००७

• देवता - वैश्वानरोग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

मूर्धा᳓नं दिवो᳓ अरति᳓म् पृथिव्या᳓
वैश्वानर᳓म् ऋत᳓ आ᳓ जात᳓म् अग्नि᳓म्
कविं᳓ सम्रा᳓जम् अ᳓तिथिं ज᳓नानाम्
आस᳓न्न् आ᳓ पा᳓त्रं जनयन्त देवाः᳓

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
aratím ← aratí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

mūrdhā́nam ← mūrdhán- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pr̥thivyā́ḥ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

jātám ← √janⁱ- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

r̥té ← r̥tá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

vaiśvānarám ← vaiśvānará- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

átithim ← átithi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

jánānām ← jána- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

kavím ← kaví- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

samrā́jam ← samrā́j- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

āsán ← āsán- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

janayanta ← √janⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

pā́tram ← pā́tra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

मू॒र्धान॑म् । दि॒वः । अ॒र॒तिम् । पृ॒थि॒व्याः । वै॒श्वा॒न॒रम् । ऋ॒ते । आ । जा॒तम् । अ॒ग्निम् ।
क॒विम् । स॒म्ऽराजम् । अति॑थिम् । जना॑नाम् । आ॒सन् । आ । पात्र॑म् । ज॒न॒य॒न्त॒ । दे॒वाः ॥

• mūrdhānaṃ ← mūrdhānam ← mūrdhan
• [noun], accusative, singular, masculine
• “head; battlefront; peak; top; mūrdhan [word]; leader; top.”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• aratim ← arati
• [noun], accusative, singular, masculine
• “charioteer.”

• pṛthivyā ← pṛthivyāḥ ← pṛthivī
• [noun], genitive, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• vaiśvānaram ← vaiśvānara
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Agni; fire; Vaiśvānara; Vaiśvānara; sacrificial fire; sun.”

• ṛta ← ṛte ← ṛta
• [noun], locative, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• jātam ← jan
• [verb noun], accusative, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• kaviṃ ← kavim ← kavi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• samrājam ← samrāj
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sovereign; ruler.”

• atithiṃ ← atithim ← atithi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “guest; atithi [word]; Atithi.”

• janānām ← jana
• [noun], genitive, plural, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• āsann ← āsan
• [noun], locative, singular, neuter
• “mouth.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• pātraṃ ← pātram ← pātra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “vessel; pātra [word]; authority; receptacle; pātra; vessel; cup; bowl; basket.”

• janayanta ← janay ← √jan
• [verb], plural, Present injunctive
• “cause; give birth; produce; beget; generate; originate; create; create; make.”

• devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

मूर्धानं शिरोभूतम् । कस्य । दिवः द्युलोकस्य पृथिव्याः प्रथिताया भूमेः अरतिं गन्तारम् । यद्वा । गन्तव्यं स्वामिनं वैश्वानरं विश्वेषां नराणां संबन्धिनम् ऋते । ऋतमिति सत्यस्य यज्ञस्य वा नाम । निमित्तसप्तम्येषा । ऋतनिमित्तम् आ आभिमुख्येन जातं सृष्ट्यादावुत्पन्नं कविं क्रान्तदर्शिनं सम्राजं सम्यग्राजमानं जनानां यजमानानाम् अतिथिं हविर्वहनाय सततं गन्तारम् । यद्वा । अतिथिवत्पूज्यम् । आसन् आसनि आस्ये । द्वितीयार्थे सप्तमी । आस्यभूतम् । अग्निलक्षणेनास्येन हि देवा हवींषि भुञ्जते । पात्रं पातारं रक्षकम् । यद्वा । आस्येन धारकम् । एवंगुणविशिष्टं वैश्वानराग्निं देवाः स्तोतार ऋत्विजो देवा एव वा आ जनयन्त । यज्ञाभिमुख्येन अजीजनन् । अरण्योः सकाशाद् उदपादयन् ॥

मूर्धानं शिरोभूतम् । कस्य? दिवः द्युलोकस्य । अरतिं गन्तारम् । ‘वहादिभ्यश्चित्’ इत्यर्तेरतिप्रत्ययः । पृथिव्याश्च गन्तारं प्रजानां रक्षणार्थं पृथिव्यामपि वर्तमानम् । ‘उदात्तयणः’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । वैश्वानरं विश्वेषां नराणां सम्बन्धिनम् । ‘नरे संज्ञायाम्’ इति पूर्वपदस्य दीर्घः । ऋताय सत्याय यज्ञाय वा जातम् । कविं मेधाविनम् । सम्राजं सम्यग्राजन्तम् । ‘मो राजि समः क्वौ’, कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । जनानां यजमानलक्षणानां अतिथिं यजमानगृहान् सातत्येन गच्छन्तम् । ‘ऋतन्यञ्चि’ इत्यादिना अततेरिथिन्प्रत्ययः । यजमानगृहेष्वतन्तमित्यर्थः । ईदृशमग्निं देवाः पात्रमाजनयन्त आभिमुख्येन जनितवन्तः । पिबत्यनेनेति पात्रम् । ‘ष्ट्रन् सर्वधातुभ्यः’ इति ष्ट्रन्प्रत्ययः । सोमं पातुं तत्पात्रतयाग्निं कृतवन्त इत्यर्थः । कीदृशं तत्पात्रमित्यत आह - आसन् आस्ये । द्वितीयार्थे सप्तमी, तस्याश्च लुक् । अग्निमास्यं कृतवन्त इति यावत् । ‘पद्दन्’ इत्यादिना आस्यशब्दस्यासन्नादेशः । यद्वा - निमित्तसप्तम्येषा, आस्यनिमित्तं आस्यत्वाय अग्निरस्माकमास्यमिव भूयादिति । अग्निना ह्यास्येन देवा आहुतीः पिबन्ति, आग्निमुखत्वात्तेषाम् ॥

The head of Heaven, the spoked wheel of Earth,
agni vaishvAnara born in the natural law,
the seer, the emperor, the guest of the folks,
As a cup for the mouth, the gods generated.

One of the awe-inspiring motifs in shruti is that of agni at the head of heaven, as the wheel of earth & as the cup from which the gods feed. Both metaphors, “head of heaven”& “the mouth of the gods” likely represented year beginning colures.

English translation:

“The gods have genitive rated vaśvānara Agni, as the brow of heaven, the unceasing pervader of earth, born for (the celebration of) sacrifice, wise, imperial, the guest of men, in whose mouth (is) the vessel (that conveys the oblation to the gods).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Sāmaveda 67,1140; Yajurveda 7.24; the gods: deva = priests who genitive rate Agni by attrition;

Vaiśvānara = what or who belongs to or is beneficial to, all (viśva) men (naraḥ)

The head of heaven, the spoked wheel of the earth, Agni Vaiśvānara, born in truth,
sage poet, sovereign king, guest of the peoples—as a drinking cup to their mouth did the gods beget (him).

Since Agni is often called the mouth of the gods, Geldner (and others) assume that the loc. āsán in d refers to Agni, and the gods have produced a drinking cup (pā́tram) to put in his mouth. But this requires Geldner to treat the three-pāda accusative phrase that opens the hymn and refers to Agni as grammatically untethered, as an anacoluthon with the referent picked up in the loc. in pāda d (see his n. 1d). But, with Renou, I see no reason why Agni cannot be conceptualized here as the cup that the gods drink from.

Renou considers āsán simply an attribute limiting the pā́tra-, a “récipient pour la bouche, récipient à boire,” while I take it as referring to the gods’ (collective) mouth.

Note the phonologically matching words aratím and átithim stationed in the same metrical position in pādas a and c.

Him, messenger of earth and head of heaven, Agni Vaisvanara, born in holy Order,
The Sage, the King, the guest of men, a vessel fit for their mouths, the Gods have generated.

The head of the sky, the messenger of earth,
Vaiśvanara, born for holy order, Agni,
The sage, the king, the guest of men,
The gods have produced as a cup for their mouths.

Das Haupt des Himmels, den Lenker der Erde, den Agni Vaisvanara, den zur rechten Zeit Geborenen, den Seher und Allkönig, den Gast der Menschen - in seinem Munde haben die Götter sich ein Trinkgefäß gemacht.

Das Haupt des Himmels und der Erde Ordner, den Männerhort, den frommerzeugten Agni, Den weisen Herrscher und den Gast der Menschen, die Götter zeugten ihn dem Mund als Becher.

Главу неба, повелителя земли,
Агни-Вайшванару, рожденного в законе,
Поэта, самодержца, гостя у людей,
Породили боги, чтобы устами он пил (возлияния).

• वैश्वानरः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब सात ऋचावाले सातवें सूक्त का आरम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में मनुष्यों को कैसा अग्नि जानना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (देवाः) विद्वान् जन (दिवः) प्रकाश वा सूर्य्य के (मूर्द्धानम्) सर्वोपरि विराजमान (पृथिव्याः) पृथिवी की (अरतिम्) प्राप्ति को (ऋते) सत्य में (जातम्) प्रसिद्ध (कविम्) स्वच्छबुद्धियुक्त वा विद्वान् (सम्राजम्) भूगोल के राजा (जनानाम्) मनुष्यों के (अतिथिम्) आदर करने योग्य (पात्रम्) पालन करनेवाले (वैश्वानरम्) सम्पूर्ण मनुष्यों में अग्रणी (अग्निम्) अग्नि के सदृश वर्त्तमान को (आ, जनयन्त) प्रकट करते हैं, वे सुखी (आ, आसन्) अच्छे प्रकार हैं ॥१॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य परमात्मा के सदृश न्यायकारी होकर तथा अग्नि के सदृश विद्या और विनय से प्रकाशित हुए चकवर्त्तित्व को प्राप्त होते हैं, वे सुख देने को योग्य होते हैं ॥१॥

अन्वय: हे मनुष्या ! ये देवा दिवो मूर्द्धानं पृथिव्या अरतिमृते जातं कविं सम्राजं जनानामतिथिं पात्रं वैश्वानरमग्निमाऽऽजनयन्त ते सुखिन आऽऽसन् ॥१॥

अथ मनुष्यैः कीदृशोऽग्निर्वेदितव्य इत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (मूर्द्धानम्) सर्वोपरिविराजमानम् (दिवः) प्रकाशस्य सूर्य्यस्य वा (अरतिम्) प्राप्तिम् (पृथिव्याः) (वैश्वानरम्) विश्वेषु नरेषु नायकम् (ऋते) सत्ये (आ) (जातम्) प्रसिद्धम् (अग्निम्) अग्निमिव वर्त्तमानम् (कविम्) क्रान्तप्रज्ञं विद्वांसं वा (सम्राजम्) भूगोलस्य राजानम् (अतिथिम्) पूजनीयम् (जनानाम्) मनुष्याणाम् (आसन्) सन्ति (आ) (पात्रम्) यः पतिस्तम् (जनयन्त) (देवाः) विद्वांसः ॥१॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्याः परमात्मवन्न्यायकारिणो भूत्वा वह्निरिव विद्याविनयप्रकाशिताः सम्राज्यं प्राप्नुवन्ति ते सर्वान् सुखयितुमर्हन्ति ॥१॥

या सूक्तात सर्वांचे हितकर्ते, विद्वान व ईश्वराचे गुणवर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - जी माणसे परमेश्वराप्रमाणे न्यायकारी बनून अग्नीप्रमाणे विद्या व विनय यामुळे प्रसिद्ध होऊन चक्रवर्ती बनतात ती सर्वांना सुख देतात. ॥ १ ॥

• देवता - वैश्वानरोग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ना᳓भिं यज्ञा᳓नां स᳓दनं रयीणा᳓म्
महा᳓म् आहाव᳓म् अभि᳓ सं᳓ नवन्त
वैश्वानरं᳓ रथि᳓यम् अध्वरा᳓णां
यज्ञ᳓स्य केतुं᳓ जनयन्त देवाः᳓

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
nā́bhim ← nā́bhi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

rayīṇā́m ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

sádanam ← sádana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yajñā́nām ← yajñá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

abhí ← abhí (invariable)

āhāvám ← āhāvá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mahā́m ← máh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

navanta ← √nu- ~ nū- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:IPRF, voice:MED}

sám ← sám (invariable)

adhvarā́ṇām ← adhvará- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

rathyàm ← rathī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vaiśvānarám ← vaiśvānará- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

janayanta ← √janⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

ketúm ← ketú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yajñásya ← yajñá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

नाभि॑म् । य॒ज्ञाना॑म् । सद॑नम् । र॒यी॒णाम् । म॒हाम् । आ॒ऽहा॒वम् । अ॒भि । सम् । न॒व॒न्त॒ ।
वै॒श्वा॒न॒रम् । र॒थ्य॑म् । अ॒ध्व॒राणा॑म् । य॒ज्ञस्य॑ । के॒तुम् । ज॒न॒य॒न्त॒ । दे॒वाः ॥

• nābhiṃ ← nābhim ← nābhi
• [noun], accusative, singular, feminine
• “navel; hub; kinship; beginning; origin; umbilical cord; nābhi [word]; friendship; center.”

• yajñānāṃ ← yajñānām ← yajña
• [noun], genitive, plural, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• sadanaṃ ← sadanam ← sadana
• [noun], accusative, singular, neuter
• “seat; weakness; inertness; dwelling; exhaustion; numbness; home; residence; seat; inanition; location.”

• rayīṇām ← rayi
• [noun], genitive, plural, masculine
• “wealth; property.”

• mahām ← mahat
• [noun], accusative, singular, masculine
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• āhāvam ← āhāva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “bucket; āhāva [word]; manger.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• navanta ← nū
• [verb], plural, Present injunctive
• “praise; shout.”

• vaiśvānaraṃ ← vaiśvānaram ← vaiśvānara
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Agni; fire; Vaiśvānara; Vaiśvānara; sacrificial fire; sun.”

• rathyam ← rathī
• [noun], accusative, singular, masculine

• adhvarāṇāṃ ← adhvarāṇām ← adhvara
• [noun], genitive, plural, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• yajñasya ← yajña
• [noun], genitive, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• ketuṃ ← ketum ← ketu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “banner; ketu; sunbeam; enemy; sign; Premna spinosa Roxb.; comet; signal; signal; luminosity.”

• janayanta ← janay ← √jan
• [verb], plural, Present injunctive
• “cause; give birth; produce; beget; generate; originate; create; create; make.”

• devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

यज्ञानां ज्योतिष्टोमादियागानां नाभिं नहनं बन्धकं तथा रयीणां धनानां सदनं स्थानमैकनिलयं महां महान्तम् आहावम् । आहूयन्तेऽस्मिन्नाहुतय इत्याहावः । तादृशम् । यद्वा । वृष्ट्युदकधारणमाहावं निपानस्थानीयम् । एवंभूतमग्निम् अभि अभितः सं नवन्त स्तोतारः सम्यक् स्तुवन्ति । तथा वैश्वानरं विश्वेषां नराणां संबन्धिनम् अध्वराणां यज्ञानां रथ्यं रथिनम् । यथा रथी स्वरथं नयति तद्वन्नेतारं ग्राहयितारं गमयितारं यज्ञस्य केतुं प्रज्ञापकम् । एवंविधमग्निं देवाः स्तोतार ऋत्विजो देवा एव वा जनयन्त जनयन्ति मथनेनोत्पादयन्ति ॥

English translation:

“(The worshippers) glorify together, (Agni), the bond of sacrifices, the abode of riches, the great receptacle of burnt-offerings; the gods genitive rate vaśvānara, the conveyer of oblations, the emblem of sacrifice.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The bond of sacrifices: nābhim yañānām: nābhi = vahanam, bandhakam, the connecting link or binding of differing rites

Navel of sacrifices, seat of riches, the great watering trough—toward (him) did they cry out together.
Vaiśvānara, charioteer of the ceremonies, beacon of the sacrifice—(him) the gods begot.

On mahā́m as acc. sg. masc. see AiG III.251, EWA s.v. mahā́nt, p. 338.

The paradox of calling fire “a great watering trough” (āhāvá-) simply sharpens the slightly discordant image in 1c of Agni as ‘cup’. Although āhāvá- is clearly derived from ā́√hu, a standard lexeme for the oblations that Agni would be receiving, this particular noun is associated with a well in X.101.5 and is therefore associated with more mundane acts of pouring water (which of course should extinguish fire). Agni is a trough because the gods get their “water” there.

Him have they praised, mid-point of sacrifices, great cistern of libations, seat of riches.
Vaisvanara, conveyer of oblations, ensign of worship, have the Gods engendered.

Dem Nabel der Opfer, dem Sitz der Reichtümer, der großen Tränke brüllten sie insgesamt zu. Den Vaisvanara haben die Götter zum Wagenfahrer der Opfer, zum Wahrzeichen des Gottesdienstes gemacht.

Der Opfer Nabel, ihn den Sitz der Schätze, begrüssten alle, ihn den grossen Eimer, Den Männerhort, der Opfergaben Fährmann, die Götter zeugten ihn als Opfers Banner.

Пуп жертвоприношений, седалище богатств, Ликуя, приветствовали они как великий водопой.
Вайшванару, колесничего обрядов,
Знамя жертвы, породили боги.

• वैश्वानरः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी अग्नि के विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (देवाः) विद्वान् जन जिस (यज्ञानाम्) सत्यक्रियामय यज्ञों के (नाभिम्) बीच के भाग को और (महाम्) महान् (रयीणाम्) धनों के (सदनम्) स्थान और (आहावम्) चारों ओर से स्पर्द्धा करने योग्य (वैश्वानरम्) सर्वत्र प्रकाशमान (रथ्यम्) रथको बहाने के योग्य (अध्वराणाम्) नहीं नष्ट करने योग्यों के (यज्ञस्य) प्राप्त होने योग्य व्यवहार के (केतुम्) जनानेवाले को (सम्, जनयन्त) अच्छे प्रकार प्रकट करते हैं और (नवन्त) स्तुति करते हैं उसकी आप लोग (अभि) सम्मुख प्रशंसा करिये ॥२॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य सर्वत्र व्याप्त और सम्पूर्ण कार्य्यों की सिद्धि के करनेवाले अग्नि को अच्छे प्रकार जान कर वाहनों को प्रकट करते हैं, वे कार्य्यसिद्धि को प्राप्त होते हैं ॥२॥

अन्वय: हे मनुष्या ! देवा यं यज्ञानां नाभिं महां रयीणां सदनमाहावं वैश्वानरं रथ्यमध्वराणां यज्ञस्य केतुं संजनयन्त नवन्त तं यूयमभि प्रशंसत ॥२॥

पुनस्तमेवाग्निविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (नाभिम्) मध्यभागम् (यज्ञानाम्) सत्यक्रियामयानाम् (सदनम्) स्थानम् (रयीणाम्) धनानाम् (महाम्) महताम् (आहावम्) समन्तात् स्पर्द्धनीयम् (अभि) आभिमुख्ये (सम्) (नवन्त) स्तुवन्ति (वैश्वानरम्) विश्वस्मिन् राजमानम् (रथ्यम्) रथं वोढुमर्हम् (अध्वराणाम्) अहिंसनीयानाम् (यज्ञस्य) सङ्गन्तव्यस्य (केतुम्) प्रज्ञापकम् (जनयन्त) जनयन्ति (देवाः) विद्वांसः ॥२॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्याः सर्वतो व्याप्तं सर्वकार्य्यसिद्धिकरमग्निं विज्ञाय यानानि जनयन्ते ते कार्यसिद्धिं लभन्ते ॥२॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे सर्वत्र व्याप्त असलेल्या व संपूर्ण कार्य सिद्ध करणाऱ्या अग्नीला चांगल्या प्रकारे जाणतात व याने तयार करतात ती कार्य पूर्ण करतात. ॥ २ ॥

• देवता - वैश्वानरोग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तुव᳓द् वि᳓प्रो जायते वाजी᳓ अग्ने
तुव᳓द् वीरा᳓सो अभिमातिषा᳓हः
वइ᳓श्वानर तुव᳓म् अस्मा᳓सु धेहि
व᳓सूनि राजन् स्पृहया᳓यियाणि

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

jāyate ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

tvát ← tvám (pronoun)
{case:ABL, number:SG}

vājī́ ← vājín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vípraḥ ← vípra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

abhimātiṣā́haḥ ← abhimātiṣáh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvát ← tvám (pronoun)
{case:ABL, number:SG}

vīrā́saḥ ← vīrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

asmā́su ← ahám (pronoun)
{case:LOC, number:PL}

dhehi ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

vaíśvānara ← vaiśvānará- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

rājan ← rā́jan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

spr̥hayā́yyāṇi ← spr̥hayā́yya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

vásūni ← vásu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

त्वत् । विप्रः॑ । जा॒य॒ते॒ । वा॒जी । अ॒ग्ने॒ । त्वत् । वी॒रासः॑ । अ॒भि॒मा॒ति॒ऽसहः॑ ।
वैश्वा॑नर । त्वम् । अ॒स्मासु॑ । धे॒हि॒ । वसू॑नि । रा॒ज॒न् । स्पृ॒ह॒याय्या॑णि ॥

• tvad ← tvat ← tvad
• [noun], ablative, singular
• “you.”

• vipro ← vipraḥ ← vipra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Brahmin; poet; singer; priest; guru; Vipra.”

• jāyate ← jan
• [verb], singular, Present indikative
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• vājy ← vājī ← vājin
• [noun], nominative, singular, masculine
• “victorious; triumphant; strong; gainful.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• tvad ← tvat ← tvad
• [noun], ablative, singular
• “you.”

• vīrāso ← vīrāsaḥ ← vīra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• abhimātiṣāhaḥ ← abhimātiṣāh
• [noun], nominative, plural, masculine

• vaiśvānara
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Agni; fire; Vaiśvānara; Vaiśvānara; sacrificial fire; sun.”

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• asmāsu ← mad
• [noun], locative, plural
• “I; mine.”

• dhehi ← dhā
• [verb], singular, Present imperative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• vasūni ← vasu
• [noun], accusative, plural, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• rājan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• spṛhayāyyāṇi ← spṛhayāyya
• [noun], accusative, plural, neuter

हे अग्ने वाजी हविर्लक्षणान्नवान् पुरुषः त्वत् त्वत्तः सकाशात् विप्रः मेधावी जायते । तुभ्यं हविर्दानेन मेधावी भवति । तथा वीरासः वीराः त्वत् त्वत्तः अभिमातिषाहः अभिमातीनां शत्रूणामभिभवितारो जायन्ते । यस्मादेवं तस्मात् हे वैश्वानर राजन् राजमानाग्ने त्वमस्मासु त्वद्भक्तेषु स्पृहयाय्याणि स्पृहणीयानि वसूनि धनानि धेहि निधेहि ॥

English translation:

“The offerer of (sacrificial) food becomes wise, Agni, from you heroes become the vanquishers of foes; therefore, do you, royal vaiśvānara, bestow upon us enviable riches.”

From you is born the inspired poet who wins the prize, o Agni; from you the heroes vanquishing hostility.
O Vaiśvānara, establish in us goods to be craved, o king. ᳓

From thee, O Agni, springs the mighty singer, from thee come heroes who subdue the foeman.
O King, Vaisvanara, bestow thou on us excellent treasures worthy to belonged fo r.

Von dir stammt der Redekundige, der den Siegerpreis gewinnt, o Agni, von dir die Männer, die die Anschläge bemeistern. Bring du, Vaisvanara, uns begehrenswerte Schätze, o König.

Von dir, o Agni, stammt der weise Sänger, von dir die Helden, die den Feind besiegen; Begehrenswerthe Güter schenke du uns, du aller Männer Hort, du unser König.

От тебя рождается вдохновенный (поэт), завоевывающий награды, о Агни,
От тебя – мужи, преодолевающие враждебные замыслы.
О Вайшванара, надели ты нас
Благами, которым можно позавидовать, о царь!

• वैश्वानरः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृत्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर वह राजा कैसा होवे, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वैश्वानर) संपूर्ण जनों में अग्रणी (अग्ने) अग्नि के सदृश प्रतापी विद्वन् (राजन्) राजन् ! जिस कारण से (त्वत्) आपके समीप से (विप्रः) बुद्धिमान् (वाजी) वेगयुक्त (जायते) होता है और (त्वत्) आपके समीप से (अभिमातिषाहः) अभिमानयुक्त शत्रुओं के सहनेवाले (वीरासः) शूरवीर जन प्रकट होते हैं इससे (त्वम्) आप (अस्मासु) हम लोगों में (स्पृहयाय्याणि) इच्छा के विषय होने योग्य (वसूनि) धनों को (धेहि) धारण करिये ॥३॥

भावार्थभाषाः - वही राजा होने को योग्य है जिसके सङ्ग दुष्ट जन भी श्रेष्ठ, कायर भी शूरवीर और कृपण भी दाता होते हैं ॥३॥

अन्वय: हे वैश्वानराऽग्ने राजन् ! यस्मात् त्वद्विप्रो वाजी जायते त्वदभिमातिषाहो वीरासो जायन्ते ततस्त्वमस्मासु स्पृहयाय्याणि वसूनि धेहि ॥३॥

पुनः स राजा कीदृशो भवेदित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वत्) तव सकाशात् (विप्रः) मेधावी (जायते) (वाजी) वेगवान् (अग्ने) पावकवत्प्रतापिन् विद्वन् (त्वत्) (वीरासः) शूरवीराः (अभिमातिषाहः) येऽभिमात्याऽभिमानेन युक्ताञ्छत्रून् सहन्ते (वैश्वानर) विश्वेषु नरेषु नायक (त्वम्) (अस्मासु) (धेहि) (वसूनि) (राजन्) (स्पृहयाय्याणि) स्पृहणीयानि ॥३॥

भावार्थभाषाः - स एव राजा भवितुं योग्यो यस्य सङ्गेन दुष्टा अपि श्रेष्ठाः कातरा अपि शूरवीराः कृपणा अपि दातारो भवन्ति ॥३॥

भावार्थभाषाः - ज्याच्या संगतीने दुष्ट लोकही श्रेष्ठ, भित्राही शूरवीर व कृपणही दाता होतो तोच राजा होण्यायोग्य असतो. ॥ ३ ॥

• देवता - वैश्वानरोग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तुवां᳓ वि᳓श्वे अमृत जा᳓यमानं
शि᳓शुं न᳓ देवा᳓ अभि᳓ सं᳓ नवन्ते
त᳓व क्र᳓तुभिर् अमृतत्व᳓म् आयन्
वइ᳓श्वानर य᳓त् पितरो᳓र्+ अ᳓दीदेः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
amr̥ta ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

jā́yamānam ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

víśve ← víśva- (nominal stem)

abhí ← abhí (invariable)

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ná ← ná (invariable)

navante ← √nu- ~ nū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

sám ← sám (invariable)

śíśum ← śíśu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

amr̥tatvám ← amr̥tatvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

āyan ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

krátubhiḥ ← krátu- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

ádīdeḥ ← √dī- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PLUPRF, voice:ACT}

pitróḥ ← pitár- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:DU}

vaíśvānara ← vaiśvānará- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

त्वाम् । विश्वे॑ । अ॒मृ॒त॒ । जाय॑मानम् । शिशु॑म् । न । दे॒वाः । अ॒भि । सम् । न॒व॒न्ते॒ ।
तव॑ । क्रतु॑ऽभिः । अ॒मृ॒त॒ऽत्वम् । आ॒य॒न् । वैश्वा॑नर । यत् । पि॒त्रोः । अदी॑देः ॥

• tvāṃ ← tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• viśve ← viśva
• [noun], vocative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• amṛta
• [noun], vocative, singular, masculine
• “immortal; amṛta; imperishable.”

• jāyamānaṃ ← jāyamānam ← jan
• [verb noun], accusative, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• śiśuṃ ← śiśum ← śiśu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “child; young; baby; śiśu [word]; Śiśu; male child; fetus.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• devā ← devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• navante ← nū
• [verb], plural, Present indikative
• “praise; shout.”

• tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• kratubhir ← kratubhiḥ ← kratu
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• amṛtatvam ← amṛta
• [noun]
• “immortal; amṛta; imperishable.”

• amṛtatvam ← tvam ← tva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “state; quality; cause; reason.”

• āyan ← i
• [verb], plural, Imperfect
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• vaiśvānara
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Agni; fire; Vaiśvānara; Vaiśvānara; sacrificial fire; sun.”

• yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• pitror ← pitroḥ ← pitṛ
• [noun], genitive, dual, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• adīdeḥ ← dīdī
• [verb], singular, Imperfect
• “shine; glitter.”

हे अमृत मरणधर्मरहिताग्ने विश्वे सर्वे देवाः स्तोतारः जायमानम् अरण्योः सकाशात् उत्पद्यमानं त्वां शिशुं न पुत्रमिव अभि सं नवन्ते अभिसंस्तुवन्ति । यद्वा । दीव्यन्तीति देवा रश्मयः । ते सर्वे जायमानं त्वामभि सं नवन्ते अभिसंगच्छन्ते यथा पितरः पुत्रमभिगच्छन्ति । अपि च हे वैश्वानर अग्ने यत् यदा पित्रोः पालयित्र्योर्द्यावापृथिव्योर्मध्ये अदीदेः दीप्यसे तदानीं तव त्वदीयैः क्रतुभिः कर्मभिर्ज्योतिष्टोमादिभिर्यागैः अमृतत्वं देवत्वम् आयन् यजमानाः प्राप्नुवन्ति ।

English translation:

“All the worshippers together praise you, immortal, Agni, when born like an infant; when you shine vaiśvānara, between the parental (heaven and earth) they obtain immortality through your (sacred) rites.”

Toward you, o immortal one, while you are being born, do all the gods cry out together as if to their young.
According to your intentions they went to immortality, o Vaiśvānara, when you came to light in your two parents [=kindling sticks].

abhí sáṃ navante reprises abhí sáṃ navanta of 2b and perhaps confirms the preterital interpr. of that injunctive, since the verb in this vs. is marked as pres., though the gods are also subject here. However, how to interpret the tense values in the 2nd hemistich is unclear. Pāda c has an unambiguous impf. āyan, which, with its goal of immortality (amṛtatvám), would seem to refer to the remote mythological past (though see below). The verb is the last pāda, ádīdeḥ, can be either a plupf. (to the older stative pf. dīdā́ya) or an impf. to the new redupl. pres. remodeled from the pf. stem (Kümmel opts for the impf.; see 228). But whatever its morphological identity, it seems to refer to an event in the immediate past or the immediate neighborhood – assuming that pitróḥ refers to the two kindling sticks – namely, the regularly repeated kindling of the fire. This interpr. would be supported by 5c with pres. part.: jā́yamānaḥ pitrór upásthe “being born in the lap of your two parents.” In the published translation

I assumed that the first hemistich refers to the regular kindling of the fire and the gods’ response, while the 2nd one refers to the Ur-kindling in mythological time.

However, I now wonder if we should interpret the abstract amṛtatvám in c in light of the voc. amṛta in pāda a. In the first hemistich Agni is addressed as “immortal one” when he is being born and the gods cry out to him; indeed the voc. “o immortal one” might be the content of their cry, expressed in the verb abhí sáṃ navante. In the second hemistich the gods went to immortality (amṛtatvám), that is, to the abstract quality possessed by the one addressed as amṛta, and they did so “according to your [=Agni’s] intentions” (táva krátubhiḥ), again when he was born. The gods’ journey to amṛtatvám may therefore not be one of the distant mythic past (or not only of the distant past), but one they undertake whenever he is kindled. The abstract principle of immortality may also be found in the gen. amṛ́tasya in the last pāda of the hymn (7d), where Agni is identified as its protector.

Note that the phrase víśve … devā́ḥ, parcelled out over two pādas, may teasingly invite us to connect the first term, víśve, with the dominant epithet in this hymn, vaiśvānará-.

To thee, Immortal! when to life thou springest, all the Gods sing for joy as to their infant.
They by thy mental powers were made immortal, Vaisvanara, when thou shonest from thy Parents.

Dir, dem Neugeborenen, brüllen alle Götter zu, du Unsterblicher, wie die Kühe ihrem Jungen. Nach deinem Ratschluß gingen sie zur Unsterblichkeit ein, o Vaisvanara, als du im Schoße der beiden Eltern aufleuchtetest.

O dir, unsterblicher, dem neugebor’nen, wie ihrem Kinde jauchzen zu die Götter, Durch deine Kräfte wurden sie unsterblich, als bei den Göttern, Männerhort, du strahltest.

Тебя, о бессмертный, когда ты рождаешься, все Боги, ликуя, приветствуют, как (коровы -) теленка.
Благодаря твоим силам духа они пришли к бессмертию,
О Вайшванара, когда ты засверкал (в лоне) родителей.

• वैश्वानरः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• स्वराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

अब द्वितीय जन्म के विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वैश्वानर) संपूर्ण जनों को धर्म्म के कार्य्यों में ले चलनेवाले (अमृत) मरणधर्म्म से रहित यथार्थवक्ता विद्वान् ! जिन (त्वाम्) आपको (शिशुम्) बालक को (न) जैसे वैसे (जायमानम्) उत्पन्न हुए को (विश्वे) सम्पूर्ण (देवाः) विद्वान् जन (अभि) सब ओर से (सम्) उत्तम प्रकार (नवन्ते) स्तुति करते हैं और जिन (तव) आपके (क्रतुभिः) बुद्धि के कर्म्मों से मनुष्य लोग (अमृतत्वम्) मोक्षपन को (आयन्) प्राप्त होते हैं और (यत्) जो आप (पित्रोः) माता और पिता के सदृश विद्या और आचार्य्य के (अदीदेः) प्रकाशक हो, वह आप धन्य हो ॥४॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जो मनुष्य माता और पिता से जन्म को प्राप्त होकर आठवें वर्ष से प्रारम्भ करके आचार्य से विद्या के ग्रहण से द्वितीय जन्म को प्राप्त होते हैं, वे स्तुति करने योग्य हुए धर्म, अर्थ, काम और मोक्ष को सिद्ध करने को समर्थ होते हैं ॥४॥

अन्वय: हे वैश्वानराऽमृताप्त विद्वन् ! यं त्वां शिशुं न जायमानं विश्वे देवा अभि सन्नवन्ते यस्य तव क्रतुभिर्मनुष्या अमृतत्वमायन् यत्त्वं पित्रोरदीदेः स त्वं धन्योऽसि ॥४॥

अथ द्वितीयजन्मविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वाम्) (विश्वे) सर्वे (अमृत) मरणधर्म्मरहित (जायमानम्) उत्पद्यमानम् (शिशुम्) बालकम् (न) इव (देवाः) विद्वांसः (अभि) (सम्) सम्यक् (नवन्ते) स्तुवन्ति (तव) (क्रतुभिः) प्रज्ञाकर्म्मभिः (अमृतत्वम्) मोक्षस्य भावम् (आयन्) प्राप्नुवन्ति (वैश्वानर) यो विश्वान्नरान् धर्मकार्य्येषु नयति तत्सम्बुद्धौ (यत्) यः (पित्रोः) मातपित्रोरिव विद्याऽऽचार्ययोः (अदीदेः) प्रकाशयेः ॥४॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । ये मनुष्या मातापितृभ्यां जन्म प्राप्याऽष्टमं वर्षमारभ्याऽऽचार्य्याद्विद्याग्रहणेन द्वितीयं जन्म प्राप्नुवन्ति ते स्तुत्याः सन्तो धर्म्मार्थकाममोक्षान् साद्धुं शक्नुवन्ति ॥४॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जी माणसे माता-पिता यांच्याकडून जन्म घेतल्यावर आठव्या वर्षापासून आचार्यांकडून विद्या ग्रहण करून द्वितीय जन्म प्राप्त करतात ती प्रशंसनीय ठरून धर्म, अर्थ, काम, मोक्ष सिद्ध करण्यास समर्थ ठरतात. ॥ ४ ॥

• देवता - वैश्वानरोग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

वइ᳓श्वानर त᳓व ता᳓नि व्रता᳓नि
महा᳓नि अग्ने न᳓किर् आ᳓ दधर्ष
य᳓ज् जा᳓यमानः पितरो᳓र्+ उप᳓स्थे
अ᳓विन्दः केतुं᳓ वयु᳓नेषु अ᳓ह्नाम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
tā́ni ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

vaíśvānara ← vaiśvānará- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vratā́ni ← vratá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

dadharṣa ← √dhr̥ṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

mahā́ni ← mahá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

nákiḥ ← nákiḥ (invariable)

jā́yamānaḥ ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

pitróḥ ← pitár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:DU}

upásthe ← upástha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

áhnām ← áhar ~ áhan- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:PL}

ávindaḥ ← √vid- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

ketúm ← ketú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vayúneṣu ← vayúna- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

वैश्वा॑नर । तव॑ । तानि॑ । व्र॒तानि॑ । म॒हानि॑ । अ॒ग्ने॒ । नकिः॑ । आ । द॒ध॒र्ष॒ ।
यत् । जाय॑मानः । पि॒त्रोः । उ॒पऽस्थे॑ । अवि॑न्दः । के॒तुम् । व॒युने॑षु । अह्ना॑म् ॥

• vaiśvānara
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Agni; fire; Vaiśvānara; Vaiśvānara; sacrificial fire; sun.”

• tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• tāni ← tad
• [noun], accusative, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vratāni ← vrata
• [noun], accusative, plural, neuter
• “vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

• mahāny ← mahāni ← maha
• [noun], accusative, plural, neuter
• “great; abundant.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• nakir
• [adverb]
• “not.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• dadharṣa ← dhṛṣ
• [verb], singular, Perfect indicative
• “dare; attack.”

• yaj ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• jāyamānaḥ ← jan
• [verb noun], nominative, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• pitror ← pitroḥ ← pitṛ
• [noun], genitive, dual, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• upasthe ← upastha
• [noun], locative, singular, neuter
• “genitalia; lap; sexual desire; anus.”

• ‘vindaḥ ← avindaḥ ← vid
• [verb], singular, Imperfect
• “find; detect; marry; get; think.”

• ketuṃ ← ketum ← ketu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “banner; ketu; sunbeam; enemy; sign; Premna spinosa Roxb.; comet; signal; signal; luminosity.”

• vayuneṣv ← vayuneṣu ← vayuna
• [noun], locative, plural, neuter
• “convention; custom; means.”

• ahnām ← ahar
• [noun], genitive, plural, neuter
• “day; day; ahar [word]; day; day.”

हे वैश्वानर विश्वेषां नराणां संबन्धिन् अग्ने तव त्वदीयानि तानि प्रसिद्धानि व्रतानि कर्माणि महानि महान्ति नकिरा दधर्ष न कश्चनान्यो धर्षयति बाधते । यत् यदा त्वं पित्रोः द्यावापृथिव्योः उपस्थे उपस्थानेऽन्तरिक्ष वयुनेषु गन्तव्येषु मार्गेषु जायमानः सन् अह्नां केतुं प्रज्ञापकं सूर्यं स्वर्भानुनावृतम् अविन्दः अलम्भयः । तमोरूपमसुरं स्वतेजसा निवारयन्नस्थापय इत्यर्थः । तदा तानि व्रतानीति पूर्वत्रान्वयः ॥

English translation:

“Agni, vaiśvānara, these your mighty deeds no one can resist; when born on the lap of your parents, you have stationed the banner of the days on the paths of the firmament.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Lap of your parents: i.e., antarkṣa, or firmament

Vaiśvānara Agni, these great commandments of yours no one dares venture against,
since, while (just) being born in the lap of your parents, you found the beacon of the days in the (ritual) patterns.

The disjunction between pf. dadharṣa in the main clause of b and impf.

ávindaḥ in the subord. cl. of d is likewise a bit disturbing. Flg. Kümmel (266), the published translation

renders the perfect presentially as “ventures against,” but I might be tempted to change that now to “has ventured against” (cf. Geldner’s “… hat noch keiner angetastet”).

The question is what is the relationship between the two clauses. I think that Agni’s vratás are those that he established after he discovered (ávindaḥ) the phenomenon in d.

This in turn raises the question of what that phenomenon is and, more precisely, to which noun (ketúm or vayúneṣu) the gen. áhnām belongs. Most (Geldner, Renou, Oldenberg) take it with vayúneṣu; cf., e.g., Renou “quand … tu eus découvert le signallumineux pour les jalonnements des jours.” Oldenberg, who should know better, even cites word order as support of this interpr. And certainly áhnām does (once) occur with vayúna-: II.19.3 aktúnā́hnāṇ vayúnāni sādhat “He perfected the patterns of the days through the night.” But far more often áhnām limits ketú-, several times in a Vaiśvānara context: VII.5.5 vaiśvānarám uṣásāṃ ketúm áhnām “V., the beacon of the dawns and of the days”; X.88.12 vaiśvānaráṃ ketúm áhnām akṛnvan “they made V.

the beacon of the days.” Cf. also III.34.4 ketúm áhnām, X.85.19 áhnāṃ ketúr uṣásām, and VI.39.3 imáṃ ketúm adadhur nū́ cid áhnāṃ, this last with separation between the noun and its gen. as in our passage. In my interpr. of this pāda the vayúna- are the ritual patterns, the regularly repeated sequence of events in the ritual, including the kindling of the fire. The “beacon of the days” is the sun, which rises at that kindling.

(clarified in the next vs.), in contrast to the “beacon of the sacrifice” in 2d, which is Agni. Note that Agni, addressed as Vaiśvānara, is here distinct from the sun, which he finds. (See further ad vs. 6.). Finding the beacon of the days in the (ritual) patterns means recognizing and replicating the regular rising of the sun that coincides with the kindling of the ritual fire. As usual in Rigvedic discourse the correct performance of ritual governs the rhythms of the natural world.

To return to the question of the relationship between the two hemistichs, I suggest that the “great vratás” of Agni that no one has/does venture against are the ritual patterns, esp. the dawn kindling, which in turn control the repeated return of the “beacon of the days.”

Agni Vaisvanara, no one hath ever resisted these thy mighty ordinances,
When thou, arising from thy Parents’ bosom, foundest the light for days’ appointed courses.

Vaisvanara! Diese deine hohen Anordnungen hat noch keiner angetastet, o Agni, da du im Schoße der beiden Eltern geboren das Wahrzeichen in der Reihenfolge der beiden Tage fandest.

O Männerhort, an diese deine Werke, die grossen, Agni, wagt heran sich keiner; Als du, geboren in dem Schooss der Aeltern, das Licht auffandest in dem Lauf der Tage.

О Вайшванара, на те твои великие
Заветы, о Агни, никто не покушался,
Что, рождаясь в лоне родителей,
Ты нашел знак, чтобы отмечать дни вехами.

• वैश्वानरः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

फिर मनुष्यों को क्या प्राप्त कराना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वैश्वानर) सम्पूर्ण संसार में विद्या और धर्म्म के प्रकाश से अग्रणी (अग्ने) अग्नि के सदृश प्रकाशस्वरूप ! (यत्) जो आप (पित्रोः) माता-पिता के सदृश विद्या और आचार्य्य के (उपस्थे) समीप में (जायमानः) प्रकट हुआ (अह्नाम्) दिनों के मध्य में (वयुनेषु) पृथिवी से लेकर परमेश्वर पर्य्यन्त पदार्थों के विज्ञानों में (केतुम्) बुद्धि को (अविन्दः) प्राप्त होते हो उन (तव) आपके (तानि) उक्त ब्रह्मचर्य्य, विद्याग्रहण, सत्यभाषण आदि (महानि) बड़े (व्रतानि) कर्म्मों को कोई भी (नकिः) नहीं (आ, दधर्ष) तिरस्कार करे ॥५॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य दूसरे विद्यारूप जन्म को प्राप्त होवें, तो उनके सफल कर्म्म होते हैं, ऐसा जानना चाहिये ॥५॥

अन्वय: हे वैश्वानराऽग्ने ! यद्यस्त्वं पित्रोरुपस्थे जायमानोऽह्नां वयुनेषु केतुमविन्दस्तमस्य तव तानि महानि व्रतानि कोऽपि नकिराऽऽदधर्ष ॥५॥

पुनर्मनुष्यैः किं प्रापणीयमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वैश्वानर) विश्वस्मिन् विद्याधर्म्मप्रकाशनेन नायक (तव) (तानि) ब्रह्मचर्य्यविद्याग्रहणसत्यभाषणादीनि (व्रतानि) कर्म्माणि (महानि) महान्ति (अग्ने) पावकवत्प्रकाशात्मन् (नकिः) निषेधे (आ) (दधर्ष) तिरस्कुर्य्यात् (यत्) यः (जायमानः) (पित्रोः) जनकयोरिव विद्याऽऽचार्य्ययोः (उपस्थे) समीपे (अविन्दः) विन्दसि प्राप्नोषि (केतुम्) प्रज्ञाम् (वयुनेषु) पृथिवीमारभ्य परमेश्वरपर्य्यन्तानां विज्ञानेषु (अह्नाम्) दिनानां मध्ये ॥५॥

भावार्थभाषाः - यदि मनुष्या द्वितीयं विद्याजन्म प्राप्नुयुस्तर्हि तेषाममोघानि कर्म्माणि भवन्तीति वेद्यम् ॥५॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे विद्यारूपी दुसरा जन्म प्राप्त करतात त्यांचे कर्म सफल होते हे जाणले पाहिजे. ॥ ५ ॥

• देवता - वैश्वानरोग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - जगती

वैश्वानर᳓स्य वि᳓मितानि च᳓क्षसा
सा᳓नूनि दिवो᳓ अमृ᳓तस्य केतु᳓ना
त᳓स्ये᳓द् उ वि᳓श्वा भु᳓वना᳓धि मूर्ध᳓नि
वया᳓ इव रुरुहुः सप्त᳓ विस्रु᳓हः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
cákṣasā ← cákṣas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

vaiśvānarásya ← vaiśvānará- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vímitāni ← √mā- 1 (root)
{case:NOM, gender:N, number:PL, non-finite:PPP}

amŕ̥tasya ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ketúnā ← ketú- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

sā́nūni ← sā́nu- ~ snú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

ádhi ← ádhi (invariable)

bhúvanā ← bhúvana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

ít ← ít (invariable)

mūrdháni ← mūrdhán- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

tásya ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

u ← u (invariable)

víśvā ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

iva ← iva (invariable)

ruruhuḥ ← √ruh- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

saptá ← saptá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

vayā́ḥ ← vayā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

visrúhaḥ ← visrúh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

वै॒श्वा॒न॒रस्य॑ । विऽमि॑तानि । चक्ष॑सा । सानू॑नि । दि॒वः । अ॒मृत॑स्य । के॒तुना॑ ।
तस्य॑ । इत् । ऊं॒ इति॑ । विश्वा॑ । भुव॑ना । अधि॑ । मू॒र्धनि॑ । व॒याःऽइ॑व । रु॒रु॒हुः॒ । स॒प्त । वि॒ऽस्रुहः॑ ॥

• vaiśvānarasya ← vaiśvānara
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Agni; fire; Vaiśvānara; Vaiśvānara; sacrificial fire; sun.”

• vimitāni ← vimā ← √mā
• [verb noun], nominative, plural
• “arrange; distribute; barter; measure; fixate.”

• cakṣasā ← cakṣas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “eye; look; radiance.”

• sānūni ← sānu
• [noun], nominative, plural, neuter
• “tableland; ridge; peak; back; ridge; guru.”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• amṛtasya ← amṛta
• [noun], genitive, singular, masculine
• “immortal; amṛta; imperishable.”

• ketunā ← ketu
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “banner; ketu; sunbeam; enemy; sign; Premna spinosa Roxb.; comet; signal; signal; luminosity.”

• tasyed ← tasya ← tad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• tasyed ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• viśvā ← viśva
• [noun], nominative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• bhuvanādhi ← bhuvanā ← bhuvana
• [noun], nominative, plural, neuter
• “Earth; being; world; bhuvana [word].”

• bhuvanādhi ← adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• mūrdhani ← mūrdhan
• [noun], locative, singular, masculine
• “head; battlefront; peak; top; mūrdhan [word]; leader; top.”

• vayā ← vayāḥ ← vayā
• [noun], nominative, plural, feminine
• “branch; branchlet.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• ruruhuḥ ← ruh
• [verb], plural, Perfect indicative
• “heal; grow; cicatrize; climb; board; ascend; grow.”

• sapta ← saptan
• [noun], nominative, singular, neuter
• “seven; seventh.”

• visruhaḥ ← visruh
• [noun], nominative, plural, feminine

वैश्वानरस्य विश्वनरहितस्याग्नेः चक्षसा तेजसा अमृतस्य उदकस्य केतुना प्रज्ञापकेन दिवः द्युलोकस्य सानूनि समुच्छ्रितस्थलानि नक्षत्ररूपाणि विमितानि निर्मितानि । यद्वा । दिवोऽन्तरिक्षस्य सानूनि समुच्छ्रितप्रदेशा मेघात्मका विमितानि निर्मिताः । धूमविकारत्वात्तेषाम् । तस्येदु तस्यैव वैश्वानरस्य मूर्धनि मूर्धस्थानीय उपरि वर्तमाने धूमे मेघात्मना परिणते विश्वा विश्वानि व्याप्तानि भुवना भुवनान्युदकानि अधि वसन्ति । यद्वा । वैश्वानरात्मकस्य परब्रह्मणो मूर्धन्युपरिप्रदेशे सर्वाणि भूतजातान्यधिवसन्ति । तथा वयाः शाखा: इव सप्त सर्पणशीलाः सप्तसंख्याः वा विस्रुहः नद्यश्च गङ्गाद्याः रुरुहुः रोहन्ति । अस्मादेव वैश्वानरात् प्रादुर्भवन्ति । आहुतिद्वारा सकलं जगदग्नेः सकाशादुत्पद्यत इत्यर्थः ।

English translation:

“The summits of the firmament are measured by the light of vaiśvānara, the manifester of ambrosial (rain); all the regions are overspread (by the vapour) on his brow, and the seven gliding (streams) spring from thence like branches.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

All the regions: i.e., the smoke that rises from sacrificial fires become clouds in the atmosphere, whence the rain falls and rivers are filled

By the eye of Vaiśvānara have the backs of heaven been measured out, by the beacon of the immortal one.
On his head alone are all the creatures; like twigs have his seven
outgrowths [?] grown.

This vs. continues, and clarifies, the theme of the 2nd hemistich of vs. 5.

Although Agni as Vaiśvānara is often identified with the sun and although several of the passages cited immediately above, ad 5d, identify Vaiśvānara with the “beacon of the days,” here Agni Vaiśvānara is separate from the sun (as indeed he was in 5cd), which is his eye (vaiśvānarásya … cákṣasā) and which is further characterized as “the beacon of the immortal one” (amṛ́tasya ketúnā), taking up the ketú- of 5d, which Agni found. The sun “measures out the backs of heaven” by crossing the sky on his daily passage.

In c the referent of tásya in the phrase tásya … mūrdháni “on his head / on the head of this one” is not specified and could either be the sun, as expressed by the instr. of ab, or Agni Vaiśvānara. It is surely the latter, however: mūrdháni echoes the first word of the hymn, mūrdhā́nam, which refers to Agni himself as the “head of heaven.” And the víśvā bhúvanāni “all creatures” who take their place on this head are a twist on Agni’s epithet vaiśvānará- ‘belonging to all men’, which dominates this hymn.

On the formation of visrúh-, which occurs only here and in V.44.3, see comm. ad V.44.3, where I connect it (as a number of others do) to √ru(d)h ‘grow’. In our passage this etymological connection is actualized in the figure ruruhuḥ … visrúhaḥ, and the vegetative image is further anchored by the simile vayā́iva “like twigs.” With Renou (and Kellens, Noms. rac., 82-83), I think the ‘outgrowths’ are Agni’s flames, but unlike those two I would not translate visrúhaḥ as ‘flames’: it’s a metaphor.

The summits of the heaven are traversed through and through by the Immortal’s light, Vaisvanara’s brilliancy.
All creatures in existence rest upon his head. The Seven swift-flowing Streams have grown like branches forth,

Durch das Auge des Vaisvanara, durch das Wahrzeichen der Unsterblichkeit sind die Höhen des Himmels ausgemessen. Auf seinem Haupte stehen alle Welten; wie die Zweige sind seine sieben Arme gewachsen.

Durchzogen sind des Himmels Gipfel von dem Schein des Männerhorts, vom Lichte des Unsterblichen; Auf seinem Haupte sind die Wesen allesammt entsprossen und die sieben Ströme Zweigen gleich.

Взглядом Вайшванары измерены
Вершины неба, знаком бессмертного.
Это на его голове (покоятся) все существа.
Словно ветви, выросли семь потоков (огня).

• वैश्वानरः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• जगती
• निषादः

फिर मनुष्यों को क्या जानना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जिस (वैश्वानरस्य) संपूर्ण नरों में विद्या और विनय से प्रकाशमान के (चक्षसा) प्रज्ञान से (विमितानि) विशेष करके परिमित (सानूनि) प्रान्त स्थानों को (दिवः) प्रकाशमान (अमृतस्य) नाश से रहित की (केतुना) बुद्धि से (विश्वा) सम्पूर्ण (भुवना) लोक (सप्त) सात प्रकार के (विस्रुहः) विशेष करके सरकते जाते और (मूर्द्धनि) शिर पर अर्थात् ऊपर (वयाइव) पक्षियों के सदृश (अधि) अधिकतर (रुरुहुः) प्रकट होते हैं (तस्य) उसका (इत्) ही (उ) तर्क-वितर्क से सङ्ग करो ॥६॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जो विद्वान् जन परमेश्वर से रचे गए, पक्षियों सदृश अन्तरिक्ष में चलते हुए लोकों और उनकी गति को बुद्धि से विशेष करके जाने, वह विद्वानों के मस्तक के सदृश प्रशंसा करने योग्य होता है ॥६॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यस्य वैश्वानरस्य चक्षसा विमितानि सानूनि दिवोऽमृतस्य केतुना विश्वा भुवना सप्त विस्रुहो मूर्द्धनि वयाइवाऽधि रुरुहुस्तस्येदु सङ्गं कुरुत ॥६॥

पुनर्मनुष्यैः किं वेदितव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वैश्वानरस्य) विश्वेषु नरेषु विद्याविनयाभ्यां प्रकाशमानस्य (विमितानि) विशेषेण परिमितानि (चक्षसा) प्रज्ञानेन (सानूनि) प्रान्तदेशान् (दिवः) प्रकाशमानस्य (अमृतस्य) नाशरहितस्य (केतुना) प्रज्ञया (तस्य) (इत्) एव (उ) (विश्वा) सर्वाणि (भुवना) भुवनानि लोकाः (अधि) (मूर्द्धनि) (वयाइव) पक्षिण इव (रुरुहुः) प्रादुर्भवन्ति (सप्त) सप्तविधाः (विस्रुहः) विसरन्ति विशेषेण गच्छन्ति ॥६॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । यो विद्वान् जगदीश्वरनिर्मितान् पक्षिवदन्तरिक्षे चलतो लोकानेतेषां गतिं च विजानीयात् स विदुषां मूर्द्धेव प्रशंसनीयो जायते ॥६॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जे विद्वान जगदीश्वराने निर्माण केलेल्या व पक्ष्यांप्रमाणे अंतरिक्षात फिरणाऱ्या गोलांच्या गतीला विशेष रूपाने जाणतात ते विद्वानांच्या मस्तकाप्रमाणे प्रशंसनीय असतात. ॥ ६ ॥

• देवता - वैश्वानरोग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - जगती

वि᳓ यो᳓ र᳓जांसि अ᳓मिमीत सुक्र᳓तुर्
वैश्वानरो᳓ वि᳓ दिवो᳓ रोचना᳓ कविः᳓
प᳓रि यो᳓ वि᳓श्वा भु᳓वनानि पप्रथे᳓
अ᳓दब्धो गोपा᳓ अमृ᳓तस्य रक्षिता᳓

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ámimīta ← √mā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

rájāṁsi ← rájas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

sukrátuḥ ← sukrátu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ví ← ví (invariable)

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

kavíḥ ← kaví- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rocanā́ ← rocaná- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

vaiśvānaráḥ ← vaiśvānará- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ví ← ví (invariable)

bhúvanāni ← bhúvana- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

paprathé ← √prathⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

pári ← pári (invariable)

víśvā ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ádabdhaḥ ← ádabdha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

amŕ̥tasya ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

gopā́ḥ ← gopā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rakṣitā́ ← rakṣitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

वि । यः । रजां॑सि । अमि॑मीत । सु॒ऽक्रतुः॑ । वै॒श्वा॒न॒रः । वि । दि॒वः । रो॒च॒ना । क॒विः ।
परि॑ । यः । विश्वा॑ । भुव॑नानि । प॒प्र॒थे । अद॑ब्धः । गो॒पाः । अ॒मृत॑स्य । र॒क्षि॒ता ॥

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• rajāṃsy ← rajāṃsi ← rajas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “powder; menorrhea; dust; Rajas; atmosphere; rajas; pollen; passion; rajas [word]; sindūra; rust; tin; impurity; dark; sky.”

• amimīta ← mā
• [verb], singular, Imperfect
• “weigh; measure; total; last; weigh; measure; give away; transform.”

• sukratur ← sukratuḥ ← sukratu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “wise.”

• vaiśvānaro ← vaiśvānaraḥ ← vaiśvānara
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Agni; fire; Vaiśvānara; Vaiśvānara; sacrificial fire; sun.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• rocanā ← rocana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “light; celestial sphere.”

• kaviḥ ← kavi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• viśvā ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• bhuvanāni ← bhuvana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Earth; being; world; bhuvana [word].”

• paprathe ← prath
• [verb], singular, Perfect indicative
• “be known; expand; expand; boom.”

• ‘dabdho ← adabdhaḥ ← adabdha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “unfailing; unimpaired.”

• gopā ← gopāḥ ← gopā
• [noun], nominative, singular, masculine
• “herder; defender.”

• amṛtasya ← amṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “amṛta; immortality; vatsanābha; ambrosia; mercury; medicine; vighasa; calcium hydroxide.”

• rakṣitā ← rakṣ
• [verb], singular, periphrast. future
• “protect; guard; keep; stow; govern; guard; spare; accumulate.”

सुक्रतुः सुकर्मा वैश्वानरः विश्वेषां नराणां हितः यः अग्निः रजांसि उदकानि लोकान् वा वि अमिमीत निर्मितवान् । तथा दिवः द्युलोकस्य संबन्धीनि रोचना रोचमानानि दीप्यमानानि नक्षत्रादीनि कविः क्रान्तदर्शी सन् योऽग्निः वि अमिमीत । यः च विश्वा सर्वाणि भुवनानि भूतजातानि व्याप्तान्युदकानि वा परि पप्रथे परितोऽप्रथयत् सोऽयम् अदब्धः केनाप्यहिंसितः गोपाः सर्वस्य गोपायिता रक्षिता अमृतस्य अमरणहेतोरुदकस्य रक्षिता पालयिता सन् वर्तत इति शेषः ॥ ॥ ९ ॥

English translation:

“Vaiśvānara, the performer of sacred acts, is he who made the regions; foreseeing (he has made) the luminaries of heaven, and has spread throughout all worlds; the irresistibel guardian (of all), the protector of ambrosial (rain).”

He, the very resolute one, who measured out the dusky spaces,
(measured) out the luminous realms of heaven—the sage poet
Vaiśvānara—
who extends himself around all creatures, he is the undeceivable
herdsman, the protector of the immortal.

In this vs. the subject of the cosmogonic ví √mā ‘measure out’ is Agni Vaiśvānara, not the sun, as in the immediately preceding vs., and the more usual identification of Agni Vaiśvānara with the sun seems to have reasserted itself. See VI.8.2.

In a sukrátuḥ reprises krátubhiḥ in 4c, and it might have been better to render the krátu- in the same way – either as “by your resolutions” … “the very resolute one” or “by your intentions” … “he of good intention.”

Vaisvanara, who measured out the realms of air, Sage very wise who made the lucid spheres of heaven,
The Undeceivable who spread out all the worlds, keeper is he and guard of immortality.

Vaisvanara, der klugsinnige Seher, der die Räume ausgemessen hat und die Lichter des Himmels, der sich über alle Welten ausgebreitet hat, der untrügliche Hüter, der Wächter der Unsterblichkeit.

Der wirkungsreich den Raum der Luft durchmessen hat, des Himmels Lichtraum, er der weise Männerhort, Der sich um alle Wesen rings verbreitet hat, der treue Hüter, Schützer des Unsterblichen.

Вайшванара, который измерил просторы (земли),
Обладая прекрасной силой духа, из(мери0л) светлые пространства неба, поэт,
Который распространился вокруг всех существ,
Пастырь, не знающий обмана, защитник бессмертия.

• वैश्वानरः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• स्वराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर जगदीश्वर कैसा है, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् जनो ! (यः) जो जगदीश्वर (वैश्वानरः) सम्पूर्ण मनुष्यों का हित करनेवाला (सुक्रतुः) उत्तम कर्म जिसके वह (कविः) उत्तम बुद्धिवाला ईश्वर (दिवः) प्रकाशमान सूर्य्य के (रोचना) प्रकाशरूप (रजांसि) लोकों को (वि) विशेष करके (अमिमीत) निर्मित करता तथा (यः) जो (विश्वा) सम्पूर्ण (भुवनानि) भुवनों को (परि) सब ओर से (पप्रथे) विस्तारयुक्त करता है वह (अमृतस्य) मोक्ष का (गोपाः) पालन करनेवाला (अदब्धः) अहिंसनीय और (रक्षिता) रक्षा करनेवाला (वि) विशेष करके निर्माण करता है ॥७॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जिस जगदीश्वर ने सम्पूर्ण लोक निर्मित किये हैं तथा जो सब का रक्षक है, उसकी सब उपासना करें ॥७॥ इस सूक्त में सब के हित करनेवाला, विद्वान् और ईश्वर के गुणवर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की इससे पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह सातवाँ सूक्त और नवमा वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे विद्वांसो ! यो वैश्वानरः सुक्रतुः कविरीश्वरो दिवो रोचना रजांसि व्यमिमीत यो विश्वा भुवनानि परि पप्रथे सोऽमृतस्य गोपा अदब्धो रक्षिता व्यमिमीत ॥७॥

पुनर्जगदीश्वरः कीदृशोऽस्तीत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वि) विशेषेण (यः) जगदीश्वरः (रजांसि) (अमिमीत) निर्मिमीते (सुक्रतुः) शोभनानि प्रज्ञानानि कर्म्माणि यस्य सः (वैश्वानरः) (वि) (दिवः) प्रकाशमानस्य सूर्य्यस्य (रोचना) रोचनानि प्रदीपनानि (कविः) क्रान्तप्रज्ञः (परि) सर्वतः (यः) (विश्वा) अखिलानि (भुवनानि) (पप्रथे) प्रथयति विस्तृणाति (अदब्धः) अहिंसनीयः (गोपाः) पालकः (अमृतस्य) मोक्षस्य (रक्षिता) ॥७॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! येन जगदीश्वरेण सर्वे लोका निर्मिता यः सर्वेषां रक्षिताऽस्ति तं सर्वे उपासीरन्निति ॥७॥ अत्र वैश्वानरविद्वदीश्वरगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति सप्तमं सूक्तं नवमो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! ज्या जगदीश्वराने सर्व गोल निर्माण केलेले असून जो सर्वांचा रक्षक आहे त्याची सर्वांनी उपासना करावी. ॥ ७ ॥