०८१

• देवता - सविता
• ऋषिः - श्यावाश्व आत्रेयः
• छन्दः - जगती

युञ्ज᳓ते म᳓न उत᳓ युञ्जते धि᳓यो
वि᳓प्रा वि᳓प्रस्य बृहतो᳓ विपश्चि᳓तः
वि᳓ हो᳓त्रा दधे वयुनावि᳓द् ए᳓क इ᳓न्
मही᳓ देव᳓स्य सवितुः᳓ प᳓रिष्टुतिः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dhíyaḥ ← dhī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

mánaḥ ← mánas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

utá ← utá (invariable)

yuñjate ← √yuj- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

yuñjáte ← √yuj- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

br̥hatáḥ ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:GEN, number:SG}

vipaścítaḥ ← vipaścít- (nominal stem)
{case:GEN, number:SG}

víprāḥ ← vípra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

víprasya ← vípra- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

dadhe ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ékaḥ ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hótrāḥ ← hótrā- 2 (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

ít ← ít (invariable)

vayunāvít ← vayunāvíd- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ví ← ví (invariable)

devásya ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

mahī́ ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

páriṣṭutiḥ ← páriṣṭuti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

savitúḥ ← savitár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

यु॒ञ्जते॑ । मनः॑ । उ॒त । यु॒ञ्ज॒ते॒ । धियः॑ । विप्राः॑ । विप्र॑स्य । बृ॒ह॒तः । वि॒पः॒ऽचितः॑ ।
वि । होत्राः॑ । द॒धे॒ । व॒यु॒न॒ऽवित् । एकः॑ । इत् । म॒ही । दे॒वस्य॑ । स॒वि॒तुः । परि॑ऽस्तुतिः ॥

यु॒ञ्जते॑ । मनः॑ । उ॒त । यु॒ञ्ज॒ते॒ । धियः॑ । विप्राः॑ । विप्र॑स्य । बृ॒ह॒तः । वि॒प॒श्चितः॑ ॥ वीति॑ । होत्राः॑ । द॒धे॒ । व॒यु॒ना॒विदिति॑ वयुन-वित् । एकः॑ । इत् । म॒ही । दे॒वस्य॑ । स॒वि॒तुः । परि॑ष्टुति॒रिति॒ परि॑-स्तु॒तिः॒ ॥

• yuñjate ← yuj
• [verb], plural, Present indikative
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

• mana ← manaḥ ← manas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• yuñjate ← yuj
• [verb], plural, Present indikative
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

• dhiyo ← dhiyaḥ ← dhī
• [noun], accusative, plural, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• viprā ← viprāḥ ← vipra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “eloquent; stimulated; divine.”

• viprasya ← vipra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “eloquent; stimulated; divine.”

• bṛhato ← bṛhataḥ ← bṛhat
• [noun], genitive, singular, masculine
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• vipaścitaḥ ← vipaścit
• [noun], nominative, plural, masculine
• “wise; expert.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• hotrā ← hotra
• [noun], accusative, plural, neuter
• “yajña; sacrifice.”

• dadhe ← dhā
• [verb], singular, Perfect indicative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• vayunāvid ← vayunā
• [noun], feminine

• vayunāvid ← vid
• [noun], nominative, singular, masculine
• “conversant(p); aware(p); enlightened; understanding.”

• eka ← ekaḥ ← eka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

• in ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• mahī ← mah
• [noun], nominative, singular, feminine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• devasya ← deva
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• savituḥ ← savitṛ
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• pariṣṭutiḥ ← pariṣṭuti
• [noun], nominative, singular, feminine

विप्राः मेधाविन ऋत्विग्यजमानाः मनः स्वीयं सर्वेषु कर्मसु युञ्जते योजयन्ति । सवित्रनुग्रहाय संकल्पं कुर्वन्तीत्यर्थः । उत अपि च धियः कर्माण्यपि युञ्जते प्राप्नुवन्ति । कस्यानुज्ञयेत्युच्यते । विप्रस्य मेधाविनः बृहतः महतः विपश्चितः स्तुत्यस्य ज्ञानवतो वा सवितुः अनुज्ञयेति ।’ सविता वै प्रसवानामीशे’ (ऐ. ब्रा. ७. १६ ) इति हि श्रुतिः । स एव सविता होत्राः सप्तहोत्रकाणामुचिताः क्रियाः वयुनावित् । वयुनमिति प्रज्ञानाम । तत्तदनुष्ठानविषयप्रज्ञावेत्ता एक इत् एक एव वि दधे करोति । पृथक्पृथगवधारयति । किंच तस्य सवितुः देवस्य परिष्टुतिः स्तुतिः मही महती अतिप्रभूता । स्तुत्यगोचरेत्यर्थः ॥

युञ्जते मनः विषयेभ्यः प्रत्याहृत्येष्टे विषये स्थापयन्ति ।
उत अपि च, धियश् च युञ्जते यागादिलक्षणानि कर्माणि कुर्वते ।
यद्वा - धियः प्रज्ञाः धर्मार्थकाममोक्ष-विषयाः युञ्जते भावयन्ति ।
यद्वा - धिय इतीन्द्रियाण्य् उच्यन्ते, तानि युञ्जते इष्टे विषये प्रवर्तयन्ति, अनिष्टेभ्यश् च निवर्तयन्ति ।

विप्राः मेधाविनः । विप्रस्य मेधाविनः बृहतः यजमानस्य सम्बन्धिनो विपश्चितः पण्डिता ऋत्विजः । ‘बृहन्-महतोर् उपसङ्ख्यानम्’ इति विभक्तेर् उदात्तत्वम् । एवम् एतत् कुर्वाणा बृहतो विपश्चितो भवन्ति ।

एक इत् एक एव वयुनावित् वयुनानां ज्ञानोपायानां वेदिता । ‘अन्येषामपि दृश्यते’ इति दीर्घत्वम् । वयुनाविद् एक एव होत्राः स्तुतिलक्षणा वाचो विदधे विदधाति - विविधम् उत्पादयति । छान्दसो लिट् ।
यद् वा - होत्राः ऋत्विग्विशेषान् होमस्य कर्तॄन् मैत्रावरुणदीन् विदधाति विभज्य स्थापयति । युञ्जते मनश् च, धियश् च युञ्जानाः ।

एतत् तु कर्तुं न सर्वे शक्नुवन्ति - एक एव वयुनाविद् एवं-विधं कर्तुं शक्नोतीति कारणमाह - मही महती महनीया खलु देवस्य सवितुः परिष्टुतिः परितस् सर्वतः रूपकर्म-बान्धवाध्य्-अवसायेन कर्तुं न शक्यते; तस्माद् एक एव वयुनावित् होत्रा विधातुं शक्नोति । तस्मान् महान् अयं देव इति सवितुः प्रशंसा । तस्मै सवित्रे इदं स्वाहुतम् अस्त्व् इति ।

अन्य आह – मेधाविनो यजमानस्य सम्बन्धिनो विपश्चितो विप्रा युञ्जते । एक एव वयुनावित् होत्रा विदधाति । सा खलु सर्वा देवस्य सवितुः महती परिष्टुतिः सर्वतः प्रस्तुतिः प्रेरणेति यावत् । तस्मात् तद्-अनुज्ञाता वयम् इदं कर्मारभामहे इति भावः । ‘तादौ च’ इति परेः प्रकृति-स्वरत्वम् ॥

English translation:

“The wise apply their minds; they perform sacred rites for the propitiation of the intelligent, great, adorable Savitā; he alone, knowing their functions, directs the priests; verily, great is the praise of the divine Savitā.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Yajus. 5.14; viprasya bṛhato vipaścitaḥ are epithets of Savitā

They hitch up their mind and they hitch up their insights—the inspired poets attentive to the poetic inspiration of the lofty inspired poet.
He distributes the ritual offerings as the only one who knows the
patterns. Great is the encircling praise of Savitar.

THE priests of him the lofty Priest well-skilled in hymns harness their spirit, yea, harness their holy thoughts.
He only knowing works assigns their priestly tasks. Yea, lofty is the praise of Savitar the God.

They yoke their minds, and yoke their thoughts, The priests of the mighty wise priest; He alone, who knows the way, ordains their priestly functions; Great is the praise of the god Savitr.

Sie spannen den Geist an, und sie spannen die Gedanken an, die redekundigen, die die Reden auf den Hohen, den Redekundigen kennen. Er ganz allein bestimmt die Opfer als zeitkundiger. Groß ist das Lob des Gottes Savitri.

Des grossen, weisen Priesters Priester rüsten zu den eignen Sinn und rüsten die Gebete zu; Den Opferdienst vertheilt, der einzig es versteht; erhaben ist das Lob des Gottes Savitar.

Они запрягают дух, а также запрягают поэтические мысли,
Вдохновенные, у вдохновенного высокого прозорливца.
Он один распределил себе жертвы, зная правила (жертвоприношений).
Велика полная хвала бога Савитара.

• उषाः
• सत्यश्रवा आत्रेयः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

अब पाँच ऋचावाले इक्यासीवें सूक्त का प्रारम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में योगीजन क्या करते हैं, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे (होत्राः) लेने वा देनेवाले (विप्राः) बुद्धिमान् योगीजन (विप्रस्य) विशेष कर के व्याप्त होनेवाले (बृहतः) बड़े (विपश्चितः) अनन्त विद्यावान् (सवितुः) सम्पूर्ण जगत् के उत्पन्न करनेवाले (देवस्य) सम्पूर्ण जगत् के प्रकाशक परमात्मा के मध्य में (मनः) मननस्वरूप मन को (युञ्जते) युक्त करते (उत) और (धियः) बुद्धियों को (युञ्जते) युक्त करते हैं और जो (वयुनावित्) प्रज्ञानों को जाननेवाला (एकः) सहायरहित अकेला (इत्) ही संपूर्ण जगत् को (वि, दधे) रचता और जिसकी (मही) बड़ी आदर करने योग्य (परिष्टुतिः) सब और व्याप्त स्तुति है, वैसे उस में आप लोग भी चित्त को धारण करो ॥१॥

भावार्थभाषाः - अनेक विद्याबृंहित, बुद्धि आदि पदार्थों के अधिष्ठान, जगदीश्वर के बीच जो मन और बुद्धि को निरन्तर स्थापन करते हैं, वे समस्त ऐहिक और पारलौकिक सुख को प्राप्त होते हैं ॥१॥

अन्वय: हे मनुष्या! यथा होत्रा विप्रा विप्रस्य बृहतो विपश्चितः सवितुर्देवस्य परमात्मनो मध्ये मनो युञ्जत उत धियो युञ्जते यो वयुनाविदेक इदेव सर्वं जगद्वि दधे यस्य मही परिष्टुतिरस्ति तथा तस्मिन्यूयमपि चित्तं धत्त ॥१॥

अथ योगिनः किं कुर्वन्तीत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (युञ्जते) समादधाति (मनः) मननात्मकम् (उत) अपि (युञ्जते) (धियः) प्रज्ञाः (विप्राः) मेधाविनो योगिनः (विप्रस्य) विशेषेण प्राति व्याप्नोति तस्य (बृहतः) महतः (विपश्चितः) अनन्तविद्यस्य (वि) (होत्राः) आदातारो दातारो वा (दधे) दधाति (वयुनावित्) यो वुयनानि प्रज्ञानानि वेत्ति। अत्रान्येषामपीत्युपधाया दीर्घः। (एकः) अद्वितीयोऽसहायः (इत्) एव (मही) महती पूज्या (देवस्य) सर्वस्य जगतः प्रकाशकस्य (सवितुः) सकलजगदुत्पादकस्य (परिष्टुतिः) परितो व्याप्ता चासौ स्तुतिश्च ॥१॥

भावार्थभाषाः - अनेकविद्याबृंहितस्य बुद्ध्यादिपदार्थाधिष्ठानस्य जगदीश्वरस्य मध्ये ये मनो बुद्धिं वा निदधति ते सर्वमैहिकं पारलौकिकं सुखं चाप्नुवन्ति ॥१॥

या सूक्तात सत्यव्यवहारात प्रेरणा करणाऱ्या ईश्वराच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थार्ची या पूर्वीच्या सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - अनेक महान विद्या व बुद्धीचे अधिष्ठान असलेल्या जगदीश्वरामध्ये जे मन व बुद्धीला निरंतर जोडतात ते संपूर्ण ऐहिक व पारलौकिक सुख प्राप्त करतात. ॥ १ ॥

• देवता - सविता
• ऋषिः - श्यावाश्व आत्रेयः
• छन्दः - जगती

वि᳓श्वा रूपा᳓णि प्र᳓ति मुञ्चते कविः᳓
प्रा᳓सावीद् भद्रं᳓ द्विप᳓दे च᳓तुष्पदे
वि᳓ ना᳓कम् अख्यत् सविता᳓ व᳓रेणियो
अ᳓नु प्रया᳓णम् उष᳓सो वि᳓ राजति

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
kavíḥ ← kaví- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

muñcate ← √muc- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

práti ← práti (invariable)

rūpā́ṇi ← rūpá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

víśvā ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

asāvīt ← √sū- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

bhadrám ← bhadrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

cátuṣpade ← cátuṣpad- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

dvipáde ← dvipád- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

prá ← prá (invariable)

akhyat ← √khyā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

nā́kam ← nā́ka- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

savitā́ ← savitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

váreṇyaḥ ← váreṇya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ví ← ví (invariable)

ánu ← ánu (invariable)

prayā́ṇam ← prayā́ṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

rājati ← √rāj- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

uṣásaḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

ví ← ví (invariable)

विश्वा॑ । रू॒पाणि॑ । प्रति॑ । मु॒ञ्च॒ते॒ । क॒विः । प्र । अ॒सा॒वी॒त् । भ॒द्रम् । द्वि॒ऽपदे॑ । चतुः॑ऽपदे ।
वि । नाक॑म् । अ॒ख्य॒त् । स॒वि॒ता । वरे॑ण्यः । अनु॑ । प्र॒ऽयान॑म् । उ॒षसः॑ । वि । रा॒ज॒ति॒ ॥

• viśvā ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• rūpāṇi ← rūpa
• [noun], accusative, plural, neuter
• “form; appearance; beauty; look; shape; shape; symptom; feature; nature; guise; rūpa [word]; one; appearance; likeness; color; kind; vowel; type; disguise; aspect; form; derivative; omen; vision.”

• prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

• muñcate ← muc
• [verb], singular, Present indikative
• “liberate; emit; get rid of; shoot; release; put; tousle; secrete; fill into; shoot; spill; lose; ejaculate; exclude; free; remove; loosen; let go of; add; shed; want; save; defecate; heal; fart; open; abandon; discard; precipitate; reject; lay; unleash; exhale; discharge.”

• kaviḥ ← kavi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• prāsāvīd ← prāsāvīt ← prasū ← √sū
• [verb], singular, Athematic is aor. (Ind.)
• “give birth; be born; originate; impel; propel; grow.”

• bhadraṃ ← bhadram ← bhadra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “auspicious; lovely; good; happy; bhadra [word]; lucky; fine-looking; beautiful.”

• dvipade ← dvipad
• [noun], dative, singular, masculine
• “biped.”

• catuṣpade ← catuṣpada
• [noun], dative, singular, masculine
• “quadrupedal.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• nākam ← nāka
• [noun], accusative, singular, neuter
• “sky; celestial sphere; Svarga; nāka [word].”

• akhyat ← khyā
• [verb], singular, Thematic aorist (Ind.)
• “name; describe; call; enumerate; watch; know.”

• savitā ← savitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• vareṇyo ← vareṇyaḥ ← vareṇya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “excellent; desirable.”

• ’nu ← anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• prayāṇam ← prayāṇa
• [noun], accusative, singular, neuter
• “departure; death.”

• uṣaso ← uṣasaḥ ← uṣas
• [noun], genitive, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• rājati ← rāj
• [verb], singular, Present indikative
• “govern; shine; glitter; direct.”

कविः मेधावी सविता विश्वा सर्वाणि रूपाणि आत्मनि प्रति मुञ्चते बध्नाति धारयति । किंच भद्रं कल्याणं गमनादिविषयं प्रासावीत् अनुजानाति । कस्मै । द्विपदे मनुष्याय चतुष्पदे गवाश्वादिकाय । किंच सविता सर्वस्य प्रेरको देवः वरेण्यः वरणीयः सन् वि अख्यत् ख्यापयति प्रकाशयति । किम् । नाकम् । नास्मिन्नकं दुःखमस्तीति नाकः स्वर्गः । यजमानार्थं स्वर्गं प्रकाशयतीत्यर्थः । स देवः उषसः प्रयाणम् उदयम् अनु वि राजति प्रकाशते । सवितुरुदयात् पूर्वं ह्युषा उदेति ॥

English translation:

“The wise Savitā comprehends all forms (in himself); he has engendered what is good for biped and quadruped; the adorable Savitā has illumed the heaven, and shines in sequence to the passage of the Dawn.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Yajus. 13.3; savitā comprehends all forms in himself: viśva rūpāṇi pratimuñcate, he liberates, severally, all forms = ātmani badhnāti or dhārayati he binds or holds in himself; or,he makes all forms manifest in their own substance, by removing darkness; has illumed the heaven: nākam vyākhyat = svargam prakāśayati, he makes manifest svarga as the reward of the yajamāna

The sage poet fastens all forms upon himself. He has impelled benefit to the two-footed and the four-footed.
He has looked out across the firmament—Savitar worthy to be chosen. He rules following the lead of Dawn.

The Sapient One arrays himself in every form: for quadruped and biped he hath brought forth good.
Excellent Savitar hath looked on heaven’s high vault, and shineth after the outgoing of the Dawn.

Alle Gestalten legt der Seher an. Zweifüßlern und Vierfüßlern hat er jetzt Gutes zugewiesen. Savitri, der Vorzügliche, hat jetzt nach dem Himmelsraum Ausblick gehalten; nach der Ausfahrt der Usas führt er das Regiment.

In alle Farben kleidet sich der weise Gott, er schaffet Segen für den Menschen und das Vieh; Den Himmel machte hell der schöne Savitar; der Morgenröthe folgt er nach auf ihrer Bahn.

Поэт облекается во все формы.
Он вызвал к жизни благо для двуногого и четвероногого.
Он сделал видным небосвод, Савитар превосходный.
Он направляет (свой путь) вслед за выходом Ушас.

• उषाः
• सत्यश्रवा आत्रेयः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्य ! जो (कविः) सर्व पदार्थों का जाननेवाला सर्वज्ञ (वरेण्यः) स्वीकार करने योग्य और (सविता) सम्पूर्ण ऐश्वर्य्यों का देनेवाला ईश्वर (द्विपदे) मनुष्य आदि और (चतुष्पदे) गौ आदि के लिये (भद्रम्) कल्याण को (प्र, असावीत्) उत्पन्न करता और (विश्वा) सम्पूर्ण (रूपाणि) सूर्य्य आदिकों का (प्रति, मुञ्चते) त्याग करता है तथा (नाकम्) नहीं विद्यमान दुःख जिसमें उसका (वि, अख्यत्) प्रकाश करता है, वह जैसे (उषसः) प्रातःकाल के (अनु, प्रयाणम्) पीछे गमन को सूर्य्य (वि, राजति) विशेष करके शोभित करता है, वैसे सूर्य्य आदि को प्रकाशित करता है, उसकी तुम सब उपासना करो ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जिस जगदीश्वर ने विचित्र और अनेक प्रकार के जगत् को सम्पूर्ण प्राणियों के सुख के लिये रचा, उसी जगदीश्वर की आप लोग उपासना करो ॥२॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यः कविर्वरेण्यः सवितेश्वरो द्विपदे चतुष्पदे भद्रं प्रासावीत्। विश्वा रूपाणि प्रति मुञ्चते नाकं व्यख्यत् स यथोषसोऽनु प्रयाणं सूर्यो वि राजति तथा सूर्य्यादिकं प्रकाशयति तं सर्वे यूयमुपाध्वम् ॥२॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (विश्वा) सर्वाणि (रूपाणि) सूर्यादीनि (प्रति) (मुञ्चते) त्यजति (कविः) सर्वेषां क्रान्तप्रज्ञः सर्वज्ञः (प्र) (असावीत्) उत्पादयति (भद्रम्) कल्याणम् (द्विपदे) मनुष्याद्याय (चतुष्पदे) गवाद्याय (वि) (नाकम्) अविद्यमानदुःखम् (अख्यत्) ख्याति प्रकाशयति (सविता) सकलैश्वर्य्यप्रदः (वरेण्यः) वरितुमर्हः (अनु) (प्रयाणम्) (उषसः) (वि) (राजति) प्रकाशते ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! येन जगदीश्वरेण विचित्रं विविधं जगत्सर्वेषां प्राणिनां सुखाय निर्मितं तमेव यूयं भजध्वम् ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! ज्या जगदीश्वराने विचित्र व विविध प्रकारच्या जगाला संपूर्ण प्राण्यांच्या सुखासाठी निर्माण केलेले आहे. त्याच जगदीश्वराची उपासना करा. ॥ २ ॥

• देवता - सविता
• ऋषिः - श्यावाश्व आत्रेयः
• छन्दः - जगती

य᳓स्य प्रया᳓णम् अ᳓नु अन्य᳓ इ᳓द् ययु᳓र्
देवा᳓ देव᳓स्य महिमा᳓नम् ओ᳓जसा
यः᳓ पा᳓र्थिवानि विममे᳓ स᳓ ए᳓तशो
र᳓जांसि देवः᳓ सविता᳓ महित्वना᳓

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ánu ← ánu (invariable)

anyé ← anyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ít ← ít (invariable)

prayā́ṇam ← prayā́ṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yásya ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yayúḥ ← √yā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

devásya ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

mahimā́nam ← mahimán- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ójasā ← ójas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

étaśaḥ ← étaśa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pā́rthivāni ← pā́rthiva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

sáḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vimamé ← √mā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mahitvanā́ ← mahitvaná- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

rájāṁsi ← rájas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

savitā́ ← savitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

यस्य॑ । प्र॒ऽयान॑म् । अनु॑ । अ॒न्ये । इत् । य॒युः । दे॒वाः । दे॒वस्य॑ । म॒हि॒मान॑म् । ओज॑सा ।
यः । पार्थि॑वानि । वि॒ऽम॒मे । सः । एत॑शः । रजां॑सि । दे॒वः । स॒वि॒ता । म॒हि॒ऽत्व॒ना ॥

• yasya ← yad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• prayāṇam ← prayāṇa
• [noun], accusative, singular, neuter
• “departure; death.”

• anv ← anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• anya ← anye ← anya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• yayur ← yayuḥ ← yā
• [verb], plural, Perfect indicative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• devā ← devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devasya ← deva
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• mahimānam ← mahiman
• [noun], accusative, singular, masculine
• “greatness; power; mahiman.”

• ojasā ← ojas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “strength; power; ojas; ojas [word]; potency; might.”

• yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• pārthivāni ← pārthiva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “earthly; earthen; mundane; royal; tellurian; sublunar.”

• vimame ← vimā ← √mā
• [verb], singular, Perfect indicative
• “arrange; distribute; barter; measure; fixate.”

• sa ← saḥ ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• etaśo ← etaśaḥ ← etaśa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Etaśa; horse.”

• rajāṃsi ← rajas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “powder; menorrhea; dust; Rajas; atmosphere; rajas; pollen; passion; rajas [word]; sindūra; rust; tin; impurity; dark; sky.”

• devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• savitā ← savitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• mahitvanā ← mahitvana
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “greatness.”

अन्य इत् देवाः अन्येऽप्यग्न्यादयः यस्य देवस्य द्योतमानस्य सवितुः प्रयाणमनु ययुः गच्छन्ति प्राप्नुवन्ति । किम् । महिमानं महत्त्वम् । सवितुरुदयाभाचे अग्निहोत्राद्यनिष्पत्तेस्तेषां हविःस्तुत्याद्यभावात् । ओजसा बलेन च युक्ता भवन्ति । यः सविता पार्थिवानि रजासि पृथिव्यादिलोकान् महित्वना स्वमहत्त्वेन विममे परिच्छिनत्ति सः देवः एतशः एतवर्णः शुभ्रः शोभमानः सन् । राजते इति शेषः । ‘ युवशा ताकृणोतन’ ( ऋ. सं. १. १६१. ७ ) इत्यादिवत् एतश इत्यादिशकारोपजनश्छान्दसः ॥

English translation:

“After the passage of which divine (being) the other deities proceed to (obtain) majesty with power; he who by his greatness has measured out the terrestrial regions the divine Savitā, (is) resplendent.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Yajus. 11.6; sa etaśaḥ savitā: etaśaḥ = etavarṇaḥ śubhraḥ, śobhamāna, white-coloured, bright, shining; or, etad, this world, and śete, who reposes in, who pervades; or, etaśa = a horse, hence, designating the sun

Whose lead the others have followed: the gods (following) the might of the god with their power;
who measured out the earthly (spaces)—he, the steed [/Etaśa], (also) measured out the (heavenly) spaces with his greatness: god Savitar.

Even he, the God whose going-forth and majesty the other Deities have followed with their might,
He who hath measured the terrestrial regions out by his great power, he is the Courser Savitar.

Dessen Ausfahrt die anderen Götter folgten, der Hoheit des Gottes durch seine Kraft, der die irdischen Räume durchmessen hat mit seiner Größe, dieser Gott Savitri, der Etasa.

Und seinem Vorgang folgen wieder andre nach, des Gotts die Götter, kräftig seiner Majestät; Der Erde Luftraum hat durchmessen Savitar, der Gott als schnelles Sonnenross in Herrlichkeit.

Вслед за кем всегда выезжали и другие
Боги, (преклоняясь перед) величием бога, (вызванным его) силой,
Кто измерил земные просторы, тот Эташа,
Бог Савитар со (своим) великолепием.

• सविता
• श्यावाश्व आत्रेयः
• जगती
• निषादः

• देवता - सविता
• ऋषिः - श्यावाश्व आत्रेयः
• छन्दः - जगती

उत᳓ यासि सवितस् त्री᳓णि रोचना᳓
उत᳓ सू᳓र्यस्य रश्मि᳓भिः स᳓म् उच्यसि
उत᳓ रा᳓त्रीम् उभय᳓तः प᳓रीयस
उत᳓ मित्रो᳓ भवसि देव ध᳓र्मभिः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
rocanā́ ← rocaná- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

savitar ← savitár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

trī́ṇi ← trí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

utá ← utá (invariable)

yāsi ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

raśmíbhiḥ ← raśmí- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

sám ← sám (invariable)

sū́ryasya ← sū́rya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ucyasi ← √uc- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

utá ← utá (invariable)

īyase ← √i- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

pári ← pári (invariable)

rā́trīm ← rā́trī- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ubhayátas ← ubhayátas (invariable)

utá ← utá (invariable)

bhavasi ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

deva ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

dhármabhiḥ ← dhárman- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

mitráḥ ← mitrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)

उ॒त । या॒सि॒ । स॒वि॒त॒रिति॑ । त्रीणि॑ । रो॒च॒ना । उ॒त । सूर्य॑स्य । र॒श्मिऽभिः॑ । सम् । उ॒च्य॒सि॒ ।
उ॒त । रात्री॑म् । उ॒भ॒यतः॑ । परि॑ । ई॒य॒से॒ । उ॒त । मि॒त्रः । भ॒व॒सि॒ । दे॒व॒ । धर्म॑ऽभिः ॥

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• yāsi ← yā
• [verb], singular, Present indikative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• savitas ← savitar ← savitṛ
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• trīṇi ← tri
• [noun], accusative, plural, neuter
• “three; tri/tisṛ [word].”

• rocanota ← rocanā ← rocana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “light; celestial sphere.”

• rocanota ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• sūryasya ← sūrya
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• raśmibhiḥ ← raśmi
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “beam; rein; sunbeam; shininess; cord.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• ucyasi ← uc
• [verb], singular, Present indikative

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• rātrīm ← rātri
• [noun], accusative, singular, feminine
• “night; night; rātri [word]; turmeric; Rātri; day; night.”

• ubhayataḥ ← ubhayatas
• [adverb]

• parīyasa ← parīyase ← parī ← √i
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “circumambulate; wander; revolve; overwhelm.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• mitro ← mitraḥ ← mitra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• bhavasi ← bhū
• [verb], singular, Present indikative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• deva
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• dharmabhiḥ ← dharman
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “regulation; Dharma; law; property.”

हे सवितः देव उत अपि च त्रीणि रोचना रोचमानान् द्युलोकान् यासि गच्छसि । ‘ तिस्रो दिवः पृथिवीः ’ (ऋ. सं. ४, ५३. ५) इत्युक्तम् । उत अपि च सूर्यस्य रश्मिभिः समुच्यसि संगच्छसि ॥ ‘उच समवाये’ इत्यस्येदं रूपम् ॥ उदयात् पूर्वभावी सविता उदयास्तमयवर्ती सूर्य इति । उत अपि च रात्रीमुभयतः उभयपार्श्वे परीयसे परिगच्छसि । उत अपि च हे देव सवितस्त्वं धर्मभिः जगद्धारकैः कर्मभिः मित्रो भवसि मित्राख्यो देवो भवसि । अथवा प्रकाशादिप्रदानेन सखा भवसि सर्वजगताम् ॥

English translation:

“eithe ryou traverse, Savitā, the three regions, or combine with the rays of Sūrya; or you pass between the night on either hand; or you, divine Savitā are Mitra, through your (benevolent) functions.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Sūrya: Savitā is the sun before rising; Sūrya is the sun in genitive ral

And you travel, Savitar, through the three luminous realms, and you are at home with the rays of the sun.
And you encircle the night on both sides, and you become Mitra [/an ally], o god, through your supports.

To the three spheres of light thou goest, Savitar, and with the rays of Sidrya thou combinest thee.
Around, on both sides thou encompassest the night: yea, thou, O God, art Mitra through thy righteous laws.

Und du kommst zu den drei Lichtreichen, o Savitri, und wohnst mit den Strahlen der Sonne zusammen, und du umkreisest auf beiden Seiten die Nacht, und du bist nach deinen Eigenschaften der Mitra, o Gott.

Auch in die drei Lichträume gehst du, Savitar, hinein und labest an der Sonne Strahlen dich; Und auch die Nacht durchwanderst du von West und Ost und bist durch feste Ordnungen dem Mitra gleich.

И ты движешься, о Савитар, по трем светлым пространствам,
И ты живешь вместе с лучами солнца,
И ночь ты окружаешь с обеих сторон,
И ты являешься Митрой, о бог, по (своим) особенностям.

• सविता
• श्यावाश्व आत्रेयः
• विराड्जगती
• निषादः

• देवता - सविता
• ऋषिः - श्यावाश्व आत्रेयः
• छन्दः - जगती

उते᳓शिषे प्रसव᳓स्य त्व᳓म् ए᳓क इ᳓द्
उत᳓ पूषा᳓ भवसि देव या᳓मभिः
उते᳓दं᳓ वि᳓श्वम् भु᳓वनं वि᳓ राजसि
श्यावा᳓श्वस् ते सवित स्तो᳓मम् आनशे

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ékaḥ ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

īśiṣe ← √īś- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ít ← ít (invariable)

prasavásya ← prasavá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

utá ← utá (invariable)

bhavasi ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

deva ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

pūṣā́ ← pūṣán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)

yā́mabhiḥ ← yā́man- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

bhúvanam ← bhúvana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

idám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

rājasi ← √rāj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

utá ← utá (invariable)

ví ← ví (invariable)

víśvam ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ānaśe ← √naś- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

savitar ← savitár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

stómam ← stóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śyāvā́śvaḥ ← śyāvā́śva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

उ॒त । ई॒शि॒षे॒ । प्र॒ऽस॒वस्य॑ । त्वम् । एकः॑ । इत् । उ॒त । पू॒षा । भ॒व॒सि॒ । दे॒व॒ । याम॑ऽभिः ।
उ॒त । इ॒दम् । विश्व॑म् । भुव॑नम् । वि । रा॒ज॒सि॒ । श्या॒वऽअ॑श्वः । ते॒ । स॒वि॒त॒रिति॑ । स्तोम॑म् । आ॒न॒शे॒ ॥

• uteśiṣe ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• uteśiṣe ← īśiṣe ← īś
• [verb], singular, Present indikative
• “govern; command; master; dominate; can; reign; control; own.”

• prasavasya ← prasava
• [noun], genitive, singular, masculine
• “stimulation.”

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• eka ← ekaḥ ← eka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• pūṣā ← pūṣan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Pushan; pūṣan [word]; sun.”

• bhavasi ← bhū
• [verb], singular, Present indikative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• deva
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• yāmabhiḥ ← yāman
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “expedition; path; expedition; arrival.”

• utedaṃ ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• utedaṃ ← idam
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• viśvam ← viśva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• bhuvanaṃ ← bhuvanam ← bhuvana
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Earth; being; world; bhuvana [word].”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• rājasi ← rāj
• [verb], singular, Present indikative
• “govern; shine; glitter; direct.”

• śyāvāśvas ← śyāvāśvaḥ ← śyāvāśva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Śyāvāśva.”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• savita ← savitaḥ ← savitṛ
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• stomam ← stoma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• ānaśe ← aś
• [verb], singular, Perfect indicative
• “get; reach; enter (a state).”

हे सवितः त्वमेक इत् एक एव प्रसवस्य सर्वकर्मानुज्ञाकरणस्य ईशिषे समर्थो भवसि । ये लौकिकं गमनादिरूपं वैदिकमग्निहोत्रादिरूपं कर्मानुतिष्ठन्ते तेषां सर्वेषामनुज्ञातुमेक एव प्रभवसि । उत अपि च पूषा पोषकः भवसि हे देव यामभिः गमनैः । उत अपि च इदं विश्वं भुवनं भूतजातं वि राजसि ईशिषे धारयितुम् । यस्मादेवं महानुभावस्तस्मात् हे सवितः ते तुभ्यं श्यावाश्वः ऋषिः स्तोमं स्तोत्रम् आनशे व्याप्नोति करोति । इत्येवमात्मानं परोक्षतया निर्दिशन्नाह ॥ ॥ २४ ॥

English translation:

“You alone rule over (the actions of) living beings; you are Pūṣan, divine (Savitā), by the movements; you are soverign over the whole world; Śyāvāśva offers praise, Savitā, to you.”

And you are master over impulsion, just you alone, and you become Pūṣan through your journeys.
And you rule over all this world here. Śyāvāśva has achieved his praise for you, Savitar.

Over all generation thou art Lord alone: Pusan art thou, O God, in all thy goings-forth.
Yea, thou hast domination over all this world. Syavasva hath brought praise to thee, O Savitar,

Und du allein hast die Macht anzuweisen, und du bist der Pusan durch deine Fahrten, o Gott. Und diese ganze Welt regierest du. Syavasva hat dir ein Loblied, o Savitri, zustande gebracht.

Und aller Antrieb steht in deiner Macht allein, und Puschan bist auf allen Wegen du, o Gott, Und über diese ganze Welt gebietest du; dir, Savitar, hat Çjavaaçva Lob gebracht.

И ты правишь силой вызывать к жизни – ты один,
И ты являешься Пушаном, о бог, благодаря (своим) выездам,
И ты царствуешь над этим всем мирозданием,
Шьявашва тебе, о Савитар, поднес хвалебную песнь.

• सविता
• श्यावाश्व आत्रेयः
• स्वराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर ईश्वरविषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सवितः) सत्य व्यवहार में प्रेरणा करने और (देव) सम्पूर्ण सुखों के देनेवाले (ते) आपका जो (श्यावाश्वः) सूर्यलोक (यामभिः) प्रहरों से (स्तोमम्) प्रशंसा को (आनशे) व्याप्त होता है, उसके दृष्टान्त से (उत) भी (इदम्) इस (विश्वम्) समस्त (भुवनम्) भुवन को (त्वम्) आप (वि, राजसि) प्रकाशित करते हो (उत) और (पूषा) पुष्टि करनेवाले (भवसि) होते हो (उत) और (एकः) द्वितीयरहित (इत्) ही (प्रसवस्य) उत्पन्न हुए जगत् के (ईशिषे) ऐश्वर्य का विधान करते हो ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जिसके महत्त्व के जनाने के लिये सूर्य्य आदि लोक दृष्टान्त हैं, उसी सम्पूर्ण परमैश्वर्य के देनेवाले का तुम ध्यान करो ॥५॥ इस सूक्त में सत्य व्यवहार में प्रेरणा करनेवाले ईश्वर के गुणों का वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की इस से पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह इक्यासीवाँ सूक्त और चौबीसवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे सवितर्देव ! ते यः श्यावाश्वो यामभिः स्तोममानशे तद्दृष्टान्तेनोतेदं विश्वं भुवनं त्वं वि राजसि उत पूषा भवसि उतैक इदेव प्रसवस्येशिषे ॥५॥

पुनरीश्वरविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) (ईशिषे) ऐश्वर्य्यं विदधासि (प्रसवस्य) प्रसूतस्य जगतः (त्वम्) (एकः) अद्वितीयः (इत्) एव (उत) अपि (पूषा) पुष्टिकर्ता (भवसि) (देव) सकलसुखप्रदातः (यामभिः) प्रहरैः (उत) (इदम्) (विश्वम्) (भुवनम्) (वि) (राजसि) (श्यावाश्वः) सूर्य्यलोकः (ते) तव (सवितः) सत्यव्यवहारे प्रेरक (स्तोमम्) प्रशंसाम् (आनशे) व्याप्नोति ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यस्य महिमज्ञापनाय सूर्य्यादयो लोका दृष्टान्ताः सन्ति तमेवाखिलं परमैश्वर्य्यप्रदं यूयं ध्यायतेति ॥५॥ अत्र सवित्रीश्वरगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इत्येकाशीतितमं सूक्तं चतुर्विंशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! ज्याचे महत्त्व जाणण्यासाठी सूर्य इत्यादी गोल दृष्टान्त आहेत. त्याच परम ऐश्वर्य देणाऱ्याचे तुम्ही ध्यान करा. ॥ ५ ॥