय करा व सर्व माणसांना न्यायमार्गाने चालवा. ज्यामुळे सर्वजण श्रेष्ठ मार्गात स्थित राहून परोपकारी होतील. ॥ १६ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यो वीतहव्यो वा
• छन्दः - अनुष्टुप्

इम꣡म् उ त्य꣡म् अथर्वव꣡द्
अग्नि꣡म् मन्थन्ति वेध꣡सः
य꣡म् अङ्कूय꣡न्तम् आ꣡नयन्न्
अ꣡मूरं श्यावि꣡याभियः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
atharvavát ← atharvavát (invariable)
{}

imám ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tyám ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

u ← u (invariable)
{}

agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

manthanti ← √manthⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vedhásaḥ ← vedhás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

ánayan ← √nī- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

aṅkūyántam ← √aṅkūy- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ámūram ← ámūra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śyāvyā̀bhyaḥ ← śyāvyā̀- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:PL}

इ॒मम् । ऊं॒ इति॑ । त्यम् । अ॒थ॒र्व॒ऽवत् । अ॒ग्निम् । म॒न्थ॒न्ति॒ । वे॒धसः॑ ।
यम् । अ॒ङ्कु॒ऽयन्त॑म् । आ । अन॑यन् । अमू॑रम् । श्या॒व्या॑भ्यः ॥

• imam ← idam
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• tyam ← tya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “that.”

• atharvavad ← atharva ← atharvan
• [noun], masculine
• “Atharvan; Atharvavedin.”

• atharvavad ← vat
• [adverb]
• “equally; like.”

• agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• manthanti ← math
• [verb], plural, Present indikative
• “churn; knead; trample; full; stir; crush.”

• vedhasaḥ ← vedhas
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Brahma; creator; believer [worshipper]; Vishnu.”

• yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• aṅkūyantam ← aṅkūy
• [verb noun], accusative, singular

• ānayann ← ānayan ← ānī ← √nī
• [verb], plural, Imperfect
• “bring; pull; take; collect; give; return; withdraw; extract.”

• amūraṃ ← amūram ← amūra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wise; intelligent; apt.”

• śyāvyābhyaḥ ← śyāvyā
• [noun], ablative, plural, feminine

वेधसः कर्मणां विधातार ऋत्विजः इमं दृश्यमानं त्यं तं पूर्वोक्तगुणम् अग्निम् अथर्ववत् यथाथर्वाख्य ऋषिः पुरामथ्नात् तथा मन्थन्ति मथ्नन्ति । अरण्योः सकाशाज्जनयन्ति । अङ्कूयन्तम् । कुत्सितमञ्चनं गमनम् अङ्कु। तदात्मन इच्छन्तं देवेभ्यो निर्गत्येतस्ततः पलायमानम् अमूरम् अमूढं यम् अग्निं श्याव्याभ्यः । श्यावीति रात्रिनाम । तत्र भवास्तमसः संहतयः श्याव्याः । ताभ्यः सकाशात् आनयन् आगमयन् तं मन्थन्तीत्यन्वयः ॥

English translation:

“The priests churn you, Agni, as was done by atharvan, and bring him from the glooms of night wandering deviously, but not bewildered.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Wandering deviously, but not bewildered: aṅkuyantam amuram: the reference is to a legent of Agni’s attempting at first to run away from the gods, devebhyaḥ pālayamānam

This Agni here the ritual adepts churn, as Atharvan (did)— (Agni) who, (though) he sought a crooked (path), they led here unerring from the dark (places).

Geldner and Renou take aṅkūyánt- as a positive quality parallel to ámūra-; e.g., Renou: “(dieu) faiseur de méandres, (dieu) exempt d’egarement.” I think rather that they are opposites and that the vs. concerns the flight of Agni and his recovery by the gods: note the imperfect ā́nayan (Pp. ā́ánayan, though technically it could be ā́nayan with an injunctive). Though Agni sought to elude the gods by taking a circuitous course, they found him and brought him straight back from the dark depths of the water. The “dark places” can of course also refer to the night, after which the ritual fire is kindled, but I think the primary reference is mythological.

Here the arranging priests, as did Atharvan, rub this Agni forth,
Whom, not bewildered, as he moved in winding ways, they brought from gloom.

Diesen Agni reiben die Meister wie Atharvan heraus, den sie aus dem Dunkel herführten, den Schleichwege Gehenden, nie Irrenden.

Hier diesen Agni reiben nach Atharvan’s Art die Ordner hervor, den in Windungen gehenden, weisen, den sie hervorführten aus der Dunkelheit.

Подобно Атхарвану, этого самого
Агни добывают трением устроители (обряда),
Петляющего, не заблуждающегося,
Которого они привели из черных (глубин).

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• विराडनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर बिजुली को किससे निकालें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (वेधसः) बुद्धिमान् विद्वान् जन (श्याव्याभ्यः) रात्रियों में हुई क्रियाओं से (यम्) जिस (अङ्कूयन्तम्) प्रसिद्ध चिह्न प्राप्त होते जिसमें (इमम्) इस (उ) और (त्यम्) जो नहीं प्रत्यक्ष हुआ उस (अग्निम्) बिजुलीरूप अग्नि का (अथर्ववत्) जैसा अथर्ववेद में मन्थन कहा है, वैसे (अमूरम्) मूढ़ से भिन्न का (मन्थन्ति) मन्थन करते और कार्य्य की सिद्धि को (आ, अनयन्) अच्छे प्रकार प्राप्त करते हैं, उसका आप लोग भी मन्थन करके कार्य्यों को सिद्ध करिये ॥१७॥

भावार्थभाषाः - जो विद्वान् जन भूमि, अन्तरिक्ष, वायु, आकाश और सूर्य्य आदि से मन्थन करके बिजुली को निकालते हैं, वे अनेक कार्य्यों के सिद्ध करने को समर्थ होते हैं ॥१७॥

अन्वय: हे मनुष्या ! वेधसः श्याव्याभ्यो यमङ्कूयन्तमिममु त्यमग्निमथर्ववदमूरं मन्थन्ति कार्य्यसिद्धिमाऽऽनयंस्तं यूयमपि मथित्वा कार्य्याणि साध्नुत ॥१७॥

पुनर्विद्युतं कस्मान्निस्सारयेयुरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इमम्) प्रत्यक्षम् (उ) (त्यम्) परोक्षम् (अथर्ववत्) यथाऽथर्ववेदे मन्थनं विहितम् (अग्निम्) विद्युतम् (मन्थन्ति) (वेधसः) मेधाविनो विपश्चितः (यम्) (अङ्कूयन्तम्) यस्मिन्नङ्कूनि प्रसिद्धानि चिह्नानि प्राप्नुवन्ति। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (आ) (अनयन्) नयन्ति (अमूरम्) अमूढम् (श्याव्याभ्यः) श्यावीषु रात्रिषु भवाभ्यः क्रियाभ्यः। श्यावीति रात्रिनाम। (निघं०१.७) ॥१७॥

भावार्थभाषाः - ये विद्वांसो भूम्यन्तरिक्षवाय्वाकाशसूर्य्यादिभ्यो मथित्वा विद्युतं निःसारयन्ति तेऽनेकानि कार्य्याण्यलङ्कर्तुं शक्नुवन्ति ॥१७॥

भावार्थभाषाः - जे विद्वान भूमी, अन्तरिक्ष, वायू, आकाश व सूर्य इत्यादींद्वारे मंथन करून विद्युत उत्पन्न करतात ते अनेक प्रकारचे कार्य पूर्ण करू शकतात. ॥ १७ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यो वीतहव्यो वा
• छन्दः - बृहती

ज꣡निष्वा देव꣡वीतये
सर्व꣡ताता सुअस्त꣡ये
आ꣡ देवा꣡न् वक्षि अमृ꣡ताँ ऋतावृ꣡धो
यज्ञं꣡ देवे꣡षु पिस्पृशः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
devávītaye ← devávīti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

jániṣva ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

sarvátātā ← sarvátāti- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

svastáye ← svastí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

amŕ̥tān ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

r̥tāvŕ̥dhaḥ ← r̥tāvŕ̥dh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

vakṣi ← √vah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

devéṣu ← devá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

pispr̥śaḥ ← √spr̥ś- (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

जनि॑ष्व । दे॒वऽवी॑तये । स॒र्वऽता॑ता । स्व॒स्तये॑ ।
आ । दे॒वान् । व॒क्षि॒ । अ॒मृता॑न् । ऋ॒त॒ऽवृधः॑ । य॒ज्ञम् । दे॒वेषु॑ । पि॒स्पृ॒शः॒ ॥

• janiṣvā ← janiṣva ← jan
• [verb], singular, Aorist imperative
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• devavītaye ← deva
• [noun], masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devavītaye ← vītaye ← vīti
• [noun], dative, singular, feminine

• sarvatātā ← sarvatāti
• [noun], locative, singular, feminine
• “completeness; prosperity; sum.”

• svastaye ← svasti
• [noun], dative, singular, feminine
• “prosperity; well-being; fortune; benediction; svasti [word]; well; luck.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• devān ← deva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• vakṣy ← vakṣi ← vah
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• amṛtāṃ ← amṛta
• [noun], accusative, plural, masculine
• “immortal; amṛta; imperishable.”

• ṛtāvṛdho ← ṛtāvṛdhaḥ ← ṛtāvṛdh
• [noun], accusative, plural, masculine
• “sincere.”

• yajñaṃ ← yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• deveṣu ← deva
• [noun], locative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• pispṛśaḥ ← spṛś
• [verb], singular, Perfect injunctive
• “touch; enter (a state); reach; touch.”

हे अग्ने सर्वताता सर्वैस्तायमाने यज्ञे मथ्यमानस्त्वं जनिष्व प्रादुर्भव । किमर्थम् । देववीतये देवकामाय यजमानाय । षष्ठ्यर्थे चतुर्थ्येषा । ईदृशस्य यजमानस्य स्वस्तये अविनाशार्थम् । जनित्वा च अमृतान् मरणरहितान् ऋतावृधः यज्ञस्य वर्धयितॄन् देवान् आ वक्षि आवह । तदनन्तरं तेषु देवेषु अस्मदीयं यज्ञं पिस्पृशः स्पर्शय । प्रापयेत्यर्थः ॥

English translation:

“Be born, Agni, at the sacrifice, for the welfare of the offerer (of oblation) to the gods; bring hither the immortal deities, the augmenters of the (sacred) rite present our sacrifice to the gods.”

Be born, to pursue the gods in their entirety, for well-being. Convey the gods hither, the immortals growing strong through truth. You cause the sacrifice to touch the gods.

On jániṣvā as belonging to the -iṣ-aorist, see Narten (Sig.-Aor, 68).

For the Gods’ banquet be thou born, for full perfection and for weal.
Bring the Immortal Gods who strengthen holy Law: so let our sacrifice reach the Gods.

Werde geboren, um die Götter herzubitten in Vollzähligkeit zum Heile! Fahre die unsterblichen Götter her, die Mehrer der Wahrheit, laß das Opfer die Götter erreichen!

Geboren sei zum Göttermahl, zum Heile mit der ganzen Schar; fahre her die unsterblichen Götter, die heiligen, und lass die Götter das Opfer berühren.

Рождайся для приглашения богов,
Для полного благополучия!
Привози бессмертных богов, усиленных законом!
Сделай, чтобы жертва коснулась богов!

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• स्वराडनुष्टुप्
• गान्धारः

मनुष्यों को सृष्टि से कौन-कौन उपकार ग्रहण करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् ! आप (देववीतये) श्रेष्ठ गुणों की प्राप्ति के लिये और (स्वस्तये) सुख की प्राप्ति के लिये (सर्वताता) सम्पूर्ण सुख के करनेवाले शिल्प=कारीगरीरूप यज्ञ में (अमृतान्) नाशरहित (ऋतावृधः) सत्यव्यवहार के बढ़ानेवाले (देवान्) श्रेष्ठ गुणों वा भोगों को (आ, वक्षि) प्राप्त कराइये और (देवेषु) विद्वानों में (यज्ञम्) सुख के देनेवाले यज्ञ का (पिस्पृशः) स्पर्श कराइये, इससे सुखों को (जनिष्वा) प्रकट कीजिये ॥१८॥

भावार्थभाषाः - विद्वानों को चाहिये कि सृष्टि में वर्त्तमान पदार्थों से विद्या के द्वारा श्रेष्ठ भोगों को प्राप्त होकर अपने लिये अनेक प्रकार के सुख को उत्पन्न करें ॥१८॥

अन्वय: हे विद्वंस्त्वं देववीतये स्वस्तये सर्वताताऽमृतानृतावृधो देवानाऽऽवक्षि देवेषु यज्ञं पिस्पृशोऽनेन सुखानि जनिष्वा ॥१८॥

मनुष्यैः सृष्टेः कः क उपकारो ग्रहीतव्य इत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (जनिष्वा) जनय। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (देववीतये) दिव्यगुणप्राप्तये (सर्वताता) सर्वसुखकरे शिल्पमये यज्ञे (स्वस्तये) सुखलब्धये (आ) (देवान्) दिव्यान् गुणान् भोगान् वा (वक्षि) वह (अमृतान्) नाशरहितान् (ऋतावृधः) सत्यव्यवहारवर्धकान् (यज्ञम्) सुखप्रदम् (देवेषु) विद्वत्सु (पिस्पृशः) स्पर्शय ॥१८॥

भावार्थभाषाः - विद्वद्भिः सृष्टिस्थपदार्थेभ्यो विद्यया दिव्यान् भोगान् प्राप्य स्वार्थं बहुविधं सुखं जननीयम् ॥१८॥

भावार्थभाषाः - विद्वानांनी विद्येद्वारे सृष्टीतील पदार्थांपासून श्रेष्ठ भोग प्राप्त करावेत व स्वतःसाठी विविध प्रकारचे सुख प्राप्त करावे. ॥ १८ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यो वीतहव्यो वा
• छन्दः - त्रिष्टुप्

वय꣡म् उ त्वा गृहपते जनानाम्
अ꣡ग्ने अ꣡कर्म समि꣡धा बृह꣡न्तम्
अस्थूरि꣡ नो गा꣡र्हपत्यानि सन्तु
तिग्मे꣡न नस् ते꣡जसा सं꣡ शिशाधि

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
gr̥hapate ← gr̥hápati- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

janānām ← jána- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

u ← u (invariable)
{}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ákarma ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

br̥hántam ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

samídhā ← samídh- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

asthūrí ← asthūrí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

gā́rhapatyāni ← gā́rhapatya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

santu ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sám ← sám (invariable)
{}

śiśādhi ← √śā- ~ śī- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

téjasā ← téjas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

tigména ← tigmá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

व॒यम् । ऊं॒ इति॑ । त्वा॒ । गृ॒ह॒ऽप॒ते॒ । ज॒ना॒ना॒म् । अग्ने॑ । अक॑र्म । स॒म्ऽइधा॑ । बृ॒हन्त॑म् ।
अ॒स्थू॒रि । नः॒ । गार्ह॑ऽपत्यानि । स॒न्तु॒ । ति॒ग्मेन॑ । नः॒ । तेज॑सा । सम् । सि॒शा॒धि॒ ॥

• vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• gṛhapate ← gṛhapati
• [noun], vocative, singular, masculine
• “gṛhapati [word]; Gṛhastha.”

• janānām ← jana
• [noun], genitive, plural, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• akarma ← kṛ
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• samidhā ← samidh
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “firewood; kindling; fuel; fire.”

• bṛhantam ← bṛhat
• [noun], accusative, singular, masculine
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• asthūri
• [noun], nominative, singular, neuter

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• gārhapatyāni ← gārhapatya
• [noun], nominative, plural, neuter

• santu ← as
• [verb], plural, Present imperative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• tigmena ← tigma
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “sharp; pointed; fiery.”

• nas ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• tejasā ← tejas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “magnificence; luminosity; glory; fire; semen; fire; heat; light; quintessence; brilliance; glare; dignity; beauty; tejas; potency; ferocity; power; edge; efficacy; ardor; authority.”

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• śiśādhi ← śā
• [verb], singular, Present imperative
• “sharpen; whet; strengthen.”

हे गृहपते यज्ञानां पालक अग्ने जनानां प्राणिनां मध्ये वयम् वयमेवं त्वा त्वां समिधा समिन्धनेन बृहन्तं महान्तम् अकर्म कृतवन्तः स्मः । अतः कारणात् नः अस्माकं गार्हपत्यानि गृहपतित्वानि अस्थरि अस्थूरीणि । एकाश्वयुक्तः शकटः स्थूरिरित्युच्यते तद्विपरीतो बहभिरश्वैरुपेतः शकटोऽस्थूरिः । तेन च संपूर्णता लक्ष्यते । अस्थूरीणि पुत्रपशुधनादिभिः संपूर्णानि भवन्तु । अपि च नः अस्मान् तिग्मेन तीक्ष्णेन तेजसा सं शिशाधि सम्यङ्निश्य सम्यक् तीक्ष्णीकुरु । संयोजयेत्यर्थः ॥ ॥ २० ॥ ॥ १ ॥

English translation:

“Lord of the house, Agni, we, among men, promote your increase by soma or fuel; may our domestic fires be supplied with all that is essential; enliven us with brilliant radiance.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

With all that is essential: asthūri = asthūriṇa gārhapatyāni santu; isthūri is properly a one-horse car or waggon which bring either the soma or fuel; with negative prefix asthūri, it implies a non-one-horse cart, that is a cart with a full team, and metonymically, its contents, or a full supply of what is wanted for a perfect sacrifice, such as children, cattle, riches, asthūriṇi putra-paśu-dhanādibhiḥ saṃpūrṇāni

O Agni, houselord of the people(s), we have made you lofty with kindling wood.
May our household (arrangements) not be “one-horse.” With your
sharp sharpness hone us thoroughly.

The slangy asthūrí ‘not one-horse’ is appropriate to this later addition to the hymn. Its positive sthū́ri ‘one-horse’ is found in the RV only once in the late X.131.3.

O Agni, Lord and Master of men’s homesteads, with kindled fuel we have made thee mighty.
Let not our household gear be found defective. Sharpen us with thy penetrating splendour.

Wir haben dich, du Hausherr der Menschen, Agni, mach uns scharf mit schneidiger Kraft!

Wir haben dich, o Agni, Hausherr der Menschen, gross gemacht durch Brennholz; vielspannig sei auch unsre Hausherrschaft, o schärfe uns mit heisser Flammenschärfe.

Мы же тебя, о хозяин дома людей,
О Агни, с помощью дров сделали высоким.
Да не будет одноконным наше домашнее хозяйство!
Отточи нас острым лезвием!

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर गृहस्थों को कैसा प्रयत्न करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (गृहपते) गृहस्थों के पालन करनेवाले (अग्ने) अग्नि के समान वर्त्तमान (वयम्) हम लोग (जनानाम्) मनुष्यों के मध्य में (त्वा) आपका आश्रय करके (समिधा) प्रदीपक साधन से अग्नि को (बृहन्तम्) बड़ा (अकर्म्म) करें (उ) और (नः) हम लोगों का (अस्थूरि) चलनेवाला वाहन और (गार्हपत्यानि) गृहपति से संयुक्त कर्म्म जिस प्रकार से सिद्ध (सन्तु) हों उस प्रकार से (तिग्मेन) तीव्र (तेजसा) तेज से आप (नः) हम लोगों को (सम्, शिशाधि) उत्तम प्रकार शिक्षा दीजिये ॥१९॥

भावार्थभाषाः - हे गृहस्थजनो ! आप लोग आलस्य का त्याग करके सृष्टिक्रम से विद्या की उन्नति करके अन्य विद्यार्थियों को विद्या ग्रहण कराइये, जिससे सब सुख बढ़े ॥१९॥ इस सूक्त में अग्नि, विद्वान्, ईश्वर और गृहस्थ के कार्य्यों का वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की इससे पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह पन्द्रहवाँ सूक्त और बीसवाँ वर्ग और छठे मण्डल का पहिला अनुवाक समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे गृहपतेऽग्ने ! वयं जनानां मध्ये त्वाऽऽश्रित्य समिधाऽग्निं बृहन्तमकर्म्म। उ नोऽस्थूरि गार्हपत्यानि च यथा सिद्धानि सन्तु तथा तिग्मेन तेजसा त्वं नः सं शिशाधि ॥१९॥

पुनर्गृहस्थैः कथं प्रयतितव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वयम्) (उ) (त्वा) त्वाम् (गृहपते) गृहस्य पालक (जनानाम्) मनुष्याणां मध्ये (अग्ने) अग्निवद्वर्त्तमान (अकर्म्म) कुर्य्याम (समिधा) प्रदीपकेन साधनेन (बृहन्तम्) महान्तम् (अस्थूरि) अस्थिरं यानम् (नः) अस्माकम् (गार्हपत्यानि) गृहपतिना संयुक्तानि कर्म्माणि (सन्तु) (तिग्मेन) तीव्रेण (नः) अस्मान् (तेजसा) (सम्) (शिशाधि) सम्यक्तया शिक्षय ॥१९॥

भावार्थभाषाः - हे गृहस्था जना ! यूयमालस्यं विहाय सृष्टिक्रमेण विद्योन्नतिं कृत्वाऽन्यान् विद्यार्थिनो विद्यां ग्राहयत येन सर्वाणि सुखानि वर्धेरन्निति ॥१९॥ अत्राऽग्निविद्वदीश्वरगृहस्थकृत्यवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति पञ्चदशं सूक्तं विंशो वर्गः षष्ठे मण्डले प्रथमोऽनुवाकश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - हे गृहस्थांनो! तुम्ही आळस सोडून सृष्टिक्रमाने विद्येची उन्नती करा. इतर विद्यार्थ्यांना विद्या ग्रहण करवा. ज्यामुळे सुख वाढेल. ॥ १९ ॥