०८४

• देवता - पृथिवी
• ऋषिः - भौमोत्रिः
• छन्दः - अनुष्टुप्

ब᳓ळ् इत्था᳓ प᳓र्वतानां᳐
खिद्र᳓म् बिभर्षि पृथिवि
प्र᳓ या᳓ भू᳓मिम् प्रवत्वति
मह्ना᳓ जिनो᳓षि महिनि

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
báṭ ← báṭ (invariable)

itthā́ ← itthā́ (invariable)

párvatānām ← párvata- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

bibharṣi ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

khidrám ← khidrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

pr̥thivi ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

bhū́mim ← bhū́mi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

prá ← prá (invariable)

pravatvati ← pravátvant- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

yā́ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

jinóṣi ← √ji- 2 ~ jinv- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

mahini ← mahín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

mahnā́ ← mahimán- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

बट् । इ॒त्था । पर्व॑तानाम् । खि॒द्रम् । बि॒भ॒र्षि॒ । पृ॒थि॒वि॒ ।
प्र । या । भूमि॑म् । प्र॒व॒त्व॒ति॒ । म॒ह्ना । जि॒नोषि॑ । म॒हि॒नि॒ ॥

• baﾱ ← baṭ
• [adverb]

• itthā
• [adverb]
• “thus; here.”

• parvatānāṃ ← parvatānām ← parvata
• [noun], genitive, plural, masculine
• “mountain; Parvata; parvata [word]; Parvata; Parvata; rock; height.”

• khidram ← khidra
• [noun], accusative, singular, neuter

• bibharṣi ← bhṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• pṛthivi ← pṛthivī
• [noun], vocative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• yā ← yad
• [noun], nominative, singular, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• bhūmim ← bhūmi
• [noun], accusative, singular, feminine
• “floor; earth; Earth; real property; region; pṛthivī; location; Earth; place; bhūja; floor; pit; bhūmi [word]; one; hole; shop; distance; country; space; land; territory; topographic point.”

• pravatvati ← pravatvat
• [noun], vocative, singular, feminine
• “cragged.”

• mahnā ← mahan
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “greatness.”

• jinoṣi ← jinv
• [verb], singular, Present indikative
• “enliven; animate.”

• mahini ← mahin
• [noun], vocative, singular, feminine
• “mighty; great.”

द्विरूपा पृथिवी चैषा प्रत्यक्षा देवतापि च । मध्यस्थाना देवतोक्ता सात्र संबोध्य वर्ण्यते ॥ हे पृथिवि प्रथनवति मध्यस्थानदेवते । त्वम् इत्था इत्थम् अमुत्र अन्तरिक्षे वा बट् सत्यं पर्वतानां मेघानां वा खिद्रं खेदनं भेदनं बिभर्षि धारयसि । हे महिनि महति हे प्रवत्वति प्रकर्षवति प्रवणोदकवति वा या त्वं भूमिं प्रत्यक्षां पृथिवीं मह्ना महत्त्वेन महतोदकेन वा प्र जिनोषि प्रकर्षेण प्रीणयसि ॥

English translation:

“Verily you sustain here, Pṛthivi, the fracture of the mountains; mighty and most excellent, you are she who delight the earth by your greatness.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Pṛthivi: antarikṣam or firmament; parvatānām khidram bibharṣi = you sustain the fracture, or opening of the clouds; mahnā jinoṣi bhūmim = you delight the earth with great or abundant rain

Yes indeed! (It is) just so: you bear the pressure of the mountains, o Earth,
as you bring the ground to life with your greatness, o gently sloping great one.

The exclamation with which the hymn opens, báḍ, has a very un-Indo-Aryan shape, with a plain b and an unmotivated retroflex ḍ. This ḍ becomes ḷ before words beginning with a vowel, showing the standard Ṛgvedic intervocalic change – which, interestingly, operates across word boundary here and in the 7 other passages in which báḍ is followed by a vowel; in VIII.101.11 it becomes ṇ before a nasal, in VIII.101.12 a ṭ before s. In 4 of its occurrences, incl. this one, it is immediately followed by itthā́; the combined sense of the two particles escapes me. The nonSanskritic phonology of báḍ suggests that there is a colloquial flavor to the word, but it is hard to capture exactly what that is – esp. as the rest of the vs. doesn’t show markedly low register features.

Note the phonetic figures párvatānām# … pṛthivi# (ab), #prá … pravatvati# (c), and #mahnā́… mahini# (d), all positioned at pāda boundaries and all involving a fem. voc. as the 2nd word. The first two pairs of course also play off each other.

This first verse presents an unsurprising picture of the earth, weighed down by mountains whose slopes define her and providing support for the life that flourishes upon her. This vs. serves as scene-setter and contrast to vs. 2.

THOU, of a truth,O Prthivi, bearest the tool that rends the hills:
Thou rich in torrents, who with might quickenest earth, O Mighty One.

Thou bearest truly, Pṛthivī, The burden of the mountains’ weight; With might, O thou of many streams, Thou quickenest, potent one, the soil.

Wahrlich, so ist´s: Du trägst den Druck der Berge, o Erde, die du den Boden erquickest, du Flußreiche, durch deine Macht, du Mächtige.

Ja du, o Erde, trägst fürwahr der hohen Berge schwere Wucht; Die holde du, an Höhen reich, das Land erquickst mit deiner Huld.

В самом деле так: ты несешь
Тяжесть гор, о Земля,
(Ты,) что оживляешь почву,
(Своим) могуществом, о отлогая, о могучая.

• पृथिवी
• अत्रिः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

अब तीन ऋचावाले चौरासीवें सूक्त का प्रारम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में मनुष्यों को क्या करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (प्रवत्वति) अत्यन्त नीचे स्थान से युक्त (महिनि) आदर करने योग्य (पृथिवि) भूमि के सदृश वर्त्तमान ! (या) जो तुम (पर्वतानाम्) मेघों के (मह्ना) महत्त्व से (भूमिम्) भूमि को धारण करती (इत्था) इस प्रकार से (बट्) सत्य को जिस कारण (बिभर्षि) धारण करती हो तथा (खिद्रम्) दीनता को (प्र, जिनोषि) विशेष करके नष्ट करती हो, इससे सत्कार करने योग्य हो ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है । जैसे भूमि पर पर्वत स्थिर होकर वर्त्तमान हैं, वैसे जिनके हृदय में धर्म आदि श्रेष्ठ व्यवहार हैं, वे आदर करने योग्य होते हैं ॥१॥

अन्वय: हे प्रवत्वति महिनि पृथिवीव वर्त्तमाने ! या त्वं पर्वतानां मह्ना भूमिं धरसीत्था बट् सत्यं यतो बिभर्षि खिद्रं प्र जिनोषि तस्मात् सत्कर्त्तव्याऽसि ॥१॥

अथ मनुष्यैः किं कर्त्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (बट्) सत्यम्। बडिति सत्यनामसु पठितम्। (निघं०३.१) (इत्था) अनेन प्रकारेण (पर्वतानाम्) मेघानाम् (खिद्रम्) दैन्यम् (बिभर्षि) (पृथिवी) भूमिवद्वर्त्तमाने (प्र) (या) (भूमिम्) (प्रवत्वति) प्रवणदेशयुक्ते (मह्ना) महत्त्वेन (जिनोषि) (महिनि) पूज्ये ॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः । यथा भूमौ शैलाः स्थिरा वर्त्तन्ते तथा येषां हृदि धर्म्मादयः सद्व्यवहारा वर्त्तन्ते ते पूज्या जायन्ते ॥१॥

या सूक्तात मेघ, विद्वान व स्त्रीच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्वसूक्तार्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे भूमीवर पर्वत स्थिर असतात तसे ज्यांच्या हृदयात धर्म इत्यादी श्रेष्ठ व्यवहार असतात. ते आदरणीय असतात. ॥ १ ॥

• देवता - पृथिवी
• ऋषिः - भौमोत्रिः
• छन्दः - अनुष्टुप्

स्तो᳓मासस् त्वा विचारिणि
प्र᳓ति ष्टोभन्ति अक्तु᳓भिः
प्र᳓ या᳓ वा᳓जं न᳓ हे᳓षन्तम्
पेरु᳓म् अ᳓स्यसि अर्जुनि

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
stómāsaḥ ← stóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

vicāriṇi ← vicārin- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

aktúbhiḥ ← aktú- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

práti ← práti (invariable)

stobhanti ← √stubh- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

héṣantam ← √heṣ- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)

prá ← prá (invariable)

vā́jam ← vā́ja- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yā́ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

arjuni ← árjuna- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

ásyasi ← √as- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

perúm ← perú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

स्तोमा॑सः । त्वा॒ । वि॒ऽचा॒रि॒णि॒ । प्रति॑ । स्तो॒भ॒न्ति॒ । अ॒क्तुऽभिः॑ ।
प्र । या । वाज॑म् । न । हेष॑न्तम् । पे॒रुम् । अस्य॑सि । अ॒र्जु॒नि॒ ॥

• stomāsas ← stomāsaḥ ← stoma
• [noun], nominative, plural, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• vicāriṇi ← vicārin
• [noun], vocative, singular, feminine
• “mutable.”

• prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

• ṣṭobhanty ← stobhanti ← stubh
• [verb], plural, Present indikative

• aktubhiḥ ← aktu
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “night; dark; beam.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• yā ← yad
• [noun], nominative, singular, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vājaṃ ← vājam ← vāja
• [noun], accusative, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• heṣantam ← heṣ
• [verb noun], accusative, singular
• “neigh.”

• perum ← peru
• [noun], accusative, singular, masculine

• asyasy ← asyasi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “shoot; remove.”

• arjuni ← arjunī
• [noun], vocative, singular, feminine
• “cow; Arjunī.”

हे विचारिणि विविधं चरणशीले पृथिवि देवि त्वा त्वां स्तोमासः स्तोतारः अक्तुभिः गमनशीलैः स्तोत्रैः प्रति ष्टोभन्ति अभिष्टुवन्ति। किंच या त्वं हेषन्तं शब्दयन्तं वाजं न अश्वमिव उद्वृत्तं पेरुं पूरकं मेघं प्र अस्यसि प्रक्षिपसि हे अर्जुनि शुभ्रवर्णे गमनशीले वा ॥

English translation:

“Wanderer in various ways your worshippers hymn you with (sacred) songs; you who, bright-hued, tosses the swollen (cloud) like a neighing horse.”

Praises sound in response to you, oscillating lady, through the nights, as you fling the swelling moisture forward like a (horse) neighing for a prize, silvery one—

vicāriṇi is generally taken as ‘far-wandering’ vel sim. (e.g., Geldner ‘du Wandelbare’), but cf. X.173.2, where the mountain to which the newly installed king is compared is ávicācaliḥ ‘unwavering’; remember also that earth is said to ‘bob up and down’ (nánnamīti) during the thunderstorm in the preceding hymn (V.83.5).

This is the riddle vs.: the puzzle involves positing a number of qualities of the earth that don’t appear to be characteristic of her – quite unlike the first vs. – and implicitly asking under what circumstances these unlikely attributes would be true of the earth. who is not explicitly named. In this vs. she is addressed as a ‘wobbler’ (vicāriṇi), she is associated with nights (aktúbhiḥ), she is said to “fling moisure forward” (perúm ásyasi), and she is silvery (arjuni). Neither the unsteady actions nor the silver color and association with night are earth-like.

As Thieme already suggested (Gedichte, 58), the nights can represent the darkness of monsoon clouds and her wobbling results from the thunderstorm. She is also ‘silvery’ with rain, which she ‘flings’ in the forms of streams and rivulets down her slopes, the slopes mentioned in verse 1.

To thee, O wanderer at will, ring out the lauds with beams of day,
Who drivest, like a neighing steed, the swelling cloud, O bright of hue.

With flowers of speech our songs of praise Resound to thee, far-spreading one, Who sendest forth the swelling cloud, O bright one, like propelling speed;

Von dir hallen allnächtlich die Lobgesänge wider, du Wandelbare, die du den Erguß des Himmels fortschleuderst wie der Hengst die treibende Brunst, du Silberglänzende.

Dich preisen, o durchwanderte, Loblieder in der Tage Glanz, Die, schimmernde, den Regen du entsendest wie ein wiehernd, Ross.

Восхваления, о подвижная,
Вторят тебе сквозь ночи,
(Тебе,) которая отбрасывает излияние (неба),
Словно (кобылица) ржущего коня, о светлая.

• पृथिवी
• अत्रिः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर स्त्री कैसी हो, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अर्जुनि) उषा के समान वर्त्तमान (विचारिणि) विचार करनेवाली स्त्री ! (या) जो तू (वाजम्) वेग के (न) समान (हेषन्तम्) शब्द करते हुए (पेरुम्) पूर्ण करनेवाले को (प्र, अस्यसि) फेंकती है उस (त्वा) तेरी (स्तोमासः) स्तुति करनेवाले जन (अक्तुभिः) रात्रियों से (प्रति, स्तोभन्ति) सब प्रकार स्तुति करते हैं ॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमा और वाचकलुप्तोपमालङ्कार हैं। जैसे विद्वान् जन स्तुति करने योग्य जनों की स्तुति करते हैं, वैसे ही विद्यायुक्त स्त्री प्रशंसा करने योग्य की प्रशंसा करती है ॥२॥

अन्वय: हे अर्जुनि विचारिणि ! या त्वं वाजं न हेषन्तं पेरुं प्राऽस्यसि तां त्वा स्तोमासोऽक्तुभिः प्रति ष्टोभन्ति ॥२॥

पुनः स्त्री कीदृशी भवेदित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (स्तोमासः) स्तुतिकर्त्तारः (त्वा) त्वाम् (विचारिणि) विचारितुं शीलं यस्यास्तत्सम्बुद्धौ (प्रति) (स्तोभन्ति) स्तुवन्ति (अक्तुभिः) रात्रिभिः (प्र) (या) (वाजम्) वेगम् (न) इव (हेषन्तम्) शब्दं कुर्वन्तम् (पेरुम्) पूरकम् (अस्यसि) प्रक्षिपसि (अर्जुनि) उषर्वद्वर्त्तमाने ॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमावाचकलुप्तोपमालङ्कारौ । यथा विद्वांसः स्तुत्यान् स्तुवन्ति तथैव विदुषी स्त्री प्रशंसनीयं प्रशंसति ॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमा व वाचकलुप्तोपमालंकार आहेत. जसे विद्वान लोक स्तुती करण्यायोग्य लोकांची स्तुती करतात. तसेच विदुषी स्त्री प्रशंसा करण्यायोग्याची प्रशंसा करते. ॥ २ ॥

• देवता - पृथिवी
• ऋषिः - भौमोत्रिः
• छन्दः - अनुष्टुप्

दॄळ्हा᳓+ चिद् या᳓ व᳓नस्प᳓तीन्
क्ष्मया᳓ द᳓र्धर्षि ओ᳓जसा
य᳓त् ते अभ्र᳓स्य विद्यु᳓तो
दिवो᳓ व᳓र्षन्ति वृष्ट᳓यः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
cit ← cit (invariable)

dr̥ḷhā́ ← √dr̥h- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, non-finite:PPP}

vánaspátīn ← vánaspáti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

yā́ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

dárdharṣi ← √dhr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

kṣmayā́ ← kṣám- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

ójasā ← ójas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

abhrásya ← abhrá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vidyútaḥ ← vidyút- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

várṣanti ← √vr̥ṣ- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vr̥ṣṭáyaḥ ← vr̥ṣṭí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

दृ॒ळ्हा । चि॒त् । या । वन॒स्पती॑न् । क्ष्म॒या । दर्ध॑र्षि । ओज॑सा ।
यत् । ते॒ । अ॒भ्रस्य॑ । वि॒ऽद्युतः॑ । दि॒वः । वर्ष॑न्ति । वृ॒ष्टयः॑ ॥

• dṛﾱhā ← dṛḍha
• [noun], nominative, singular, feminine
• “hard; intense; firm; fixed; resolute; mesomorphic; grim; dṛḍha [word]; rainproof; sturdy; shut; firm; insoluble; strong; tough; tight.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• yā ← yad
• [noun], nominative, singular, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vanaspatīn ← vanaspati
• [noun], accusative, plural, masculine
• “tree; banyan; vanaspati [word]; vanaspativarga; vaṭādi.”

• kṣmayā ← kṣmā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “Earth; Earth; land.”

• dardharṣy ← dardharṣi ← dhardhṛ ← √dhṛ
• [verb], singular, Present indikative

• ojasā ← ojas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “strength; power; ojas; ojas [word]; potency; might.”

• yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• abhrasya ← abhra
• [noun], genitive, singular, neuter
• “abhra; cloud; sky; abhra [word]; cumulonimbus; mica; air; cloudiness.”

• vidyuto ← vidyutaḥ ← vidyut
• [noun], nominative, plural, feminine
• “lightning; Vidyut; thunderbolt.”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• varṣanti ← vṛṣ
• [verb], plural, Present indikative
• “shower; rain; effuse; shower; drench.”

• vṛṣṭayaḥ ← vṛṣṭi
• [noun], nominative, plural, feminine
• “rain; shower; rainy season.”

हे पृथिवि या त्वं दृळ्हा चित् ॥ ‘ सुपा सुलुक्’ इति तृतीयाया आकारः ॥ दृढया क्ष्मया भूम्या सह वनस्पतीन् वृक्षान् ओजसा बलेन दधर्षि धारयसि । अथवा दृढेति विधेयविशेषणम् । वनस्पतीन् दृढान् कृत्वा धारयसि इत्यर्थः । यत् यस्याः ते तव संबन्धिनः वृष्टयः वर्षका मेघाः विद्युतः विद्योतमानात् अभ्रस्य ॥ पञ्चम्यर्थे षष्ठी । अभ्रात् अपां हर्तुः दिवः अन्तरिक्षात् आदित्याद्वा वर्षन्ति । अथवा यत् यस्यास्ते तवाभ्रस्य मेघस्य वृष्टय उदकसंघाता विद्युतो विद्योतमानाया दिवः सकाशात् वर्षन्ति पतन्ति ॥ ॥ २९ ॥

English translation:

“You who, with solid earth, sustain by your strength the forest lords, when the showers of your cloud fall from the shining sky.”

You who, steadfast yourself, keep fast the trees all across the earth by your strength,
when the lightning bolts of the dark cloud and the rains from heaven rain for you.

The first half of this verse restores to us the familiar steady, sturdy Earth of vs. 1, while the second half identifies the special circumstances that held in vs. 2.

Because it is made up of two subordinate clauses, it must be attached to the previous verse and the 2nd person referent must be the same. This verse, with its straightforward diction and balanced construction, provides the answer to those dullards in the audience who failed to solve the implicit challenge of vs. 2.

The standard tr. all supply a verb for vidyútaḥ – e.g., Witzel Gotō “wenn … die Blitze (blitzen) …” – but I don’t see why the lightning bolts can’t ‘rain’ – in particularly violent thunderstorms lightning flashes can seem to come as thick and fast as raindrops.

Note that ‘earth’ is reunited with her usual formulaic companion ‘heaven’ in the final pāda of the hymn. It should be kept in mind that this is the only hymn dedicated only to Earth in the RV, instead of to Heaven and Earth.

[V.85 JPB]

Who graspest with thy might on earth. e’en the strong sovrans of the wood,
When from the lightning of thy cloud the rain-floods of the heaven descend.

Who, steadfast, holdest with thy might, The forest-trees upon the ground, When, from the lightning of thy cloud, The rain-floods of the sky pour down.

Die du selbst fest die Bäume mit Stärke im Boden festhältst, wenn deiner Wolken Blitze blitzen, und die Regengüsse des Himmels regnen.

Die, starke, du die Bäume auch mit Kraft in deinem Schoosse hältst, Wenn deiner Wolke hellem Blitz des Himmels Regenguss entströmt.

Сама крепкая, ты (та,) что силой
Удерживает на земле большие деревья,
Когда для тебя (сверкают) молнии из тучи,
(И) потоки дождя изливаются с неба.

• पृथिवी
• अत्रिः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे स्त्रि ! (या) जो (दृळ्हा) दृढ़ तुम (क्ष्मया) पृथिवी से (वनस्पतीन्) वृक्षादिकों को (दर्धर्षि) अत्यन्त धारण करती हो और (यत्) जो (चित्) निश्चित (ते) आप के (अभ्रस्य) घन की (दिवः) अन्तरिक्ष में हुई (विद्युतः) बिजुली और (वृष्टयः) वर्षायें (वर्षन्ति) वर्षती हैं, उनको तुम (ओजसा) बल से धारण करो ॥३॥

भावार्थभाषाः - जो स्त्री पृथिवी के सदृश क्षमा से युक्त और पुत्र-पौत्रादि से युक्त होती है, वह वृष्टि के सदृश सुखों को वर्षानेवाली होती है ॥३॥ इस सूक्त में मेघ विद्वान् और स्त्री के गुण वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की इस से पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह चौरासीवाँ सूक्त और उनतीसवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे स्त्रि ! या दृळ्हा त्वं क्ष्मया वनस्पतीन् दर्धर्षि यद्याश्चित्तेऽभ्रस्य दिवो विद्युतो वृष्टयो वर्षन्ति तास्त्वमोजसा धर ॥३॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (दृळ्हा) (चित्) (या) (वनस्पतीन्) (क्ष्मया) पृथिव्या (दर्धर्षि) भृशं दधासि (ओजसा) (यत्) या (ते) तव (अभ्रस्य) घनस्य (विद्युतः) (दिवः) दिव्याः (वर्षन्ति) (वृष्टयः) ॥३॥

भावार्थभाषाः - या स्त्री पृथिवीवत् क्षमान्विता पुत्रपौत्रादियुक्ता भवति सा वृष्टिवत्सुखवर्षिका भवतीति ॥३॥ अत्र मेघविद्वत्स्त्रीगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति चतुरशीतितमं सूक्तमेकोनत्रिंशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - जी स्त्री पृथ्वीप्रमाणे क्षमाशील व पुत्रपौत्र इत्यादींनी युक्त असते ती वृष्टीप्रमाणे सुखाचा वर्षाव करणारी असते. ॥ ३ ॥