०१४

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - अनुष्टुप्

अग्ना᳓ यो᳓ म᳓र्तियो दु᳓वो
धि᳓यं जुजो᳓ष धीति᳓भिः
भ᳓सन् नु᳓ ष᳓ प्र᳓ पूर्विय᳓
इ᳓षं वुरीत अ᳓वसे

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agnā́ ← agní- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

dúvaḥ ← dúvas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mártyaḥ ← mártya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dhītíbhiḥ ← dhītí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

dhíyam ← dhī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

jujóṣa ← √juṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

bhásat ← √bhas- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

nú ← nú (invariable)

prá ← prá (invariable)

pūrvyáḥ ← pūrvyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ávase ← ávas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

íṣam ← íṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

vurīta ← √vr̥- ~ vr̥̄- (root)
{number:SG, person:3, mood:OPT, tense:AOR, voice:MED}

अ॒ग्ना । यः । मर्त्यः॑ । दुवः॑ । धिय॑म् । जु॒जोष॑ । धी॒तिऽभिः॑ ।
भस॑त् । नु । सः । प्र । पू॒र्व्यः । इष॑म् । वु॒री॒त॒ । अव॑से ॥

• agnā ← agni
• [noun], locative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• martyo ← martyaḥ ← martya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “mortal.”

• duvo ← duvaḥ ← duvas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “worship.”

• dhiyaṃ ← dhiyam ← dhī
• [noun], accusative, singular, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• jujoṣa ← juṣ
• [verb], singular, Perfect indicative
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• dhītibhiḥ ← dhīti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “thinking; prayer; understanding.”

• bhasan ← bhas
• [verb noun], nominative, singular
• “chew; snatch.”

• nu
• [adverb]
• “now; already.”

• ṣa ← sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• pūrvya ← pūrvyaḥ ← pūrvya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “first; precedent; age-old; excellent; former(a).”

• iṣaṃ ← iṣam ← iṣ
• [noun], accusative, singular, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• vurītāvase ← vurīta ← vṛ
• [verb], singular, Aorist optative
• “choose; ask.”

• vurītāvase ← avase ← av
• [verb noun]
• “support; help; prefer; prefer; like.”

यो मर्यः मनुष्यः अग्ना अग्नावग्निविषयं दुवः परिचरणं धियं कर्म च यज्ञादिलक्षणं धीतिभिः स्तुतिभिः सार्धं जुजोष सेवते आचरति सः मर्त्यः पूर्व्यः पूर्वेषां मुख्यः सन् नु क्षिप्रं प्र भसत् प्रभासेत । प्रकृष्टप्रकाशवान् भवेत् । अवसे पुत्रादीनां रक्षणार्थम् इषम् अन्नं स वुरीत वृणीत संभजेत । शत्रुसकाशाल्लभेतेत्यर्थः ॥

English translation:

“May the mortal who propitiates Agni by devotion and worship, together with praises, quickly become distinguished as first (among men), and acquire ample food for the support (of his children).”

The mortal who (has placed his) friendship in Agni and has savored insight through his insightful thoughts,
chewing (it [=insight]) now, he should be the first to choose (it as)
refreshment, for help.

WHOSO to Agni hath endeared his thought and service by his hymns,
That mortal eats before the rest, and finds sufficiency of food.

Welcher Sterbliche Agni die schuldige Achtung erweist und mit seinen Gedanken gern seiner gedenkt, der soll zuerst den Mund auftun; er soll sich zur Gnade eine Erfreuung ausbitten.

Der Mann, der Gaben und Gebet dem Agni reichte andachtsvoll, Der esse vor den andern nun, empfange Trunk auch zum Genuss.

(Тот) смертный, который наслаждается у Агни
Даром поэтического озарения благодаря (своим) произведениям,
Тот первым сразу благодаря (своим) произведениям.
Пусть выберет он себе в помочь жертвенную усладу!

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• भुरिगुष्णिक्
• ऋषभः

अबः छः ऋचावाले चौदहवें सूक्त का प्रारम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में अब मनुष्यों को क्या करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् जनो ! (यः) जो (मर्त्यः) मनुष्य (धीतिभिः) अंगुली आदि अवयवों से (अग्ना) अग्नि में (दुवः) सेवन और (धियम्) बुद्धि वा कर्म्म का (जुजोष) सेवन करता है और (अवसे) रक्षण आदि के लिये (पूर्व्यः) पूर्वजनों से प्रकाशित किया गया (प्र, भसत्) प्रकाशित होवे और (इषम्) अन्न वा विज्ञान की (नु) शीघ्र (वुरीत) स्वीकार करे (सः) वह भाग्यशाली होता है ॥१॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य आलस्य आदि दोषों का त्याग कर धर्म्म से पुरुषार्थ करते हैं, वे सम्पूर्ण इष्ट सुख को प्राप्त होते हैं ॥१॥

अन्वय: हे विद्वांसो ! यो मर्त्यो धीतिभिरग्ना दुवो धियं जुजोषाऽवसे पूर्व्यः प्र भसदिषं नु वुरीत स भाग्यशाली भवति ॥१॥

अथ मनुष्यैः किं कर्त्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ना) अग्नौ (यः) (मर्त्यः) मनुष्यः (दुवः) परिचरणम् (धियम्) प्रज्ञां कर्म वा (जुजोष) (धीतिभिः) अङ्गुल्याद्यवयैः (भसत्) प्रकाशेत (नु) सद्यः (सः) (प्र) (पूर्व्यः) पूर्वैर्निष्पादितः (इषम्) अन्नं विज्ञानं वा (वुरीत) स्वीकुर्य्यात् (अवसे) रक्षणाद्याय ॥१॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्या आलस्यादिदोषान् विहाय धर्मेण पुरुषार्थं कुर्वन्ति ते सर्वमिष्टं सुखं लभन्ते ॥१॥

या सूक्तात अग्नी व विद्वानांच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - जी माणसे आळस इत्यादी दोषांचा परित्याग करून धर्मयुक्त पुरुषार्थ करतात ती संपूर्ण इष्ट सुख प्राप्त करतात. ॥ १ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - अनुष्टुप्

अग्नि᳓र् इ᳓द् धि᳓ प्र᳓चेता
अग्नि᳓र् वेध᳓स्तम ऋ᳓षिः
अग्निं᳓ हो᳓तारम् ईळते
यज्ञे᳓षु म᳓नुषो वि᳓शः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hí ← hí (invariable)

ít ← ít (invariable)

prácetāḥ ← prácetas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ŕ̥ṣiḥ ← ŕ̥ṣi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vedhástamaḥ ← vedhástama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

hótāram ← hótar- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

īḷate ← √īḍ- ~ √īḷ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

mánuṣaḥ ← mánus- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

víśaḥ ← víś- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

yajñéṣu ← yajñá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

अ॒ग्निः । इत् । हि । प्रऽचे॑ताः । अ॒ग्निः । वे॒धःऽत॑मः । ऋषिः॑ ।
अ॒ग्निम् । होता॑रम् । ई॒ळ॒ते॒ । य॒ज्ञेषु॑ । मनु॑षः । विशः॑ ॥

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• iddhi ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• iddhi ← hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• pracetā ← pracetāḥ ← pracetas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “intelligent; mindful; attentive; wise; apt; observant.”

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• vedhastama ← vedhastamaḥ ← vedhastama
• [noun], nominative, singular, masculine

• ṛṣiḥ ← ṛṣi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Ṛṣi; spiritual teacher; ascetic; Mantra.”

• agniṃ ← agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• hotāram ← hotṛ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• īﾱate ← īḍ
• [verb], plural, Present indikative
• “praise; invite; raise.”

• yajñeṣu ← yajña
• [noun], locative, plural, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• manuṣo ← manuṣaḥ ← manus
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Manu; man.”

• viśaḥ ← viś
• [noun], nominative, plural, feminine
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

अग्निरित् अग्निरेव प्रचेताः प्रकृष्टज्ञानवान् नान्यः कश्चित् । हि यस्मादेवं तस्मात् वेधस्तमः विधातृतमोऽतिशयेन हविर्वहनादीनां कर्मणां कर्ता ऋषिः सर्वस्य द्रष्टा च भवति । मनुषः मनुष्यस्य यजमानस्य विशः प्रजाः ऋत्विग्लक्षणाः होतारं देवानामाह्वातारं तादृशम् अग्निं यज्ञेषु यागेषु ईळते स्तुवन्ति ॥

English translation:

“Agni verily is most wise; he is the chief performer of religious rites, a holy sage; the progeny of men glorify Agni as the invoker of the gods at sacrifices.”

For just Agni is provident; Agni is the seer, the best ritual adept.
Agni as Hotar do the clans of Manu reverently invoke at the sacrifices.

Agni, in truth, is passing wise, most skilled in ordering, a Seer.
At sacrifices Manus’ sons glorify Agni as their Priest.

Denn Agni ist der kluge, Agni der meisterliche Rishi. Den Agni berufen zum Hotri bei den Opfern die Stämme des Manu.

Denn Agni ist der weiseste, der liebevollste Sänger er; Der Menschen Stämme preisen ihn, den Priester, bei den Opfern hoch.

Ведь это Агни-прозорливец,
Агни-риши, лучше всех устраивающий (обряд).
Агни как хотара призывают
На жертвоприношениях племена Мануса.

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब मनुष्या क्या करते हैं, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जिस (होतारम्) सब को धारण करने वा देनेवाले (अग्निम्) परमात्मा को (प्रचेताः) जाननेवाला (अग्निः) बिजुली जैसे वैसे (वेधस्तमः) अतीव विद्वान् (अग्निः) पवित्र (ऋषिः) मन्त्र और अर्थों को जाननेवाला और (मनुषः) विचार करनेवाले (विशः) मनुष्य (यज्ञेषु) सन्ध्योपासन आदि श्रेष्ठ कर्म्मों में (ईळते) स्तुति करते हैं, उस (इत्) ही की (हि) निश्चित आप लोग प्रशंसा करो ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! सब आप लोगों का परमेश्वर ही स्तुति करने, मानने, हृदय में धारण करने और उपासना करने योग्य है, ऐसा सब लोग निश्चय करो ॥२॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यं होतारमग्निं प्रचेता अग्निर्वेधस्तमोऽग्निऋषिर्मनुषो विशश्च यज्ञेष्वीळते तमिद्धि यूयं प्रशंसत ॥२॥

अथ मनुष्याः किं कुर्वन्तीत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्निः) विद्युदिव (इत्) एव (हि) (प्रचेताः) प्रज्ञापकः (अग्नि) पवित्रः (वेधस्तमः) विद्वत्तमः (ऋषिः) मन्त्रार्थवेत्ता (अग्निम्) परमात्मानम् (होतारम्) सर्वस्य धर्त्तारं दातारं वा (ईळते) स्तुवन्ति (यज्ञेषु) सन्ध्योपासनादिषु सत्कर्मसु (मनुषः) मननशीलाः (विशः) मनुष्याः। विश इति मनुष्यनाम। (निघं०२.३) ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! सर्वेषां युष्माकं परमेश्वर एव स्तोतव्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्य उपासनीयोऽस्तीति सर्वे निश्चिन्वन्तु ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! परमेश्वरच स्तुती, मनन, निदिध्यासन व उपासना करण्यायोग्य आहे, असा तुम्ही सर्वांनी निश्चय करा. ॥ २ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - अनुष्टुप्

ना᳓ना हि᳓ अग्ने अ᳓वसे
स्प᳓र्धन्ते रा᳓यो अरियः᳓
तू᳓र्वन्तो द᳓स्युम् आय᳓वो
व्रतइः᳓ सी᳓क्षन्तो अव्रत᳓म्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ávase ← ávas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

hí ← hí (invariable)

nā́nā ← nā́nā (invariable)

aryáḥ ← arí- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

rā́yaḥ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

spárdhante ← √spr̥dh- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

āyávaḥ ← āyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dásyum ← dásyu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tū́rvantaḥ ← √tūr(v)- ~ tur- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

avratám ← avratá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sī́kṣantaḥ ← √sah- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT, mood:DES}

vrataíḥ ← vratá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

नाना॑ । हि । अ॒ग्ने॒ । अव॑से । स्पर्ध॑न्ते । रायः॑ । अ॒र्यः ।
तूर्व॑न्तः । दस्यु॑म् । आ॒यवः॑ । व्र॒तैः । सीक्ष॑न्तः । अ॒व्र॒तम् ॥

• nānā
• [adverb]
• “variously; differently; many; individually.”

• hy ← hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• ‘vase ← avase ← av
• [verb noun]
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• spardhante ← spṛdh
• [verb], plural, Present indikative
• “rival.”

• rāyo ← rāyaḥ ← rai
• [noun], nominative, plural, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• aryaḥ ← ari
• [noun], genitive, singular, masculine

• tūrvanto ← tūrvantaḥ ← tūrv
• [verb noun], nominative, plural
• “overpower.”

• dasyum ← dasyu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “savage; outcast; mugger.”

• āyavo ← āyavaḥ ← āyu
• [noun], nominative, plural, masculine

• vrataiḥ ← vrata
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

• sīkṣanto ← sīkṣantaḥ ← sīkṣ ← √sah
• [verb noun], nominative, plural
• “beat.”

• avratam ← avrata
• [noun], accusative, singular, masculine
• “disobedient; evil.”

हे अग्ने अर्यः अरेः शत्रोः रायः धनानि अवसे त्वत्स्तोतॄणां रक्षणार्थं नाना शत्रुसकाशात् पृथग्भूताः स्पर्धन्ते । अहमेव पलियान्यहमेव पालयानीति स्पर्धा कुर्वन्ति । आयवः मनुष्यास्ते च स्तोतारः दस्युम् उपक्षपयितारं शत्रुं तूर्वन्तः हिंसन्तः व्रतैः त्वद्देवत्यैर्यागैः अव्रतं व्रतविरोधिनं च पुरुषं सीक्षन्तः सोढुमभिभवितुमिच्छन्तो भवन्ति ॥

English translation:

“The manifold treasures of the enemy (detached from them) are emulous, Agni, for the preservation (of your worshippers); men who worship you, triumphing over the spoiler, seek to shame him who celebrates no sacred rite by (their) observances.”

For, o Agni, they [=the clans of Manu], the “riches of the stranger,” contend with each other, every man for himself, for (your) help—
(that is,) the Āyus—(while at the same time) overcoming the Dasyu (and) seeking to vanquish with their commandments the one who follows no commandment.

The foeman’s wealth in many a place, Agni, is emulous to help.
Men fight the fiend, and seek by rites to overcome the riteless foe.

Denn von verschiedenen Seiten wetteifern die Reichtümer des hohen Herrn um deine Gunst, Agni, und die Ayu´s, die über den Dasyu die Oberhand bekommen, die durch Opfergelübde den Gelübdelosen zu besiegen suchen.

Denn die ergeb’nen streben viel nach Schätzen, Agni, zum Genuss, Die Menschen, bändigend den Feind, durch Opfer den, der opferlos.

Ведь с разных сторон, о Агни, ради (твоей) помощи
Состязаются богатство чужого
(И племена) Аю, побеждающие дасью,
Стремящиеся одолеть лишенного обетов (дасью) с помощью обетов.

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• भुरिगुष्णिक्
• ऋषभः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) विद्वन् ! जो (हि) निश्चय (नाना) अनेक (अव्रतम्) धर्म्मयुक्त कर्म्म से रहित (दस्युम्) दुष्ट जन की (तूर्वन्तः) हिंसा करते और (व्रतैः) कर्म्मों से (सीक्षन्तः) सहने की इच्छा करते हुए (आयवः) मनुष्य (अवसे) रक्षण आदि के लिये (स्पर्धन्ते) दूसरे की बड़ाई को नहीं सहते हैं, उनके (रायः) धन का (अर्य्यः) स्वामी सत्कार करे ॥३॥

भावार्थभाषाः - जो दुष्टों के निवारण में प्रयत्न करते हैं, वे मनुष्य धनवान् होते हैं ॥३॥

अन्वय: हे अग्ने ! ये हि नानाऽव्रतं दस्युं तूर्वन्तो व्रतैः सीक्षन्त आयवोऽवसे स्पर्धन्ते तान् रायोऽर्य्यः स्वामी सत्कुर्य्यात् ॥३॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (नाना) अनेके (हि) खलु (अग्ने) विद्वन् (अवसे) रक्षणाद्याय (स्पर्धन्ते) परोत्कर्षं न सहन्ते (रायः) धनस्य (अर्य्यः) स्वामी (तूर्वन्तः) हिंसन्तः (दस्युम्) दुष्टम् (आयवः) मनुष्याः (व्रतैः) कर्मभिः (सीक्षन्तः) सोढुमिच्छन्तः (अव्रतम्) धर्म्यकर्म्मरहितम् ॥३॥

भावार्थभाषाः - ये दुष्टानां निवारणे प्रयतन्ते ते मनुष्याः श्रीपतयो भवन्ति ॥३॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे दुष्टांचे निवारण करण्याचा प्रयत्न करतात ती धनवान होतात. ॥ ३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - अनुष्टुप्

अग्नि᳓र् अप्सा᳓म् ऋतीष᳓हं
वीरं᳓ ददाति स᳓त्पतिम्
य᳓स्य त्र᳓सन्ति श᳓वसः
संच᳓क्षि श᳓त्रवो भिया᳓

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

apsā́m ← apsā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

r̥tīṣáham ← r̥tīṣáh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dadāti ← √dā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sátpatim ← sátpati- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vīrám ← vīrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śávasaḥ ← śávas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

trásanti ← √tras- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yásya ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

bhiyā́ ← bhī́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

saṁcákṣi ← √cakṣ- (root)
{case:LOC, number:SG}

śátravaḥ ← śátru- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

अ॒ग्निः । अ॒प्साम् । ऋ॒ति॒ऽसह॑म् । वी॒रम् । द॒दा॒ति॒ । सत्ऽप॑तिम् ।
यस्य॑ । त्रस॑न्ति । शव॑सः । स॒म्ऽचक्षि॑ । शत्र॑वः । भि॒या ॥

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• apsām ← ap
• [noun]
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• apsām ← sām ← sā
• [noun], accusative, singular, masculine
• “winning.”

• ṛtīṣahaṃ ← ṛtīṣaham ← ṛtīṣah
• [noun], accusative, singular, masculine

• vīraṃ ← vīram ← vīra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• dadāti ← dā
• [verb], singular, Present indikative
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• satpatim ← sat
• [noun]
• “good; good; real; existent; virtuous; sat [prefix]; real.”

• satpatim ← patim ← pati
• [noun], accusative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• yasya ← yad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• trasanti ← tras
• [verb], plural, Present indikative
• “fear; tremble.”

• śavasaḥ ← śavas
• [noun], ablative, singular, neuter
• “strength; power; superiority.”

• saṃcakṣi ← saṃcakṣ ← √cakṣ
• [verb noun]

• śatravo ← śatravaḥ ← śatru
• [noun], nominative, plural, masculine
• “enemy; foe; enemy; Asura.”

• bhiyā ← bhī
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “fear; bhī; alarm.”

अयम् अग्निः वीरं पुत्रं ददाति स्तोतृभ्यः प्रयच्छति । कीदृशं पुत्रम् । अप्साम् अपामाप्तव्यानां कर्मणां सनितारं संभक्तारम् ऋतीषहम् ऋतीनामरातीनां सोढारमभिभवितारं सत्पतिं सतां कर्मणां पालयितारम् । यस्य वीरस्य संचक्षि संदर्शने सति शवसः बलात् भिया भीत्या शत्रवः त्रसन्ति उद्विजन्ते तं वीरमित्यन्वयः ॥

English translation:

“Agni bestows (upon his worshippers) a male descendant, (the performer of good) works, the subduer of foes, the protector of the virtuous, at whose appearance his enemies tremble through fear of his prowess.”

Agni gives a hero winning the waters, vanquishing with his attack, as lord of settlements,
whose rivals tremble at the full sight of his vast power, in fear.

Agni bestows the hero chief, winner of waters, firm in fray.
Soon as they look upon his might his enemies tremble in alarm.

Agni schenkt einen Helden, einen rechtmäßigen Gebieter, der Wasser gewinnt, der Angriffe siegreich besteht, bei dessen Anblick aus Furcht vor seiner Stärke die Feinde erbeben.

Den starken Helden, Agni, gib, der Angriff wehrt, Erquickung beut, Vor dessen Kraft beim Anblick schon aus Furcht der Feinde Schar erbebt.

Агни дает героя, завоевывающего воды,
Отражающего атаки, истинного господина,
Перед силой которого трясутся
От страха при виде (него) враги.

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर उत्तम मनुष्य क्या करता है, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (यस्य) जिसके (शवसः) बल से (सञ्चक्षि) सम्मुख (भिया) भय से (शत्रवः) शत्रुजन (त्रसन्ति) व्याकुल होते हैं वह (अग्निः) बड़ा बलिष्ठ वीर पुरुष (अप्साम्) श्रेष्ठ कर्म्मों के विभाग करने और (ऋतीषहम्) दूसरे के पदार्थों के प्राप्त करानेवाले शत्रुओं को सहनकर्त्ता (सत्पतिम्) श्रेष्ठों के पालक (वीरम्) वीर पुरुष को (ददाति) देता है ॥४॥

भावार्थभाषाः - जो ब्रह्मचारी जितेन्द्रिय और विद्वान् होकर शरीर और आत्मा के सामर्थ्य को नहीं दूर करते हैं, उनसे शत्रुजन डर के भागते हैं अथवा वश को प्राप्त होते हैं ॥४॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यस्य शवसः सञ्चक्षि भिया शत्रवस्त्रसन्ति सोऽग्निरप्सामृतीषहं सत्पतिं वीरं ददाति ॥४॥

पुनरुत्तमो मनुष्यः किं करोतीत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्निः) महाबलिष्ठो वीरपुरुषः (अप्साम्) सत्कर्म्मणां विभक्तारम् (ऋतीषहम्) य ऋतीन् परपदार्थप्रापकाञ्छत्रून्त्सहते। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (वीरम्) शूरपुरुषम् (ददाति) (सत्पतिम्) सतां पालकम् (यस्य) (त्रसन्ति) उद्विजन्ति (शवसः) बलात् (सञ्चक्षि) समक्षे (शत्रवः) (भिया) भयेन ॥४॥

भावार्थभाषाः - ये ब्रह्मचारिणो जितेन्द्रिया विद्वांसो भूत्वा शरीरात्मसामर्थ्यं नापनयन्ति तेभ्योऽरयो भीत्वा पलायन्तेऽथवा वशमाप्नुवन्ति ॥४॥

भावार्थभाषाः - जे ब्रह्मचारी, जितेन्द्रिय व विद्वान बनून शरीर व आत्म्याचे सामर्थ्य नष्ट करीत नाहीत त्यांना शत्रू घाबरून पळतात किंवा वश होतात. ॥ ४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - अनुष्टुप्

अग्नि᳓र् हि᳓ विद्म᳓ना निदो᳓
देवो᳓ म᳓र्तम् उरुष्य᳓ति
सहा᳓वा य᳓स्य अ᳓वृतो
रयि᳓र् वा᳓जेषु अ᳓वृतः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hí ← hí (invariable)

nidáḥ ← níd- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

vidmánā ← vidmán- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mártam ← márta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

uruṣyáti ← √uruṣy- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ávr̥taḥ ← ávr̥ta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sahā́vā ← sahā́van- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yásya ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ávr̥taḥ ← ávr̥ta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rayíḥ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vā́jeṣu ← vā́ja- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

अ॒ग्निः । हि । वि॒द्मना॑ । नि॒दः । दे॒वः । मर्त॑म् । उ॒रु॒ष्यति॑ ।
स॒हऽवा॑ । यस्य॑ । अवृ॑तः । र॒यिः । वाजे॑षु । अवृ॑तः ॥

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• vidmanā ← vidman
• [noun], instrumental, singular, neuter

• nido ← nidaḥ ← nid
• [noun], ablative, singular, feminine
• “derision; scoffer; contempt.”

• devo ← devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• martam ← marta
• [noun], accusative, singular, masculine
• “man.”

• uruṣyati ← uruṣy
• [verb], singular, Present indikative
• “protect; help.”

• sahāvā ← sahāvan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “mighty.”

• yasyāvṛto ← yasya ← yad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• yasyāvṛto ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• yasyāvṛto ← vṛtaḥ ← vṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “surround; accompany; cover; cover; obstruct; check; spread; envelop.”

• rayir ← rayiḥ ← rayi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “wealth; property.”

• vājeṣv ← vājeṣu ← vāja
• [noun], locative, plural, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• avṛtaḥ ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• avṛtaḥ ← vṛtaḥ ← vṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “surround; accompany; cover; cover; obstruct; check; spread; envelop.”

सहावा । सहो बलम् । तद्वान् देवः दानादिगुणयुक्तः अग्निः विद्मना ज्ञानेन युक्तः सन् तं मर्त मनुष्यं यजमानं निदः निन्दकात् उरुष्यति रक्षति । हि इति पूरकः । यस्य मर्तस्य रयिः हविर्लक्षणं धनम् अवृतः रक्षः प्रभृतिभिरनाच्छादितं वाजेषु यज्ञेषु अवृतः अन्यैर्यजमानैः असंभक्तं तं हविष्मन्तं यजमानमुरुष्यतीत्यन्वयः ॥

English translation:

“The mighty and divine Agni, endowed with knowledge, protects the mortal from reproach whose rich (offerings) are unobstructed (by evil spirits), and unshared by other (offerers) at sacrifices.”

For Agni, the god, through his know-how delivers from scorn
(that) mortal
whose “wealth” is victorious and unobstructible, unobstructible in the prize-contests.

For with his wisdom Agni, God, protects the mortal from reproach,
Whose conquering wealth is never checked, is never checked in deeds of might.

Denn Gott Agni, der Überlegene, befreit durch sein Wissen den Sterblichen von Tadel, dessen Reichtum nicht zurückgehalten wird, bei den Preiskämpfen nicht zurückgehalten wird

Denn Agni schirmt den Sterblichen, der Gott vor Schmähung mit Bedacht, Dess starker Reichthum ungehemmt, der ungehemmt in Schlachten ist.

Ведь Агни (своим) знанием, бог –
Смертного избавляет от хулы,
Владыка, чье богатство неустранимо,
В состязаниях за награду неустранимо.

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• विराडनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर मनुष्य क्या करें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (अवृतः) नहीं स्वीकार किया गया (सहावा) सहनेवाला (देवः) निरन्तर प्रकाशमान (अग्निः) अग्नि के सदृश पवित्रों से बढ़ा हुआ मुनि (मर्त्तम्) मनुष्य को (उरुष्यति) सेवता है उसको (हि) जिससे (विद्मना) ज्ञान से विशेष करके जानें और (यस्य) जिसके (वाजेषु) सङ्ग्रामों में (अवृतः) नहीं आच्छादित किया गया (रयिः) धन होता है, उससे (निदः) निन्दा करनेवालों का निवारण कीजिये ॥५॥

भावार्थभाषाः - सब पदार्थों को उत्पन्न करती हुई बिजुली को मनुष्य जानें, जिस विज्ञान से आग्नेयादि नामक अस्त्र सिद्ध होते हैं, उसका सब काल में खोज करो ॥५॥

अन्वय: हे मनुष्या ! योऽवृतस्सहावादेवोऽग्निर्मर्त्तमुरुष्यति तं हि विद्मना विजानन्तु यस्य वाजेष्ववृतो रयिर्भवति तेन निदो निवारयन्तु ॥५॥

पुनर्मनुष्याः किं कुर्य्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्निः) पावक इव पवित्रोपचितो मुनिः (हि) यतः (विद्मना) ज्ञानेन (निदः) निन्दकान् (देवः) देदीप्यमानः (मर्त्तम्) मनुष्यम् (उरुष्यति) सेवते (सहावा) यः सहते सः (यस्य) (अवृतः) अस्वीकृतः (रयिः) धनम् (वाजेषु) सङ्ग्रामेषु (अवृतः) अनाच्छादितः ॥५॥

भावार्थभाषाः - सर्वान् पदार्थान्त्सवन्तीं विद्युतं मनुष्या जानन्तु यद्विज्ञानेनाग्नेयादीन्यस्त्राणि सिद्ध्यन्ति तत्सर्वदाऽन्विष्यध्वम् ॥५॥

भावार्थभाषाः - सर्व पदार्थांना उत्पन्न करणाऱ्या विद्युतला जाणून माणसांनी अग्नेय इत्यादी अस्त्रे तयार करावीत व त्यात सदैव संशोधन करावे. ॥ ५ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - शक्वरी

अ᳓छा नो मित्रमहो देव देवा᳓न्
अ᳓ग्ने वो᳓चः सुमतिं᳓ रो᳓दसीयोः
वीहि᳓ सुअस्तिं᳓ सुक्षितिं᳓ दिवो᳓ नॄ᳓न्
द्विषो᳓ अं᳓हांसि दुरिता᳓ तरेम
ता᳓ तरेम त᳓वा᳓वसा तरेम

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line

Morph
ácha ← ácha (invariable)

deva ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

mitramahaḥ ← mitrámahas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ródasyoḥ ← ródasī- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:DU}

sumatím ← sumatí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

vócaḥ ← √vac- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

nr̥̄́n ← nár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

sukṣitím ← sukṣití- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

svastím ← svastí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vīhí ← √vī- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

áṁhāṁsi ← áṁhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

duritā́ ← duritá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

dviṣáḥ ← dvíṣ- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

tarema ← √tr̥̄- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

ávasā ← ávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

tā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

tarema ← √tr̥̄- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

tarema ← √tr̥̄- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

अच्छ॑ । नः॒ । मि॒त्र॒ऽम॒हः॒ । दे॒व॒ । दे॒वान् । अग्ने॑ । वोचः॑ । सु॒ऽम॒तिम् । रोद॑स्योः ।
वी॒हि । स्व॒स्तिम् । सु॒ऽक्षि॒तिम् । दि॒वः । नॄन् । द्वि॒षः । अंहां॑सि । दुः॒ऽइ॒ता । त॒रे॒म॒ । ता । त॒रे॒म॒ । तव॑ । अव॑सा । त॒रे॒म॒ ॥

• acchā
• [adverb]
• “towards; accha [prefix].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• mitramaho ← mitra
• [noun], masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• mitramaho ← mahaḥ ← mahas
• [noun], vocative, singular, masculine
• “greatness; festival; glory; reward; gladness.”

• deva
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devān ← deva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• vocaḥ ← vac
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “say; describe; name; tell; address; enumerate; call; state; teach; explain; say; declare; speak; define; declare; order; address; recommend; answer; deem; recite; approve; proclaim; indicate; determine; mention; designate.”

• sumatiṃ ← sumatim ← sumati
• [noun], accusative, singular, feminine
• “benevolence; favor; Sumati.”

• rodasyoḥ ← rodasī
• [noun], genitive, dual, feminine
• “heaven and earth; Earth.”

• vīhi ← vī
• [verb], singular, Present imperative
• “approach; ask; desire; go; drive.”

• svastiṃ ← svastim ← svasti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “prosperity; well-being; fortune; benediction; svasti [word]; well; luck.”

• sukṣitiṃ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sukṣitiṃ ← kṣitim ← kṣiti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “floor; Earth; earth; pṛthivī; people; dwelling; battlefield; Earth; estate; colony; house.”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• nṝn ← nṛ
• [noun], accusative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• dviṣo ← dviṣaḥ ← dviṣ
• [noun], accusative, plural, masculine
• “hate; dviṣ; hostility; hostility.”

• aṃhāṃsi ← aṃhas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “trouble; sin.”

• duritā ← durita
• [noun], accusative, plural, neuter
• “danger; sin; difficulty; difficulty; evil.”

• tarema ← tṛ
• [verb], plural, Present optative
• “traverse; overcome; float; rescue; reach; satisfy.”

• tā ← tad
• [noun], accusative, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• tarema ← tṛ
• [verb], plural, Present optative
• “traverse; overcome; float; rescue; reach; satisfy.”

• tavāvasā ← tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• tavāvasā ← avasā ← avas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “aid; favor; protection.”

• tarema ← tṛ
• [verb], plural, Present optative
• “traverse; overcome; float; rescue; reach; satisfy.”

व्याख्यातेयं अक्षरार्थस्तु अनुकूलदीप्ते दानादिगुणयुक्ताग्ने द्यावापृथिव्योरभिगतरुचं अस्मदीयांसुष्टुतिं यष्टव्यान् देवान् प्रति वोचः प्र- ब्रूहि स्तुतेर्नेतॄनस्मांश्च सुनिवासं अविनाशङ्गमय वयञ्च त्वत्प्रसादात् द्वेष्टॄन् पापानि तत्फलानि दुर्गमनानिचातिक्रामेम व्यवहितानि ज- न्मान्तरकृतानिच तान्यतिक्रामेम त्वदीयेनरक्षणेन अत्यन्तमतिक्रामेमेति ॥ ६ ॥इममूषुवइत्येकोनविंशत्यृचम्पञ्चदशंसूक्तं आङ्गिरसस्यवीतहव्यस्यभरद्वाजस्यवार्षं आग्नेयं आदौनवजगत्यः तृतीयाषष्ठ्यौतुशक्वर्यतिश- क्वर्यौ पञ्चदशीशक्वरी सप्तदश्यनुष्टुप् अष्टादशीबृहती दशम्याद्याःपञ्च षोळश्येकोनविंशीचेतिसप्तत्रिष्टुभः तथाचानुक्रान्तं—इममूष्वेकोना- वीतहव्यऋषिर्वा जागतम्प्रग्दशम्याः तृतीयापञ्चदश्यौशक्वर्यौषष्ठ्यतिशक्वर्यनुष्टुब्बृहत्याउपान्त्येइति प्रातरनुवाकेआग्नेयेक्रतौआश्विनशस्त्रे- चआदितोनवर्चः सूत्रितञ्च—इममूषुवोअतिथिमुषर्बुधमिति । दशरात्रेपञ्चमेहनिनवर्चमाज्यशस्त्रञ्च सूत्रितञ्च—इममूषुवोअतिथिमुषर्बुध- मितिनवाज्यमिति ।

English translation:

“Divine Agni, revered as a friend, who, abiding in heaven and earth, communicates our praise to the gods, conduct the offerer of adoration to domestic felicity, and may we overcome our adversaries, our iniquities, our difficulties; may we overcome them by your protection.”

O god Agni with the might of Mitra, to us you call the gods, call the grace of the two world-halves.
Pursue well-being, good dwelling; pursue the men of heaven. May we cross over hatreds, over narrow straits difficult to traverse.
May we cross over; with your help may we cross over.

O Agni, God with Mitra’s might call hither the favour of the Gods from earth and heaven.
Bring weal from heaven that men may dwell securely. May we o’ercome the foe’s malign oppressions, may we o’ercome them, through thy help o’ercome them.

Lade, du wie Mitra gefeierter Gott, die Götter zu uns ein, o Agni, erbitte die Gunst beider Welten! Ersuche die Männer des Himmels um Glück, um gutes Wohnen! Wir möchten über die Anfeindungen, die Nöte, die Fährlichkeiten hinwegkommen, wir möchten über diese hinwegkommen, durch deine Gnade hinwegkommen.

Rufe uns, o freundereicher Gott die Götter her, o Agni, und das Wohlwollen beider Welten; führe die Männer des Himmels her zu Heil und Sicherheit; über des Feindes Drangsale und Gefahren mögen wir hinüberdringen, über sie hinüberdringen, durch deine Hülfe hinüberdringen.

Пригласи к нам богов, о бог, великий как Митра,
О Агни, (ниспошли нам) милость двух миров!
Отправляйся к мужам неба за благополучием (и) прекрасным поселением!
Да пересечем мы проявления враждебности, беды, трудности!
Да пересечем мы их! Да пересечем с твоей помощью!

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• भुरिगतिजगती
• निषादः

फिर विद्वानों को प्रतिदिन क्या करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मित्रमहः) मित्रों से आदर करने योग्य (देव) सुखके देनेवाले (अग्ने) अग्नि के सदृश विद्या के प्रकाश से युक्त विद्वन् ! आप (नः) हम लोगों (देवान्) विद्वानों को तथा (रोदस्योः) अग्नि और पृथिवी सम्बन्धिनी (सुमतिम्) उत्तम बुद्धि को (अच्छा) उत्तम प्रकार (वोचः) कहिये (सुक्षितिम्) उत्तम भूमि जिसमें उस (स्वस्तिम्) सुख को (वीहि) प्राप्त हूजिये और (दिवः) कामना करते हुए (नॄन्) मनुष्यों से पदार्थविद्या को कहिये जिससे (तव) आपके (अवसा) रक्षण आदि से (द्विषः) द्वेष से युक्त जनों (अंहांसि) पापों और (दुरिता) दुष्ट आचरणों दुर्व्यसनों का (तरेम) उल्लङ्घन करें तथा (ता) उन निन्दादिकों का (तरेम) उल्लङ्घन करें और कुसङ्ग से हुए दोषों का (तरेम) उल्लङ्घन करें ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वान् जनो ! जितनी विद्या को आप लोग प्राप्त होओ उतनी का अन्य जनों के लिये यथावत् उपदेश करो और सत्य उपदेश से मनुष्यों के दुष्ट व्यसनों को दूर करो और आप अधर्म्म के आचरण से पृथक् वर्त्ताव करो और सत्संग तथा पुरुषार्थ से शुद्ध होकर दुःखों से पार होकर सुख को प्राप्त होओ ॥६॥ इस सूक्त में अग्नि और विद्वानों के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की इससे पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह चौदहवाँ सूक्त और सोलहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे मित्रमहो देवाऽग्ने ! त्वं नो देवान् रोदस्योः सुमतिमच्छा वोचः सुक्षितिं स्वस्तिं वीहि दिवो नॄन् पदार्थविद्यां ब्रूहि यतस्तवाऽवसा द्विषोंऽहांसि दुरिता तरेम ता तरेम कुसङ्गदोषांश्च तरेम ॥६॥

पुनर्विद्वद्भिः प्रत्यहं किं करणीयमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अच्छा) सम्यक्। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (नः) अस्मान् (मित्रमहः) मित्रैः पूजनीय (देव) सुखदातः (देवान्) विदुषः (अग्ने) पावक इव प्रकाशमान विद्वन् (वोचः) ब्रूहि (सुमतिम्) शोभनां प्रज्ञाम् (रोदस्योः) अग्निपृथिव्योः (वीहि) व्याप्नुहि (स्वस्तिम्) सुखम् (सुक्षितिम्) शोभना क्षितिर्भूमियस्यां ताम् (दिवः) कामयामानान् (नॄन्) मनुष्यान् (द्विषः) द्वेष्टॄन् (अंहांसि) पापानि (दुरिता) दुष्टाचरणानि दुर्व्यसनानि (तरेम) उल्लङ्घेम (ता) तानि निन्दादीनि (तरेम) (तव) (अवसा) रक्षणाद्येन (तरेम) ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वांसो ! यावतीं विद्यां यूयं प्राप्नुयात तावतीमन्येभ्यो यथावदुपदिशत सत्योपदेशेन मनुष्याणां दुर्व्यसनानि दूरीकुरुत स्वयमधर्म्माचरणात् पृथग्वर्त्तध्वं सत्सङ्गेन पुरुषार्थेन च शुद्धा भूत्वा दुःखानि तीर्त्वा सुखमाप्नुतेति ॥६॥ अत्राऽग्निविद्वद्गुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति चतुर्दशं सूक्तं षोडशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वानांनो ! जेवढी विद्या तुम्हाला प्राप्त झालेली असेल तेवढी उपदेशरूपाने इतरांना द्या व सत्य उपदेशाने माणसांच्या दुर्व्यसनांना दूर करा. अधर्माचरणापासून पृथक राहा. सत्संग आणि पुरुषार्थाने पवित्र बनून, दुःखातून पार पडून सुख प्राप्त करा. ॥ ६ ॥