००१

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तुवं᳓ हि᳓ अग्ने प्रथमो᳓ मनो᳓त
अस्या᳓ धियो᳓ अ᳓भवो दस्म हो᳓ता
त्वं᳓ सीं वृषन्न् अकृणोर् दुष्ट᳓रीतु
स᳓हो वि᳓श्वस्मै स᳓हसे स᳓हध्यै

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

hí ← hí (invariable)

manótā ← manótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

prathamáḥ ← prathamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

ábhavaḥ ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

asyā́ḥ ← ayám (pronoun)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

dasma ← dasmá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

dhiyáḥ ← dhī́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

akr̥ṇoḥ ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

duṣṭárītu ← duṣṭárītu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

sīm ← sīm (invariable)

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

vr̥ṣan ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sáhadhyai ← √sah- (root)
{case:DAT, number:SG, tense:PRS}

sáhaḥ ← sáhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sáhase ← sáhas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

víśvasmai ← víśva- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

त्वम् । हि । अ॒ग्ने॒ । प्र॒थ॒मः । म॒नोता॑ । अ॒स्याः । धि॒यः । अभ॑वः । द॒स्म॒ । होता॑ ।
त्वम् । सी॒म् । वृ॒ष॒न् । अ॒कृ॒णोः॒ । दु॒स्तरी॑तु । सहः॑ । विश्व॑स्मै । सह॑से । सह॑ध्यै ॥

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• hy ← hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• prathamo ← prathamaḥ ← prathama
• [noun], nominative, singular, masculine
• “first; prathama [word]; third; young; chief(a); best; antecedent.”

• manotāsyā ← manotā ← manotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine

• manotāsyā ← asyāḥ ← idam
• [noun], genitive, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• dhiyo ← dhiyaḥ ← dhī
• [noun], genitive, singular, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• abhavo ← abhavaḥ ← bhū
• [verb], singular, Imperfect
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• dasma
• [noun], vocative, singular, masculine
• “overlord.”

• hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• sīṃ ← sīm
• [adverb]

• vṛṣann ← vṛṣan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• akṛṇor ← akṛṇoḥ ← kṛ
• [verb], singular, Imperfect
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• duṣṭarītu
• [noun], accusative, singular, neuter

• saho ← sahaḥ ← sahas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “force; strength; might; sahas [word]; conquest.”

• viśvasmai ← viśva
• [noun], dative, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• sahase ← sahas
• [noun], dative, singular, neuter
• “force; strength; might; sahas [word]; conquest.”

• sahadhyai ← sah
• [verb noun]
• “endure; overcome; habituate.”

हे अग्ने प्रथमः देवानां मध्ये प्रथमः प्रतमः प्रकृष्टतमः पूर्वभावी वा त्वं मनोता हि देवानां मनो यत्रोतं संबद्धं भवति तादृशो भवसि । हिशब्दः ‘अग्निः सर्वा मनोताग्नौ मनोताः संगच्छन्ते’ (ऐ. ब्रा. २. १०) इत्यादिब्राह्मणप्रसिद्धिद्योतनार्थः । हे दस्म दर्शनीय अस्याः धियः अस्य कर्मणः होता देवानामाह्वाता अभवः भवसि । हे वृषन् कामानां वर्षितः त्वं सीं सर्वतः दुष्टरीतु दुर्हिंस्यमहिंस्यं सहः बलम् अकृणोः अकरोः । किमर्थम् । विश्वस्मै सहसे सर्वस्यापि बलवतः शत्रोः सहध्यै अभिभवनाय ॥ ।

English translation:

“You Agni, are the first of the gods; a deity to whom their minds are devoted; plural asing of aspect, you are the invoker of the deities at this rite; showerer (of benefits), bestow upon us unsurpassable strength, where with to sustain all (hostile) prowess.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Tvam hi agne prathamo manotā: manotā is interpreted as devān ām mano yatrotam, sambaddham, where, on whom, the mind of the gods is attached; or, devānām manāṃsi etāni dṛḍhapraviṣṭāni yasyām devatāyām sa manotā, the divinity on whom the minds of the gods are fastened, that is, firmly concentrated, he is called manotā: Agniḥ sarvā manotāgnau manotāḥ saṃgacchante (Aitareya Brāhmaṇa 2.10)

You, o Agni, as first minder of this insightful thought here, became the Hotar, o wondrous one.
You, o bull, made (the thought) into power difficult to surpass, to
overpower all (other) power.

As noted ad loc., the first hymn of Maṇḍala IV begins identically (IV.1.1.a): tváṃ hí agne, with the same puzzling use of ordinarily causal hí in the first pāda of a hymn. It might be possible here to tr. the first hemistich as a causal clause subordinate to cd: “Because … you became the first minder of this insightful thought and the Hotar, you made …” On the stem manótar- see comm. ad II.9.4 and IV.1.16, 5.10. Note also that the Holland & van Nooten Rig Veda edition pausal resolution of the word as manóta is faulty; it should end in a long -ā.

Geldner construes the gen. asyā́dhiyáḥ with both manótā and hótā, but the latter doesn’t usually govern a genitive.

The sīm in c presumably refers to the dhī́- of b. The published translation could be slightly altered to “made it into power …”; so Geldner “… machtest es zu … Macht.” On the infinitival construction in cd, see also Keydana (253). Note the attraction of the object of sáhadhyai into the dative case (víśvasmai sáhase). Pāda d is also noteworthy in having three forms of √sah, though two belong to the same s-stem.

THOU, first inventor of this prayer, O Agni, Worker of Marvels, hast become our Herald.
Thou, Bull, hast made us strength which none may conquer, strength that shall overcome all other prowess.

Du, Agni, warst ja der erste Ersinner und Opferpriester dieser Dichtung, du Meister. Du Bulle machtest es zu einer unüberwindlichen Macht, um jede Macht zu überwältigen.

Du, Agni, warst Erreger dieser Andacht, der erste Priester, o du wunderbarer; Du schufst, o Held, die Macht, die unbezwinglich, die Macht, um aller Macht sich zu bemächt’gen.

Ведь это ты, о Агни, был первым
Вдохновителем этой молитвы (и) хотаром, о чудесный.
Это ты, о бык, сделал неодолимой (свою)
Силу, чтоб можно было осилить любую силу.

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

अब छठे मण्डल में तेरह ऋचावाले प्रथम सूक्त का आरम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में विद्वान् जन अग्नि के सदृश क्या-क्या करें? इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) अग्नि के सदृश तेजस्वी (दस्म) दुःख के नाश करनेवाले विद्वान् जन जैसे (प्रथमः) आदिम (मनोता) मन के समान जानेवाले और (होता) दान करनेवाले हुए (त्वम्) आप (हि) निश्चय से (अस्याः) इस (धियः) बुद्धि की वृद्धि करते हुए सुखयुक्त (अभवः) होते हो। और हे (वृषन्) वीर्य्य के सींचनेवाले (त्वम्) आप (सीम्) सब ओर से (विश्वस्मै) सम्पूर्ण प्राणियों के लिये (सहः) सहनशील (सहसे) बल के लिये (सहध्यै) सहने का (दुष्टरीतु) दुःख से उल्लङ्घन करने योग्य (अकृणोः) करते हो, वैसे बिजुलीरूप अग्नि करता है ॥१॥

भावार्थभाषाः - जो विद्वान् जन मूर्ख लोगों से किये हुए अपराधों को सहकर सम्पूर्ण जनों के सुख के लिये प्रयत्न करते हैं, वही सब के हितकारी होते हैं ॥१॥

अन्वय: हे अग्ने दस्म विद्वन् ! यथा प्रथमो मनोता होता संस्त्वं ह्यस्या धियो वृद्धिं कुर्वन् सुख्यभवः। हे वृषँस्त्वं सीं विश्वस्मै सहः सहसे सहध्यै दुष्टरीत्वकृणोस्तथा विद्युदग्निः करोति ॥१॥

अथ विद्वानग्निरिव किं कुर्य्यादित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) (हि) (अग्ने) अग्निरिव वर्त्तमान (प्रथमः) आदिमः (मनोता) मनोवद्गन्ता (अस्याः) (धियः) प्रज्ञायाः (अभवः) भवसि (दस्म) दुःखोपक्षयितः (होता) दाता (त्वम्) (सीम्) सर्वतः (वृषन्) वीर्यसेक्तः (अकृणोः) (दुष्टरीतु) दुःखेन तरीतुमुल्लङ्घयितुं योग्यम् (सहः) यस्सहते (विश्वस्मै) सर्वस्मै (सहसे) बलाय (सहध्यै) सोढुम् ॥१॥

भावार्थभाषाः - ये विद्वांसो मूर्खैः कृतानपराधान् सोढ्वा सर्वेषां सुखाय प्रयतन्ते त एव सर्वेषां हितकारिणः सन्ति ॥१॥

या सूक्तात अग्नी, विद्वान व ईश्वराच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्वर् सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - जे विद्वान लोक मूर्खांचे अपराध सहन करून संपूर्ण लोकांच्या सुखासाठी प्रयत्नशील असतात तेच सर्वांचे हितकर्ते असतात ॥ १ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓धा हो᳓ता नि᳓ असीदो य᳓जीयान्
इळ᳓स् पद᳓ इष᳓यन्न् ई᳓डियः स᳓न्
तं᳓ त्वा न᳓रः प्रथमं᳓ देवय᳓न्तो
महो᳓ राये᳓ चित᳓यन्तो अ᳓नु ग्मन्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádha ← ádha (invariable)

asīdaḥ ← √sad- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ní ← ní (invariable)

yájīyān ← yájīyaṁs- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ī́ḍyaḥ ← ī́ḍya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

iḷáḥ ← íḍ- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

iṣáyan ← √iṣ- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

padé ← padá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

sán ← √as- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

devayántaḥ ← √devay- (UNK_TYPE)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

náraḥ ← nár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

prathamám ← prathamá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)

citáyantaḥ ← √cit- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

gman ← √gam- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

maháḥ ← máh- (nominal stem)
{case:GEN, number:SG}

rāyé ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

अध॑ । हाता॑ । नि । अ॒सी॒दः॒ । यजी॑यान् । इ॒ळः । प॒दे । इ॒षय॑न् । ईड्यः॑ । सन् ।
तम् । त्वा॒ । नरः॑ । प्र॒थ॒मम् । दे॒व॒ऽयन्तः॑ । म॒हः । रा॒ये । चि॒तय॑न्तः । अनु॑ । ग्म॒न् ॥

• adhā ← adha
• [adverb]
• “then; and; therefore; now.”

• hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• ny ← ni
• [adverb]
• “back; down.”

• asīdo ← asīdaḥ ← sad
• [verb], singular, Imperfect
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• yajīyān ← yajīyas
• [noun], nominative, singular, masculine

• iﾱas ← iﾱaḥ ← iḍ
• [noun], genitive, singular, masculine
• “refreshment; libation.”

• pada ← pade ← pada
• [noun], locative, singular, neuter
• “word; location; foot; footprint; pada [word]; verse; footstep; metrical foot; situation; dwelling; state; step; mark; position; trace; construction; animal foot; way; moment; social station; topographic point; path; residence; site; topic.”

• iṣayann ← iṣayan ← iṣay ← √iṣ
• [verb noun], nominative, singular

• īḍyaḥ ← īḍ
• [verb noun], nominative, singular
• “praise; invite; raise.”

• san ← as
• [verb noun], nominative, singular
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• naraḥ ← nṛ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• prathamaṃ ← prathamam ← prathama
• [noun], accusative, singular, masculine
• “first; prathama [word]; third; young; chief(a); best; antecedent.”

• devayanto ← devayantaḥ ← devay
• [verb noun], nominative, plural
• “solicit.”

• maho ← mahaḥ ← mah
• [noun], genitive, singular, masculine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• rāye ← rai
• [noun], dative, singular, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• citayanto ← citayantaḥ ← citay ← √cit
• [verb noun], nominative, plural

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• gman ← gam
• [verb], plural, Aorist inj. (proh.)
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

अध अधुना हे अग्ने यजीयान् अतिशयेन यष्टा त्वं होता होमनिष्पादकः सन् इळः भूम्याः वेदिलक्षणायाः पदे स्थाने न्यसीदः निषण्णवानसि । किं कुर्वन् । इषयन् पशुपुरोडाशादिलक्षणमन्नमिच्छन् ईड्यः स्तुत्यः सन् । तं तादृशं त्वा त्वां प्रथमम् इतरदेवताभ्यः पूर्वं देवयन्तः देवं त्वामात्मन इच्छन्तः नरः नेतारो मनुष्या ऋत्विग्यजमानाः महः महते राये धनाय चितयन्तः जानन्तः स्तुत्या ज्ञापयन्तो वा अनु ग्मन् अन्वगच्छन् पूर्वम् ॥

English translation:

“Offerer of the oblation, frequent celebrator of sacrifice, now sit down on the foot-m ark of Iḷā, accepting the (sacrirficial) food, and being glorified; devout men, expectant of great riches, have recourse to you as to the first (of the gods).”

Then you sat down as Hotar, superior sacrificer, prospering in the footprint of refreshment, to be reverently invoked.
You are the first that men have followed when they seek the gods,
distinguishing themselves greatly for wealth.

Pāda b ends with one of the rare examples of non-concessive sán, nom. sg. m.

pres. part. to √as. Its presence here may be due to an effort at metrical adjustment.

The stem īḍi ya- is almost invariably read distracted as here, and it is extremely common in pāda-final position. This is fine for dimeter meter and for Jagatī, but the distracted stem obviously doesn’t fit a Triṣṭubh cadence. The addition of monosyllabic sán allows such a cadence here. Note also that sán rhymes with gman, which closes the next two hemistichs (2d, 3b). The only ex. of a non-distracted form of ī́ḍya- (save for a lone Xth Maṇḍala gen. sg.) is found likewise in a Triṣṭubh cadence in IV.24.2 sá vṛtrahátye hávyaḥ sá ī́ḍyaḥ, where a non-distracted ī́ḍyaḥ sits uncomfortably after a distracted hávi yaḥ. So, two different solutions to the problem of fitting ī́ḍya- into a Triṣṭubh cadence.

Geldner suggests that the second hemistich “spielt auf Agni’s Flucht ins Wasser an.” I don’t myself see this, and I do not know what his evidence is, beyond ánu gman ‘have followed’. In this ritual context, the “god-seeking men” “have followed Agni first,” because he is the conduit of their offerings to the gods and the divinity who is installed in their own houses. They must go through him, as it were, to reach the gods.

The first hemistich emphasizes this ritual connection: Agni “sits down” (that is, is installed) as Hotar and superior sacrificer, and the place where he is installed is specified as “the footprint of refreshment” (iḷás padé), a kenning for the ritual ground (see, for a similar installation scenario, I.128.1 and II.10.1).

On mahó rāyé see comm. ad IV.31.11. The interp. of the rest of pāda d is uncertain, primarily because of the multiply ambiguous citáya- stem. The pāda most resembles V.15.5 mahó rāyé citáyann átrim aspah, rendered by Geldner as “du hast jetzt zu grossem Reichtum dich offenbarend dem Atri (aus der Not) herausgeholfen” (though in our passage here he takes citáyantaḥ as “aufmerksam,” a completely different sense of citáya-) and in the published translation (JPB) as “…then appearing greatly for wealth, you have rescued Atri.” My published translation here (“distinguishing themselves”) is closest to Geldner’s tr. of V.15.5, though I think it adds a crucial element. The point must (or at least may) be that the men seek to make especially conspicuous offerings to the gods, via Agni, for the sake of acquiring the wealth that accrues to the successful sacrificer. The apparent reflexive tr. ‘distinguish oneself’ is really just an extension of the common value of citáya- ‘appear’/ ‘appear (good), be conspicuous’. Renou’s “fixant leur pensée sur la richesse (pour l’atteindre) grandement” is an extension of Geldner’s “attentive” sense, but I think he has extended too far.

As Priest thou sattest at the seat of worship, furthering us, best Offerer, meet for honour.
So first to thee have pious men resorted, turning thy mind to thoughts of ample riches.

Darum setztest du, der opfertüchtige Hotri dich nieder an der Stätte der Labung, Labung genießend als der zu Berufende. Als solchem gingen dir zuerst die gottergebenen Männer nach, aufmerksam, um den großen Schatz zu gewinnen.

Dann setztest du am Andachtsort dich nieder, als bester Opfrer, preisenswerth, erlabend; Drum strebten dir die gottergebnen Männer als erstem nach auf grosse Habe sinnend.

И вот ты уселся, как хотар, жертвующий лучше (всякого другого),
На месте жертвенной услады, освежаясь как достойный призывов.
За тобою за первым последовали преданные богам
Мужи, сосредоточенные на богатстве (, чтобы его было) много,

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• स्वराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

मनुष्य किस रीति से विद्या को प्राप्त होवें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् ! जिस प्रकार से (होता) ग्रहण करने और (यजीयान्) अत्यन्त यज्ञ करनेवाला पुरुष (इषयन्) प्राप्त कराता और (ईड्यः) स्तुति करने योग्य (सन्) होता हुआ अग्नि (इळः) पृथिवी वा वाणी के (पदे) स्थान में वर्त्तमान है, वैसे होकर आप (नि, असीदः) निरन्तर स्थिर हूजिये और जैसे (देवयन्तः) कामना करते और (चितयन्तः) जनाते हुए (नरः) मनुष्य (प्रथमम्) आदिम अग्नि को (अनु, ग्मन्) पश्चात् चलते हैं, वैसे (अधा) अनन्तर (महः) बड़े (राये) धन के लिये (तम्) उस (त्वा)आपको ये सब पश्चात् प्राप्त होवें ॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है । जो मनुष्य विद्वानों की कामना करके अग्नि आदि की विद्या को ग्रहण करने की इच्छा करते हैं, वे विज्ञानयुक्त होते हैं ॥२॥

अन्वय: हे विद्वन् ! यथा होता यजीयानिषयन्नीड्यः सन्नग्निरिळस्पदे वर्त्तते तथा भूत्वा त्वं न्यसीदः। यथा देवयन्तश्चितयन्तो नरः प्रथममग्निमनु ग्मँस्तथाऽधा महो राये तं त्वैतेऽनुगच्छन्तु ॥२॥

मनुष्याः कथं विद्यां प्राप्नुयुरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अधा) आनन्तर्ये। अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (होता) आदाता (नि) (असीदः) तिष्ठेः (यजीयान्) अतिशयेन यष्टा (इळः) पृथिव्या वाचो वा (पदे) (इषयन्) प्रापयन् (ईड्यः) स्तोतुमर्हः (सन्) (तम्) (त्वा) त्वाम् (नरः) मनुष्याः (प्रथमम्) आदिमम् (देवयन्तः) कामयमानाः (महः) महते (राये) धनाय (चितयन्तः) ज्ञापयन्तः (अनु) (ग्मन्) अनुगच्छन्ति ॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः । ये मनुष्या विदुषः कामयित्वाऽग्न्यादिविद्यां जिघृक्षन्ति ते विज्ञानवन्तो जायन्ते ॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जी माणसे विद्वानांची कामना करून अग्नी इत्यादीची विद्या शिकण्याची इच्छा बाळगतात ती विज्ञानयुक्त बनतात. ॥ २ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

वृते᳓व य᳓न्तम् बहु᳓भिर् वसव्यइ᳡स्
तुवे᳓ रयिं᳓ जागृवां᳓सो अ᳓नु ग्मन्
रु᳓शन्तम् अग्निं᳓ दर्शत᳓म् बृह᳓न्तं
वपा᳓वन्तं विश्व᳓हा दीदिवां᳓सम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
bahúbhiḥ ← bahú- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

iva ← iva (invariable)

vasavyaìḥ ← vasavyà- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

vr̥tā́ ← vŕ̥t- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

yántam ← √i- 1 (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

ánu ← ánu (invariable)

gman ← √gam- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

jāgr̥vā́ṁsaḥ ← √gr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRF, voice:ACT}

rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvé ← tvám (pronoun)
{case:LOC, number:SG}

agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

br̥hántam ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

darśatám ← darśatá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rúśantam ← rúśant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dīdivā́ṁsam ← √dī- 1 (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

vapā́vantam ← vapā́vant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

viśváhā ← viśváhā (invariable)

वृ॒ताऽइ॑व । यन्त॑म् । ब॒हुऽभिः॑ । व॒स॒व्यैः॑ । त्वे इति॑ । र॒यिम् । जा॒गृ॒ऽवांसः॑ । अनु॑ । ग्म॒न् ।
रुश॑न्तम् । अ॒ग्निम् । द॒र्श॒तम् । बृ॒हन्त॑म् । व॒पाऽव॑न्तम् । वि॒श्वहा॑ । दी॒दि॒ऽवांस॑म् ॥

• vṛteva ← vṛtā ← vṛt
• [noun], instrumental, singular, feminine

• vṛteva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• yantam ← i
• [verb noun], accusative, singular
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• bahubhir ← bahubhiḥ ← bahu
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “many; much(a); bahu [word]; abundant; long; large; abounding in(p); perennial.”

• vasavyais ← vasavyaiḥ ← vasavya
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “wealth; wealth.”

• tve ← tvad
• [noun], locative, singular
• “you.”

• rayiṃ ← rayim ← rayi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wealth; property.”

• jāgṛvāṃso ← jāgṛvāṃsaḥ ← jāgṛ
• [verb noun], nominative, plural
• “wake; watch; awaken; wake up; oversee.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• gman ← gam
• [verb], plural, Aorist inj. (proh.)
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• ruśantam ← ruśat
• [noun], accusative, singular, masculine
• “white; bright; bright.”

• agniṃ ← agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• darśatam ← darśata
• [noun], accusative, singular, masculine
• “beautiful; visible; beautiful.”

• bṛhantaṃ ← bṛhantam ← bṛhat
• [noun], accusative, singular, masculine
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• vapāvantaṃ ← vapāvantam ← vapāvat
• [noun], accusative, singular, masculine

• viśvahā
• [adverb]

• dīdivāṃsam ← dīdī
• [verb noun], accusative, singular
• “shine; glitter.”

वृतेव मार्गेण । इवेति संप्रत्यर्थे । लोकद्वयमध्यगतेन मार्गेण बहुभिः अनेकैः वसव्यैः वसुभिः ॥ स्वार्थिकस्तद्धितप्रत्ययः । यजमानानां निवासयोग्यैर्वा सार्धं यन्तं गच्छन्तं त्वाम् अनु ग्मन् अनुगच्छन्ति । संभजन्ते यजमानाः । कीदृशास्ते । त्वे त्वयि देवे रयिं धनं जागृवांसः प्रयच्छन्त इत्यर्थः । कीदृशं त्वामित्युच्यते । रुशन्तं दीप्तवर्णम् अग्निम् अङ्गनादिगुणविशिष्टं दर्शतं दर्शनीयं बृहन्तं महान्तं वपावन्तं विश्वहा सर्वेषु कालेषु दीदिवांसं दीप्यमानम् ॥

English translation:

“Those who are assiduous in (worshipping) you for riches follow you, going with many Vasus by the path (of the firmament); you, the radiant Agni, of goodly aspect, mighty, fed with burnt-offerings, and blazing every day.”

The wakeful ones have followed (you) when you come with many goods as if with a troop, (and they follow) the wealth nearby you—
gleaming Agni, lovely to see, lofty, who receives the omentum (of the sacrificial beast as offering), shining through all the days.

The first hemistich of this vs. presents some difficulties. One of the problems is that the acc. yántam in the first pāda most naturally invites Agni as referent, since the main verb of the clause, ánu gman, is the same as in 2cd, where Agni was definitely the acc. complement. But in pāda b Agni is represented by a loc. tvé and there is a different acc. rayím. One solution has been to construe rayím loosely (or not so loosely) with the pf. part. jāgṛvā́ṃsaḥ, leaving yántam in pāda a as the only acc. with ánu gman. This is the solution Oldenberg favors (ZDMG 55.271-72 = KlSch 730- 31: “bei dir Reichtum erwachend”), but √gṛ ‘be awake’ does not otherwise take an acc. Both Geldner and Renou supply a parenthetical non-finite verb more or less dependent on jāgṛvā́ṃsaḥ to govern ‘wealth’: “das sie bei dir Reichtum (erwartend) gewacht haben” and “… vigilants, (pour atteindre) en toi la richesse.” Since I prefer not to supply anything I don’t have to, I’ve tried another tack – making yántam (with Agni as referent) and rayím conjoined goals of ánu gman. In other words, the wakeful men (presumably the priests alert at the sacrifice) pursue both Agni as he comes with goods and the goods themselves that are nearby him after he has deposited them on the ritual ground. I don’t, however, find this very satisfactory – though I don’t find the other possibilities satisfying either (and I simply don’t understand Ludwig’s interpr., as reported by Oldenberg, 271-72 = 730-31). Somewhat in favor of my interpr. is Renou’s comment that tvé rayím … ánu gman is a “variation inorganique” (whatever he means by that adj.) of tvā .. rāyé … ánu gman. I would rephrase it slightly to say that my “they follow you and wealth”(3ab) is a variant (inorganic or not) of “they follow you for wealth” (2cd).

In any case, the string of accusatives in cd all clearly refer to Agni, and we are back on firm ground.

In thee, still watching, they have followed riches, who goest with much wealth as with an army,
The radiant Agni, lofty, fair to look on, worshipped with marrow, evermore resplendent.

Ihm, der mit vielen Schätzen wie ein Häuptling mit seinem Gefolge auszog, sind sie nachgegangen, da sie bei dir Reichtum erwartend gewacht haben, dem hellen Agni, dem gerngesehenen, hohen, der mit einer Netzhaut versehen allezeit leuchtet.

Die, welche Gaben brachten, flehn den Gott an, der wie umschart von vielen Gütern herkommt, Den lichten, grossen, sehenswerthen Agni, den fettumhüllten, welcher stetig leuchtet.

За (тобою,) движущимся словно с войском, в сопровождении
огромных богатств,
Последовали они, бдительные в отношении богатства (, которое) в тебе,
За сверкающим Агни, приятным на вид, высоким,
Покрытым пленкой (жира?), все дни сияющим.

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर विद्वान् जन क्या जानें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् ! (जागृवांसः) विद्या से जागृत विद्वान् जन जिसको (बहुभिः) बहुत (वसव्यैः) पृथिवी आदिकों में हुए पदार्थों के साथ (वृतेव) वर्त्तमान होते हैं, जिसमें उस मार्ग से (यन्तम्) जाते (रुशन्तम्) हिंसा करते (दर्शतम्) देखनेवाले वा देखने योग्य (बृहन्तम्) बड़े (वपावन्तम्) बहुत कार्य्यों के संस्कार जमाने के अधिकरण विद्यमान जिसमें उस (विश्वहा) सब दिनों वा सब दिनों की (दीदिवांसम्) प्रकाशमान वा प्रकाश करते हुए (अग्निम्) अग्नि के सदृश विद्यादिरूप के (अनु ग्मन्) पीछे चलते हैं और जो (त्वे) आप में (रयिम्) धन को धारण करे, उसको आप पश्चात् जानिये ॥३॥

भावार्थभाषाः - जो निरन्तर सर्वत्र चलते हुए सब के प्रकाशक और सम्पूर्ण पदार्थों में व्यापक और पदार्थों के जलानेवाले बिजुली आदि स्वरूप अग्नि को जानकर कार्य्यों में उपयुक्त करते हैं, वे अत्यन्त लक्ष्मी को प्राप्त होते हैं ॥३॥

अन्वय: हे विद्वन् ! जागृवांसो विद्वांसो यं बहुभिर्वसव्यैः सह वृतेव यन्तं रुशन्तं दर्शतं बृहन्तं वपावन्तं विश्वहा दीदिवांसमग्निमनु ग्मन् यस्त्वे रयिं दधाति तं त्वमनुविद्धि ॥३॥

पुनर्विद्वांसः किं जानीयुरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वृतेव) वर्त्तन्ते यस्मिँस्तेन मार्गेण (यन्तम्) गच्छतम् (बहुभिः) (वसव्यैः) वसुषु पृथिव्यादिषु भवैः पदार्थैः (त्वे) त्वयि (रयिम्) धनम् (जागृवांसः) जागरूकाः (अनु) (ग्मन्) अनुगच्छन्ति (रुशन्तम्) हिंसन्तम् (अग्निम्) विद्यादिरूपम् (दर्शतम्) दर्शकं द्रष्टव्यं वा (बृहन्तम्) महान्तम् (वपावन्तम्) बहूनि वपनाधिकरणानि विद्यन्ते यस्मिँस्तम् (विश्वहा) सर्वाणि दिनानि (दीदिवांसम्) प्रकाशमानं प्रकाशयन्तं वा ॥३॥

भावार्थभाषाः - ये सततं सर्वत्र गच्छन्तं सर्वस्य प्रकाशकं सर्वेषु पदार्थेषु व्यापकं विच्छेदकं विद्युदादिस्वरूपं पावकं विदित्वा कार्य्येष्वनुनयन्ति ते पुष्कलां श्रियं लभन्ते ॥३॥

भावार्थभाषाः - निरंतर सर्वत्र चलायमान, सर्वांचा प्रकाशक, संपूर्ण पदार्थांमध्ये व्यापक व पदार्थाचे दहन करणाऱ्या विद्युतरूपी अग्नीला जाणून जे कार्यात त्याचा उपयोग करतात ते अत्यंत श्रीमंत होतात. ॥ ३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

पदं᳓ देव᳓स्य न᳓मसा विअ᳓न्तः
श्रवस्य᳓वः श्र᳓व आपन्न् अ᳓मृक्तम्
ना᳓मानि चिद् दधिरे यज्ञि᳓यानि
भद्रा᳓यां ते रणयन्त सं᳓दृष्टौ

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; repeated line
genre M

Morph
devásya ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

námasā ← námas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

padám ← padá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vyántaḥ ← √vī- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

ámr̥ktam ← ámr̥kta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

āpan ← √āp- (root)
{number:PL, person:3, mood:SBJV, tense:PRF, voice:ACT}

śrávaḥ ← śrávas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śravasyávaḥ ← śravasyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

cit ← cit (invariable)

dadhire ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

nā́māni ← nā́man- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

yajñíyāni ← yajñíya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

bhadrā́yām ← bhadrá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

raṇayanta ← √ranⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

sáṁdr̥ṣṭau ← sáṁdr̥ṣṭi- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

प॒दम् । दे॒वस्य॑ । नम॑सा । व्यन्तः॑ । श्र॒व॒स्यवः॑ । श्रवः॑ । आ॒प॒न् । अमृ॑क्तम् ।
नामा॑नि । चि॒त् । द॒धि॒रे॒ । य॒ज्ञिया॑नि । भ॒द्राया॑म् । ते॒ । र॒ण॒य॒न्त॒ । सम्ऽदृ॑ष्टौ ॥

• padaṃ ← padam ← pada
• [noun], accusative, singular, neuter
• “word; location; foot; footprint; pada [word]; verse; footstep; metrical foot; situation; dwelling; state; step; mark; position; trace; construction; animal foot; way; moment; social station; topographic point; path; residence; site; topic.”

• devasya ← deva
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• namasā ← namas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “adoration; court; namas [word]; bow; salute.”

• vyantaḥ ← vī
• [verb noun], nominative, plural
• “approach; ask; desire; go; drive.”

• śravasyavaḥ ← śravasyu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “celebrated.”

• śrava ← śravaḥ ← śravas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “fame; glory; ear.”

• āpann ← āpan ← āp
• [verb], plural, Thematic aorist (Ind.)
• “enter (a state); get; reach; obtain; equal.”

• amṛktam ← amṛkta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “new; undamaged; complete.”

• nāmāni ← nāman
• [noun], accusative, plural, neuter
• “name; appellation; nāman [word]; nāmakaraṇa; surname; noun; word.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• dadhire ← dhā
• [verb], plural, Perfect indicative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• yajñiyāni ← yajñiya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “sacrificial; divine; devoted.”

• bhadrāyāṃ ← bhadrāyām ← bhadra
• [noun], locative, singular, feminine
• “auspicious; lovely; good; happy; bhadra [word]; lucky; fine-looking; beautiful.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• raṇayanta ← raṇay ← √raṇ
• [verb], plural, Imperfect
• “delight.”

• saṃdṛṣṭau ← saṃdṛṣṭi
• [noun], locative, singular, feminine

देवस्य द्योतमानस्याग्नेः पदम् आहवनीयस्थानं नमसा हविषा स्तोत्रेण वा व्यन्तः गच्छन्तः श्रवस्यवः अन्नमिच्छन्तः पूर्वे यजमानाः श्रवः सर्वत्र श्रूयमाणमन्नम् अमृक्तम् अन्यैरपरिबाध्यम् आपन् आप्नुवन्ति । हे अग्ने ते तव भद्रायां स्तुत्यायां संदृष्टौ निमित्तायां रणयन्त रमयन्ति । यज्ञियानि यज्ञयोग्यानि नामानि नमनीयानि वैश्वानरो जातवेदा इत्यादीनि दधिरे धारयन्ति । अथवा नमनसाधनानि स्तोत्राणि दधिरे ॥

English translation:

“Men desirous of food obtain abundance unopposed when repairing to the station of the divinity with oblations; and when delighting, Agni, in your auspicious presence, they repeat those your names which are to be uttered at sacrifices.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

They repeat those your names: nāmāni cid dadhire yajñīyāni, that is, such appellations as jātavedas, vaiśvānara, and means of adoration, stotrāṇi namanasādhanāni

Pursuing the track of the god with homage, seeking fame, they will attain fame indestructible;
even the names they have assumed are worthy of worship. They take pleasure in your auspicious manifestation.

Again Geldner claims that this verse is about the myth of the flight of Agni, presumably on the basis of padám devásya … vyántaḥ, but the track of the god doesn’t have to be his flight, but simply the ritual cursus.

How one interprets the larger sense of the vs. depends on how one interprets the verb forms: āpan, dadhire, and raṇayanta, esp. the first. Both Geldner and Renou take āpan as preterital (“… haben sie … erlangt,” “ont obtenu”), presumably taking it as a pluperfect or a thematic aorist (both either augmented or not) to √āp, and Geldner clearly thinks the subj. is the Aṅgirases. (Grassmann takes it as an aor.) But nothing prevents it from being a pf. subjunctive. In that case, the priests pursuing the ritual cursus in a, who are seeking fame (śravasyávaḥ), will obtain fame through their priestly activities. The pf. dadhire in c can then have, as often, immediate past reference (“they have assumed names” - presumably their priestly titles), and the injunctive raṇayanta in d is easily compatible with that scenario as a general timeless presential. Because of the otherwise exclusive focus on the ritual function of Agni in this hymn, my interpr.

seems preferable to one that goes haring off into the mythological past.

Note śrávaḥ … ámṛktam “indestructible fame” as a variation on the formula śrávaḥ … ákṣitam.

They who approached the God’s abode with homage, eager for glory, won them perfect glory:
Yea, they gained even sacrificial titles, and found delight in thine auspicious aspect.

Die Spur des Gottes unter Verneigung verfolgend, haben sie ruhmsuchend ungeschmälerten Ruhm erlangt. Sie erlangten sogar opferwürdige Namen, sie weideten sich an deinem holden Anblick.

Mit Ehrfurcht eilend zu des Gottes Stätte, erlangten sichern Schatz die Schatzbegier’gen, Empfingen auch verehrungswerthe Namen, ergötzten sich an deinem theuren Anblick.

Идя с поклонением по следу бога,
Ищущие славы достигли нерушимой славы.
Они приобрели даже жертвенные имена.
Они наслаждались твоим благосклонным видом.

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर मनुष्यों को क्या जानना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् जनो ! (व्यन्तः) व्याप्त हैं विद्या और क्रियायें जिनमें ऐसे और (श्रवस्यवः) अपने अन्न की इच्छा करनेवाले आप लोग (नमसा) अन्न आदि वा वज्रवच्छेदकत्वगुण से (देवस्य) सब में प्रकाशमान अग्नि के (पदम्) प्राप्त होने योग्य (अमृक्तम्) शुद्धि से रहित (श्रवः) पृथिवी के अन्न आदि को (आपन्) प्राप्त होते हैं तथा इस सब में प्रकाशक के (यज्ञियानि) यज्ञ की सिद्धि के लिये योग्य (नामानि) जलों वा संज्ञाओं को (चित्) निश्चय से (दधिरे) धारण करें और (ते) वे (भद्रायाम्) कल्याणकारक (सन्दृष्टौ) उत्तम दर्शन में (रणयन्त) रमें वा रमण करावें ॥४॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य अग्नि आदि पदार्थों के गुण कर्म्म और स्वभावों को जान कर कार्यों को सिद्ध करते हैं, वे अतुल आनन्द को प्राप्त कर सुख के विषय में रमते हैं ॥४॥

अन्वय: हे विद्वांसो ! व्यन्तः श्रवस्यवो भवन्तो नमसा सह वर्त्तमानस्य देवस्याग्नेः पदममृक्तं श्रव आपन्। अस्य देवस्य यज्ञियानि नामानि चिद्दधिरे ते भद्रायां सन्दृष्टौ रणयन्त ॥४॥

पुनर्मनुष्यैः किं विज्ञातव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (पदम्) प्रापणीयम् (देवस्य) सर्वेषु प्रकाशमानस्य (नमसा) अन्नादिना वज्रवच्छेदकत्वेन गुणेन वा (व्यन्तः) व्याप्तविद्याक्रियाः (श्रवस्यवः) आत्मनः श्रवोऽन्नमिच्छवः (श्रवः) पृथिव्यन्नादिकम् (आपन्) आप्नुवन्ति (अमृक्तम्) शुद्धिरहितम् (नामानि) जलानि संज्ञा वा (चित्) अपि (दधिरे) धरेयुः (यज्ञियानि) यज्ञसिद्धयेऽर्हाणि (भद्रायाम्) कल्याणकर्याम् (ते) (रणयन्त) रमेरन् रमेयुर्वा (सन्दृष्टौ) सम्यग्दर्शने ॥४॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्या अग्न्यादिपदार्थस्य गुणकर्म्मस्वभावान् विदित्वा कार्य्याणि साध्नुवन्ति तेऽतुलमानन्दं प्राप्य सुखे रमन्ते ॥४॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे अग्नी इत्यादी पदार्थांचा गुण, कर्म, स्वभाव जाणून कार्य करतात ती अतुल आनंद प्राप्त करून सुखात राहतात. ॥ ४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तुवां᳓ वर्धन्ति क्षित᳓यः पृथिव्यां᳓
तुवां᳓ रा᳓य उभ᳓यासो ज᳓नानाम्
तुवं᳓ त्राता᳓ तरणे चे᳓तियो भूः
पिता᳓ माता᳓ स᳓दम् इ᳓न् मा᳓नुषाणाम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
kṣitáyaḥ ← kṣití- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

pr̥thivyā́m ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

vardhanti ← √vr̥dh- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

jánānām ← jána- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

rā́yaḥ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

ubháyāsaḥ ← ubháya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

bhūḥ ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

cétyaḥ ← cétya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

taraṇe ← taráṇi- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

trātā́ ← trātár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

ít ← ít (invariable)

mā́nuṣāṇām ← mā́nuṣa- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

mātā́ ← mātár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

pitā́ ← pitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sádam ← sádam (invariable)

त्वाम् । व॒र्ध॒न्ति॒ । क्षि॒तयः॑ । पृ॒थि॒व्याम् । त्वाम् । रायः॑ । उ॒भया॑सः । जना॑नाम् ।
त्वम् । त्रा॒ता । त॒र॒णे॒ । चेत्यः॑ । भूः॒ । पि॒ता । मा॒ता । सद॑म् । इत् । मानु॑षाणाम् ॥

• tvāṃ ← tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• vardhanti ← vṛdh
• [verb], plural, Present indikative
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• kṣitayaḥ ← kṣiti
• [noun], nominative, plural, feminine
• “floor; Earth; earth; pṛthivī; people; dwelling; battlefield; Earth; estate; colony; house.”

• pṛthivyāṃ ← pṛthivyām ← pṛthivī
• [noun], locative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• tvāṃ ← tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• rāya ← rāyaḥ ← rai
• [noun], nominative, plural, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• ubhayāso ← ubhayāsaḥ ← ubhaya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “both(a).”

• janānām ← jana
• [noun], genitive, plural, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• trātā ← trātṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “defender; savior.”

• taraṇe ← taraṇa
• [noun], locative, singular, neuter
• “floating.”

• cetyo ← cetyaḥ ← cetay ← √cit
• [verb noun], nominative, singular
• “blaze; notice.”

• bhūḥ ← bhū
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• pitā ← pitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• mātā ← mātṛ
• [noun], nominative, singular, feminine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

• sadam
• [adverb]
• “always.”

• in ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• mānuṣāṇām ← mānuṣa
• [noun], genitive, plural, masculine
• “man; man.”

हे अग्ने त्वां क्षितयः मनुष्या ऋत्विजः पृथिव्यां वेदिलक्षणायां वर्धन्ति वर्धयन्ति । उभयासः उभयविधानि पश्वपशुरूपाणि जनानां यजमानानां संबन्धीनि रायः धनानि ऋत्विजः अध्वर्य्वादयः त्वां त्वामुद्दिश्य वर्धन्ति । अथवा उभयविधानि धनानि गवादीनि जनानां पुत्रादीनाम् अर्थाय प्राप्तुं त्वां वर्धन्ति । हे तरणे दुःखात्तारकाग्ने त्वं चेत्यः ज्ञातव्यः स्तुत्यः सन् त्राता रक्षिता भूः भवसि । किंच मानुषाणां मनुष्याणां स्तोतॄणामस्माकं सदमित् सर्वदा पिता माता च मातापितृस्थानीय भूः भवसि ॥ ॥ ३५ ॥

English translation:

“Men exalt you upon earth; they exalt you for both kinds of affluence, (cattle and treasure, which you bestow upon) men; you who extricate (us from evil) are to be known as our preserver, as the unfailing father and mother of mankind.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Which you bestow upon, men: janānām may also mean, for the gift of men, that is, of male posterity

You do the settlements strengthen on earth; you (do) both of the “riches of the peoples” [=patrons and singers?] (strengthen).
You, o surpassing one—become a rescuer worthy of note, a father, a mother forever for the sons of Manu.

The referent of the phrase “both riches of the people” (rā́ya ubháyāso jánānām) is not entirely clear. The standard assumption is that it refers to material goods of some sort, but which are the two kinds? Geldner (n. 5b) cites Sāyaṇa on the TB for heavenly and earthly riches – though Sāyaṇa on our passage suggests rather (domestic) animals and non-animals (paśvapaśurūpāṇi). Geldner’s own suggestion is our own goods and those of our enemies, based on VII.83.5 yuváṃ hí vásva ubháyasya rā́jathaḥ, where the published translation (jpb) tentatively suggests rather those of war and peace. Acdg. to Renou, they are material and spiritual goods, which he thinks are rayí- and vásurespectively – a completely arbitrary and ad hoc differentiation of these two extremely common stems, not supported in other passages as far as I can see. Geldner’s interpr. is more plausible, but it seems strange to announce that goods of whatever sort “strengthen” Agni – esp. as in vss. 2-3 Agni is depicted as the bringer and provider of goods for us. I have a completely different view of the phrase – that it refers metaphorically to manpower. In VI.14.3 the “riches of the stranger” (rā́yo aryáḥ) contend with each other (spárdhante), where the verb invites an animate referent for the subject. Moreover, ubháya- regularly refers to two different groups of beings: e.g., I.60.2 ubháyāsaḥ … uśíjo yé ca mártāḥ “both … his (ancient) priests and mortals (now)”; II.2.12 ubháyāsaḥ … stotā́raḥ … sūráyaś ca “both praisers and patrons.” In II.6.7 jánmobháyā “both breeds” refers to the human and divine races, similarly jātā́m̐ubháyān in IV.2.2. Here either human/divine or patrons/singers (or some other division of mortals) would be possible, but I favor the latter, given the concentration on humans and their ritual activities here.

On earth the people magnify thee greatly, thee their celestial and terrestrial riches.
Thou, Helper, must be known as our Preserver, Father and Mother of mankind for ever.

Dich machen die Völker auf Erden groß, zu dir kommen beiderlei Reichtümer der Leute. Du Durchhelfer bist ein merkenswerter Retter, allezeit Vater und Mutter der Menschen.

Dich laben alle Völker auf der Erde, dich Lied und Opfer, die die Menschen schenken; Du, eifriger, warst offenbar als Retter, als Vater stets und Mutter aller Menschen.

Тебя усиливают народы на земле,
Тебя – двоякие богатства людей.
Ты замечательный спаситель, о пересекающий (препятствия)!
Ведь всегда ты был отцом и матерью для людей.

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

फिर मनुष्यों को क्या प्रयोग करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (जनानाम्) मनुष्यों के (उभयासः) दोनों प्रकार के अर्थात् विद्वान् और अविद्वान् जन और (क्षितयः) निवासवाले मनुष्य (पृथिव्याम्) भूमि में (रायः) धनों की और (त्वाम्) आपकी (वर्धन्ति) वृद्धि करते हैं और (त्वाम्) उन आपको उत्तम प्रकार प्रयुक्त करते हैं (त्वम्) वह आप (तरणे) दुःखों से उद्धार के निमित्त (त्राता) रक्षा करनेवाले (चेत्यः) चयन समूहों में हुए (पिता) पिता के सदृश पालनकर्त्ता और (माता) माता के सदृश आदर करनेवाले (मानुषाणाम्) मनुष्यों के पालक (भूः) होओ और (सदम्) स्थिर होते हैं, जिसमें उस गृह को व्याप्त हुए उन आपको (इत्) ही सब लोग विशेष करके जानें ॥५॥

भावार्थभाषाः - जो पृथिवी आदिकों में वर्त्तमान बिजुलीरूप अग्नि का उत्तम प्रकार प्रयोग करते हैं, वे सब के सुख देनेवाले होते हैं ॥५॥

अन्वय: हे मनुष्या ! जनानामुभयासो विद्वांसोऽविद्वांसश्च क्षितयः पृथिव्यां रायस्त्वाञ्च वर्धन्ति त्वां सम्प्रयोजयन्ति त्वं तरणे त्राता चेत्यः पितेव मातेव मानुषाणां पालको भूः सदं व्याप्तस्तमित् सर्वे विजानन्तु ॥५॥

पुनर्मनुष्यैः कः प्रयोक्तव्य इत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वाम्) तम् (वर्धन्ति) वर्धयन्ति। अत्र व्यत्ययेन परस्मैपदम् (क्षितयः) निवासन्तो मनुष्याः (पृथिव्याम्) भूमौ (त्वाम्) तम् (रायः) धनानि (उभयासः) (जनानाम्) (त्वम्) सः। अत्र सर्वत्र व्यत्ययः। (त्राता) रक्षकः (तरणे) दुःखादुद्धरणे (चेत्यः) चितिषु भवः (भूः) (पिता) पितेव पालकः (माता) मातेव मान्यप्रदः (सदम्) सीदन्ति यस्मिंस्तत् (इत्) एव (मानुषाणाम्) मनुष्याणाम् ॥५॥

भावार्थभाषाः - ये पृथिव्यादिषु स्थितं विद्युदग्निं सम्प्रयुञ्जते ते सर्वेषां सुखप्रदा जायन्ते ॥५॥

भावार्थभाषाः - जे पृथ्वीमध्ये असलेल्या विद्युत अग्नीचा उत्तम प्रकारे उपयोग करतात ते सर्वांना सुखदायक ठरतात. ॥ ५ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

सपर्ये᳓ण्यः स᳓ प्रियो᳓ विक्षु᳓ अग्नि᳓र्
हो᳓ता मन्द्रो᳓ नि᳓ षसादा य᳓जीयान्
तं᳓ त्वा वयं᳓ द᳓म आ᳓ दीदिवां᳓सम्
उ᳓प ज्ञुबा᳓धो न᳓मसा सदेम

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

priyáḥ ← priyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

saparyéṇyaḥ ← saparyéṇya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vikṣú ← víś- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mandráḥ ← mandrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ní ← ní (invariable)

sasāda ← √sad- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

yájīyān ← yájīyaṁs- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

dáme ← dáma- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

dīdivā́ṁsam ← √dī- 1 (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

jñubā́dhaḥ ← jñubā́dh- (nominal stem)
{case:NOM, number:PL}

námasā ← námas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

sadema ← √sad- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

úpa ← úpa (invariable)

स॒प॒र्येण्यः॑ । सः । प्रि॒यः । वि॒क्षु । अ॒ग्निः । होता॑ । म॒न्द्रः । नि । सि॒सा॒द॒ । यजी॑यान् ।
तम् । त्वा॒ । व॒यम् । दमे॑ । आ । दी॒दि॒ऽवांस॑म् । उप॑ । ज्ञु॒ऽबाधः॑ । नम॑सा । स॒दे॒म॒ ॥

• saparyeṇyaḥ ← sapary
• [verb noun], nominative, singular
• “worship.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• priyo ← priyaḥ ← priya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• vikṣv ← vikṣu ← viś
• [noun], locative, plural
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• mandro ← mandraḥ ← mandra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “pleasant; eloquent; dulcet.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• ṣasādā ← sasāda ← sad
• [verb], singular, Perfect indicative
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• yajīyān ← yajīyas
• [noun], nominative, singular, masculine

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• vayaṃ ← vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• dama ← dame ← dama
• [noun], locative, singular, masculine
• “dwelling; home.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• dīdivāṃsam ← dīdī
• [verb noun], accusative, singular
• “shine; glitter.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• jñubādho ← jñubādhaḥ ← jñubādh
• [noun], nominative, plural, masculine

• namasā ← namas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “adoration; court; namas [word]; bow; salute.”

• sadema ← sad
• [verb], plural, Aorist optative
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

सः अग्निः सपर्येण्यः पूज्यः प्रियः कामानां पूरकः विक्षु प्रजासु होता होमनिष्पादकः मन्द्रः मदनीयः यजीयान् अतिशयेन इतरदेवानां यष्टा यजनायो वा । एवं महानुभावोऽग्निः नि षसाद निषण्णोऽभूत् । अथ प्रत्यक्षकृतः। तं त्वा तादृशं त्वां वयं यजमानाः दमे गृहे दीदिवांसं दीप्यमानं ज्ञुबाधः जानुनी बाधयन्तः अवनतजानवः प्रणताः सन्तः नमसा स्तोत्रेण उप आ सदेम आसादयेम । अथवा उपासीदेमेत्येवमाशास्ते ॥

English translation:

“Agni, who is adorable, affectionate, the offerer of oblations among men, the giver of delight, the celebrator of worship, has sat down (upon the altar); let us approach you, kindled in our dwellings, on bended knees, with praise.”

Dear Agni is to be served among the clans. As Hotar he has sat down, the gladdening superior sacrificer.
You, shining in our house, do we reverently approach, on bended knee, with homage.

Pāda b hótā … ní ṣasāda yájīyān closely echoes 2a ádhā hótā ny àsīdo yájīyān. The opening of pāda c (as well as 7a), táṃ tvā, also matches 2c, and dīdivā́ṃsam of c matches the same adj. in 3d.

Whatever the exact posture described by jñubā́dhaḥ (for detailed disc. see Scarlatta 343-45), the Engl. idiom “on bended knee” conveys the same sense of physical reverence.

Dear priest among mankind, adorable Agni hath seated him, joy-giver, skilled in worship.
Let us approach thee shining in thy dwelling, kneeling upon our knees, with adoration.

In Ehren soll man den bei den Clanen beliebten Agni halten. Der erfreuliche Opferpriester hat sich niedergelassen, der Opfertüchtigere. Dir, der im Hause leuchtet, wollen wir die Kniee beugend mit Verbeugung nahen.

Der flehenswerthe, liebe Agni setzte sich in die Häuser hold als bester Opfrer; Drum wollen wir um dich, der strahlt im Hause, die Knie beugend demuthsvoll uns setzen.

Он должен быть в чести, этот Агни, любимый племенами.
Веселый хотар уселся, жертвующий лучше (всякого другого).
Тебе, такому пылающему в доме, мы
Хотим служить, преклонив колени, поклонением.

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर मनुष्यों को किसकी सेवा करनी चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् ! जो (विक्षु) प्रजाओं में (सपर्य्येण्यः) सेवा करने योग्य और (प्रियः) कामना करने योग्य अर्थात् सुन्दर (होता) ग्रहण करने और (मन्द्रः) आनन्द देनेवाला (यजीयान्) अतिशय यज्ञकर्त्ता (अग्निः) अग्नि (नि) अत्यन्त (ससादा) स्थित होता है जिन आप से (सः) वह प्रयोग किया जाता है (तम्) उस (दमे) गृह में (दीदिवांसम्) प्रकाशमान (त्वा)आपको (ज्ञुबाधः) जंघाओं को बाधते हुए (वयम्) हम लोग (नमसा) सत्कार वा अन्न आदि से (उप, आ, सदेम) समीप होवें ॥६॥

भावार्थभाषाः - जो अग्नि आदि की विद्या को जानते हैं, वे सुख को प्राप्त होते हैं ॥६॥

अन्वय: हे विद्वन् ! यो विक्षु सपर्य्येण्यः प्रियो होता मन्द्रो यजीयानग्निर्निषसादा येन त्वया स प्रयुज्यते तं दमे दीदिवांसं त्वा ज्ञुबाधो वयं नमसोपाऽऽसदेम ॥६॥

पुनर्मनुष्यैः कः सेवनीय इत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सपर्य्येण्यः) सेवितुमर्हः (सः) (प्रियः) कमनीयः (विक्षु) प्रजासु (अग्निः) पावकः (होता) आदाता (मन्द्रः) आनन्दप्रदः (नि) नितराम् (ससादा) निषीदति। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (यजीयान्) अतिशयेन यष्टा (तम्) (त्वा) त्वाम् (वयम्) (दमे) गृहे (आ) (दीदिवांसम्) प्रकाशमानम् (उप) (ज्ञुबाधः) जानुनी बाधमानाः (नमसा) सत्कारेणान्नादिना वा (सदेम) सीदेम ॥६॥

भावार्थभाषाः - येऽग्न्यादिविद्यां जानन्ति ते सुखमाप्नुवन्ति ॥६॥

भावार्थभाषाः - जे अग्नी इत्यादीची विद्या जाणतात ते सुख प्राप्त करतात. ॥ ६ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तं᳓ त्वा वयं᳓ सुधि᳓यो न᳓व्यम् अग्ने
सुम्नाय᳓व ईमहे देवय᳓न्तः
तुवं᳓ वि᳓शो अनयो दी᳓दियानो
दिवो᳓ अग्ने बृहता᳓ रोचने᳓न

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

návyam ← návya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sudhyàḥ ← sudhī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

devayántaḥ ← √devay- (UNK_TYPE)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

īmahe ← √yā- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

sumnāyávaḥ ← sumnāyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

anayaḥ ← √nī- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

dī́dyānaḥ ← √dī- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

víśaḥ ← víś- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

br̥hatā́ ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

rocanéna ← rocaná- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

त्वम् । त्वा॒ । व॒यम् । सु॒ऽध्यः॑ । नव्य॑म् । अ॒ग्ने॒ । सु॒म्न॒ऽयवः॑ । ई॒म॒हे॒ । दे॒व॒ऽयन्तः॑ ।
त्वम् । विशः॑ । अ॒न॒यः॒ । दीद्या॑नः । दि॒वः । अ॒ग्ने॒ । बृ॒ह॒ता । रो॒च॒नेन॑ ॥

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• vayaṃ ← vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• sudhyo ← sudhyaḥ ← sudhī
• [noun], nominative, plural, masculine
• “expert; wise; intelligent.”

• navyam ← navya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “new; fresh.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• sumnāyava ← sumnāyavaḥ ← sumnāyu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “gracious.”

• īmahe ← ī ← √i
• [verb], plural, Present indikative
• “beg; solicit.”

• devayantaḥ ← devay
• [verb noun], nominative, plural
• “solicit.”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• viśo ← viśaḥ ← viś
• [noun], accusative, plural, feminine
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

• anayo ← anayaḥ ← nī
• [verb], singular, Imperfect
• “bring; lead; spend; decant; enter (a state); remove; take out; take away; enforce; marry; carry; fill into; bring; learn; go out; add.”

• dīdyāno ← dīdyānaḥ ← dīdī
• [verb noun], nominative, singular
• “shine; glitter.”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• bṛhatā ← bṛhat
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• rocanena ← rocana
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “light; celestial sphere.”

हे अग्ने तं तादृशं महानुभावं नव्यं स्तुत्यं त्वा त्वां सुध्यः शोभनबुद्धयः सुम्नायवः सुखमिच्छन्तः देवयन्तः देवं स्वामिच्छन्तः वयम् ईमहे याचामहे । स्तुम इत्यर्थः । हे अग्ने त्वं दीद्यानः दीप्यमानः सन् । केन । बृहता महता रोचनेन रोचमानेन तेजसा दीद्यानः विशः प्रजाः स्तोतॄनस्मान् दिवः स्वर्गम् अनयः अगमयः । रोचनेनादित्येन दिवमगमय इति वा संबन्धः । आदित्यमार्गेणेत्यर्थः ॥

English translation:

“Intelligent, hoping for happiness, and devout, we glorify you, adorable Agni; do you, shining with exceeding lustre, lead men to heaven.”

You do we of good insight implore when you are new, Agni, seeking your benevolence, seeking the gods—
you led the clans, while shining through the lofty luminous realm of heaven, o Agni. ᳓

Longing for bliss, pure-minded, God-devoted, Agni, we seek thee, such, meet to be lauded.
Thou, Agni, leddest forth our men to battle, refulgent with the heaven’s exalted splendour.

Aufs neue gehen wir für dich, Gutes im Sinne führend, um Gunst bittend, gottverlangend an, o Agni. Du führest die Clane leuchtend mit dem hohen Lichte des Himmels, Agni.

Drum kommen wir zu dir voll Andacht, Agni, dem neu erzeugten, fromm und gottergeben; Des Himmels Stämme führtest du, o Agni, mit hellem Glanze durch den grossen Lichtraum;

К тебе такому, о Агни, благочестивые, снова
Обращаемся, ища благожелательности, преданные богам.
Ты вел племена, пылая, о Агни,
Через высокое светлое пространство неба.

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर मनुष्यों को कैसे होकर क्या करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) अग्नि के सदृश वर्त्तमान विद्वन् ! जैसे (सुध्यः) उत्तम बुद्धियुक्त (सुम्नायवः) अपने सुख की इच्छा करनेवाले (देवयन्तः) कामना करते हुए (वयम्) हम लोग (तम्) उस (नव्यम्) नवीन पदार्थों में हुए अग्नि को (ईमहे) व्याप्त होवें, वैसे (त्वा) आपको प्राप्त होवें और हे (अग्ने) अग्नि के सदृश विद्या से प्रकाशित ! जैसे सूर्य्य (बृहता) बड़े (रोचनेन) प्रकाश से (दीद्यानः) प्रकाशित होता हुआ (दिवः) कामना करने के योग्य पदार्थों को (विशः) प्रजाओं को (अनयः) पहुँचाता है, वैसे (त्वम्) आप इनको प्राप्त कराइये ॥७॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है । जो विद्वान् जनों के सदृश अग्नि का अनुचरण करते हैं, वे कृतकार्य्य होते हैं ॥७॥

अन्वय: हे अग्ने विद्वन् ! यथा सुध्यः सुम्नायवो देवयन्तो वयं तं नव्यमग्निमीमहे तथा त्वा प्राप्नुयाम। हे अग्ने ! यथा सूर्यो बृहता रोचनेन दीद्यानो दिवो विशोऽनयस्तथा त्वमेतान्नय ॥७॥

पुनर्मनुष्यैः कीदृशैर्भूत्वा किं कर्त्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (तम्) (त्वा) त्वाम् (वयम्) (सुध्यः) शोभना धियो येषान्ते (नव्यम्) नवीनेषु पदार्थेषु भवम् (अग्ने) अग्निरिव वर्त्तमान विद्वन् (सुम्नायवः) आत्मनस्सुम्नं सुखमिच्छवः (ईमहे) व्याप्नुयाम (देवयन्तः) कामयमानाः (त्वम्) (विशः) प्रजाः (अनयः) नयसि (दीद्यानः) देदीप्यमानः (दिवः) कमनीयान् पदार्थान् (अग्ने) पावक इव विद्याप्रकाशित (बृहता) महता (रोचनेन) प्रकाशेन ॥७॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोमालङ्कारः। ये विद्वद्वदग्निमनुचरन्ति ते कृतकार्य्या जायन्ते ॥७॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे विद्वान लोकांप्रमाणे अग्नीचे साह्य घेतात ते कृतकृत्य होतात. ॥ ७ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

विशां᳓ कविं᳓ विश्प᳓तिं श᳓श्वतीनां
नितो᳓शनं वृषभं᳓ चर्षणीना᳓म्
प्रे᳓तीषणिम् इष᳓यन्तम् पवाकं᳓+
रा᳓जन्तम् अग्निं᳓ यजतं᳓ रयीणा᳓म्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
kavím ← kaví- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śáśvatīnām ← śáśvant- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

viśā́m ← víś- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

viśpátim ← viśpáti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

carṣaṇīnā́m ← carṣaṇí- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

nitóśanam ← nitóśana- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vr̥ṣabhám ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

iṣáyantam ← √iṣ- 1 (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

pāvakám ← pāvaká- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

prétīṣaṇim ← prétīṣaṇi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rā́jantam ← √rāj- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

rayīṇā́m ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

yajatám ← yajatá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

वि॒शाम् । क॒विम् । वि॒श्पति॑म् । शश्व॑तीनाम् । नि॒ऽतोश॑नम् । वृ॒ष॒भम् । च॒र्ष॒णी॒नाम् ।
प्रेति॑ऽइषणिम् । इ॒षय॑न्तम् । पा॒व॒कम् । राज॑न्तम् । अ॒ग्निम् । य॒ज॒तम् । र॒यी॒णाम् ॥

• viśāṃ ← viśām ← viś
• [noun], genitive, plural, feminine
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

• kaviṃ ← kavim ← kavi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• viśpatiṃ ← viśpatim ← viśpati
• [noun], accusative, singular, masculine
• “overlord; head.”

• śaśvatīnāṃ ← śaśvatīnām ← śaśvat
• [noun], genitive, plural, feminine
• “all(a).”

• nitośanaṃ ← nitośanam ← nitośana
• [noun], accusative, singular, masculine

• vṛṣabhaṃ ← vṛṣabham ← vṛṣabha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• carṣaṇīnām ← carṣaṇi
• [noun], genitive, plural, feminine
• “people.”

• pretīṣaṇim ← pretīṣaṇi
• [noun], accusative, singular, masculine

• iṣayantam ← iṣay ← √iṣ
• [verb noun], accusative, singular

• pāvakaṃ ← pāvakam ← pāvaka
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; Plumbago zeylanica; vahni.”

• rājantam ← rāj
• [verb noun], accusative, singular
• “govern; shine; glitter; direct.”

• agniṃ ← agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• yajataṃ ← yajatam ← yajata
• [noun], accusative, singular, masculine
• “holy; august; sacrificial.”

• rayīṇām ← rayi
• [noun], genitive, plural, masculine
• “wealth; property.”

शश्वतीनां नित्यानां विशाम् ऋत्विग्यजमानलक्षणानां विश्पतिं स्वामिनं कविं क्रान्तदर्शिनं नितोशनं शत्रूणां हिंसकं वृषभं कामानां वर्षकं चर्षणीनां स्तोतॄणां मनुष्याणां प्रेतीषणिं प्राप्तगमनम् इषयन्तम् अन्नं कुर्वन्तं पावकं शोधकं राजन्तं दीप्यमानं दीपयन्तं वा रयीणां लाभाय यजतं यष्टव्यम् अग्निं स्तुम इति शेषः ॥

English translation:

“(We glorify) the lord of men of ever-existing men; the wise, the destroyer (of foes) the showerer (of benefits) on mankind, the moving, the bestower of food, the purifier, the resplendent, Agni, who is worshipped for (the sake of) riches.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The lord of men: viśpatim viśām śaśvatīnām: the epithet is explained, nityānām ṛtvig yajamāna lakṣaṇānām, i.e., their regular and perpetual observance of religious instrumental tutes

(You do we implore), the sage poet, the clanlord of each and every clan, the lavishly overflowing bull of the settled domains,
impelling the forward progress (of the sacrifice), prospering, pure—Agni who deserves the sacrifice, who rules over riches.774 VI.2

Sage of mankind, all peoples’ Lord and Master, the Bull of men, the sender down of blessings,
Still pressing on, promoting, purifying, Agni the Holy One, the Lord of riches.

Den weisen Herrn aller Clane, den mit Gaben überschüttenden Bullen der Völker, der das Auftreten des Opferpriesters wünscht, den Opfer genießenden, lauteren, über Reichtümer gebietenden, opferwürdigen Agni.

Zum Menschenhort, dem Herrn der Menschenstämme, zum spendereichen Fürsten der Lebend’gen; Der vorwärts strebt, dem eilenden Entflammer, dem hehren Agni, der der Schätze waltet.

(Мы обращаемся) к поэту, к господину (всех) сменявших друг друга племен,
К изливающему (дары), быку народов,
Желающему продвижения вперед, освежающемуся (жертвой), очищающему,
К Агни, повелевающему богатствами, к достойному жертв!

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर मनुष्य किस को प्राप्त होवें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे हम लोग (शश्वतीनाम्) अनादिभूत (विशाम्) प्रजाओं के मध्य में (कविम्) तेजयुक्त दर्शन जिसका ऐसे (विश्पतिम्) प्रजा के पालनेवाले (नितोशनम्) पदार्थों के नाश करनेवाले (वृषभम्) बलिष्ठ और (चर्षणीनाम्) मनुष्यों और (रयीणाम्) धनों और (प्रेतीषणिम्) अच्छे प्रकार से प्राप्त हुओं को प्राप्त होनेवाले (इषयन्तम्) प्राप्त कराते हुए और (यजतम्) प्राप्त होने योग्य (राजन्तम्) प्रकाशित होते हुए (पावकम्) पवित्र करनेवाले (अग्निम्) अग्नि को उत्तम प्रकार कार्य्यों में युक्त करें, वैसे आप लोग भी संप्रयुक्त करो ॥८॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य अग्नि का शरीर के सदृश सेवन करते हैं, वे प्रजा के स्वामी होते हैं ॥८॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यथा वयं शश्वतीनां विशां मध्ये कविं विश्पतिं नितोशनं वृषभं चर्षणीनां रयीणां प्रेतीषणिमिषयन्तं यजतं राजन्तं पावकमग्निं सम्प्रयुञ्ज्महि तथा यूयमपि सम्प्रयुङ्ध्वम् ॥८॥

पुनर्मनुष्याः किं प्राप्नुयुरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (विशाम्) प्रजानाम् (कविम्) क्रान्तदर्शनम् (विश्पतिम्) प्रजापालकम् (शश्वतीनाम्) अनादिभूतानाम् (नितोशनम्) पदार्थानां हिंसकम् (वृषभम्) बलिष्ठम् (चर्षणीनाम्) मनुष्याणाम् (प्रेतीषणिम्) प्रकर्षेण प्राप्तानामेषितारम् (इषयन्तम्) प्रापयन्तम् (पावकम्) (राजन्तम्) (अग्निम्) (यजतम्) सङ्गन्तव्यम् (रयीणाम्) धनानाम् ॥८॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्या अग्निं शरीरवत्सेवन्ते ते प्रजापतयो जायन्ते ॥८॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे अग्नीचा शरीराप्रमाणे वापर करतात ती प्रजेचे स्वामी बनतात. ॥ ८ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

सो᳓ अग्न ईजे शशमे᳓ च म᳓र्तो
य᳓स् त आ᳓नट् समि᳓धा हव्य᳓दातिम्
य᳓ आ᳓हुतिम् प᳓रि वे᳓दा न᳓मोभिर्
वि᳓श्वे᳓त् स᳓ वामा᳓ दधते तुवो᳓तः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)

īje ← √yaj- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

mártaḥ ← márta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sáḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śaśamé ← √śamⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

ā́naṭ ← √naś- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

havyádātim ← havyádāti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

samídhā ← samídh- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́hutim ← ā́huti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

námobhiḥ ← námas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

pári ← pári (invariable)

véda ← √vid- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dadhate ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:MED}

ít ← ít (invariable)

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvótaḥ ← tvóta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vāmā́ ← vāmá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

víśvā ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

सः । अ॒ग्ने॒ । ई॒जे॒ । श॒श॒मे । च॒ । मर्तः॑ । यः । ते॒ । आन॑ट् । स॒म्ऽइधा॑ । ह॒व्यऽदा॑तिम् ।
यः । आऽहु॑तिम् । परि॑ । वे॒द॒ । नमः॑ऽभिः । विश्वा॑ । इत् । सः । वा॒मा । द॒ध॒ते॒ । त्वाऽऊ॑तः ॥

• so ← saḥ ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• agna ← agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• īje ← yaj
• [verb], singular, Perfect indicative
• “sacrifice; worship; worship.”

• śaśame ← śam
• [verb], singular, Perfect indicative
• “calm; go out; end; die; pacify; heal; labor; make peace; rest.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• marto ← martaḥ ← marta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “man.”

• yas ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• ta ← te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• ānaṭ ← naś
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “reach; achieve; enter (a state); reach.”

• samidhā ← samidh
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “firewood; kindling; fuel; fire.”

• havyadātim ← havya
• [noun], neuter
• “Havya; offering; havya [word].”

• havyadātim ← dātim ← dāti
• [noun], accusative, singular, feminine

• ya ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• āhutim ← āhuti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “āhuti; offering.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• vedā ← veda ← vid
• [verb], singular, Perfect indicative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• namobhir ← namobhiḥ ← namas
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “adoration; court; namas [word]; bow; salute.”

• viśvet ← viśvā ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvet ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vāmā ← vāma
• [noun], accusative, plural, neuter
• “agreeable; vāma [word]; beautiful.”

• dadhate ← dhā
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• tvotaḥ ← tvota
• [noun], nominative, singular, masculine

हे अग्ने त्वां सः मर्तः स यजमानः ईजे यजते । शशमे च स्तौति । ’ शशमानः ’ (नि. ३. १४. २२ ) इति स्तुतिकर्मसु पाठादिदमपि स्तुतिकर्म । यः यजमानः ते तव समिधा सह हव्यदातिं हविषां दानम् आनट् करोति । किंच यः यजमानः नमोभिः स्तुतिभिः आहुतिम् आज्यादिलक्षणां परि वेद परितो वेत्ति । ददातीत्यर्थः । सः यजमानः त्वोतः त्वया रक्षितः सन् विश्वेत् सर्वाणि वामा वननीयानि धनानि दधते धारयति ॥

English translation:

“The man, Agni, who worships you, who praises you, who offers oblations to you with kindled fuel, who presents burnt-offerings to you with prostrations, he verily, protected by you, obtains all desired wealth.”

O Agni, that mortal has sacrificed and ritually labored who after kindling you has achieved your oblation-giving,
who knows his way around the offering with its acts of homage. Just he will acquire all things of value, when aided by you.

There are a few small questions in this vs. In b both Geldner and Renou take instr.

samídhā as referring to the concrete material kindling stick, as often – while I think it refers to abstractly to the moment of kindling (as also, in my view, in VI.2.5 and quite possibly VI.5.5). The abstract sense is allowed by Scarlatta (52-53), and the fact that the dat. to the same stem, samídhe, can be used as an infinitive (see, inter alia, Keydana 186 n. 160) supports this interpr. It has to be admitted, though, that the same instr. in the following vs. (10b) does refer to the physical object.

In c my “knows his way around” is a literal calque of pári védā into an English idiom (cf. almost identical passage I.31.5). (A more chaste rendering would have been “thoroughly knows.”) In both passages we might have expected univerbation of the preverb and verb with loss of accent on pári in the rel. cl.; I have no explanation for why this did not happen, save for the possibility that pári does not function as a conventional preverb but as an adverb or postposition and also given the fact that such univerbation is not generally obligatory.

Geldner and Renou take c with d rather than ab; this is certainly possible and there are no implications either way.

Agni, the mortal who hath toiled and worshipped, brought thee oblations with his kindled fuel,
And well knows sacrifice with adoration, gains every joy with thee to guard and help him.

Der Sterbliche, o Agni, hat geopfert und den Dienst versehen, der mit Brennholz deinen Opferanteil ausgerichtet hat. Wer die Opferung unter Verbeugungen gründlich versteht, der empfängt mit deiner Hilfe alles Gute.

Der Mensch, o Agni, hat gewirkt, geopfert, der dir mit Brennholz Opfergabe weihte; Wer recht versteht den Opferguss in Ehrfurcht, empfängt durch dich die schönsten Güter alle.

Тот смертный, о Агни, принес жертву (и) потрудился (на обряде),
Кто преуспел в устройстве твоего жертвенного дара с помощью дров (для костра).
Кто знает основательно жертвенное возлияние с поклонениями,
Тот, поддержанный тобой, получает все желанные вещи.

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर वह अग्नि कैसा है, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) अग्नि के सदृश वर्त्तमान विद्वन् ! (ते) आप का (यः) जो (मर्त्तः) मनुष्य (समिधा) समिध् से (हव्यदातिम्) हवन करने योग्य वस्तुओं के देनेवाले को (आनट्) व्याप्त होता है, उसको जाननेवाला (सः) वह मैं उसको (ईजे) उत्तम प्रकार प्राप्त होता और (शशमे) प्रशंसा करता हूँ (च) और (यः) जो (आहुतिम्) आहुति को अर्थात् जो चारों ओर होमी जाती उस सामग्री को (परि) सब प्रकार से (वेदा) जानता है (सः) वह (त्वोतः) आप से रक्षित हुआ (नमोभिः) अन्न आदिकों वा सत्कारों से (विश्वा) सम्पूर्ण (वामा) प्रशंसा करने योग्य कर्म्मों को (इत्) ही (दधते) धारण करता है ॥९॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो प्रशंसित कार्य्यों का करनेवाला अग्नि है, उसको विशेष कर जानिये ॥९॥

अन्वय: हे अग्ने विद्वन् ! ते यो मर्त्तः समिधा हव्यदातिमानट् तद्वेत्ता सोऽहं तमीजे शशमे च। य आहुतिं परि वेदा स त्वोतो नमोभिर्विश्वा वामेद्दधते ॥९॥

पुनः सोऽग्निः कीदृश इत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) (अग्ने) पावकवद्वर्त्तमान विद्वन् (ईजे) सङ्गच्छ (शशमे) प्रशंसामि। शशमान इति अर्चतिकर्म्मा (निघं०३.१४) (च) (मर्त्तः) मनुष्य (यः) (ते) तव (आनट्) व्याप्नोति (समिधा) (हव्यदातिम्) यो हव्यानि ददाति तम् (यः) (आहुतिम्) या समन्ताद्धूयते ताम् (परि) सर्वतः (वेदा) जानाति। अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (नमोभिः) अन्नादिभिः (सत्कारैर्वा) (विश्वा) सर्वाणि (इत्) एव (सः) (वामा) प्रशस्यानि कर्म्माणि (दधते) (त्वोतः) त्वया रक्षितः ॥९॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यः प्रशंसितकार्य्यकरोऽग्निरस्ति तं विजानीत ॥९॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! प्रशंसित कार्य करणाऱ्या अग्नीला विशेषत्वाने जाणा. ॥ ९ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अस्मा᳓ उ ते म᳓हि महे᳓ विधेम
न᳓मोभिर् अग्ने समि᳓धोत᳓ हव्यइः᳓
वे᳓दी सूनो सहसो गीर्भि᳓र् उक्थइ᳓र्
आ᳓ ते भद्रा᳓यां सुमतउ᳓ यतेम

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
asmaí ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

mahé ← máh- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

máhi ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

u ← u (invariable)

vidhema ← √vidh- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

havyaíḥ ← havyá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

námobhiḥ ← námas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

samídhā ← samídh- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

utá ← utá (invariable)

gīrbhíḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

sahasaḥ ← sáhas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

sūno ← sūnú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ukthaíḥ ← ukthá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

védī ← védi- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

bhadrā́yām ← bhadrá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

sumataú ← sumatí- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yatema ← √yat- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

अ॒स्मै । ऊं॒ इति॑ । ते॒ । महि॑ । म॒हे । वि॒धे॒म॒ । नमः॑ऽभिः । अ॒ग्ने॒ । स॒म्ऽइधा । उ॒त । ह॒व्यैः ।
वेदी॑ । सू॒नो॒ इति॑ । स॒ह॒सः॒ । गीः॒ऽभिः । उ॒क्थैः । आ । ते॒ । भ॒द्राया॑म् । सु॒ऽम॒तौ । य॒ते॒म॒ ॥

• asmā ← asmai ← idam
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• mahi
• [noun], accusative, singular, neuter
• “great; firm.”

• mahe ← mah
• [noun], dative, singular, masculine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• vidhema ← vidh
• [verb], plural, Present optative
• “worship; offer.”

• namobhir ← namobhiḥ ← namas
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “adoration; court; namas [word]; bow; salute.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• samidhota ← samidhā ← samidh
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “firewood; kindling; fuel; fire.”

• samidhota ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• havyaiḥ ← havya
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “Havya; offering; havya [word].”

• vedī ← vedi
• [noun], locative, singular, feminine
• “Vedi; pedestal.”

• sūno ← sūnu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “son; offspring.”

• sahaso ← sahasaḥ ← sahas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “force; strength; might; sahas [word]; conquest.”

• gīrbhir ← gīrbhiḥ ← gir
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• ukthair ← ukthaiḥ ← uktha
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “hymn; praise; uktha [word]; encomium.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• bhadrāyāṃ ← bhadrāyām ← bhadra
• [noun], locative, singular, feminine
• “auspicious; lovely; good; happy; bhadra [word]; lucky; fine-looking; beautiful.”

• sumatau ← sumati
• [noun], locative, singular, feminine
• “benevolence; favor; Sumati.”

• yatema ← yat
• [verb], plural, Present optative
• “strive; endeavor; join; equal; rival.”

हे अग्ने महे महते अस्मै ते तुभ्यं महि महत् अत्यधिकं विधेम परिचरेम। कैरित्युच्यते । नमोभिः नमस्कारैः समिधा वा उत अपि च हव्यैः हविर्भिः । हे सहसः सूनो वेदी वेद्यां गीर्भिः स्तोत्रैः उक्थैः शस्त्रैश्च विधेमेति संबन्धः । किंच ते तव भद्रायां स्तुत्यायां सुमतौ शोभनानुग्रहबुद्धौ आ यतेम आगच्छेम । भवमेत्यर्थः ॥

English translation:

“To you, mighty Agni, we offer exceeding adoration with prostrations, with fuel, with oblations; (we glorify you) on the altar, son of strength, with hymns and with prayers; may we be successful in our efforts (to gain) you auspicious favour.”

To you right here, the great one, great honor would we do, with acts of homage, o Agni, with kindling wood, and with oblations,
with the altar, o son of strength, with hymns, with solemn words. May we take our place in your auspicious benevolence.

The doubling of the 2nd sg. enclitic te by init. asmaí, the here-and-now demonstrative, is somewhat unusual, though in the same general vein as táṃ tvā (2c, 6c, 7a).

Geldner and Renou (see also Klein I.329, Oberlies II.133) take védī as a loc., but in this passage, embedded in a long series of instrumentals, there seems no reason not to interpr. it as the instr. it appears to be. See AiG III.155, where Wack identifies it as an instr. here. The very similar passage VI.13.4 yás te sūno sahaso gīrbhír ukthaíḥ … vedyā́naṭ (that is, probably to be emended to *védyā́naṭ and analyzed *védyā …), supports the instr. interpr. – which is argued for for both passages by Bloomfield (Rig-Veda Repetitions ad VI.1.10) and Oldenberg (Noten ad VI.13.4).

Renou (see also Klein I.52, 71) take bhāsā́, śrávobhiś ca as a conjoined NP, with Renou putting immediately following śravasyàḥ into a separate syntagm (Klein doesn’t treat anything but the two nouns). Although ca does generally conjoin nominals, both the pāda break between the instrumentals and the etymological figure śrávobhiḥ … śravasyàḥ suggest that the two instr. belong with different parts of the clause.

Mightily let us worship thee the Mighty, with reverence, Agni! fuel and oblations,
With songs, O Son of Strength, with hymns, with altar: so may we strive for thine auspicious favour.

Dir, dem Großen, wollen wir darum eine große Huldigung bringen unter Verbeugung, o Agni, mit Brennholz und mit Opferspenden auf dem Altar, o Sohn der Kraft, mit Lobreden und Lobgedichten. Wir möchten in deiner glückbringenden Gunst eine Zuflucht finden.

Drum wollen wir den hohen hoch dich ehren mit Brennholz, Agni, mit Gebet und Opfer; Mit Liedern, Sprüchen, Sohn der Kraft, am Altar lass fest in deiner lieben Huld uns wurzeln.

И тебя, такого великого, мы хотим величественно почитать
Поклонениями, о Агни, дровами (для костра), а также жертвами
На алтаре, о сын силы, песнями, гимнами!
Пусть займем мы подобающее место в твоей милости, приносящей счастье!

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

जो पदार्थविद्याप्राप्ति के लिये प्रयत्न करते हैं, वे भाग्यशाली होते हैं, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सहसः) बलवान् के (सूनो) पुत्र (अग्ने) विद्वज्जन ! जैसे (समिधा) ईंधन आदि के सदृश विद्या और (नमोभिः) अन्न आदिकों से संपूर्ण स्त्रियों को जो धारण करते हैं और जो आहुति को देखकर जानता है और जो (वेदी) जानते हैं सुखों को जिसमें वह होती है, उसका (गीर्भिः) वाणियों और (उक्थैः) कीर्त्तन करने योग्य वचनों से और (हव्यैः) भोजन करने योग्य पदार्थों से (अस्मै) इस (महे) बड़े (ते) आपके लिये (महि) बहुत (आ) सब प्रकार से (विधेम) सत्कार करें, उन वाणियों के सहित आप लोग (उ) भी (उत) और हम भी (ते) आपकी (भद्रायाम्) कल्याणकारिणी (सुमतौ) उत्तम बुद्धि में (यतेम) प्रयत्न करें ॥१०॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! आप लोग इस प्राणियों के समुदाय के लिये सामग्री से यज्ञ करें ॥१०॥

अन्वय: हे सहसः सूनोऽग्ने ! यथा समिधा नमोभिर्विश्वा वामा ये दधते य आहुतिं दृष्ट्वा परिवेद। या वेदी भवति तां गीर्भिरुक्थैर्हव्यैरस्मै महे ते मह्याविधेम ताभिर्वाग्भिस्सहिता यूयमु उत वयं च ते भद्रायां सुमतौ यतेम ॥१०॥

ये पदार्थविद्याप्राप्तये प्रयतन्ते ते भाग्यशालिनो जायन्त इत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्मै) (उ) (ते) तुभ्यम् (महि) महत् (महे) महते (विधेम) सत्कुर्य्याम (नमोभिः) अन्नादिभिः (अग्ने) विद्वन् (समिधा) इन्धनादिनेव विद्यया (उत) अपि (हव्यैः) अत्तुमर्हैः (वेदी) विदन्ति सुखानि यस्यां सा (सूनो) अपत्य (सहसः) बलवतः (गीर्भिः) वाग्भिः (उक्थैः) कीर्त्तनीयैर्वचनैः (आ) (ते) तव (भद्रायाम्) (सुमतौ) उत्तमायां प्रज्ञायाम् (यतेम) प्रयत्नं कुर्य्याम ॥१०॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! युष्माभिरस्मै प्राणिसमुदायाय सामग्र्या यज्ञो विधेयः ॥१०॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! तुम्ही सर्व प्राण्यांसाठी सामग्रीद्वारे यज्ञ करा. ॥ १० ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ᳓ य᳓स् तत᳓न्थ रो᳓दसी वि᳓ भासा᳓
श्र᳓वोभिश् च श्रवसि᳓यस् त᳓रुत्रः
बृह᳓द्भिर् वा᳓जै स्थ᳓विरेभिर् अस्मे᳓
रेव᳓द्भिर् अग्ने वितरं᳓ वि᳓ भाहि

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

bhāsā́ ← bhā́s- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

ródasī ← ródasī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

tatántha ← √tan- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

ví ← ví (invariable)

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)

śravasyàḥ ← śravasyà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śrávobhiḥ ← śrávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

tárutraḥ ← tárutra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

br̥hádbhiḥ ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

sthávirebhiḥ ← sthávira- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

vā́jaiḥ ← vā́ja- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

bhāhi ← √bhā- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

revádbhiḥ ← revánt- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ví ← ví (invariable)

vitarám ← vitarám (invariable)

आ । यः । त॒तन्थ॑ । रोद॑सी॒ इति॑ । वि । भा॒सा । श्रवः॑ऽभिः । च॒ । श्र॒व॒स्यः॑ । तरु॑त्रः ।
बृ॒हत्ऽभिः॑ । वाजैः॑ । स्थवि॑रेभिः । अ॒स्मे इति॑ । रे॒वत्ऽभिः॑ । अ॒ग्ने॒ । वि॒ऽत॒रम् । वि । भा॒हि॒ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• yas ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• tatantha ← tan
• [verb], singular, Perfect indicative
• “expand; perform; cause; increase; write; spread; produce; spread; speak; propagate.”

• rodasī ← rodas
• [noun], accusative, dual, neuter
• “heaven and earth; Earth.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• bhāsā ← bhās
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “beam; radiance; bhās [word]; fire.”

• śravobhiś ← śravobhiḥ ← śravas
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “fame; glory; ear.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• śravasyas ← śravasyaḥ ← śravasya
• [noun], nominative, singular, masculine

• tarutraḥ ← tarutra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “triumphant; conquering(a); superior.”

• bṛhadbhir ← bṛhadbhiḥ ← bṛhat
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• vājai ← vājaiḥ ← vāja
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• sthavirebhir ← sthavirebhiḥ ← sthavira
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “old; strong; hardy; firm; firm.”

• asme ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• revadbhir ← revadbhiḥ ← revat
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “abundant; rich; affluent; brilliant; brilliant.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• vitaraṃ ← vitaram
• [adverb]

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• bhāhi ← bhā
• [verb], singular, Present imperative
• “look; shine; show; look like; glitter; reflect.”

हे अग्ने यः त्वं रोदसी द्यावापृथिव्यौ भासा दीप्त्या वि आ ततन्थ व्यतनोः। किंच तरुत्रः तारकस्त्वं श्रवोभिः स्तुतिभिः श्रवस्यः च भवसि हे तादृश अग्ने बृहद्भिः महद्भिः वाजैः अन्नैः स्थविरेभिः स्थविरैः स्थूलैः रेवद्भिः रयिमद्भिः अस्मे अस्मदर्थं वितरं विशिष्टतरं वि भाहि विशेषेण दीप्यस्व ॥

English translation:

“Do you, Agni, who have spread heaven and earth with light, who are the preserver (of man), and (who are) to be glorified with praises, shine brightly upon us with abundant food, and with substantial riches.”

You who stretch through the two world-halves with your light and who through (words of) fame deserve to be famed as surpassing,
with lofty substantial prizes for us, with rich ones, Agni, radiate out more widely.

Thou who hast covered heaven and earth with splendour and with thy glories, glorious and triumphant.
Continue thou to shine on us, O Agni, with strength abundant, rich, and long enduring.

Der du mit deinem Lichte beide Welten durchzogen hast, und mit deinem Ruhme als rühmlicher Retter, erstrahle du uns weithin mit hohen, dauerhaften, reichen Gewinnen, o Agni!

Der Erd’ und Himmel überstrahlt mit Lichtschein, mit Herrlichkeit, der herrliche Erretter, O strahle weit hinaus mit grossem Labsal, mit reichem uns und dauerhaftem, Agni.

Кто пронизал два мира (своим) светом
И славой как достойный славы спаситель, –
Свети нам, о Агни, далеко своими высокими
Наградами, прочными, богатыми!

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर मनुष्य किस को प्राप्त होवें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) विद्वन् ! (यः) जो अग्नि (भासा) प्रकाश से और (श्रवोभिः) श्रवण आदि वा अन्न आदि से (च) भी (श्रवस्यः) सुनने के योग्य और (तरुत्रः) दुःख से पार करनेवाला (बृहद्भिः) बड़े और (स्थविरेभिः) स्थूल अर्थात् भारी (वाजैः) संग्रामों के सहित वर्त्तमान (रेवद्भिः) बहुत धनों से युक्त जनों के साथ (रोदसी) द्यावापृथिवी को (वि, आ, ततन्थ) विशेष कर सब प्रकार विस्तार करता है तथा (अस्मे) हम लोगों के लिये उस (वितरम्) वितर अर्थात् विविध प्रकार से तरते हैं जिससे उसको (वि, भाहि) उत्तम प्रकार प्रकाशित कीजिये ॥११॥

भावार्थभाषाः - जो विद्वान् जन उत्तम विद्या से अग्नि के प्रभाव को जानें तो विस्मय को प्राप्त होकर चकित होवें ॥११॥

अन्वय: हे अग्ने विद्वन् ! योऽग्निर्भासा श्रवोभिश्च श्रवस्यस्तरुत्रो बृहद्भिः स्थविरेभिर्वाजै रेवद्भिः सह रोदसी व्या ततन्थाऽस्मे तं वितरं वि भाहि ॥११॥

पुनर्मनुष्याः किं प्राप्नुयुरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) (यः) (ततन्थ) विस्तृणोति (रोदसी) द्यावापृथिव्यौ (वि) (भासा) दीप्त्या (श्रवोभिः) श्रवणाद्यैरन्नादिभिर्वा (च) (श्रवस्यः) श्रोतुमर्हः (तरुत्रः) दुःखात्तारकः (बृहद्भिः) महद्भिः (वाजैः) सङ्ग्रामैः सह वर्त्तमानैः (स्थविरेभिः) स्थूलैः (अस्मै) (रेवद्भिः) बहुधनयुक्तैः (अग्ने) विद्वन् (वितरम्) विविधतया तरन्ति येन तम् (वि) (भाहि) ॥११॥

भावार्थभाषाः - यदि विद्वांसः सुविद्ययाऽग्नेः प्रभावं विजानीयुस्तर्हि विस्मयं प्राप्य चकिता जायेरन् ॥११॥

भावार्थभाषाः - जे विद्वान लोक उत्तम विद्येद्वारे अग्नीचा प्रभाव जाणतात ते विस्मयचकित होतात. ॥ ११ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

नृव᳓द् वसो स᳓दम् इ᳓द् धेहि अस्मे᳓
भू᳓रि तोका᳓य त᳓नयाय पश्वः᳓
पूर्वी᳓र् इ᳓षो बृहती᳓र् आरे᳓अघा
अस्मे᳓ भद्रा᳓ सौश्रवसा᳓नि सन्तु

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; 11 = 4+7, ending HLX
genre M

Morph
asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

dhehi ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ít ← ít (invariable)

nr̥vát ← nr̥vánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sádam ← sádam (invariable)

vaso ← vásu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

bhū́ri ← bhū́ri- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

paśváḥ ← paśú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

tánayāya ← tánaya- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

tokā́ya ← toká- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

āréaghāḥ ← āréagha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

br̥hatī́ḥ ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

íṣaḥ ← íṣ- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

pūrvī́ḥ ← purú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

bhadrā́ ← bhadrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

santu ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sauśravasā́ni ← sauśravasá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

नृ॒ऽवत् । व॒सो॒ इति॑ । सद॑म् । इत् । धे॒हि॒ । अ॒स्मे इति॑ । भूरि॑ । तो॒काय॑ । तन॑याय । प॒श्वः ।
पू॒र्वीः । इषः॑ । बृ॒ह॒तीः । आ॒रेऽअ॑घाः । अ॒स्मे इति॑ । भ॒द्रा । सौ॒श्र॒व॒सानि॑ । स॒न्तु॒ ॥

• nṛvad ← nṛvat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “rich in men.”

• vaso ← vasu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “good; good; benign; vasu [word].”

• sadam
• [adverb]
• “always.”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• dhehy ← dhehi ← dhā
• [verb], singular, Present imperative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• asme ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• bhūri
• [noun], accusative, singular, neuter
• “much; many; much(a); abundant; rich; mighty; distinguished.”

• tokāya ← toka
• [noun], dative, singular, neuter
• “offspring.”

• tanayāya ← tanaya
• [noun], dative, singular, neuter
• “biological.”

• paśvaḥ ← paśu
• [noun], genitive, singular, masculine
• “domestic animal; sacrificial animal; animal; cattle; Paśu; stupid; Paśu; herd; goat.”

• pūrvīr ← pūrvīḥ ← puru
• [noun], accusative, plural, feminine
• “many; much(a); very.”

• iṣo ← iṣaḥ ← iṣ
• [noun], accusative, plural, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• bṛhatīr ← bṛhatīḥ ← bṛhatī
• [noun], accusative, plural, feminine
• “Indian sunplant; Bṛhatī; bṛhatī; eggplant; Solanum xanthocarpum Schrad. et Wendl.; bṛhatī [word]; bṛhatī.”

• āreaghā ← āreaghāḥ ← āreagha
• [noun], accusative, plural, feminine

• asme ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• bhadrā ← bhadra
• [noun], nominative, plural, neuter
• “auspicious; lovely; good; happy; bhadra [word]; lucky; fine-looking; beautiful.”

• sauśravasāni ← sauśravasa
• [noun], nominative, plural, neuter

• santu ← as
• [verb], plural, Present imperative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

हे वसो वासक धनवन् वाग्ने नृवत् मनुष्यैरुपेतं धनं सदमित् सर्वदा अस्मे अस्मासु धेहि स्थापय । किंच भूरि प्रभूतान् पश्वः पशूंश्च धेहि। किमर्थम्। तोकाय अस्मत्पुत्राय तनयाय तत्पुत्राय । किंच पूर्वीः पूरयित्र्यः कामानां बह्वयो वा बृहतीः महत्यः आरेअघाः । आरे दूरेऽघानि यासु ताः । तादृश्यः इषः उक्तलक्षणान्यन्नानि भद्रा भद्राणि सौश्रवसानि सुश्रवस्त्यानि अस्मे अस्मासु सन्तु भवन्तु ॥

पुरूण्यग्ने’ इति त्रयोदशी उखासंभरणीयेष्टौ अग्नेः क्षत्रवतोऽनुवाक्या । सूत्रितं च— पुरूण्यग्ने पुरुधा त्वाया स चित्र चित्रं चितयन्तमस्मे’ (आश्व. श्रौ. ४. १ ) इति ॥

English translation:

“Possessor of wealth, bestow upon us at all times opulence conjoined with dependants, and (grant) abundance of cattle to our sons and grandsons; may therefore be to us abundant food, satisfying our wishes, and free from blame; and may there be auspicious and reputable (means of subsistence).”

O good one, manfully establish for us forever and for our progeny and posterity abundance of livestock.
Let there be for us many lofty refreshments that keep evil at a distance and auspicious things bringing good fame.

I take nṛvát as an adverb, since this neut. is almost always so used. Geldner and Renou instead take it as a full adj. ‘consisting of men, accompanied by men’ modifying a gapped noun (Besitz, la richesse) and implicitly parallel to bhū́ri … paśváḥ “abundance of livestock.” I am not convinced, and curiously the passage Geldner cites in his n. 10a as support for the interpr. contains a nṛvát that must be adverbial. Still, I do have to admit that a few such expressions do exist outside of the neut. sg.: I.92.7 nrváta ̥ ḥ … vā́jān, IX.93.5 rayím … nrvántam ̥ .

Vouchsafe us ever, as man needs, O Vasu, abundant wealth of kine for son and offspring.
Food noble, plenteous, far from sin and evil, he with us, and fair fame to make us happy.

Verleih uns, du Guter, immerdar Besitz von Mannen, viel Vieh für den leiblichen Samen, viele große Speisegenüsse, die das Übel fern halten. Guter Ruf soll uns zuteil werden!

O guter, gib uns stets an Helden Fülle, und viel des Viehs für Kinder und für Enkel Und viele grosse und gesunde Tränke; uns seien schöne rühmenswerthe Güter.

Наделяй нас, о Васу, всегда (богатством,) состоящим из мужей,
Обильным скотом для детей (и) потомков,
Многими мощными жертвенными усладами, отталкивающими прочь грехи!
Да будут у нас звучания славы, приносящие счастье!

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर विद्वज्जन क्या करें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वसो) वसनेवाले विद्वज्जन ! आप (अस्मे) हम लोगों में (तोकाय) कन्या और (तनयाय) पुत्र के लिये (पश्वः) पशु गौ आदि को तथा (सदम्) वर्त्तमान होते हैं जिसमें उस गृह और (बृहतीः) बड़ी (पूर्वीः) प्राचीन (आरेअघाः) दूर पाप जिनके उन (इषः) अन्न आदि सामग्रियों को (भूरि) बहुत (धेहि) धारण करिये जिससे (अस्मे) हम लोगों के लिये (इत्) ही (नृवत्) मनुष्यों के सदृश (भद्रा) कल्याणकारक (सौश्रवसानि) उत्तम प्रकार संस्कार से युक्त अन्न में हुए पदार्थ (सन्तु) हों ॥१२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। वे ही विद्वान् हैं, जो मातापिताओं के समान सांसारिक जनों के लिये हितकारक वस्तुओं को देते हैं ॥१२॥

अन्वय: हे वसो विद्वन् ! त्वमस्मे तोकाय तनयाय पश्वस्सदं बृहतीः पूर्वीरारेऽघा इषश्च भूरि धेहि। यतोऽस्मे इन्नृवद्भद्रा सौश्रवसानि सन्तु ॥१२॥

पुनर्विद्वद्भिः किं कर्त्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (नृवत्) मनुष्यवत् (वसो) यो वसति तत्सम्बुद्धौ (सदम्) सीदन्ति यस्मिंस्तत् (इत्) एव (धेहि) (अस्मे) अस्मासु (भूरि) (तोकाय) (तनयाय) (पश्वः) पशून् गवादीन् (पूर्वीः) प्राचीनाः (इषः) अन्नादिसामग्री (बृहतीः) महतीः (आरेअघाः) आरे दूरेऽघानि पापानि यासान्ताः (अस्मे) अस्मभ्यम् (भद्रा) भद्राणि कल्याणकराणि (सौश्रवसानि) सुश्रवसि संस्कृतेऽन्ने भवानि (सन्तु) ॥१२॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। त एव विद्वांसो ये मातापितृवज्जगज्जनेभ्यो हितानि वस्तूनि ददति ॥१२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जे माता-पिता यांच्याप्रमाणे जगातील लोकांसाठी हितकारक पदार्थ देतात तेच विद्वान असतात. ॥ १२ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

पुरू᳓णि अग्ने पुरुधा᳓ तुवाया᳓
व᳓सूनि राजन् वसु᳓ता ते अश्याम्
पुरू᳓णि हि᳓ त्वे᳓ पुरुवार स᳓न्ति
अ᳓ग्ने व᳓सु विधते᳓ रा᳓जनि त्वे᳓

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

purudhā́ ← purudhā́ (invariable)

purū́ṇi ← purú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

tvāyā́ ← tvám (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:SG}

aśyām ← √naś- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

rājan ← rā́jan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vásūni ← vásu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

vasútā ← vasútā- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

hí ← hí (invariable)

purū́ṇi ← purú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

puruvāra ← puruvā́ra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sánti ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

tvé ← tvám (pronoun)
{case:LOC, number:SG}

ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

rā́jani ← rā́jan- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

tvé ← tvám (pronoun)
{case:LOC, number:SG}

vásu ← vásu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

vidhaté ← √vidh- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:ACT}

पु॒रूणि॑ । अ॒ग्ने॒ । पु॒रु॒धा । त्वा॒ऽया । वसू॑नि । रा॒ज॒न् । व॒सुता॑ । ते॒ । अ॒श्या॒म् ।
पु॒रूणि॑ । हि । त्वे इति॑ । पु॒रु॒ऽवा॒र॒ । सन्ति॑ । अग्ने॑ । वसु॑ । वि॒ध॒ते । राज॑नि । त्वे इति॑ ॥

• purūṇy ← purūṇi ← puru
• [noun], accusative, plural, neuter
• “many; much(a); very.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• purudhā
• [adverb]
• “multiply.”

• tvāyā
• [adverb]

• vasūni ← vasu
• [noun], accusative, plural, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• rājan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• vasutā ← vasu
• [noun]
• “good; good; benign; vasu [word].”

• vasutā ← tā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “state; Lakshmi.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• aśyām ← aś
• [verb], singular, Aorist optative
• “get; reach; enter (a state).”

• purūṇi ← puru
• [noun], nominative, plural, neuter
• “many; much(a); very.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• tve ← tvad
• [noun], locative, singular
• “you.”

• puruvāra ← puru
• [noun]
• “many; much(a); very.”

• puruvāra ← vāra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “treasure; choice.”

• santy ← santi ← as
• [verb], plural, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• vasu
• [noun], nominative, singular, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• vidhate ← vidh
• [verb noun], dative, singular
• “worship; offer.”

• rājani ← rājan
• [noun], locative, singular, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• tve ← tvad
• [noun], locative, singular
• “you.”

हे अग्ने राजन् ते तव पुरूणि बहूनि पुरुधा गवश्विादिरूपेण बहुप्रकाराणि वसूनि धनानि वसुता वसुतायै वसुमत्त्वाय अश्यां व्याप्नुयां भुञ्जीय वा । अत्र भरतस्वामी वसुतात इत्येकपदं सप्तम्यन्तं चकार भट्टभास्करमिश्रोऽप्येकपदं संबुद्धयन्तं चकार । हे पुरुवार बहुभिर्वरणीय अग्ने राजनि राजमाने त्वे त्वयि पुरूणि बहूनि वसु वसूनि त्वे त्वां विधते परिचरते मह्यं दातव्यानि सन्ति ॥ ॥ ३६ ॥

English translation:

“Royal Agni, may I obtain from you your many and various treasures whereby to be enriched; for, Agni, who are the desired of multitudes, infinite are the riches (aggregated) in you, fit, monarch, for your worshipper.”

Many goods many-fold in their goodness might I attain of you through seeking you, o King Agni.
For many are the goods in you, o Agni of many favors, for the one who does (you) honor, since you are king. ᳓

May I obtain much wealth in many places by love of thee and through thy grace, King Agni;
For in thee Bounteous One, in thee the Sovran, Agni, are many boons for him who serves thee.

Viel Gutes, o Agni, möchte ich vielfach um dich bemüht, o König, durch deine Güte erlangen, denn viele Güter sind bei dir, vielbegehrter Agni, bei dir, dem König, für deinen Verehrer.

Lass viele Güter reichlich mich erlangen, durch deine Huld und Güte, König Agni; Denn vieles Gut, o Schätzereicher, hast du für den Verehrer, Agni, du ein König.

О Агни, в (моей) любви к тебе пусть достигну я
Многих благ многими способами, благодаря твоей благостности, о царь!
Ведь многие блага заключены в тебе,
О Агни, обладающий многими желанными вещами, в тебе, царе, – для почитающего (тебя)!

• अग्निः
• भरद्वाजो बार्हस्पत्यः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

अब ईश्वर के तुल्य प्रजापालन विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) विद्वन् ! (राजन्) विद्या और विनय से प्रकाशमान (ते) आपके समीप जो (वसुता) द्रव्यों का होना उसमें वर्त्तमान (पुरूणि) बहुत और (पुरुधा) बहुत प्रकारों से धारण किये हुए (वसूनि) द्रव्यों को (त्वाया) आपके साथ मैं (अश्याम्) प्राप्त होऊँ और हे (पुरुवार) बहुतों से स्वीकार करने योग्य (अग्ने) विद्या और विनय से प्रकाशमान (हि) निश्चय से (त्वे) आप में (पुरूणि) बहुत द्रव्य (सन्ति) हैं (राजनि) राजा (त्वे) आपके होने पर (वसु) द्रव्य का (विधते) विधान करनेवाले के लिये कल्याण होता है, वह आप हमारे राजा हूजिये ॥१३॥

भावार्थभाषाः - वे ही राजा उत्तम हैं जो परमेश्वर के सदृश पक्षपात का त्याग करके पुत्र के सदृश प्रजाओं का पालन करते हैं और वे ही प्रजाजन श्रेष्ठ होते हैं जो राजा और ईश्वर के भक्त हैं ॥१३॥ इस सूक्त में अग्नि, विद्वान् और ईश्वर के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की इससे पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ इस अध्याय में मित्रावरुण, अश्वि, सूर्य, वायु और अग्नि आदि के गुणवर्णन करने से इस अध्याय में कहे हुए अर्थ की इससे पूर्व अध्याय के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह श्रीमत्परहंसपरिव्राजकाचार्य श्रीमद्विरजानन्द सरस्वती स्वामी जी के शिष्य श्रीमद्दयानन्द सरस्वती स्वामिविरचित संस्कृतार्य्यभाषाविभूषित ऋग्वेदभाष्य में चतुर्थ अष्टक में चतुर्थ अध्याय, छत्तीसवाँ वर्ग और छठे मण्डल में प्रथम सूक्त भी समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे अग्ने राजन् ! ते या वसुता तत्रस्थानि पुरूणि पुरुधा वसूनि त्वाया सहाऽहमश्याम्। हे पुरुवाराग्ने ! हि त्वे पुरूणि वसूनि सन्ति राजनि त्वे सति विधते कल्याणं जायते स त्वमस्माकं राजा भव ॥१३॥

अथेश्वरवत्प्रजापालनविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (पुरूणि) बहूनि (अग्ने) विद्वन् (पुरुधा) बहुभिः प्रकारैर्धारितानि (त्वाया) त्वया सह (वसूनि) द्रव्याणि (राजन्) विद्याविनयाभ्यां प्रकाशमान (वसुता) वसूनां द्रव्याणां भावः (ते) तव (अश्याम्) प्राप्नुयाम् (पुरूणि) बहूनि (हि) खलु (त्वे) त्वयि (पुरुवार) बहुभिर्वरणीय (सन्ति) (अग्ने) विद्याविनयाभ्यां प्रकाशमान (वसु) द्रव्यम् (विधते) विधानं कुर्वते (राजनि) (त्वे) त्वयि ॥१३॥

भावार्थभाषाः - त एव राजान उत्तमाः सन्ति ये परमेश्वरवत्पक्षपातं विहाय पुत्रवत्प्रजाः पालयन्ति ता एव प्रजाः श्रेष्ठाः सन्ति या राजेश्वरभक्ता वर्त्तन्त इति ॥१३॥ अत्राग्निविद्वदीश्वरगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ अस्मिन्नध्याये मित्रावरुणाश्विसवितृमरुदग्न्यादिगुणवर्णनादेतदध्यायोक्तार्थस्य पूर्वाध्यायार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति श्रीमत्परमहंसपरिव्राजकाचार्य्याणां श्रीमद्विरजानन्दसरस्वतीस्वामिनां शिष्येण श्रीमद्दयानन्दसरस्वतीस्वामिना विरचिते संस्कृताऽऽर्य्याभाषाविभूषित ऋग्वेदभाष्ये चतुर्थाष्टके चतुर्थोऽध्यायः षट्त्रिंशो वर्गश्च षष्ठे मण्डले प्रथमं सूक्तं च समाप्तम् ॥

भावार्थभाषाः - जे परमेश्वराप्रमाणे भेदभाव न करता पुत्राप्रमाणे प्रजेचे पालन करतात तेच राजे उत्तम असतात. जे राजा व ईश्वराचे भक्त असतात तेच प्रजाजन श्रेष्ठ असतात. ॥ १३ ॥