००५

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

हुवे꣡ वः सूनुं꣡ स꣡हसो यु꣡वानम्
अ꣡द्रोघवाचम् मति꣡भिर् य꣡विष्ठम्
य꣡ इ꣡न्वति द्र꣡विणानि प्र꣡चेता
विश्व꣡वाराणि पुरुवा꣡रो अध्रु꣡क्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
huvé ← √hū- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

sáhasaḥ ← sáhas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

sūnúm ← sūnú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

yúvānam ← yúvan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ádroghavācam ← ádroghavāc- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

matíbhiḥ ← matí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

yáviṣṭham ← yáviṣṭha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dráviṇāni ← dráviṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

ínvati ← √i- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

prácetāḥ ← prácetas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

adhrúk ← adrúh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

puruvā́raḥ ← puruvā́ra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

viśvávārāṇi ← viśvávāra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

हु॒वे । वः॒ । सू॒नुम् । सह॑सः । युवा॑नम् । अद्रो॑घऽवाचम् । म॒तिऽभिः॑ । यवि॑ष्ठम् ।
यः । इन्व॑ति । द्रवि॑णानि । प्रऽचे॑ताः । वि॒श्वऽवा॑राणि । पु॒रु॒ऽवारः॑ । अ॒ध्रुक् ॥

• huve ← hvā
• [verb], singular, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• vaḥ ← tvad
• [noun], dative, plural
• “you.”

• sūnuṃ ← sūnum ← sūnu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “son; offspring.”

• sahaso ← sahasaḥ ← sahas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “force; strength; might; sahas [word]; conquest.”

• yuvānam ← yuvan
• [noun], accusative, singular, masculine
• “young; youthful.”

• adroghavācam ← adrogha
• [noun]
• “sincere; truthful.”

• adroghavācam ← vācam ← vāc
• [noun], accusative, singular, masculine
• “speech; statement; voice; voice; speech; language; vāc [word]; word; literary composition; conversation; sound; Sarasvati; cry; assurance; spell.”

• matibhir ← matibhiḥ ← mati
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “intelligence; decision; mind; hymn; purpose; idea; opinion; belief; desire; wish; conviction; plan; devotion.”

• yaviṣṭham ← yaviṣṭha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “youngest.”

• ya ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• invati ← inv
• [verb], singular, Present indikative
• “bring; drive.”

• draviṇāni ← draviṇa
• [noun], accusative, plural, neuter
• “wealth; property; money; jewel.”

• pracetā ← pracetāḥ ← pracetas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “intelligent; mindful; attentive; wise; apt; observant.”

• viśvavārāṇi ← viśva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvavārāṇi ← vārāṇi ← vāra
• [noun], accusative, plural, neuter
• “treasure; choice.”

• puruvāro ← puru
• [noun]
• “many; much(a); very.”

• puruvāro ← vāraḥ ← vāra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “treasure; choice.”

• adhruk ← adruh
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friendly; benign.”

हे अग्ने यः । व्यत्ययेन बहुवचनन्। त्वां मतिभिः मननीयैः स्तोत्रैः हुवे आह्वयामि । कीदृशम् । सहसः बलस्य सूनुं पुत्रम् । अग्निर्हि बलेन मथ्यमानो जायते । युवानं नित्यतरुणं फलस्य मिश्रयितारं वा अद्रोघवाचम् । अर्दोग्धव्या प्रशस्ता स्तुतिरूपा वाक् यस्मिन् प्रयुज्यते तादृशम् । यविष्ठम् अतिशयेन युवानम् । प्रचेताः प्रकृष्टज्ञानः पुरुवारः पुरुभिर्बहुभिर्वरणीयः संभजनीयः अध्रुक् अद्रोग्धा यजमानानाम् एवंभूतः यः अग्निः विश्ववाराणि सर्वैर्वरणीयानि संभजनीयानि प्रशस्यानि द्रविणानि धनानि इन्वति प्रेरयति । स्तोतृभ्यो ददातीति यावत् । तं त्वां हुव इति पूर्वत्र संबन्धः ॥

English translation:

“I invoke you, Agni, the son of strength, the youthful, the irreproachable, the very young; you who are wise, the sought of many, the merciful, who bestows treasures acceptable to all.”

I call for you upon the son of strength, the youth of undeceptive speech, the youngest one, with our thoughts—
the provident one of many choices who sends all choice treasures, the one without deceit.

I supply ‘our’ with ‘thoughts’ (matíbhiḥ) in pāda b, though the subject of the overt verb huvé is only 1st singular. I assume that the vaḥ ‘for you’ is addressed to the poet’s fellow celebrants and therefore there is an implicit 1st pl. It would, however, also be possible to tr. “with my thoughts.” ínvati is obviously a thematized Vth Class pres. (see Gotō, 1st class, p. 76).

What is rather surprising is that the athematic stem is found two vss. later, as inoṣi in 3c, as well as in the previous hymn (inóti VI.4.3; cf. also the impv. inuhí in nearby VI.10.7). It is true that ínvati provides a more favorable heavy syllable in 2nd position, but I do not otherwise see the motive for using both stems in this hymn.

Note the etymological connections yúvānam … yáviṣṭḥam, ádrogha(-vācam) … adhrúk, and (viśvá-)vārāṇi (puru)vā́raḥ.

I INVOCATE your Son of Strength, the Youthful, with hymns, the Youngest God, whose speech is guileless;
Sage who sends wealth comprising every treasure, bringer of many boons, devoid of malice.

Ich rufe für euch den jungen Sohn der Kraft, dessen Wort nicht trügt, den Jüngsten mit Gebeten an, der umsichtig allbegehrte Schätze aufbringt, der Vielbegehrte, Nichttrügende.

Ich rufe euren Sohn der Kraft, den Jüngling, mit Liedern ihn, der Holdes spricht, den jüngsten, Der weisheitsvoll die schätzereichsten Güter des Hauses sendet, schatzversehen, huldreich.

Я зову для вас сына силы, юного,
Чья речь без обмана, молитвами – самого юного,
Который посылает сокровища, (он,) прозорливец,
Все желанные вещи, (он,) обладатель многих желанных вещей, безобманный.

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब सात ऋचावाले पाँचवें सूक्त का आरम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में मनुष्यों को क्या ग्रहण करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (यः) जो (प्रचेताः) उत्तम बुद्धियुक्त (पुरुवारः) बहुतों से स्वीकार किया गया (अध्रुक्) नहीं द्रोह करनेवाला जन (विश्ववाराणि) सम्पूर्ण जनों से स्वीकार करने योग्य (द्रविणानि) द्रव्यों को (इन्वति) व्याप्त होता है उस (मतिभिः) मनुष्यों वा बुद्धियों के सहित वर्त्तमान (सहसः) बल के (सूनुम्) सन्तान (युवानम्) युवावस्था को प्राप्त (अद्रोघवाचम्) द्रोहरहितवाणी जिसकी ऐसे (यविष्ठम्) अतिशय युवावस्था को प्राप्त हुए को (वः) आप लोगों के लिये मैं (हुवे) ग्रहण करता हूँ ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! आप लोगों को चाहिये कि जो पक्षपात से रहित वादयुक्त, द्रोह से रहित और बुद्धिमानों के सङ्ग का सेवन करनेवाले और बहुत विद्वानों से आदर किये गये और और ब्रह्मचर्य्य से पूर्ण युवावस्थावाले विद्वान् हों, उन्हीं का उपदेश ग्रहण करें ॥१॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यः प्रचेताः पुरुवारोऽध्रुग् विश्ववाराणि द्रविणानीन्वति तं मतिभिः सह वर्त्तमानं सहसः सूनुं युवानमद्रोघवाचं यविष्ठं वो हुवे ॥१॥

अथ मनुष्यैः किं ग्राह्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (हुवे) आदद्मि (वः) युष्मभ्यम् (सूनुम्) अपत्यम् (सहसः) बलस्य (युवानम्) प्राप्तयौवनम् (अद्रोघवाचम्) अद्रोघा द्रोहरहिता वाग्यस्य तम् (मतिभिः) मनुष्यैः प्रज्ञाभिर्वा (यविष्ठम्) अतिशयेन युवानम् (यः) (इन्वति) व्याप्नोति (द्रविणानि) द्रव्याणि (प्रचेताः) प्रकृष्टं चेतः प्रज्ञा यस्य सः (विश्ववाराणि) विश्वैः सर्वैर्वरणीयानि (पुरुवारः) बहुभिर्वृतः स्वीकृतः (अध्रुक्) यो न द्रुह्यति ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! युष्माभिर्ये पक्षपातरहितवादा द्रोहरहिता बुद्धिमतां सङ्गसेविनो बहुभिर्विद्वद्भिः पूजिता ब्रह्मचर्य्येण पूर्णयुवावस्था विद्वांसः स्युस्तेषामेवोपदेशो ग्रहीतव्यः ॥१॥

या सूक्तात अग्नी व विद्वानाच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! जे भेदभावरहित, द्रोहरहित, बुद्धिमानाच्या संगतीचा स्वीकार करणारे, पुष्कळ विद्वानांकडून सन्मान केलेले, ब्रह्मचर्यपूर्वक युवावस्था प्राप्त केलेले विद्वान असतील तर त्यांचा उपदेश स्वीकारा. ॥ १ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तुवे꣡ व꣡सूनि पुर्वणीक होतर्
दोषा꣡ व꣡स्तोर् ए꣡रिरे यज्ञि꣡यासः
क्षा꣡मेव वि꣡श्वा भु꣡वनानि य꣡स्मिन्
सं꣡ सउ꣡भगानि दधिरे꣡ पवाके꣡+

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
hotar ← hótar- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

purvaṇīka ← purvaṇīka- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvé ← tvám (pronoun)
{case:LOC, number:SG}

vásūni ← vásu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

doṣā́ ← doṣā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

īrire ← √īr- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

vástoḥ ← vástu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

yajñíyāsaḥ ← yajñíya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

bhúvanāni ← bhúvana- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

iva ← iva (invariable)
{}

kṣā́ma ← kṣā́man- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

víśvā ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

yásmin ← yá- (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

dadhiré ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

pāvaké ← pāvaká- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

sám ← sám (invariable)
{}

saúbhagāni ← saúbhaga- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

त्वे इति॑ । वसू॑नि । पु॒रु॒ऽअ॒नी॒क॒ । हो॒तः॒ । दो॒षा । वस्तोः॑ । आ । ई॒रि॒रे॒ । य॒ज्ञिया॑सः ।
क्षाम॑ऽइव । विश्वा॑ । भुव॑नानि । यस्मि॑न् । सम् । सौभ॑गानि । द॒धि॒रे । पा॒व॒के ॥

• tve ← tvad
• [noun], locative, singular
• “you.”

• vasūni ← vasu
• [noun], accusative, plural, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• purvaṇīka
• [noun], vocative, singular, masculine

• hotar ← hotṛ
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• doṣā
• [adverb]
• “in the evening.”

• vastor ← vastoḥ ← vastu
• [noun], genitive, singular, feminine
• “dawn.”

• erire ← er ← √īr
• [verb], plural, Perfect indicative

• yajñiyāsaḥ ← yajñiya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “sacrificial; divine; devoted.”

• kṣāmeva ← kṣāma ← kṣāman
• [noun], nominative, singular, neuter

• kṣāmeva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• viśvā ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• bhuvanāni ← bhuvana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Earth; being; world; bhuvana [word].”

• yasmin ← yad
• [noun], locative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• saubhagāni ← saubhaga
• [noun], accusative, plural, neuter
• “well-being.”

• dadhire ← dhā
• [verb], plural, Perfect indicative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• pāvake ← pāvaka
• [noun], locative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; Plumbago zeylanica; vahni.”

हे पुर्वणीक बहुज्वाल होतः देवानामाह्वातरग्ने त्वे त्वयि दोषा रात्रौ वस्तोः अहनि च यज्ञियासः यज्ञार्हा यजमाना वसूनि हविर्लक्षणानि धनानि एरिरे आभिमुख्येन’ प्रेरयन्ति प्रापयन्ति । जुह्वतीत्यर्थः । विश्वा विश्वानि सर्वाणि भुवनानि भूतजातानि क्षामेव क्षमायां भूम्यामिव यस्मिन् पावके शोधकेऽग्नौ सौभगानि धनानि सं दधिरे देवाः सम्यक् निहितवन्तः।

‘अग्नौ वामं वसु सं न्यदधत’ (तै. सं. १. ५, १. १) इति ब्राह्मणम् । तस्मिंस्त्वयीति पूर्वत्र योज्यम् ॥

हे पुर्वणीक बहुबल होतः देवानामाह्वातः त्वे त्वयि खलु एरिरे । ‘सुपां सुलुक्’ इति शे आदेशः ।
वसूनि धनानि - वास-हेतुत्वाद् वरिष्ठानि वा धनानि हविर्लक्षणानि दोषावस्तोः रात्रावह्नि च यज्ञियासः यज्ञार्हाः आईरिरे आभिमुख्येन प्रेरयन्ति प्रक्षिपन्तीत्यर्थः । ईर गतौ अनुदात्तेत् । ‘यज्ञर्त्विभ्यां घखञौ’, ‘आज्जसेरसुक्’ ।

कीदृशे त्वयीत्याह - यस्मिन् पावके त्वयि सति विश्वा भुवनानि सर्वाणि भूतजातानि सौभगानि सौभाग्यानि सन्दधिरे सम्यग् धारयन्ति । ‘सुभगं मन्त्रे’ इत्यञ् । त्वद्-अनुग्रहात् पूर्वं किम् इवावस्थितानीति चेत्?
उच्यते -
क्षामेव क्षाम क्षीणं दग्धबहुलमस्माकं शत्रुबलं [बलेन] यादृशं बलं पूर्वापरजनमरणं वा यादृशं,
गृहं वा दग्धं यादृशं
तद् इव पूर्वम् असुभगानि भुवनानि त्वत्प्रसादेन सुभगानि भवन्तीति । तस्मादस्माकं शत्रुबलं पूर्वापरमरणं गृहदाहं च शमयित्वा सुभगानस्मान्कुरु श्रीमतो यशस्विनश्च कुरु । पुनातेर्ण्यन्ताण्ण्वुल्, उदात्तनिवृत्तिस्वरेण पावकशब्दस्यान्तोदात्तत्वम् ॥

English translation:

“Bright blazing Agni, invoker of the gods, to you the adorable deities have appropriated, by night and day, the riches (on the oblation); they have deposited in the purifer (Agni) all good things (agnau vāmam vasu sam nyadadhata: Taittirīya Saṃhitā 1.5.1.1), as they have plural ced all beings upon earth.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The adorable deities: yajñiyāsaḥ, entitled to sacrifices, i.e. devas or yajamānaḥ, the sacrificers

To you, o Hotar of many faces, the sacrificial ones have set goods in motion at evening and at dawn,
you, the pure one, in whom (all) auspicious things are encompassed, as the earth (encompasses) all creatures.

In almost all occurrences in which it is possible to determine, animate forms of yajñíya- refer to gods. They may be the referents here as well: the gods may send goods to Agni to be redistributed to his mortal worshipers.

The syntax of cd is somewhat problematic, since there is incongruity between the simile and the frame. Geldner evades this by taking the simile that begins c (kṣā́meva víśvā bhúvanāni) with ab: “In dir … bringen die opferwürdigen (Götter) … Schätze zum Vorschein wie die Erde alle Geschöpfe,” and beginning a new clause with yásmin. This is not impossible, but it is unnecessary and, given the hemistich break, undesirable if another interpr. can work. Various ones have been tried (see Oldenberg, ZDMG 455.293 and Noten), but, flg. Oldenberg, I think it is yet another example of case disharmony in similes, utilizing two possible alternative interpr. of the verb (sám …) dadhiré. In the frame this medial verb has a passive sense ‘be held, encompassed’, with saúbhagāni as subj. For this construction cf. VI.38.3 bráhmā ca gíro dadhiré sám asmin “the sacred formulations and the songs together have been placed (/are encompassed) in him.” But the same verb form can also be transitive, with the object expressing what is encompassed or placed. This is the construction of the simile, with nom. kṣā́ma (or kṣā́mā? see Oldenberg) and acc. víśvā bhúvanāni. For such a transitive construction, cf. III.19.4 bhū́ rīṇi hí tvé dadhiré ánīkā … yájyavo jánāsaḥ “the peoples eager to sacrifice have established in you [=the fire] your many faces.” In our passage the object of the simile thus corresponds to the subject of the frame; that both are neut. pl. makes their correspondence easier to process, despite their different grammatical functions.

At eve and morn thy pious servants bring thee their precious gifts, O Priest of many aspects,
On whom, the Purifier, all things living as on firm. ground their happiness have stablished.

He blazeth with his light within the firmaments.
In thee, O many-faced sacrificer [2],
Morning and evening, the sacrificers place their treasures,
In whom, purifying, good things are placed, even as the heaven and earth (support) all beings.

In dir, du vielgesichtiger Hotri, bringen die opferwürdigen Götter abends und morgens Schätze zum Vorschein wie die Erde alle Geschöpfe, in welchem sie alle Glücksgüter vereinigt haben, dem Lauteren.

Dir, vielgestalt’ger Priester, schenkten Güter die hehren Götter Abends und des Morgens; Dem, wie dem Grund der Erde alle Wesen, dir flammendem, die Schätze anvertrauten.

В тебя, о многоликий хотар, достойные жертв (боги)
Вечером (и) утром (всегда) погружали блага,
В очищающего (бога), в котором они сосредоточили приносящие счастье дары,
Как земля (заключила в себе) все существа.

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

मनुष्यों को किसके होने पर क्या प्राप्त होना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (पुर्वणीक) अनेक सेनाओं से युक्त (होतः) दान करनेवाले राजन् ! (यस्मिन्) जिन (पावके) अग्नि के सदृश पवित्र (त्वे) आपके रक्षक रहने पर (यज्ञियासः) यज्ञ के अनुष्ठान करने के योग्य प्रजाजन (दोषा) रात्रि में और (वस्तोः) दिन में (क्षामेव) जैसे पृथिवी, वैसे (विश्वा) सम्पूर्ण (भुवनानि) लोकों में प्रकट और पञ्चभूत अधिकरण जिनके उन प्राणियों की और (वसूनि) धनों को (आ, ईरिरे) प्रेरणा करते और (सौभगानि) श्रेष्ठ ऐश्वर्य्यों के भावों को (सम्, दधिरे) सम्यक् धारण करते हैं, उनका हम लोग सत्कार करें ॥२॥

भावार्थभाषाः - राजा के रक्षक रहने पर ही प्रजाजन प्रतिदिन वृद्धि को प्राप्त होते और ऐश्वर्य्य को प्राप्त होकर सुखयुक्त होते हैं ॥२॥

अन्वय: हे पुर्वणीक होतर्भूपते ! यस्मिन् पावके त्वे रक्षके सति यज्ञियासो दोषा वस्तोः क्षामेव विश्वा भुवनानि वसून्येरिरे सौभगानि सं दधिरे तं वयं सत्कुर्याम ॥२॥

मनुष्यैः कस्मिन् सति किं प्राप्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वे) त्वयि रक्षके (वसूनि) धनानि (पुर्वणीक) पुरूण्यनेकानि सैन्यानि यस्य तत्सम्बुद्धौ (होतः) दातः (दोषा) रात्रौ (वस्तोः) दिने (आ, ईरिरे) प्रेरयन्ति (यज्ञियासः) यज्ञानुष्ठानं कर्तुं योग्याः (क्षामेव) यथा पृथिवी (विश्वा) सर्वाणि (भुवनानि) लोकजातानि भूताधिकरणानि (यस्मिन्) (सम्) (सौभगानि) श्रेष्ठानामैश्वर्य्याणां भावान् (दधिरे) धरन्ति (पावके) वह्निरिव पवित्रस्तस्मिन् ॥२॥

भावार्थभाषाः - राजनि रक्षके सत्येव प्रजाजनाः प्रतिदिनं वर्धन्त ऐश्वर्यं लब्ध्वा सुखिनो भवन्ति ॥२॥

भावार्थभाषाः - राजा रक्षक असल्यास प्रजेची प्रत्येक दिवशी वृद्धी होते व ऐश्वर्य प्राप्त करून ते सुखी होतात. ॥ २ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तुवं꣡ विक्षु꣡ प्रदि꣡वः सीद आसु꣡
क्र꣡त्वा रथी꣡र् अभवो वा꣡रियाणाम्
अ꣡त इनोषि विधते꣡ चिकित्वो
वि꣡ आनुष꣡ग् जातवेदो व꣡सूनि

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
āsú ← ayám (pronoun)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

pradívaḥ ← pradív- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

sīdaḥ ← √sad- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

vikṣú ← víś- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

abhavaḥ ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

krátvā ← krátu- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

rathī́ḥ ← rathī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vā́ryāṇām ← vā́rya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:PL}

átas ← átas (invariable)
{}

cikitvaḥ ← √cit- (root)
{case:VOC, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

inoṣi ← √i- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vidhaté ← √vidh- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:ACT}

ānuṣák ← ānuṣák (invariable)
{}

jātavedaḥ ← jātávedas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vásūni ← vásu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

ví ← ví (invariable)
{}

त्वम् । वि॒क्षु । प्र॒ऽदिवः॑ । सी॒द॒ । आ॒सु । क्रत्वा॑ । र॒थीः । अ॒भ॒वः॒ । वार्या॑णाम् ।
अतः॑ । इ॒नो॒षि॒ । वि॒ध॒ते । चि॒कि॒त्वः॒ । वि । आ॒नु॒षक् । जा॒त॒ऽवे॒दः॒ । वसू॑नि ॥

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• vikṣu ← viś
• [noun], locative, plural
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

• pradivaḥ ← pradiv
• [noun], ablative, singular, masculine
• “age-old; long.”

• sīda ← sīdaḥ ← sad
• [verb], singular, Present injunctive
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• āsu ← idam
• [noun], locative, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• kratvā ← kratu
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• rathīr ← rathīḥ ← rathī
• [noun], nominative, singular, masculine

• abhavo ← abhavaḥ ← bhū
• [verb], singular, Imperfect
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• vāryāṇām ← vārya
• [noun], genitive, plural, neuter
• “wealth.”

• ata ← atas
• [adverb]
• “now; therefore; then; from there; hence; consequently; then; hence; henceforth.”

• inoṣi ← i
• [verb], singular, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• vidhate ← vidh
• [verb noun], dative, singular
• “worship; offer.”

• cikitvo ← cikitvaḥ ← cit
• [verb noun], vocative, singular
• “notice; observe; attend to; intend.”

• vy ← vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• ānuṣag ← ānuṣak
• [adverb]
• “correctly; in sequence; punctually.”

• jātavedo ← jātavedaḥ ← jātavedas
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Agni; fire.”

• vasūni ← vasu
• [noun], accusative, plural, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

हे अग्ने त्वं प्रदिवः । पुराणनामैतत् । पुरातनकालीनासु विक्षु प्रजासु आसु परिदृश्यमानासु च सीदः सीदसि । वैश्वानरात्मना वर्तसे। तथा क्रत्वा आत्मीयेन कर्मणा वार्याणां वरणीयानां धनानां रथीरभवः । रंहयिता’ यजमानेभ्यः प्रापयिताभूः । अतः कारणात् हे चिकित्वः विद्वन् जातवेदः जातानां प्राणिनां वेदितरग्ने विधते परिचरते यजमानाय वसूनि धनानि आनुषक् अनुषक्तं सततं यथा भवति तथा वि इनोषि विविधं प्रेरयसि ॥

English translation:

“You, abide from of old in these people, and by your deeds have been (to them) the conveyer of good things; thence, sage jātavedas, you bestow continually wealth upon the sacrificer.”

You sat down among these clans here from olden days; by your will you became charioteer of valuables.
Therefore you send goods in due order to him who does (you) honor, o observant Jātavedas.

As noted above ad vs. 1, we have both thematized ínva- and athem. inó- in this hymn, with very similar objects: drávināni ‘movable goods’ (1c), vásūni ‘goods’ (3d). As was also noted above, ad VI.4.3, Geldner (and others: cf. Grassmann and Renou) construes the ví opening pāda d with inoṣi in c and uses this supposed lexeme to argue that ví … inóti in VI.4.3 has positive value. As I argued there, ví … inóti is more likely to mean ‘dispel’ and to take a negatively viewed object. In our passage here I do not think that ví belongs with inoṣi. Instead I think ví forms a phrase with immediately following ānuṣák; cf. the same pāda-initial expression I.58.3, 72.7, IV.12.3, as well as #ví … ānuṣák# 16.2. I assume that the expression arose from passages like I.72.7 vy ā̀nuṣak … dhāḥ “distribute in due order” with ví √dhā (reinforced here by vidhaté), and then ví and ānuṣák became phrasally fused.

Thou from of old hast dwelt among these people, by mental power the charioteer of blessings.
Hence sendest thou, O sapient Jatavedas, to him who serves thee treasures in succession.

Du saßest seit alters unter diesen Clanen, mit Umsicht warst du der Wagenführer der Kostbarkeiten. Von diesen teilst du kundiger Jatavedas dem Verehrer nach Gebühr die Schätze aus.

In diesen Häusern nahmst du Platz von je her, und warst mit will’gem Geist der Gaben Fährmann; Drum sendest du, o Weiser, dem Verehrer ohn’ Ende Güter zu, o Wesenkenner.

От века ты сидишь среди этих племен.
Благодаря силе духа ты стал колесничим избранных даров.
Отсюда ты посылаешь (своему) почитателю, о внимательный,
Блага по порядку, о Джатаведас.

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (चिकित्वः) शुद्ध बहुत बुद्धि से युक्त और (जातवेदः) उत्पन्न हुआ विज्ञान जिनको ऐसे हे राजन् ! जिस कारण (त्वम्) आप (आनुषक्) सङ्ग करनेवाले होते हुए (वसूनि) धनों की (विधते) सत्कार करनेवाले के लिये (वि, इनोषि) प्रेरणा करते हो और (आसु) इन (विक्षु) प्रजाओं में (क्रत्वा) बुद्धि से (वार्य्याणाम्) स्वीकार करने योग्यों के (रथीः) बहुत रथोंवाले (अभवः) होते हो (अतः) इस कारण से (प्रदिवः) उत्तम प्रकाश के मध्य में (सीदः) स्थित होइये ॥३॥

भावार्थभाषाः - वही राजा होने के योग्य होवे, जो राजविद्या को अच्छे प्रकार जाने ॥३॥

अन्वय: हे चिकित्वो जातवेदो राजन् ! यतस्त्वमानुषक् सन् वसूनि विधते वीनोषि। आसु विक्षु क्रत्वा वार्य्याणां रथीरभवोऽतः प्रदिवस्सीदः ॥३॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) (विक्षु) प्रजासु (प्रदिवः) प्रकृष्टस्य प्रकाशस्य मध्ये (सीदः) सीद (आसु) (क्रत्वा) प्रज्ञया (रथीः) बहुरथवान् (अभवः) भवसि (वार्य्याणाम्) स्वीकर्त्तुमर्हाणाम् (अतः) अस्मात् (इनोषि) प्रेरयसि (विधते) सत्कर्त्रे (चिकित्वः) शुद्धबहुप्रज्ञायुक्त (वि) (आनुषक्) योऽनुसजति (जातवेदः) उत्पन्नविज्ञान (वसूनि) धनानि ॥३॥

भावार्थभाषाः - स एव राजा भवितुमर्हेद्यो राजविद्यां यथावद्विजानीयात् ॥३॥

भावार्थभाषाः - जो राजविद्या चांगल्या प्रकारे जाणतो तोच राजा होण्यायोग्य असतो. ॥ ३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

यो꣡ नः स꣡नुत्यो अभिदा꣡सद् अग्ने
यो꣡ अ꣡न्तरो मित्रमहो वनुष्या꣡त्
त꣡म् अज꣡रेभिर् वृ꣡षभिस् त꣡व स्वइ꣡स्
त꣡पा तपिष्ठ त꣡पसा त꣡पस्वान्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
abhidā́sat ← √dās- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sánutyaḥ ← sánutya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ántaraḥ ← ántara- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mitramahaḥ ← mitrámahas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vanuṣyā́t ← √vanuṣ(y)- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ajárebhiḥ ← ajára- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

svaíḥ ← svá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:PL}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

vŕ̥ṣabhiḥ ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

tápa ← √tap- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

tápasā ← tápas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

tápasvān ← tápasvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tapiṣṭha ← tápiṣṭha- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

यः । नः॒ । सनु॑त्यः । अ॒भि॒ऽदास॑त् । अ॒ग्ने॒ । यः । अन्त॑रः । मि॒त्र॒ऽम॒हः॒ । व॒नु॒ष्यात् ।
तम् । अ॒जरे॑भिः । वृष॑ऽभिः । तव॑ । स्वैः । तप॑ । त॒पि॒ष्ठ॒ । तप॑सा । तप॑स्वान् ॥

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• sanutyo ← sanutyaḥ ← sanutya
• [noun], nominative, singular, masculine

• abhidāsad ← abhidāsat ← abhidās ← √dās
• [verb], singular, Present injunctive
• “threaten; endanger.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• antaro ← antaraḥ ← antara
• [noun], nominative, singular, masculine
• “another(a); other; interior; different; near; intermediate; following.”

• mitramaho ← mitra
• [noun], masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• mitramaho ← mahas ← mahat
• [noun], vocative, singular, masculine
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• vanuṣyāt ← vanuṣy
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ajarebhir ← ajarebhiḥ ← ajara
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “undecaying; ageless.”

• vṛṣabhis ← vṛṣabhiḥ ← vṛṣan
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “bullocky; potent; powerful; strong; manly; aroused; potent; much(a); male; large.”

• tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• svais ← svaiḥ ← sva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “own(a); respective(a); akin(p); sva [word]; individual; present(a); independent.”

• tapā ← tapa ← tap
• [verb], singular, Present imperative
• “heat; burn; grieve; afflict; burn; afflict; trouble; boil.”

• tapiṣṭha
• [noun], vocative, singular, masculine
• “burning; ablaze(p).”

• tapasā ← tapas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “penance; heat; Tapoloka; tapas [word]; ardor; austerity; summer; heat.”

• tapasvān ← tapasvat
• [noun], nominative, singular, masculine

हे अग्ने यः शत्रुः सनुत्यः । सनुतरित्यन्तर्हितनाम । अन्तर्हिते देशे वर्तमानः सन् नः अस्मान् अभिदासत् उपक्षयति बाधते । यः च अन्तर: अभ्यन्तरवर्ती सन् हे मित्रमहः अनुकूलदीप्ते मित्राणां महयितर्वाग्ने वनुष्यात् हिंस्यात् तम् उभयविधं हे तपिष्ठ तप्तृतमाग्ने तपसा तेजसा तपस्वान् तेजस्वी त्वम् अजरेभिः जरारहितै: वृषभि: वर्षितृभिः वृष्टिहेतुभूतैः तव स्वैः स्वभूतैः असाधारणैस्तेजोभिः तप दह ॥

English translation:

“Do you, protector of (your) friends, who are most resplendent, blazing with radiance, consume with your own imperishable flames him who injures us abiding in secret, or when near to us design us harm.”

Whoever at a distance will assail us, whoever close by will be rapacious, o Agni with Mitra’s might,
with your own unaging bulls [=flames], most scorching one, scorch him with your scorching heat, o you of scorching heat.

Note the extreme etymological figure that occupies the whole of pāda d: tápā tapiṣṭha tápasā tápasvān. For the last two words, see the parallel structure in 6b.

Agni, whoever secretly attacks us, the neighbour, thou with Mitra’s might! who harms us,
Burn him with thine own Steers for ever youthful, burning with burning heat, thou fiercest burner.

Wenn ein Fernstehender uns nachstellt, o Agni, wenn ein Nahestehender eifern sollte, du wie Mitra Gefeierter, so brenne ihn mit deinen eigenen bullengleichen alterlosen Flammen, mit deiner Brunst brennend, du Brennendster.

Wer in der Ferne, Agni, uns befehdet, wer nahe uns bekämpft, o freundereicher, Den brenn mit deinen ewig jungen Stieren, o glühendster, mit deiner Glut, an Glut reich.

Кто, находясь далеко, нас донимает, о Агни,
Кто, близкий, завидует, о великий, как Митра,
Того твоими собственными нестареющими, мужественными (языками пламени)
Сожги, о жгучий лучше всех, жаром как повелитель жара!
(Сожги:жгучий:жаром:жара tapa tapistha tapasa tapasvan)

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर मनुष्यों को क्या करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (तपिष्ठ) अत्यन्त तप करनेवाले और (मित्रमहः) बड़े मित्रों से युक्त (अग्ने) विद्वन् ! (यः) जो (सनुत्यः) निश्चित अन्तर्हित अर्थात् मध्य के सिद्धान्तों में प्रकट हुआ अथवा श्रेष्ठ (नः) हम लोगों का (अभिदासत्) चारों ओर से नाश करता है और (यः) जो (अन्तरः) भिन्न हम लोगों से (वनुष्यात्) याचना करे (तम्) उसको (अजरेभिः) वृद्धावस्था से रहित (वृषभिः) बलिष्ठ युवा (तव) आपके (स्वैः) अपने जनों के साथ (तपा) तपयुक्त करो वा तपस्वी होओ। और (तपसा) ब्रह्मचर्य और प्राणायामादि कर्म्म से (तपस्वान्) बहुत तपयुक्त हूजिये ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो आप लोगों से याचना करे, उस सुपात्र के लिये यथाशक्ति दान करिये और जो पीड़ा देवे, उसको पीड़ित करो और तपस्वी होकर धर्म का ही आचरण करो ॥४॥

अन्वय: हे तपिष्ठ मित्रमहोऽग्ने ! यः सनुत्यो नोऽभिदासद्योऽन्तरो नो वनुष्यात् तमजरेभिर्वृषभिस्तव स्वैः सह तपा तपसा तपस्वान् ॥४॥

पुनर्म्मनुष्यैः किं कर्त्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) (न) अस्मान् (सनुत्यः) निर्णितान्तर्हितेषु सिद्धान्तेषु भवः साधुर्वा। सनुतरिति निर्णितान्तर्हितनाम। (निघं०३.२५) (अभिदासत्) अभिक्षियति (अग्ने) विद्वन् (यः) (अन्तरः) भिन्नः (मित्रमहः) महान्ति मित्राणि यस्य तत्सम्बुद्धौ (वनुष्यात्) याचेत (तम्) (अजरेभिः) जरारहितैः (वृषभिः) बलिष्ठैर्युवभिः (तव) (स्वैः) स्वकीयैः (तपा) तापय तपस्वी भव वा (तपिष्ठ) अतिशयेन तप्त (तपसा) ब्रह्मचर्य्यप्राणायामादिकर्म्मणा (तपस्वान्) बहुतपोयुक्तः ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यो युष्मान् याचेत तस्मै सुपात्राय यथाशक्ति देयम्। यश्च पीडयेत्तं पीडयत तपस्विनो भूत्वा धर्म्ममेवाचरत ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! जो तुमची याचना करतो त्या सुपात्रासाठी यथाशक्ती दान द्या व जो त्रास देतो त्याला त्रास द्या. तपस्वी बनून धर्माचे आचरण करा. ॥ ४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

य꣡स् ते यज्ञे꣡न समि꣡धा य꣡ उक्थइ꣡र्
अर्के꣡भिः सूनो सहसो द꣡दाशत्
स꣡ म꣡र्तियेषु अमृत प्र꣡चेता
राया꣡ द्युम्ने꣡न श्र꣡वसा वि꣡ भाति

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
samídhā ← samídh- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

ukthaíḥ ← ukthá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yajñéna ← yajñá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

arkébhiḥ ← arká- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

dádāśat ← √dāś- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRF, voice:ACT}

sahasaḥ ← sáhas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

sūno ← sūnú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

amr̥ta ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mártyeṣu ← mártya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

prácetāḥ ← prácetas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhāti ← √bhā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

dyumnéna ← dyumná- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

rāyā́ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

śrávasā ← śrávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

ví ← ví (invariable)
{}

यः । ते॒ । य॒ज्ञेन॑ । स॒म्ऽइधा॑ । यः । उ॒क्थैः । अ॒र्केभिः॑ । सू॒नो॒ इति॑ । स॒ह॒सः॒ । ददा॑शत् ।
सः । मर्त्ये॑षु । अ॒मृ॒त॒ । प्रऽचे॑ताः । रा॒या । द्यु॒म्नेन॑ । श्रव॑सा । वि । भा॒ति॒ ॥

• yas ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• yajñena ← yajña
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• samidhā ← samidh
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “firewood; kindling; fuel; fire.”

• ya ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• ukthair ← ukthaiḥ ← uktha
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “hymn; praise; uktha [word]; encomium.”

• arkebhiḥ ← arka
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Calotropis gigantea Beng.; sun; copper; Surya; hymn; twelve; fire; beam.”

• sūno ← sūnu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “son; offspring.”

• sahaso ← sahasaḥ ← sahas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “force; strength; might; sahas [word]; conquest.”

• dadāśat ← dāś
• [verb], singular, Perfect conjunctive (subj.)
• “sacrifice; give.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• martyeṣv ← martyeṣu ← martya
• [noun], locative, plural, masculine
• “mortal.”

• amṛta
• [noun], vocative, singular, masculine
• “immortal; amṛta; imperishable.”

• pracetā ← pracetāḥ ← pracetas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “intelligent; mindful; attentive; wise; apt; observant.”

• rāyā ← rai
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• dyumnena ← dyumna
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “magnificence.”

• śravasā ← śravas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “fame; glory; ear.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• bhāti ← bhā
• [verb], singular, Present indikative
• “look; shine; show; look like; glitter; reflect.”

हे सहसः सूनो बलस्य पुत्राग्ने ते त्वां यः यजमानः यज्ञेन यागेन ददाशत् परिचरति । यः च समिधा समिन्धनसाधनेनेध्मेन । यश्च उक्थैः शस्त्रैः अर्केभिः अर्चनीयैः स्तोत्रैश्च परिचरति हे अमृत मरणधर्मरहिताग्ने सः यजमानः मर्त्येषु मनुष्येषु प्रचेताः प्रकृष्टज्ञानः सन् राया धनेन द्युम्नेन द्योतमानेन श्रवसा श्रवणीयेनान्नेन यशसा वा वि भाति विशेषेण प्रकाशते ॥

English translation:

“He who propitiates you, son of strenght, with sacrifice, with fuel, with prayers, with praises, shines immortal amongst men, eminent in wisdom and possessed of splendid opulence and (abundant) food.”

Whoever with sacrifice and with kindling wood, who with solemn speeches and with chants will ritually serve you, o son of strength,
he, provident among mortals, o immortal one, shines out with wealth, with brilliance, with fame.

I now would be inclined to take samídhā as an abstract “with kindling,” rather than as the concrete material “with kindling wood” as in the published translation See disc.

ad VI.1.9, 2.5.

He who serves thee with sacrifice and fuel, with hymn, O Son of Strength, and chanted praises,
Shines out, Immortal! in the midst of mortals, a sage, with wealth, with splendour and with glory.

Wer gegen dich, du Sohn der Kraft, mit Anbetung, mit Brennholz, mit Liedern, mit Preisgesängen freigebig ist, der Verständige strahlt unter den Sterblichen, du Unsterblicher, an Reichtum, Glanz und Ruhm.

Wer dir mit Brennholz und mit Opfer huldigt, mit Sprüchen und Gesängen, Sohn der Stärke, Der strahlt hervor bei Sterblichen, o Ew’ger, an Reichthum, Kraft und Herrlichkeit, der weise.

Кто тебя жертвой, дровами, кто гимнами,
Песнями почтит, о сын силы,
Тот прозорливый (человек) среди смертных, о бессмертный,
Ярко сияет богатством, великолепием, славой.

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सहसः) बलवान् के (सूनो) पुत्र और (अमृत) मरणधर्म्म से रहित ! (यः) जो (यज्ञेन) विद्वानों के सत्कारनामक यज्ञ और (समिधा) सत्य के प्रकाशक वा ईंधन से तथा (यः) जो (अर्केभिः) आदर करने योग्य और (उक्थैः) कहने के योग्य पदार्थों से (ते) आपके लिये (ददाशत्) देता है (सः) वह (मर्त्येषु) मनुष्यों में (प्रचेताः) उत्तम ज्ञानवान् (राया) धन (द्युम्नेन) यश और (श्रवसा) अन्न वा श्रवण से (वि, भाति) प्रकाशित होता है, इस प्रकार विशेष करके जानो ॥५॥

भावार्थभाषाः - जो प्रशंसित कर्म्म और गुणों के सहित जन इस संसार में प्रयत्न करते हैं, वे विद्या, यश और धन से युक्त होकर संसार में प्रसिद्ध होते हैं ॥५॥

अन्वय: हे सहसः सूनोऽमृत ! यो यज्ञेन समिधा योऽर्केभिरुक्थैस्ते ददाशत् स मर्त्येषु प्रचेता राया द्युम्नेन श्रवसा वि भातीति विजानीहि ॥५॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) (ते) तुभ्यम् (यज्ञेन) विद्वत्सत्काराख्येन (समिधा) सत्यप्रकाशकेनेन्धनेन वा (यः) (उक्थैः) वक्तुमर्हैः (अर्केभिः) अर्चनीयैः (सूनो) अपत्य (सहसः) बलवतः (ददशत्) ददाति (सः) (मर्त्येषु) मनुष्येषु (अमृत) मरणधर्मरहित (प्रचेताः) प्रकृष्टं चेतो विज्ञानं यस्य (राया) धनेन (द्युम्नेन) यशसा (श्रवसा) अन्नेन श्रवणेन वा (वि) (भाति) ॥५॥

भावार्थभाषाः - ये प्रशस्तैः कर्म्मभिर्गुणैः सहिता अत्र प्रयतन्ते ते विद्यायशोधनयुक्ता भूत्वा जगति प्रख्यायन्ते ॥५॥

भावार्थभाषाः - जे प्रशंसनीय गुण-कर्मयुक्त लोक जगात प्रयत्न करतात ते विद्या, यश व धन प्राप्त करून प्रसिद्ध होतात. ॥ ५ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

स꣡ त꣡त् कृधि इषित꣡स् तू꣡यम् अग्ने
स्पृ꣡धो बाधस्व स꣡हसा स꣡हस्वान्
य꣡च् छस्य꣡से द्यु꣡भिर् अक्तो꣡ व꣡चोभिस्
त꣡ज् जुषस्व जरितु꣡र् घो꣡षि म꣡न्म

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

iṣitáḥ ← √iṣ- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

kr̥dhi ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tū́yam ← tū́ya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bādhasva ← √bādhⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

sáhasā ← sáhas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

sáhasvān ← sáhasvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

spŕ̥dhaḥ ← spŕ̥dh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

aktáḥ ← √añj- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

dyúbhiḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

śasyáse ← √śaṁs- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:PASS}

vácobhiḥ ← vácas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ghóṣi ← √ghuṣ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

jaritúḥ ← jaritár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

juṣasva ← √juṣ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

mánma ← mánman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

सः । तत् । कृ॒धि॒ । इ॒षि॒तः । तूय॑म् । अ॒ग्ने॒ । स्पृधः॑ । बा॒ध॒स्व॒ । सह॑सा । सह॑स्वान् ।
यत् । श॒स्यसे॑ । द्युऽभिः॑ । अ॒क्तः । वचः॑ऽभिः । तत् । जु॒ष॒स्व॒ । ज॒रि॒तुः । घोषि॑ । मन्म॑ ॥

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• kṛdhīṣitas ← kṛdhi ← kṛ
• [verb], singular, Aorist imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• kṛdhīṣitas ← iṣitaḥ ← iṣay ← √iṣ
• [verb noun], nominative, singular

• tūyam ← tūya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “quick; fast; potent.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• spṛdho ← spṛdhaḥ ← spṛdh
• [noun], accusative, plural, masculine
• “rival; enemy.”

• bādhasva ← bādh
• [verb], singular, Present imperative
• “afflict; annoy; chase away; tease; grieve; irritate.”

• sahasā ← sahas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “force; strength; might; sahas [word]; conquest.”

• sahasvān ← sahasvat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “mighty; powerful.”

• yacchasyase ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• yacchasyase ← śasyase ← śaṃs
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “recommend; tell; praise; approve; communicate; recite; commend; bode; name; agree.”

• dyubhir ← dyubhiḥ ← div
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• akto ← aktaḥ ← añj
• [verb noun], nominative, singular
• “smear; anoint; mix; color.”

• vacobhis ← vacobhiḥ ← vacas
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “statement; command; speech; words; advice; word; voice.”

• taj ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• juṣasva ← juṣ
• [verb], singular, Present imperative
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• jaritur ← jarituḥ ← jaritṛ
• [noun], genitive, singular, masculine
• “singer.”

• ghoṣi ← ghoṣin
• [noun], accusative, singular, neuter

• manma ← manman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “hymn; idea; purpose.”

हे अग्ने सः त्वम् इषितः प्रेषितः सन् तूयं क्षिप्रं तत् कृधि कुरु । किं तदित्यत आह । सहस्वान् बलवांस्त्वं स्पृधः स्पर्धमानान् सहसा बलेन परेषामभिभवनसमर्थेन तेजसा वा बाधस्व विनाशय । द्युभिः द्योतमानैस्तेजोभिः अक्तः संसिक्तस्त्वं वचोभिः स्तुतिरूपैर्वाक्यैः यच्छस्यसे यत्स्तूयसे । त्वामुद्दिश्य यत् स्तोत्रं स्तोतृभिः क्रियत इत्यर्थः । तत् मन्म मननीयं घोषि घोषणीयं जरितुः स्तोत्रं जुषस्व सेवस्व ॥

English translation:

“Accomplish quickly, Agni, that for which you are solicited; endowed with strength, oppose by strength our adversaries; be plural ased, you are anointed with radiance, by loud vociferation of your worshipper, by whom you are adored with hymns.”

Do this straightaway, o Agni, when prompted: thrust away rivals with strength, strong one.
When you are praised through the days, anointed with words, then take pleasure in the singer. Listen to his thought.

The pāda-final sáhasā sáhasvān is morphologically entirely parallel to 4d tápasā tápasvān.

In d tád may not be a temporal adverb as in the published translation, but a neut. acc. obj.

of juṣasva, with which ‘speech’ vel sim. should be supplied. So Geldner and Renou – e.g., Geldner “so freue dich an diesem (Gedicht) des Sängers.” However, since √juṣ can take a gen. complement (though more rarely than the acc.), jaritúḥ may be construed directly with the verb, as in the published translation

On ghóṣi, which I take as an anomalous -si imperative, see comm. ad IV.4.8, which contains the other occurrence of this form. On the possible relationship between ghóṣi and śróṣi in VI.4.7, see comm. ad loc.

Do this, O Agni, when we urge thee, quickly, triumphant in thy might subdue our foemen.
When thou art praised with words and decked with brightness, accept this chanted hymn, the singer’s worship.

Tu nun aufgefordert schleunig dies, o Agni: Vertreib die Nebenbuhler mit Gewalt, du der Gewaltige! Wenn du gepriesen wirst, an jedem Tagesanbruch mit Reden gesalbt, so freue dich an diesem Gedicht des Sängers, höre auf sein Gedicht!

Drum thu dies schnell, zur That erregt, o Agni, verjag die Feinde durch Gewalt, gewalt’ger, Wenn, lichtgeschmückter, man dich preist mit Sprüchen, nimm gnädig an dies laute Lied des Sängers.

Быстро сделай это, поощренный, о Агни:
Сильный, силой прогони соперников!
Когда восхваляют тебя (целыми) днями, умащенный речами,
Наслаждайся этой (речью) певца, услышь произведение!

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर मनुष्यों को क्या करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) अग्नि के सदृश प्रतापयुक्त ! (यत्) जो आप (द्युभिः) प्रकाशमान दिनों से (अक्तः) रात्रि जैसे वैसे (शस्यसे) स्तुति किये जाते हो वह आप (वचोभिः) वचनों से (जरितुः) स्तुति करनेवाले का (घोषि) वाणी जिसमें ऐसा (मन्म) विज्ञान है (तत्) उसका (जुषस्व) सेवन करो (सः) वह (सहस्वान्) सहन करनेवाले आप (सहसा) बल से (स्पृधः) स्पर्धा करते हैं जिनमें उन सङ्गग्रामसेनाओं की (बाधस्व) बाधा करते हो तथा (तूयम्) शीघ्र (इषितः) प्रेरित हुए (तत्) उसको (कृधि) करो ॥६॥

भावार्थभाषाः - जो विद्वान् और ईश्वर से प्रेरित हुए शीघ्र आलस्य का त्याग करके दिन रात्रि धर्म्म, अर्थ और मोक्ष की सिद्धि के लिये प्रयत्न करते हैं, वे योग्य होकर दुःखों को बाधित करते हैं ॥६॥

अन्वय: हे अग्ने ! यद्यस्त्वं द्युभिरक्त इव शस्यसे स त्वं यद् वचोभिर्जरितुर्घोषि मन्मास्ति तज्जुषस्व। सः सहस्वांस्त्वं सहसा स्पृधो बाधस्व तूयमिषितः संस्तत्कृधि ॥६॥

पुनर्मनुष्यैः किं कर्त्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) (तत्) (कृधि) कुरु (इषितः) प्रेरितः (तूयम्) क्षिप्रम्। तूयमिति क्षिप्रनाम। (निघं०२.१५) (अग्ने) अग्निरिव प्रतापवन् (स्पृधः) स्पर्धन्ते यासु ताः सङ्ग्रामसेनाः (बाधस्व) (सहसा) बलेन (सहस्वान्) सहनकर्त्ता (यत्) यः (शस्यसे) स्तूयसे (द्युभिः) द्योतमानैर्दिनैः (अक्तः) रात्रिः (वचोभि) वचनैः (तत्) (जुषस्व) सेवस्व (जरितुः) स्तावकस्य (घोषि) घोषो यस्मिन्नस्ति तत् (मन्म) विज्ञानम् ॥६॥

भावार्थभाषाः - ये विद्वदीश्वरप्रेरिताः सद्य आलस्यं विहायाऽहर्निशं धर्म्मार्थमोक्षसिद्धये प्रयतन्ते ते योग्या भूत्वा दुःखानि बाधन्ते ॥६॥

भावार्थभाषाः - ईश्वराकडून प्रेरणा मिळालेले जे लोक आळस सोडून दिवसरात्र धर्म, अर्थ, काम, मोक्षासाठी प्रयत्न करतात ते योग्य बनतात व दुःख नाहीसे करतात. ॥ ६ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अश्या꣡म तं꣡ का꣡मम् अग्ने त꣡वोती꣡
अश्या꣡म रयिं꣡ रयिवः सुवी꣡रम्
अश्या꣡म वा꣡जम् अभि꣡ वाज꣡यन्तो
अश्या꣡म द्युम्न꣡म् अजराज꣡रं ते

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

aśyā́ma ← √naś- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

kā́mam ← kā́ma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

ūtī́ ← ūtí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

aśyā́ma ← √naś- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rayivaḥ ← rayivánt- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

suvī́ram ← suvī́ra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

abhí ← abhí (invariable)
{}

aśyā́ma ← √naś- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

vā́jam ← vā́ja- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vājáyantaḥ ← √vājay- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

ajara ← ajára- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ajáram ← ajára- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

aśyā́ma ← √naś- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

dyumnám ← dyumná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

अ॒श्याम॑ । तम् । काम॑म् । अ॒ग्ने॒ । तव॑ । ऊ॒ती । अ॒श्याम॑ । र॒यिम् । र॒यि॒ऽवः॒ । सु॒ऽवीर॑म् ।
अ॒श्याम॑ । वाज॑म् । अ॒भि । वा॒जय॑न्तः । अ॒श्याम॑ । द्यु॒म्नम् । अ॒ज॒र॒ । अ॒जर॑म् । ते॒ ॥

• aśyāma ← aś
• [verb], plural, Aorist optative
• “get; reach; enter (a state).”

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• kāmam ← kāma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wish; desire; sexual love; sexual desire; desire; Kama; sensuality; love; purpose; sexual arousal; pleasure; enjoyment; licentiousness; kāma [word]; sexual intercourse; thorn apple; wish.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• tavotī ← tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• tavotī ← ūtī ← ūti
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• aśyāma ← aś
• [verb], plural, Aorist optative
• “get; reach; enter (a state).”

• rayiṃ ← rayim ← rayi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wealth; property.”

• rayivaḥ ← rayivas ← rayivat
• [noun], vocative, singular, masculine
• “rich.”

• suvīram ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvīram ← vīram ← vīra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• aśyāma ← aś
• [verb], plural, Aorist optative
• “get; reach; enter (a state).”

• vājam ← vāja
• [noun], accusative, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• vājayanto ← vājayantaḥ ← vājay ← √vaj
• [verb noun], nominative, plural
• “incite.”

• ‘śyāma ← aśyāma ← aś
• [verb], plural, Aorist optative
• “get; reach; enter (a state).”

• dyumnam ← dyumna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “magnificence.”

• ajarājaraṃ ← ajara
• [noun], vocative, singular, masculine
• “undecaying; ageless.”

• ajarājaraṃ ← ajaram ← ajara
• [noun], accusative, singular, neuter
• “undecaying; ageless.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

हे अग्ने तव संबन्धिन्या ऊती ऊत्या रक्षया तं कामम् अश्याम प्राप्नुयाम । तमेव कामं विवृणोति । हे रयिवः धनवन्नग्ने सुवीरं शोभनपुत्रादियुक्तं रयिं धनम् अश्याम प्राप्नुयाम । तथा वाजयन्तः वाजमन्नमात्मन इच्छन्तो वयं वाजं त्वया दत्तमन्नम् अभि आभिमुख्येन अश्याम प्राप्नुयाम । हे अजर जरारहिताग्ने ते त्वदीयम् अजरं जरारहितं द्युम्नं द्योतमानं यशश्च अश्याम प्राप्नुयाम ॥ ॥ ७ ॥ ꣡

ऊत्यन्तः प्रथमः पादः ॥ हे अग्ने तं कामम् अश्याम अश्नुवीमहि, यद्-अर्थम् आत्मा तुभ्यं निवेदितः ।
अशू व्याप्तौ, व्यत्ययेन परस्मैपदम्, ‘बहुलं छन्दसि’ इति शपो लुक्, यासुडादि ।
तवोती तव रक्षया । अवतेः क्तिनि ज्वरत्वरादिना ऊठादेशः, ‘ऊतियूतिजूति’ इति क्तिन उदात्तत्वं निपात्यते, तृतीयैकवचनस्य ‘सुपां सुलुक्’ इति पूर्वसवर्णादेशः ।

किञ्च - हे रयिवः रयिमन् । ‘मतुवसोः’ इति रुत्वम्, ’ छन्दसीरः’ इति मतोर्वत्वम् । सुवीरं रयिमश्याम प्राप्नुयाम शोभनाः वीराः पुत्रादयो यस्मिन्तं पुत्रपौत्रादिसमृद्धिहेतुं धनं प्राप्नुयाम । ‘वीरवीर्यौ च’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् ।

किञ्च - वाजयन्तः वाजम् अन्नम् आत्मन इच्छन्तः । क्यचि ‘न छन्दस्यपुत्रस्य’ इतीत्वप्रतिषेधः । यदा वयं वाजं लिप्सामहे तदा वाजमन्नं आभिमुख्येनाश्नुवीमहि लिप्सेमहि । स्वरानवग्रहौ दुर्घतौ । यद्वा - वाजमाचक्षत इति णिच् ।

किञ्च - हे अजर जरारहित अजरमक्षयं द्युम्नं यशः ते त्वृत्प्रसादात् अश्याम बिभृयाम । ‘नञो जरमरमित्रमृताः’ इत्यजरशब्दे उत्तरपदाद्युदात्तत्वम् ॥

English translation:

“May we obtain through your protection, Agni, that which we desire;
giver of riches, may we obtain of your riches and descendants;
desiring food, may we obtain food;
may we obtain, imperishable Agni, imperishable fame (through you).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Yajrveda, 18.74

May we attain this desire, Agni, through your help.
May we attain wealth, o wealthy one, which affords good heroes.
May we attain the prize when we seek the prize.
May we attain your unaging brilliance, o unaging one.

This vs. is characterized by etymological figures: b rayíṃ rayivaḥ, c vā́jam … vājáyantaḥ, d ajarājáram – a stylistic tick found also in vss. 1, 4, and 6 – see comm. ad locc.

Help us, that we may gain this wish, O Agni, gain riches, Wealthy One! with store of heroes.
Desiring strength from thee may we be strengthened, and win, Eternal! thine eternal glory.

May we win by thy help, O Agni, our wish,
Wealth with fair offspring, O wealthy one:
May we win booty, seeking for booty;
May we win, O deathless, undying glory.

Wir möchten diesen Wunsch durch deine Gnade erlangen, o Agni; wir möchten Reichtum an guten Söhnen, du Reicher, erlangen; wir möchten deinen nicht alternden Glanz erlangen, du Alterloser!

Erfülle, Agni, diesen Wunsch uns hülfreich; lass Labung uns empfahn, die Labung bringen, Erlangen, reicher, heldbegabten Reichthum, erlangen deinen ew’gen Glanz, o Ew’ger.

Пусть достигнем мы с твоей помощью этого желания, о Агни!
Пусть достигнем мы богатства из прекрасных мужей, о обладатель богатства!
Пусть достигнем мы награды, стремясь к награде!
Пусть достигнем мы твоего блеска нестареющего, о нестареющий!

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

मनुष्यों को किसके सङ्ग से क्या करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अजर) वृद्धावस्थारहित (रयिवः) बहुत धन और (अग्ने) विद्या से युक्त राजन् ! (तव) आपके (ऊती) रक्षण आदि कर्म्म से हम लोग (तम्) उस (कामम्) मनोरथ को (अश्याम) प्राप्त होवें और (सुवीरम्) उत्तम वीरों की प्राप्ति करनेवाले (रयिम्) धन को (अश्याम) प्राप्त होवें तथा (वाजयन्तः) जानते हुए हम लोग (वाजम्) अन्न आदि को (अभि) सन्मुख (अश्याम) प्राप्त होवें और (ते) आपके (अजरम्) जीर्ण होने से रहित (द्युम्नम्) यश वा धन को (अश्याम) प्राप्त होवें ॥७॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को ऐसी इच्छा करनी चाहिये कि हम लोग यथार्थ वक्ता जन के उपदेश से इच्छा की सिद्धि, बहुत धन, वीर पुरुषों और नहीं नष्ट होनेवाले यश को प्राप्त होवें ॥७॥ इस सूक्त में अग्नि और विद्वान् के गुणों का वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की इससे पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह पाँचवाँ सूक्त और सातवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे अजर रयिवोऽग्ने ! तवोती वयं तं काममश्याम सुवीरं रयिमश्याम वाजयन्तो वयं वाजमभ्यश्याम तेऽजरं द्युम्नमश्याम ॥७॥

मनुष्यैः कस्य सङ्गेन किं कर्त्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्याम) प्राप्नुयाम (तम्) (कामम्) इच्छाम् (अग्ने) विद्वन् राजन् (तव) (ऊती) रक्षणाद्येन कर्मणा (अश्याम्) प्राप्नुयाम (रयिम्) श्रियम् (रयिवः) बहुधनयुक्त (सुवीरम्) उत्तमवीरप्रापकम् (अश्याम) (वाजम्) अन्नादिकम् (अभि) आभिमुख्ये (वाजयन्तः) विज्ञापयन्तः (अश्याम) (द्युम्नम्) यशो धनं वा (अजर) (अजरम्) जरारहितम् (ते) तव ॥७॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैरिदमेषितव्यं वयमाप्तस्योपदेशेनेच्छासिद्धिं पुष्कलं धनं वीरपुरुषानविनाशियशश्चाप्नुयामेति ॥७॥ अत्राग्निविद्वद्गुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति पञ्चमं सूक्तं सप्तमो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी अशी इच्छा बाळगावी की, आम्हाला विद्वानाच्या उपदेशाने इच्छेची पूर्ती, पुष्कळ धन, वीर पुरुष व अक्षय यश प्राप्त व्हावे. ॥ ७ ॥