००६

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प्र꣡ न꣡व्यसा स꣡हसः सूनु꣡म् अ꣡छा
यज्ञे꣡न गातु꣡म् अ꣡व इछ꣡मानः
वृश्च꣡द्वनं कृष्ण꣡यामं रु꣡शन्तं
वीती꣡ हो꣡तारं दिवियं꣡ जिगाति

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ácha ← ácha (invariable)
{}

návyasā ← návyas- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)
{}

sáhasaḥ ← sáhas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

sūnúm ← sūnú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ávaḥ ← ávas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

gātúm ← gātú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ichámānaḥ ← √iṣ- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

yajñéna ← yajñá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

kr̥ṣṇáyāmam ← kr̥ṣṇáyāma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rúśantam ← rúśant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vr̥ścádvanam ← vr̥ścádvana- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

divyám ← divyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

hótāram ← hótar- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

jigāti ← √gā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vītī́ ← vītí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

प्र । नव्य॑सा । सह॑सः । सू॒नुम् । अच्छ॑ । य॒ज्ञेन॑ । गा॒तुम् । अवः॑ । इ॒च्छमा॑नः ।
वृ॒श्चत्ऽव॑नम् । कृ॒ष्णया॑मम् । रुश॑न्तम् । वी॒ती । होता॑रम् । दि॒व्यम् । जि॒गा॒ति॒ ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• navyasā ← navyas
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “new.”

• sahasaḥ ← sahas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “force; strength; might; sahas [word]; conquest.”

• sūnum ← sūnu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “son; offspring.”

• acchā
• [adverb]
• “towards; accha [prefix].”

• yajñena ← yajña
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• gātum ← gātu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “path; way.”

• ava ← avaḥ ← avas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “aid; favor; protection.”

• icchamānaḥ ← iṣ
• [verb noun], nominative, singular
• “desire; recommend; approve; seek; call; search; try; prefer; love; commend; assent; permit; choose.”

• vṛścadvanaṃ ← vṛścat ← vraśc
• [verb noun]
• “cleave; fell; cut off; hew.”

• vṛścadvanaṃ ← vanam ← vana
• [noun], accusative, singular, masculine
• “forest; wood; tree; grove; vana [word]; forest; brush.”

• kṛṣṇayāmaṃ ← kṛṣṇa
• [noun]
• “black; dark; dark; blue; black.”

• kṛṣṇayāmaṃ ← yāmam ← yāma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “prahara; watch; travel; path.”

• ruśantaṃ ← ruśantam ← ruśat
• [noun], accusative, singular, masculine
• “white; bright; bright.”

• vītī ← vīti
• [noun], instrumental, singular, feminine

• hotāraṃ ← hotāram ← hotṛ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• divyaṃ ← divyam ← divya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “divine; celestial; divine; heavenly; divine; beautiful; rain; agreeable.”

• jigāti ← gā
• [verb], singular, Present indikative
• “go; enter (a state); arrive.”

गातुम् उपगन्तव्यं स्तोतव्यं वा सहसः सूनुं बलस्य पुत्रमग्निम् अवः अन्नं रक्षणं वा इच्छमानः इच्छन् स्तोता नव्यसा नवतरेण यज्ञेन युक्तः सन् अच्छ आभिमुख्येन प्र जिगाति प्रकर्षेण गच्छति । कीदृशमग्निम् । वृश्चद्वनं वृक्णं छिन्नं दग्धं वनं येन तादृशं कृष्णयामं कृष्णवर्त्मानं रुशन्तं श्वेतवर्णं वीती वीत्या कान्तेन यज्ञेन होतारं यष्टारं दिव्यं दिवि भवम् ॥

English translation:

“He who is desirous of food has recourse with a new sacrifice, approachable son of strength (Agni), to you the consumer of forests, the dark-pathed, the bright shining, the ministrant (to the gods) of (sacrificial) food, the divine.”

Forth to the son of strength with newer (speech), with a sacrifice, seeking a way, seeking help,
he [=the mortal] goes in pursuit—to the heavenly Hotar, wood-hewing, gleaming but with a black course.

The subject of this vs. is not overtly expressed, but it cannot be Agni, who is the acc. goal. Renou cleverly suggests that the subject is indicated by the participle gṛṇánt- ‘singing, singer’ in the last pāda of this hymn. If so, this is an oblique form of ring composition.

Contrary to my usual principles, rather than construing návyasā with yajñéna in the next pāda (so Geldner, Renou), I supply a form of ‘speech’. I do so on the grounds that návyas-, particularly in the instr., is specialized to the realm of speech. Cf. návyasā vácasā (VI.62.5) as well as the famous pāda-final disharmonious formula návyasā vácaḥ (II.31.5, VI.48.11, VIII.39.2), along with fem. forms of the comparative with different ‘speech, thought’ words (e.g., nearby VI.8.1 matír návyasī).

The hapax vṛścád-vana- ‘hewing wood’ shows the poet’s penchant for the type of cmpd. that provides his name, Bharád-vāja. Cf. also ṛdhád-vāra- in VI.3.2.

HE who seeks furtherance and grace to help him goes to the Son of Strength with newest worship,
Calling the heavenly Priest to share the banquet, who rends the wood, bright, with his blackened pathway.

The man who seeks success and aid approaches The son of strength, with feast and newest worship. He rends the wood and has a blackened pathway, The brightly radiant and divine invoker.

Zum Sohn der Kraft tritt der Hotri heran mit dem jüngsten Opfer, guten Fortgang und Gunstheischend, unter Zureden zum himmlischen Hotri, dem Holzspalter, dessen Weg schwarz ist, dem Weißglänzenden.

Wer Gunst begehrt und Wohlergehn, der eilet mit neuem Opfer hin zum Sohn der Stärke, Mit Opfermahl zum lichten Himmelspriester, der Holz zerspaltet, schwarze Bahnen wandert.

К сыну силы под(ходит жрец) с новой
Жертвой, ища (благополучного) исхода (и) помощи.
Он идет к небесному хотару с приглашением,
К срубающему деревья, пролагающему черный путь, к сверкающему.

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब सात ऋचावाले छठे सूक्त का प्रारम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में अब मनुष्यों को सन्तान किस प्रकार करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (यज्ञेन) सङ्गतिरूप यज्ञ से (गातुम्) पृथिवी और (अवः) रक्षण की (इच्छमानः) इच्छा करता हुआ (नव्यसा) अत्यन्त नवीन व्यवहार से (सहसः) बलवान् के (सूनुम्) सन्तान को और (कृष्णयामम्) आकर्षित किया मार्ग जिससे ऐसे (रुशन्तम्) हिंसा करते हुए (वृश्चद्वनम्) काटता है वन जिसमें उसके समान (वीती) व्याप्ति से (होतारम्) देनेवाले (दिव्यम्) शुद्धव्यवहारों में प्रकट हुए को (अच्छ) अच्छे प्रकार (प्र, जिगाति) प्राप्त होता है ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है । हे मनुष्यो ! आप लोग ब्रह्मचर्य्य से बलिष्ठ होकर सन्तानों को उत्पन्न करो जिससे रोगरहित, बलयुक्त और उत्तम स्वभावयुक्त सन्तान होकर आप लोगों को निरन्तर सुखयुक्त करें ॥१॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यज्ञेन गातुमव इच्छमानो नव्यसा सहसः सूनुं कृष्णयामं रुशन्तं वृश्चद्वनमिव वीती होतारं दिव्यमच्छा प्र जिगाति ॥१॥

अथ मनष्यैस्सन्तानः कथमुत्पादनीय इत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (प्र) (नव्यसा) अतिशयेन नवीनेन (सहसः) बलवतः (सूनुम्) अपत्यम् (अच्छा) सम्यक्। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (यज्ञेन) सङ्गतिमयेन (गातुम्) पृथिवीम् (अवः) रक्षणम् (इच्छमानः) अत्र व्यत्ययेनात्मनेपदम्। (वृश्चद्वनम्) वृश्चच्छिन्दद् वनं यस्मिन् (कृष्णयामम्) कृष्णा कर्षिता यामा येन तम् (रुशन्तम्) हिंसन्तम् (वीती) वीत्या व्याप्त्या (होतारम्) दातारम् (दिव्यम्) शुद्धेषु व्यवहारेषु भवम् (जिगाति) गच्छति ॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः । हे मनुष्या ! यूयं ब्रह्मचर्य्येण बलिष्ठा भूत्वा सन्तानान् जनयत यतोऽरोगाणि बलवन्ति सुशीलान्यपत्यानि भूत्वा युष्मान् सुखयेयुः ॥१॥

या सूक्तात अग्नी व विद्वानाच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो ! तुम्ही ब्रह्मचर्य पाळून बलवान व्हा. त्यानंतर संतानांना जन्म द्या. ज्यामुळे निरोगी, बलवान, सुशील अपत्ये होतील व तुम्ही सुखी व्हाल. ॥ १ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

स꣡ श्वितान꣡स् तन्यतू꣡ रोचनस्था꣡
अज꣡रेभिर् ना꣡नदद्भिर् य꣡विष्ठः
यः꣡ पवाकः꣡+ पुरुत꣡मः पुरू꣡णि
पृथू꣡नि अग्नि꣡र् अनुया꣡ति भ꣡र्वन्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
rocanasthā́ḥ ← rocanasthā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śvitānáḥ ← √śvit- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:MED}

tanyatúḥ ← tanyatú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ajárebhiḥ ← ajára- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

nā́nadadbhiḥ ← √nad- (root)
{case:INS, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

yáviṣṭhaḥ ← yáviṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pāvakáḥ ← pāvaká- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

purū́ṇi ← purú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

purutámaḥ ← purutáma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

anuyā́ti ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

bhárvan ← √bharv- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

pr̥thū́ni ← pr̥thú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

सः । श्वि॒ता॒नः । त॒न्य॒तुः । रो॒च॒न॒ऽस्थाः । अ॒जरे॑भिः । नान॑दत्ऽभिः । यवि॑ष्ठः ।
यः । पा॒व॒कः । पु॒रु॒ऽतमः॑ । पु॒रूणि॑ । पृ॒थूनि॑ । अ॒ग्निः । अ॒नु॒ऽयाति॑ । भर्व॑न् ॥

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• śvitānas ← śvitānaḥ ← śvitāna
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bright.”

• tanyatū ← tanyatuḥ ← tanyatu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “thunder.”

• rocanasthā ← rocana
• [noun], neuter
• “light; celestial sphere.”

• rocanasthā ← sthāḥ ← sthā
• [noun], nominative, singular, masculine

• ajarebhir ← ajarebhiḥ ← ajara
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “undecaying; ageless.”

• nānadadbhir ← nānadadbhiḥ ← nānad ← √nad
• [verb noun], instrumental, plural
• “bellow.”

• yaviṣṭhaḥ ← yaviṣṭha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “youngest.”

• yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• pāvakaḥ ← pāvaka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; Plumbago zeylanica; vahni.”

• purutamaḥ ← purutama
• [noun], nominative, singular, masculine
• “most(a).”

• purūṇi ← puru
• [noun], accusative, plural, neuter
• “many; much(a); very.”

• pṛthūny ← pṛthūni ← pṛthu
• [noun], accusative, plural, neuter
• “broad; wide; great; flat; pṛthu [word]; far.”

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• anuyāti ← anuyā ← √yā
• [verb], singular, Present indikative
• “follow; pursue.”

• bharvan ← bharv
• [verb noun], nominative, singular

सः अग्निः श्वितानः श्वेतमानः श्वेतवर्णो वर्तते । तन्यतुः शब्दकारी रोचनस्थाः। रोचन्ते अस्मिन् ग्रहनक्षत्रादीनीति रोचनम् अन्तरिक्षम् । तत्र स्थितः अजरेभिः जरारहितैः नानदद्भिः अत्यर्थं शब्दं कुर्वद्भिर् मरुद्भिर् युक्तो रश्मिभिर् वा यविष्ठः युवतमः । यः पावकः शोधकः अग्निः पुरुतमः अतिशयेन प्रभूतः सन् पुरूणि बहूनि पृथूनि स्थूलानि काष्ठानि भर्वन् भक्षयन् अनुयाति अनुगच्छति स इत्थमित्थं वर्तत इति पूर्वत्र संबन्धः ॥

यः पावकः पावयिता शोधयिता । पुनातेर् ण्यन्तात् ण्वुलि णिलोपे उदात्तनिवृत्तिस्वरेणान्तोन्दात्तत्वम् ।
पुरुतमः बहुतमः सर्वात्मकत्वात् । छान्दसं प्रत्ययाद्युदात्तत्वम् । यद्वा - पुरूणां पूरणः । छान्दसस्तमप्प्रत्ययः । पुरूणि बहूनि पृथूनि विस्तीर्णानि पुरोडाशादीनि हवींषि भर्वन् भक्षयन् । भर्व हिंसायाम् । अनुयात्य् अनुक्रमेण गच्छति यजमानगृहान् ।
स खल्व् अयम् अग्निर् हविःप्रियो ऽस्माभिः हविषाराध्यत इत्यर्थः, तस्मादयमस्मच्छत्रून्विनाशयत्विति भावः ।

अधुना तस्यैव हवींषि भुञ्जानस्य गुणानाह - श्वितानः दीप्यमानः । श्विता वर्णे अनुदात्तेत्, ताच्छीलिकश् चानश्, लसार्वधातुकानुदात्तत्वाभावात् ‘चितः’ इत्यन्तोदात्तत्वम्, ‘बहुलं छन्दसि’ इति शपो लुक् ।

तन्यतुः तनिता विस्तारयिता सिद्धीनां दीप्तीनां वा । ‘ऋतन्याञ्चि’ इत्यादिना तनोतेर्यतुच्प्रत्ययः ।

रोचनस्थाः रोचनेषु दीप्तिमत्स्थानेषु स्थितः । ‘अनुदात्तेतश्च हलादेः’ इति रोचतेर्युच्प्रत्ययः । रोचनेषु तिष्ठतीति वा तिष्ठतेः क्विप्, कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । अजरेभिर्जरारहितैः अक्षीणैः । ‘नञोजरमरमित्रमृताः’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वं, ‘बहुलं छन्दसि’ इत्यैसभावः । नानदद्भिरत्यर्थं नदद्बिः स्तुवद्भिः ऋत्विग्भिः यजमानगणैर्वा परिवृतः । यङ्लुगन्ताच्छतरि ‘अभ्यस्तानामादिः’ इत्याद्युदात्तत्वम् ।

यविष्ठः युवतमः सोयमेवंविधोस्मदीयेन हविषा तृप्तोस्मच्छत्रून्विनाशयत्विति शेषः ॥

English translation:

“(You who are) white-hued, vociferous, abiding in the firmament, (associated) with the imperishable, resounding (winds), the youngest (of the gods), Agni, who, purifying and most vast, proceeds, feeding upon numerous and substantial (forests).”

He is (like) the brightening thunder abiding in the luminous realm, the youngest one with his unaging, ever-roaring (flames),
the pure one, the latest fire of many, who travels along many broad
expanses as he devours.

The first hemistich mixes the visual and the audible in a species of synaesthesia, esp. clear in the description of Agni as “brightening thunder,” but note also his “ever-roaring” flames.

The standard tr. construe purū́ṇi pṛthū́ni with bhárvan; e.g., Geldner “die vielen, breiten (Flächen) fressend.” But nearby VI.12.5 anuyā́ti pṛthvī́m favors taking the acc. as an acc. of extent with the verb anuyā́ti, as in the published translation

Note the phonetic figure in pāvakáḥ purutámaḥ purū́ṇi, pṛthū́ni, esp. the last three words, of which the first two also etymologically related.

White-hued and thundering he dwells in splendour, Most Youthful, with the loudvoiced and eternal-
Agni, most variform, the Purifier, who follows crunching many ample forests.

The shining thunderer who dwells in lustre, With his unaging, roaring flames, most youthful, Refulgent Agni, frequently recurring, Goes after many spacious woods and chews them.

White robed is he, thundering, standing in the firmament.
Youngest, with loud-sounding immortal ones,
Who, purifying, most manifold,
Agni, marcheth devouring many broad (forests).

Hellglänzend wie der Donner, im Lichte weilend mit den brüllenden alterlosen Flammen ist dieser jüngste Agni, der Lautere, der unter Vielen der Erste die vielen, breiten Flächen fressend entlang zieht.

Der glänzend, donnernd steht im hohen Lichtraum, der jüngste mit den ew’gen Prasselflammen, Der helle Agni, welcher kauend nachgeht, der vielbegabte, vielen grossen Hölzern.

Он – светящийся гром, пребывающий в светлом пространстве,
С нестареющими шумящими (языками пламени), самый юный.
Кто очищающий, лучший из многих, (этот) Агни
Следует (своим путем), пожирая многие широкие (равнины).

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह अग्नि कैसा है, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (यः) जो (यविष्ठः) अत्यन्त युवावस्था से युक्त जैसे वैसे अत्यन्त बली (पावकः) पवित्र और पवित्र करनेवाला (पुरुतमः) अतीव बहुरूप (श्वितानः) शुभ्रवर्ण (अजरेभिः) जीर्णपन आदि रोगरहित (नानदद्भिः) निरन्तर गर्जनाओं से (तन्यतुः) बिजुलीरूप (रोचनस्थाः) दीपन में स्थिर (अग्निः) अग्नि (भर्वन्) दहन करता हुआ (पुरूणि) बहुत (पृथूनि) विस्तीर्णों के (अनुयाति) पश्चात् जाता है (सः) वह आप लोगों को उत्तम प्रकार प्रयोग करने योग्य है ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वन् ! जो आप अङ्ग और उपाङ्ग के सहित बिजुली की विद्या को जानें तो बहुत सुख को प्राप्त होवें ॥ ३ ॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यो यविष्ठ इव बलिष्ठः पावकः पुरुतमः श्वितानोऽजरेभिर्नानदद्भिस्तन्यतू रोचनस्था अग्निर्भर्वन् सन्पुरूणि पृथून्यनुयाति स युष्माभिः सम्प्रयोक्तव्यः ॥२॥

पुनः सोऽग्निः कीदृशोऽस्तीत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) (श्वितानः) शुभ्रवर्णः (तन्यतुः) विद्युतः (रोचनस्थाः) रोचने दीपने तिष्ठतीति (अजरेभिः) जरादिरोगरहितैः (नानदद्भिः) भृशं शब्दायमानैः (यविष्ठः) अतिशयेन युवावस्थः (यः) (पावकः) (पुरुतमः) (पुरूणि) बहूनि (पृथूनि) विस्तीर्णानि (अग्निः) पावकः (अनुयाति) अनुगच्छति (भर्वन्) भर्जनं दहनं कुर्वन् ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वन् ! यदि साङ्गोपाङ्गतो विद्युद्विद्यां जानीयास्तर्हि बहूनि सुखानि लभस्व ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वाना ! जर सांगोपांग विद्युतविद्या जाणली तर खूप सुख मिळते. ॥ २ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

वि꣡ ते वि꣡ष्वग् वा꣡तजूतासो अग्ने
भा꣡मासः शुचे शु꣡चयश् चरन्ति
तुविम्रक्षा꣡सो दिविया꣡ न꣡वग्वा
व꣡ना वनन्ति धृषता꣡ रुज꣡न्तः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vā́tajūtāsaḥ ← vā́tajūta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ví ← ví (invariable)
{}

víṣvak ← víṣvañc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

bhā́māsaḥ ← bhā́ma- 1 (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

caranti ← √carⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

śúcayaḥ ← śúci- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

śuce ← śúci- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

divyā́ḥ ← divyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

návagvāḥ ← návagva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tuvimrakṣā́saḥ ← tuvimrakṣá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dhr̥ṣatā́ ← √dhr̥ṣ- (root)
{case:INS, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

rujántaḥ ← √ruj- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

vánā ← vána- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

vananti ← √vanⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

वि । ते॒ । विष्व॑क् । वात॑ऽजूतासः । अ॒ग्ने॒ । भामा॑सः । शु॒चे॒ । शुच॑यः । च॒र॒न्ति॒ ।
तु॒वि॒ऽम्र॒क्षासः॑ । दि॒व्याः । नव॑ऽग्वाः । वना॑ । व॒न॒न्ति॒ । धृ॒ष॒ता । रु॒जन्तः॑ ॥

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• viṣvag ← viṣvak ← viṣvañc
• [noun], accusative, singular, neuter
• “dispersed; viṣvañc [word].”

• vātajūtāso ← vāta
• [noun], masculine
• “vāta; wind; fart; Vayu; air; draft; vāta [word]; Vāta; rheumatism; Marut.”

• vātajūtāso ← jūtāsaḥ ← jū
• [verb noun], nominative, plural
• “animate; encourage; impel; inspire.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• bhāmāsaḥ ← bhāma
• [noun], nominative, plural, masculine
• “beam.”

• śuce ← śuci
• [noun], vocative, singular, masculine
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

• śucayaś ← śucayaḥ ← śuci
• [noun], nominative, plural, masculine
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

• caranti ← car
• [verb], plural, Present indikative
• “car; wander; perform; travel; bore; produce; make; dwell; dig; act; observe; enter (a state); observe; cause; crop; behave; practice; heed; process; administer.”

• tuvimrakṣāso ← tuvi
• [noun]
• “mighty; very; diverse; much(a); many.”

• tuvimrakṣāso ← mrakṣāsaḥ ← mrakṣa
• [noun], nominative, plural, masculine

• divyā ← divyāḥ ← divya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “divine; celestial; divine; heavenly; divine; beautiful; rain; agreeable.”

• navagvā ← navagvāḥ ← navagva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Navagva.”

• vanā ← vana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “forest; wood; tree; grove; vana [word]; forest; brush.”

• vananti ← van
• [verb], plural, Present indikative
• “obtain; gain; desire; get; like; love; overcome.”

• dhṛṣatā ← dhṛṣ
• [verb noun], instrumental, singular
• “dare; attack.”

• rujantaḥ ← ruj
• [verb noun], nominative, plural
• “break; bend.”

हे शुचे शुद्ध दीप्त वा अग्ने ते त्वदीयाः वातजूतासः वातेन प्रेरिताः शुचयः निर्मलाः भामासः दीप्तयः विष्वक् सर्वतः वि चरन्ति विविधं गच्छन्ति । तुविम्रक्षासः बहूनि काष्ठानि स्पृशन्तः दिव्याः दिवि द्योतमानेऽग्नौ भवाः नवग्वाः नूतनगमनास्ते रश्मयः वना वनानि वनन्ति संभजन्ते । दहन्तीत्यर्थः । किं कुर्वन्तः । धृषता धर्षकेण तेजसा रुजन्तः वनानि भञ्जयन्तः ॥

English translation:

“Pure Agni, your bright flames, fanned by the wind, spread wide in every diection, consuming abundant (fuel); divine, fresh-rising, they plural y upon the woods, enveloping them in lustre.”

Sped by the wind, your flaming beams, o flaming Agni, spread out wide asunder.
Powerfully destructive, (like) the heavenly Navagvas, they conquer the woods, breaking them boldly—

Alliteration continues, with ví … víṣvak (a), śuce śúcayaḥ (b), návagvā vánā vananti (cd). The first two are etymological figures; in the third, intricately structured one, vánā vananti is not, but mimics one.

Flg. Geldner (fld. by Renou), I assume that the Navagvas are in an unmarked simile: the flames break and overcome the woods as the Navagvas broke Vala. The gapping of the simile marker ná would not be surprising in the -na-rich environment of the figure noted above: návagvā vánā vananti: we might have expected divyā́*ná návagvā, and haplology would not be surprising.

The identity of the root found in tuvi-mrakṣá- is disputed; see EWA s.v. MARC, with √mṛc ‘harm’, √mṛj ‘wipe’, and √mṛś ‘touch’ all possibly in play. √mṛc ‘harm’ seems the most likely to me. The Schwebeablaut outcome -mrakṣ- is standard when -kṣ- ending the root syllable would yield a super-heavy cluster *-rkṣ. Cf. drakṣyati (not *darkṣyati) to √dṛś (see AiG I.212-13). Any of the roots just listed would follow this pattern.

Incited by the wind thy flames, O Agni, move onward, Pure One! pure, in all directions.
Thy most destructive heavenly Navagvas break the woods down and devastate them boldly.

Thy flames when driven by the wind, O Agni, Disperse, O pure one, pure in all directions; And thy divine Navagvas, most destructive, Lay low the woods and devastate them boldly.

Vom Winde getrieben gehen deine hellen Lohen, du heller Agni, nach allen Seiten auseinander. Die mächtig zerreibenden Flammen überwinden die Hölzer wie die himmlischen Navagva´s sie herzhaft zerbrechend.

Nach vielen Seiten wandern windgetrieben, o heller Agni, deine hellen Strahlen, Geschart zu Neunen, himmlisch vielverzehrend, bewält’gen sie die Wälder kühn zermalmend.

Гонимые ветром, о Агни, во все стороны
Расходятся твои светлые лучи, о светлый.
Мощно разрушающие, (словно) небесные Навагва,
Они торжествуют над деревьями, дерзко ломая (их).

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (शुचे) पवित्र (अग्ने) विद्वन् ! (ते)आपके जो (विष्वक्) सब का आदर करनेवाला और (वाजूतासः) वायु के सदृश वेगयुक्त (भामासः) क्रोध (शुचयः) पवित्र (वि, चरन्ति) विशेष करके चलते हैं (तुविम्रक्षासः) बहुतों के साथ मिले हुए (दिव्याः) अन्तरिक्ष में हुए (नवग्वाः) नवीन गमनवाले (धृषता) प्रगल्भता से (रुजन्तः) शत्रुओं को भग्न करते हुए (वना) आदर करने योग्य पदार्थों का (वनन्ति) उत्तम प्रकार सेवन करते हैं, वे पवित्र होते हैं ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो बिजुली के सदृश पवित्र, दुष्टों में क्रोध करनेवाले, श्रेष्ठों के साथ मेल करने और नवीन विद्या को प्राप्त होनेवाले होवें, वे सब स्थानों में विचरते हुए अन्यों को जनावें ॥३॥

अन्वय: हे शुचेऽग्ने ! ते ये विष्वग्वातजूतासो भामासः शुचयो वि चरन्ति तुविम्रक्षासो दिव्या नवग्वा धृषता रुजन्तो वना वनन्ति ते पवित्रा जायन्ते ॥३॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वि) विशेषेण (ते) तव (विष्वक्) यो विष्वक् सर्वमञ्चति (वातजूतासः) वायुरिव वेगवन्तः (अग्ने) विद्वन् (भामासः) क्रोधाः (शुचे) पवित्र (शुचयः) पवित्राः (चरन्ति) गच्छन्ति (तुविम्रक्षासः) बहूभिः सह सङ्गताः (दिव्याः) दिवि भवाः (नवग्वाः) नवीनगतयः (वना) सम्भजनीयानि (वनन्ति) संसेवन्ते (धृषता) प्रगल्भतया (रुजन्तः) शत्रून् भग्नान् कुर्वन्तः ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! ये विद्युद्वत्पवित्रा दुष्टेषु क्रोधकराः श्रेष्ठैः सह सङ्गन्तारो नूतनां नूतनां विद्यां प्राप्नुवन्तः स्युस्ते सर्वत्र विचरन्तः सन्तोऽन्यान् विज्ञापयेयुः ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! जे विद्युतप्रमाणे पावन, दुष्टांवर क्रोध करणारे, श्रेष्ठांचा संग करणारे व नवनवीन विद्या प्राप्त करणारे असतील त्यांनी सर्व ठिकाणी भ्रमण करून इतरांनाही बोध करावा. ॥ ३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ये꣡ ते शुक्रा꣡सः शु꣡चयः शुचिष्मः
क्षां᳐꣡ व꣡पन्ति वि꣡षितासो अ꣡श्वाः
अ꣡ध भ्रम꣡स् त उर्विया꣡ वि꣡ भाति
यात꣡यमानो अ꣡धि सा꣡नु पृ꣡श्नेः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
śúcayaḥ ← śúci- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

śuciṣmaḥ ← śuciṣmant- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

śukrā́saḥ ← śukrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yé ← yá- (pronoun)
{}

áśvāḥ ← áśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

kṣā́m ← kṣám- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

vápanti ← √vap- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

víṣitāsaḥ ← √sā- ~ si- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

ádha ← ádha (invariable)
{}

bhāti ← √bhā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

bhramáḥ ← bhramá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

urviyā́ ← urviyā́ (invariable)
{}

ví ← ví (invariable)
{}

ádhi ← ádhi (invariable)
{}

pŕ̥śneḥ ← pŕ̥śni- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

sā́nu ← sā́nu- ~ snú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

yātáyamānaḥ ← √yat- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

ये । ते॒ । शु॒क्रासः॑ । शुच॑यः । शु॒चि॒ष्मः॒ । क्षाम् । वप॑न्ति । विऽसि॑तासः । अश्वाः॑ ।
अध॑ । भ्र॒मः । ते॒ । उ॒र्वि॒या । वि । भा॒ति॒ । या॒तय॑मानः । अधि॑ । सानु॑ । पृश्नेः॑ ॥

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• śukrāsaḥ ← śukra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “bright; clear; white; light; pure.”

• śucayaḥ ← śuci
• [noun], nominative, plural, masculine
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

• śuciṣmaḥ ← śuciṣmas ← śuciṣmat
• [noun], vocative, singular, masculine
• “shining.”

• kṣāṃ ← kṣām ← kṣā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Earth; Earth.”

• vapanti ← vap
• [verb], plural, Present indikative
• “sow; bestrew; strew; scatter.”

• viṣitāso ← viṣitāsaḥ ← viṣā ← √sā
• [verb noun], nominative, plural

• aśvāḥ ← aśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• adha
• [adverb]
• “then; and; therefore; now.”

• bhramas ← bhramaḥ ← bhrama
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bhrama; dizziness; flare; wandering.”

• ta ← te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• urviyā
• [adverb]
• “wide; widely.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• bhāti ← bhā
• [verb], singular, Present indikative
• “look; shine; show; look like; glitter; reflect.”

• yātayamāno ← yātayamānaḥ ← yātay ← √yat
• [verb noun], nominative, singular
• “endeavor; settle.”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• sānu
• [noun], accusative, singular, neuter
• “tableland; ridge; peak; back; ridge; guru.”

• pṛśneḥ ← pṛśni
• [noun], genitive, singular, feminine
• “Pṛśni; beam.”

हे शुचिष्मः दीप्तिमन्नग्ने ते तव शुक्रासः शुभ्राः ये शुचयः दीप्तयः क्षां पृथिवीं भूमिं वपन्ति मुण्डयन्ति । केशस्थानीयानोषधिवनस्पतीन् दहन्तीत्यर्थः । ‘ अग्निर्ह दाति रोमा पृथिव्याः’ (ऋ. सं. १. ६५. ४ ) इति निगमान्तरम् । ते रश्मयः विषितासः विमुक्ताः अश्वाः इव इतस्ततो गच्छन्तीति शेषः । अध अस्मिन् काले ते त्वदीयः भ्रमः भ्रमणशीलो ज्वालासमूहः पृश्नेः नानारूपाया भूमेः अधि उपरि सानु समुच्छ्रितं देशं पर्वताग्रादिकं प्रति यातयमानः स्वकीयमग्रं व्यापारयन् उर्विया उरु बहुलं वि भाति विशेषेण प्रकाशते ॥

English translation:

“Resplendent Agni, your bright rays, horses let loose (from the rein), shear the earth; your (band of flame), mounting above the high-lands of the many-tinted (earth), blazes fiercely.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Shear the earth: kṣām vapanti, muṇḍayanti = shave the earth, the plural nts of which constitute the hair; mounting above the highlands: yātayamāno adhi sānu pṛśneḥ, bhumer-upari parvatāgrādikam prati svakīyam agram vyāpārayan, displaying its own point of flame upon the summit, and the like, of the mountains upon the earh; volcanic eruptions are, perhaps, alluded to

Your flaming flames, o possessor of flame, which shear the earth— (flames) like unharnessed horses.
Then your flickering radiates forth widely, marshaling itself on the back of the dappled one [=earth].

In my view (flg. Renou), the rel. cl. of the first hemistich hangs off the previous vs. 3 and supplies the subject (śúcayaḥ ‘flames’) of vananti in 3d. However, Geldner takes the rel. prn. yé as a stand-in for ‘wenn’, providing a subordinate clause to cd, with its resumptive ádha. The conspicuous alliteration of vs. 3, continued here (4a) — śukrā́saḥ śúcayaḥ śuciṣṃah, also a triple etymological figure — might be a weak arg.

in favor of a connection with vs. 3, esp. 3b śuce śúcayaḥ.

In b kṣā́m must be read disyllabically.

In the published translation “like” should be enclosed in parens, as there is no overt simile marker in b. The question is why the flames are likened to “unharnessed horses” (víṣitāso áśvāḥ). Geldner and Renou think they are grazing, and this interpr. might fit well with vápanti ‘shear, shave’ – a slightly different image of what happens to vegetation when fire moves across the earth: grazing “shears” the grasses like shaving does. However, I tend to think that víṣita- adds a different semantic dimension: horses out of harness racing about wildly without control.

In d the standard view (e.g., Geldner, Renou, Macdonell [Hymns, p. 74], Klein [DGRV II.106], Maurer [p. 24]), fld. also in the published translation, is that the gen. pṛ́śneḥ, lit. ‘speckled, dappled’, refers to the earth. And this seems perfectly reasonable. However, it should be noted that pṛ́śni- is nowhere else unambiguously used of the earth in the RV.

Though Renou (comm. ad loc.) suggests that there is such a ref. in IV.5.7, 10, those are desperately obscure passages and nothing can be built upon them. Generally pṛ́śninames the mother of the Maruts, who seems to have been a dappled cow, and “dappled (cow)” à “earth” is not a difficult step in RVic discourse. Still it should be kept in mind that it’s a step that hasn’t been taken elsewhere.

Thy pure white horses from their bonds are loosened: O Radiant One, they shear the ground beneath them,
And far and wide shines out thy flame, and flickers rapidly moving over earth’s high ridges.

Thy steeds, the bright, the pure, O radiant Agni, Let loose speed on and shave the ground beneath them. Thy whirling flame then widely shines refulgent, The highest ridges of earth’s surface reaching.

Wenn deine leuchtenden hellen Rosse, du Leuchtender, losgekoppelt den Boden abscheren, dann erglänzt deine Lohe weithin über den Rücken der bunten Erde, um die Wette laufend.

Es scheren deine losgelassnen Rosse, die hellen, lichten, leuchtenden das Land ab, Und dann erstrahlet weit dein Flammenwirbel, der bunten Erde Fläche überfahrend.

Твои сверкающие светлые кони, о светящийся,
Которые стригут землю, когда отвязаны … –
Вот твой водоворот ярко сверкает далеко,
Выстраивая ряды на спине пестрой (земли).

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (शुचिष्मः) प्रकाशयुक्त विद्वान् ! (ये) जो (ते) आपके (शुक्रासः) पराक्रमयुक्त (शुचयः) पवित्र (विषितासः) व्याप्त (अश्वाः) शीघ्र चलनेवाले (क्षाम्) भूमि को (वपन्ति) बोते हैं (अध) इसके अनन्तर (ते) आप का (यातयमानः) दण्ड देता हुआ (भ्रमः) भ्रमण (उर्विया) बहुत प्रकार के प्रकाश से (पृश्नेः) अन्तरिक्ष के मध्य में (अधि) ऊपर के (सानु) विभाग में (वि, भाति) विशेष शोभित होता है, उन सब को आप उत्तम प्रकार शिक्षा दीजिये ॥४॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को चाहिये कि अपने समीप में पवित्र और यथार्थ वक्ता पुरुषों की सदा रक्षा करें अथवा आप भी उनका सङ्ग करें ॥४॥

अन्वय: हे शुचिष्मोऽग्ने विद्वन् ! ये ते शुक्रासः शुचयो विषितासोऽश्वाः क्षां वपन्ति। अध ते यातयमानो भ्रम उर्विया पृश्नेरधि सानु वि भाति तान् सर्वांस्त्वं सुशिक्षय ॥४॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ये) (ते) तव (शुक्रासः) वीर्यवन्तः (शुचयः) पवित्राः (शुचिष्मः) दीप्तिमन् (क्षाम्) भूमिम् (वपन्ति) (विषितासः) व्याप्ताः (अश्वाः) आशुगामिनः (अध) (भ्रमः) भ्रमणम् (ते) तव (उर्विया) बहुरूपया दीप्त्या (वि) (भाति) (यातयमानः) दण्डं प्रयच्छन् (अधि) (सानु) विभागे (पृश्नेः) अन्तरिक्षस्य मध्ये ॥४॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैः स्वसमीपे पवित्रा आप्ताः पुरुषाः सदैव रक्षणीयाः, स्वयं वा तत्सङ्गं कुर्य्युः ॥४॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी आपल्याजवळ असलेल्या पवित्र विद्वान माणसांचे सदैव रक्षण करावे किंवा स्वतःही त्यांचा संग करावा. ॥ ४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ꣡ध जिह्वा꣡ पापतीति प्र꣡ वृ꣡ष्णो
गोषुयु꣡धो न꣡ अश꣡निः सृजाना꣡
शू꣡रस्येव प्र꣡सितिः क्षाति꣡र् अग्ने꣡र्
दुर्व꣡र्तुर् भीमो꣡ दयते व꣡नानि

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádha ← ádha (invariable)
{}

jihvā́ ← jihvā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

pāpatīti ← √pat- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

prá ← prá (invariable)
{}

vŕ̥ṣṇaḥ ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

aśániḥ ← aśáni- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

goṣuyúdhaḥ ← goṣuyúdh- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

sr̥jānā́ ← √sr̥j- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

agnéḥ ← agní- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)
{}

kṣātíḥ ← kṣātí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

prásitiḥ ← prásiti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

śū́rasya ← śū́ra- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

bhīmáḥ ← bhīmá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dayate ← √di- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

durvártuḥ ← durvártu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vánāni ← vána- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

अध॑ । जि॒ह्वा । पा॒प॒ती॒ति॒ । प्र । वृष्णः॑ । गो॒षु॒ऽयुधः॑ । न । अ॒शनिः॑ । सृ॒जा॒ना ।
शूर॑स्यऽइव । प्रऽसि॑तिः । क्षा॒तिः । अ॒ग्नेः । दुः॒ऽवर्तुः॑ । भी॒मः । द॒य॒ते॒ । वना॑नि ॥

• adha
• [adverb]
• “then; and; therefore; now.”

• jihvā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “tongue; tongue; jihvā [word]; fire.”

• pāpatīti ← pāpat ← √pat
• [verb], singular, Present indikative

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• vṛṣṇo ← vṛṣṇaḥ ← vṛṣan
• [noun], genitive, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• goṣuyudho ← goṣuyudhaḥ ← goṣuyudh
• [noun], genitive, singular, masculine

• nāśaniḥ ← na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• nāśaniḥ ← aśaniḥ ← aśani
• [noun], nominative, singular, feminine
• “lightning; Vajra; vajra; thunderbolt.”

• sṛjānā ← sṛj
• [verb noun], nominative, singular
• “create; shoot; discharge; free; cause; throw; emit; send; produce; use; be born; make.”

• śūrasyeva ← śūrasya ← śūra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “hero; cock; śūra; Śūra; Vatica robusta; Plumbago zeylanica; warrior; hero; attacker; lentil; wild boar; lion; dog.”

• śūrasyeva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• prasitiḥ ← prasiti
• [noun], nominative, singular, feminine
• “attack.”

• kṣātir ← kṣātiḥ ← kṣāti
• [noun], nominative, singular, feminine

• agner ← agneḥ ← agni
• [noun], genitive, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• durvartur ← durvartuḥ ← durvartu
• [noun], nominative, singular, masculine

• bhīmo ← bhīmaḥ ← bhīma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “awful; amazing; terrific; enormous; bhīma [word]; fearful.”

• dayate ← day
• [verb], singular, Present indikative
• “share.”

• vanāni ← vana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “forest; wood; tree; grove; vana [word]; forest; brush.”

अध अपि च वृष्णः वर्षितुरग्नेः जिह्वा ज्वाला प्र पापतीति प्रकर्षेण पुनःपुनः पतति गच्छति । तत्र दृष्टान्तः । गोषुयुधो नाशनिः सृजाना । असुरैरपहृतास गोषु युध्यन्निन्द्रो गोषुयुत् । तस्मात् सृज्यमानाशनिर्वज्र इव । तथा शूरस्येव शौर्योपेतस्य नरस्य प्रसितिः प्रबन्धनं यथान्यैः दुःसहमेवम् अग्नेः क्षातिः ज्वाला सोढुमशक्येत्यर्थः । क्षीयन्ते दह्यन्तेऽस्यामोषधवनस्पतय इति क्षायतेरधिकरणे क्तिन् । अपि च दुर्वर्तुः दुर्वारोऽन्यैर्वारयितुमशक्यः भीमः भयंकरोऽग्निः वनानि दयते दहति । दयतिरत्र दहतिकर्मा ॥।

English translation:

“The flame of the showerer (Agni), repeatedly descends like the hurled thunderbolt of the rescuer of the cattle; like the prowess of a hero is the destroying (energy) of Agni; irresistible and fearful, he consumes the forests.”

Then the tongue of the bull keeps flying forth, like a cattle-raider’s missile let loose.
Like the onslaught of a champion is the ardor of Agni. The fearsome one, difficult to obstruct, fragments the woods.

The rendering of goṣu-yúdh- as ‘cattle-raider’ loses the specificity of the loc. pl. 1st member, but ‘of the one battling for cattle’ seemed excessively heavy.

The hapax kṣātí- is built to √kṣā ‘burn’. I have borrowed the felicitous bilingual pun ‘ardor’ from Maurer. On Gotō’s posited √di ‘destroy’ supposedly found in dayate here, see comm. ad III.34.1. There is no need for a separate root, as ‘divides’ à ‘fragments’ is a plausible semantic pathway.

Forth darts the Bull’s tongue like the sharp stone weapon discharged by him who fights to win the cattle.
Agni’s fierce flame is like a hero’s onset: dread and resistless he destroys the forests.

When the bull’s tongue darts forward like the missile Discharged by him who fights the cows to capture, Like hero’s onset is the flame of Agni: Resistless, dreadful, he consumes the forests.

Dann schießt die Zunge des Bullen hervor wie der abgeschossene Schleuderstein des um die Rinder Kämpfenden. Wie der Ansturm eines Helden ist die Brunst des Agni, kaum zu hemmen zerkleinert der Furchtbare die Hölzer.

Dann schiesset schnell hervor des Stieres Zunge, der kämpft um Kühe, gleich geschossnem Blitzstrahl, Wie Helden-Andrang ist des Agni Flamme; unhemmbar, furchtbar zehrt er auf die Wälder.

Вот мощно пролетает вперед язык быка,
Словно выпущенный (из пращи) камень того, кто сражается за коров.
Пыл Агни, словно выстрел героя;
Тот, кого трудно удержать, страшный, он размельчает дрова.

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर मनुष्यों को कैसा वर्त्ताव करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् ! (गोषुयुधः) वाणियों में युद्ध करनेवाले (वृष्णः) बलिष्ठों को (जिह्वा) वाणी (न) नहीं (पापतीति) अत्यन्त वारवार प्राप्त होती है (अध) इसके अनन्तर (अशनिः) बिजुली जैसे वैसे (सृजाना) उत्पन्न किया गया (शूरस्येव) शूरवीर के सदृश (अग्नेः) अग्नि के समान प्रकाशमान (दुर्वर्त्तुः) दुःख के साथ वर्त्तमान से युक्त का (प्रसितिः) प्रकृष्ट बन्धन (क्षातिः) और नाश (भीमः) भयंकर हुआ (वनानि) वनों को (प्र, दयते) नष्ट करता है ॥५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। जो मनुष्य धर्म्म से पतित न होकर धार्म्मिकों में शान्त और दुष्टों में अग्नि के सदृश भयंकर होते हैं, वे ही बलवान् गिने जाते हैं ॥ ५ ॥

अन्वय: हे विद्वन् ! गोषुयुधो वृष्णो जिह्वा न पापतीत्यधाऽशनिरिव सृजाना शूरस्येवाऽग्नेर्दुर्वर्त्तुः प्रसितिः क्षातिर्भीमो वनानि प्र दयते ॥५॥

पुनर्मनुष्यैः कथं वर्त्तितव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अध) आनन्तर्य्ये (जिह्वा) वाणी (पापतीति) प्रकर्षेण पुनः पुनः पतति गच्छन्ति (प्र) (वृष्णः) बलिष्ठान् (गोषुयुधः) ये गोषु युध्यन्ते तान् (न) निषेधे (अशनिः) विद्युत् (सृजाना) निष्पादिता (शूरस्येव) (प्रसितिः) प्रकृष्टं बन्धनम् (क्षातिः) क्षयः (अग्नेः) पावकवत्प्रकाशमानस्य (दुर्वर्त्तुः) दुःखेन वर्त्तमानयुक्तस्य (भीमः) भयङ्करः (दयते) हिनस्ति (वनानि) ॥५॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ। ये मनुष्या धर्मात् पतिता न भूत्वा धार्मिकेषु शान्ता दुष्टेष्वग्निरिव भयङ्करा जायन्ते त एव बलवन्तो गण्यन्ते ॥५॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. जी माणसे धर्मापासून न ढळता धार्मिकांना शांत व दुष्टांना अग्नीप्रमाणे भयंकर असतात तीच बलवान समजली जातात. ॥ ५ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ꣡ भानु꣡ना पा꣡र्थिवानि ज्र꣡यांसि
मह꣡स् तोद꣡स्य धृषता꣡ ततन्थ
स꣡ बाधस्व अ꣡प भया꣡ स꣡होभि
स्पृ꣡धो वनुष्य꣡न् वनु꣡षो नि꣡ जूर्व

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

bhānúnā ← bhānú- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

jráyāṁsi ← jráyas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

pā́rthivāni ← pā́rthiva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

dhr̥ṣatā́ ← √dhr̥ṣ- (root)
{case:INS, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

maháḥ ← máh- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

tatantha ← √tan- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

todásya ← todá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ápa ← ápa (invariable)
{}

bādhasva ← √bādhⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

bhayā́ ← bhayá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sáhobhiḥ ← sáhas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

jūrva ← √jūrv- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ní ← ní (invariable)
{}

spŕ̥dhaḥ ← spŕ̥dh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

vanúṣaḥ ← vanús- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

vanuṣyán ← √vanuṣ(y)- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

आ । भा॒नुना॑ । पार्थि॑वानि । ज्रयां॑सि । म॒हः । तो॒दस्य॑ । धृ॒ष॒ता । त॒त॒न्थ॒ ।
सः । बा॒ध॒स्व॒ । अप॑ । भ॒या । सहः॑ऽभिः । स्पृधः॑ । व॒नु॒ष्यन् । व॒नुषः॑ । नि । जू॒र्व॒ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• bhānunā ← bhānu
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “sun; Surya; Calotropis gigantea Beng.; sunbeam; beam; luminosity; copper; light; twelve; appearance; Bhānu; flare.”

• pārthivāni ← pārthiva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “earthly; earthen; mundane; royal; tellurian; sublunar.”

• jrayāṃsi ← jrayas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “expanse; area.”

• mahas ← mahaḥ ← mah
• [noun], genitive, singular, masculine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• todasya ← toda
• [noun], genitive, singular, masculine
• “toda; ache; prickling.”

• dhṛṣatā ← dhṛṣ
• [verb noun], instrumental, singular
• “dare; attack.”

• tatantha ← tan
• [verb], singular, Perfect indicative
• “expand; perform; cause; increase; write; spread; produce; spread; speak; propagate.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• bādhasvāpa ← bādhasva ← bādh
• [verb], singular, Present imperative
• “afflict; annoy; chase away; tease; grieve; irritate.”

• bādhasvāpa ← apa
• [adverb]
• “away.”

• bhayā ← bhaya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “fear; danger; danger; bhaya [word]; distress; apprehension; alarm; apprehension.”

• sahobhi ← sahas
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “force; strength; might; sahas [word]; conquest.”

• spṛdho ← spṛdhaḥ ← spṛdh
• [noun], accusative, plural, masculine

• vanuṣyan ← vanuṣy
• [verb noun], nominative, singular

• vanuṣo ← vanuṣaḥ ← vanus
• [noun], accusative, plural, masculine
• “unfriendly; competing(a).”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• jūrva ← jūrv
• [verb], singular, Present imperative

हे अग्ने भानुना दीप्त्या पार्थिवानि पृथिव्यां भवानि ज्रयांसि ॥ ज्रयतिर्गतिकर्मा ॥ गन्तव्यानि स्थानानि महः महतः तोदस्य प्रेरकस्य धृषता धर्षकेण रश्मिना सह श्रा ततन्थ अस्तृणासि आच्छादयसि । सः त्वं भया भयकरणानि अप बाधस्वः। तथा सहोभिः अभिभवनसमर्थैर्बलैस्तेजोभिर्वा स्पृधः स्पर्धमानान् वनुष्यन् हिंसन् वनुषः हिंसकान् । शत्रूनिति । नि जूर्व निजहि ॥ जूर्वतिर्हन्तिकर्मा ॥

English translation:

“You overspread the accessible plural ces of the earth with light by the energy of you powerful, exciting (influence); do you disperse all perils, and, baffing (our) adversaries by your mighty (powers), destroy (our) foes.”

With the radiance of the great goad [=sun] you stretch across the earthly expanses boldly.
Thrust away fears with your strengths; rapaciously grind down the
rapacious rivals.

This vs. has a number of connections with phraseology elsewhere in this Agni cycle: ā́… bhānumádbhiḥ … tatántha (VI.4.6): ā́bhānúnā … tatantha (6a); dhṛṣatā́(3d, 6b); spṛ́dho bādhasva (VI.5.6): bādhasva … spṛ́dhaḥ (6cd, though with the two forms belonging to separate clauses, not a VP as in 5.6); vanuṣyā́t (VI.5.4): vanuṣyán vanúṣaḥ (6d).

The referent of the gen. phrase mahás todásya ‘great goad’ is not entirely clear – some take it as some feature of Agni (e.g., Geldner), others as the sun (e.g., Maurer).

Most construe it with bhānúnā (as I do), though Renou takes it with pā́rthivāni jráyāṃsi.

If, as is likely, it goes with bhānúnā, this provides a good clue to its identity. The bahuvrīhi svàr-bhānu-‘having the radiance of the sun’ is obviously based on a genitival tatpuruṣa *svar-bhānú- ‘radiance of the sun’, and GEN. bhānú- would simply be the analytic version of this cmpd., with the phrase mahás todásya substituted for putative gen. *sū́raḥ or *sū́ryasya. VI.4.6 ā́ sū́ ryo ná bhānumádbhir arkaíḥ “like the sun with its radiant rays” provides further support for this interpr.

Although it is true that in nearby VI.12.1, 3 the ‘goad’ (todá-) appears to be Agni, the qualifier ‘great’ in “great goad” here might point to the cosmic body, the sun, of which the earthly fire is a less powerful earthly counterpart.

Thou with the sunlight of the great Impeller hast boldly over-spread the earth’s expanses.
So drive away with conquering might all perils. fighting out foemen burn up those who harm us.

Thou with the sunbeams of the great impeller, Hast boldly overspread the earthly spaces. So with thy mighty powers drive off all terrors; Attack our rivals and burn down our foemen,

Mit dem Glanz des großen Treibstockes hast du kühnlich die irdischen Bahnen durchzogen. Treibe du mit Macht die Gefahren hinweg, vertilge die Nebenbuhler, eifernd die Eiferer!

Du hast bestrahlt der Erde weite Fluren voll Kühnheit mit dem Licht des Rossestachlers; Drum treibe weg durch deine Kraft Gefahren, bekämpfend Feinde, brenn die Kämpfer nieder.

(Своим) лучом великого погонщика (коней)
Ты дерзко протянул земные просторы.
(Своими) силами отбрось прочь опасности!
Спали соперников, усердный – усердствующих!

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

मनुष्यों को किस के सदृश क्या करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् राजन् ! जैसे आप (भानुना) किरण से (तोदस्य) प्रेरण के (धृषता) ढीठ से (महः) बड़े (पार्थिवानि) पृथिवी में विदित कार्य्य वा पृथिवी आदि से कृत (ज्रयांसि) जानने योग्यों का (आ) चारों ओर से (ततन्थ) विस्तार करते हैं, वैसे (सः) वह आप (सहोभिः) बलों से (भया) भयों की (अप, बाधस्व) अतीव बाधा करो और (वनुषः) सेवन करने योग्यों का (वनुष्यन्) सेवन कराते हुए (स्पृधः) संग्रामों का (नि, जूर्व) नाश करिये ॥ ६ ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है । जो प्रेम से मित्र होकर जैसे सूर्य्य अन्धकार को, वैसे भयों को दूर करके संग्रामों को जीतते हैं, वे प्रतिष्ठित होते हैं ॥६॥

अन्वय: हे विद्वन् राजन् ! यथा भानुना तोदस्य धृषता महः पार्थिवानि ज्रयांस्याऽऽततन्थ तथा स त्वं सहोभिर्भयाऽप बाधस्व वनुषो वनुष्यन् स्पृधो नि जूर्व ॥६॥

मनुष्यैः किंवत् किं कर्त्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (भानुना) किरणेन (पार्थिवानि) पृथिव्यां विदितानि कार्य्याणि पृथिव्यादिकृतानि वा (ज्रयांसि) ज्ञातव्यानि। ज्रयतीति गतिकर्म्मा। (निघं०२.१४) (महः) महांसि (तोदस्य) प्रेरणस्य (धृषता) प्रगल्भेन (ततन्थ) विस्तृणोषि (सः) (बाधस्व) (अप) (भया) भयानि (सहोभिः) बलैः (स्पृधः) सङ्ग्रामान् (वनुष्यन्) सेवयन् (वनुषः) सेवनीयान् (नि) (जूर्व) हिन्धि ॥६॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः । ये प्रेम्णा सखायो भूत्वा सूर्य्यस्तम इव भयानि निःसार्य्य सङ्ग्रामाञ्जयन्ति ते प्रतिष्ठिता भवन्ति ॥६॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे प्रेमाने मित्र बनून सूर्य जसा अंधकार दूर करतो तसे भयाचे निवारण करतात ते युद्ध जिंकतात व प्रतिष्ठित होतात. ॥ ६ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

स꣡ चित्र चित्रं꣡ चित꣡यन्तम् अस्मे꣡
चि꣡त्रक्षत्र चित्र꣡तमं वयोधा꣡म्
चन्द्रं꣡ रयि꣡म् पुरुवी꣡रम् बृह꣡न्तं
च꣡न्द्र चन्द्रा꣡भिर् गृणते꣡ युवस्व

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

citáyantam ← √cit- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

citra ← citrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

citrám ← citrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

cítrakṣatra ← citrakṣatra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

citrátamam ← citrátama- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vayodhā́m ← vayodhā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

br̥hántam ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

candrám ← candrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

puruvī́ram ← puruvī́ra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

cándra ← candrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

candrā́bhiḥ ← candrá- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

gr̥ṇaté ← √gr̥̄- 1 (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

yuvasva ← √yu- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

सः । चि॒त्र॒ । चि॒त्रम् । चि॒तय॑न्तम् । अ॒स्मे इति॑ । चित्र॑ऽक्षत्र । चि॒त्रऽत॑मम् । व॒यः॒ऽधाम् ।
च॒न्द्रम् । र॒यिम् । पु॒रु॒ऽवीर॑म् । बृ॒हन्त॑म् । चन्द्र॑ । च॒न्द्राभिः॑ । गृ॒ण॒ते । यु॒व॒स्व॒ ॥

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• citra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “manifold; extraordinary; beautiful; divers(a); varicolored; bright; bright; bright; outstanding; agitated; aglitter(p); brilliant; painted; obvious; patched; bizarre.”

• citraṃ ← citram ← citra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “manifold; extraordinary; beautiful; divers(a); varicolored; bright; bright; bright; outstanding; agitated; aglitter(p); brilliant; painted; obvious; patched; bizarre.”

• citayantam ← citay ← √cit
• [verb noun], accusative, singular

• asme ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• citrakṣatra ← citra
• [noun]
• “manifold; extraordinary; beautiful; divers(a); varicolored; bright; bright; bright; outstanding; agitated; aglitter(p); brilliant; painted; obvious; patched; bizarre.”

• citrakṣatra ← kṣatra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Kshatriya; dominion; Kshatriya; kṣatra [word]; power.”

• citratamaṃ ← citratamam ← citratama
• [noun], accusative, singular, masculine

• vayodhām ← vayaḥ ← vayas
• [noun], neuter
• “age; vigor; old age; strength; vayas [word]; aging; power; youth; food.”

• vayodhām ← dhām ← dhā
• [noun], accusative, singular, masculine
• “giving.”

• candraṃ ← candram ← candra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “aglitter(p); shining.”

• rayim ← rayi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wealth; property.”

• puruvīram ← puru
• [noun]
• “many; much(a); very.”

• puruvīram ← vīram ← vīra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• bṛhantaṃ ← bṛhantam ← bṛhat
• [noun], accusative, singular, masculine
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• candra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “aglitter(p); shining.”

• candrābhir ← candrābhiḥ ← candra
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “aglitter(p); shining.”

• gṛṇate ← gṛ
• [verb noun], dative, singular
• “praise.”

• yuvasva ← yu
• [verb], singular, Present imperative
• “unite.”

हे चित्र चायनीय हे चित्रक्षेत्र विचित्रबल चायनीयधन वा हे चन्द्र आह्लादकाग्ने सः तादृशस्त्वं चन्द्राभिः आह्लादयित्रीभिः स्तुतिभिः गृणते स्तुवते । वचनव्यत्ययः । स्तुवद्भ्यः अस्मे अस्मभ्यं दातुं रयिं धनं युवस्व पृथक् कुरु । कीदृशं रयिम् । चित्रं चायनीयं चितयन्तं ज्ञापयन्तम् । धनेन हि पुरुषः प्रख्यायते। चित्रतमम् अतिशयेनाश्चर्यभूतं वयोधां वयसोऽन्नस्य धातारं प्रदातारं चन्द्रम् आह्लादकं पुरुवीरं पुरुभिर्बहुभिर्वीरैः पुत्रपौत्रादिभिर्युक्तं बृहन्तं महान्तम् । ईदृशं धनमस्मभ्यं प्रयच्छेत्यर्थः ॥ ॥ ८ ॥

English translation:

“Wonderful Agni, of wonderful strength, bestower of delight, grant to us, and to him who praises you with gratifying (praises), wonderful, most wonderful riches, conferring fame, supplying food, comprehending male descendants,d electable and infinite.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Not the repetition of the word citra (wonderful) and candra (delightful)

O bright one with bright dominion—(that which is) bright, brightest, showing brightly to us, conferring vigor:
wealth, glittering, lofty, conferring many heroes—o glittering one, with your glittering (flames) bind (that) to the singer.

The insistent etymological alliteration in this vs. seems to me inartful overkill, though it certainly provides an explosive climax. The forms of √cit in the first hemistich — citra citráṃ citáyantam …, cítrakṣatra citrátamam — give way to √cand in a slightly more restrained array, candrám … cándra candrā́bhiḥ. Since both roots belong to the same semantic sphere and begin with c, the difference in effect between the hemistichs is minimal.

It is not clear what should be supplied with the fem. instr. pl. candrā́bhiḥ. The standard tr. use ‘flames’, and I’ve followed suit, but śúci-, which figured in vss. 3-4, is unfortunately masc. when used as a noun. Renou suggests alternatively stutíbhiḥ ‘praises’ (fld. by Maurer), pointing to the adjacent gṛṇaté ‘singer’, but it is more natural to take the instr. candrā́bhiḥ with Agni syntactically, rather than construing it with the dat. participle, and further, candrá- seems never to be used with verbal products.

Wondrous! of wondrous power! give to the singer wealth wondrous, marked, most wonderful, life-giving.
Wealth bright, O Bright One, vast, with many heroes, give with thy bright flames to the man who lauds thee.

Give us, O splendid one of splendid lordship, Wealth giving splendour, splendid, life-imparting. Bestow bright wealth and vast with many heroes, Bright god, with thy bright flames, upon the singer.

Gib uns, du Glänzender von Macht glänzenden, Glanz gebenden, glänzendsten, stärkeverleihenden Reichtum; gib dem Sänger blinkenden großen Reichtum an vielen Söhnen mit deinen blinkenden Flammen, du Blinkender, zu eigen!

O heller, helles Gut, das hell erstrahlet, das hellstes Leben schafft, o Herr des Hellen, Das glänzend ist, an Helden reich, erhaben, verschaff dem Sänger, glänzend du, mit Glänzen.

Ты, о яркий, (дай) нам яркое заметное (богатство),
О обладатель яркой власти, самое яркое, наделяющее жизненной силой!
Сверкающее богатство изобильное многими мужьями, высокое,
О сверкающий, дай певцу (своими) сверкающими (языками пламени)!

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर मनुष्यों को क्या करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (चित्र) अद्भुत गुण कर्म्म और स्वभाववाले (चित्रक्षत्र) अद्भुत राज्य वा धन से युक्त (चन्द्र) आह्लादकारक ! जैसे (सः) वह विद्वान् (चन्द्राभिः) आनन्द और धन करनेवाली प्रजाओं से (अस्मे) हम लोगों के लिये (चित्रम्) आश्चर्यभूत (चन्द्रम्) आनन्द देनेवाले सुवर्ण आदि को (चितयन्तम्) जनाते हुए तथा (चित्रतमम्) अत्यन्त आश्चर्य्ययुक्त रूप और (वयोधाम्) जीवन के धारण करने और (बृहन्तम्) बड़े (पुरुवीरम्) बहुत वीरों के देनेवाले (रयिम्) धन की (गृणते) स्तुति करता है, उसको आप (युवस्व) उत्तम प्रकार युक्त करिये ॥७॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य अद्भुत गुण, कर्म्म और स्वभावों का स्वीकार करके तथा अन्य जनों को ग्रहण कराय के धनाढ्य कराते हैं, वे अद्भुत स्तुतिवाले होते हैं ॥७॥ इस सूक्त में अग्नि तथा विद्वान् के गुणों का वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की इससे पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह छठा सूक्त और आठवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे चित्र चित्रक्षत्र चन्द्र ! यथा स विद्वान् चन्द्राभिरस्मे चित्रं चन्द्रं चितयन्तं चित्रतमं वयोधां बृहन्तं पुरुवीरं रयिं गृणते तं त्वं युवस्व ॥७॥

पुनर्मनुष्यैः किं कर्त्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) (चित्र) अद्भुतगुणकर्म्मस्वभाव (चित्रम्) आश्चर्य्यभूतम् (चितयन्तम्) ज्ञापयन्तम् (अस्मे) अस्मभ्यम् (चित्रक्षत्र) चित्रमद्भुतं क्षत्रं राज्यं धनं वा यस्य (चित्रतमम्) अत्यन्ताश्चर्य्ययुक्तं रूपम् (वयोधाम्) यो वयो जीवनं दधाति [(चन्द्रम्) (रयिम्)] (पुरुवीरम्) बहुवीरप्रदम् (बृहन्तम्) महान्तम् (चन्द्र) आह्लादकारक (चन्द्राभिः) आनन्दधनकरीभिः प्रजाभिः (गृणते) स्तौति (युवस्व) संयोजय ॥७॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्या अद्भुगुणकर्म्मस्वभावान् स्वीकृत्यान्यान् ग्राहयित्वा धनाढ्यान् कारयन्ति तेऽद्भुतस्तुतयो भवन्तीति ॥७॥ अत्राग्निविद्वद्गुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति षष्ठं सूक्तमष्टमो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे अद्भुत गुण, कर्म स्वभावाचा स्वीकार करून इतरांनाही ग्रहण करवून धनाढ्य करवितात त्यांची अत्यंत स्तुती होते. ॥ ७ ॥