०७२

• देवता - मित्रावरुणौ
• ऋषिः - बाहुवृक्त आत्रेयः
• छन्दः - उष्णिक्

आ᳓ मित्रे᳓ व᳓रुणे वयं᳓
गीर्भि᳓र् जुहुमो अत्रिव᳓त्
नि᳓ बर्हि᳓षि सदतं सो᳓मपीतये

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

mitré ← mitrá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

váruṇe ← váruṇa- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

atrivát ← atrivát (invariable)

gīrbhíḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

juhumaḥ ← √hu- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

barhíṣi ← barhís- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

ní ← ní (invariable)

sadatam ← √sad- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

sómapītaye ← sómapīti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

आ । मि॒त्रे । वरु॑णे । व॒यम् । गीः॒ऽभिः । जु॒हु॒मः॒ । अ॒त्रि॒ऽवत् ।
नि । ब॒र्हिषि॑ । स॒द॒त॒म् । सोम॑ऽपीतये ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• mitre ← mitra
• [noun], locative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• varuṇe ← varuṇa
• [noun], locative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• vayaṃ ← vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• gīrbhir ← gīrbhiḥ ← gir
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• juhumo ← juhumaḥ ← hu
• [verb], plural, Present indikative
• “sacrifice; offer; pour; worship.”

• atrivat ← atri
• [noun], masculine
• “Atri; Atri; atri [word].”

• atrivat ← vat
• [adverb]
• “equally; like.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• barhiṣi ← barhis
• [noun], locative, singular, neuter
• “Barhis; barhis [word].”

• sadataṃ ← sadatam ← sad
• [verb], dual, Aorist imperative
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• somapītaye ← soma
• [noun], masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• somapītaye ← pītaye ← pīti
• [noun], dative, singular, feminine
• “drinking; haritāla.”

वयम् आत्रेयाः मित्रे वरुणे मित्रावरुणयोः अर्थाय गीर्भिः मन्त्रैः आ जुहुमः अत्रिवत् अस्मद्गोत्रप्रवर्तकोऽत्रिरिव । तस्मात् हे मित्रावरुणौ सोमपीतये बर्हिषि नि सदतं निषीदतम् ॥

English translation:

“We invoke Mitra and Varuṇa with hymns, like (our progenitor) Atri; do you sit down upon the sacred grass to drink the Soma libation.”

Like Atri, we pour an offering to Mitra and Varuṇa with our songs. – Sit down upon the ritual grass to drink the soma.

To Varuna and Mitra we offerwith songs, as Atri did. Sit on the sacred grass to drink the Soma juice.

Wir opfern wie Atri dem Mitra und Varuna mit Lobreden. Setzet euch beide auf das Barhis zum Somatrank!

Nach Atri’s Weise rufen wir mit Lied zu Mitra, Varuna; Setzt nieder euch zum Somatrunke auf die Streu.

Митре (и) Варуне мы
Приносим жертву с песнями, подобно Атри.
Пусть сядете вы двое на жертвенную солому для питья сомы!

• मित्रावरुणौ
• बाहुवृक्त आत्रेयः
• गायत्री
• षड्जः

अब तीन ऋचावाले बहत्तरवें सूक्त का आरम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में मनुष्यों के प्रति कैसे वर्त्तना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे अध्यापक और उपदेशक जनो ! जैसे (वयम्) हम लोग (गीर्भिः) वाणियों से (अत्रिवत्) नहीं विद्यमान तीन प्रकार का दुःख जिसको उसके तुल्य (मित्रे) मित्र और (वरुणे) उत्तम पुरुष के निमित्त (आ, जुहुमः) अच्छे प्रकार होम करते हैं और आप (सोमपीतये) सोम रस के पान करने के लिये (बर्हिषि) उत्तम गृह वा आसन में (नि, सदतम्) बैठिये ॥१॥

भावार्थभाषाः - जो मित्र के सदृश वर्त्ताव करके संपूर्ण जगत् का सत्कार करते हैं, उनके अनुसार सबको वर्त्तना चाहिये ॥१॥

अन्वय: हे अध्यापकोपदेशकौ ! वयं गीर्भिरत्रिवन्मित्रे वरुण आ जुहुमः युवां सोमपीतये बर्हिषि उत्तमे नि सदतम् ॥१॥

अथ मनुष्यान् प्रति कथं कथं वर्त्तितव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) (मित्रे) (वरुणे) उत्तमे पुरुषे (वयम्) (गीर्भिः) वाग्भिः (जुहुमः) (अत्रिवत्) अविद्यमानत्रिविधदुःखेन तुल्यम् (नि) (बर्हिषि) उत्तमे गृहे आसने वा (सदतम्) सीदतम् (सोमपीतये) सोमस्य पानाय ॥१॥

भावार्थभाषाः - ये मित्रवद्वर्त्तित्वा सर्वं जगत्सत्कुर्वन्ति तदनुसरणैः सर्वैर्वर्त्तितव्यम् ॥१॥

या सूक्तात मित्र व श्रेष्ठ विद्वानाच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर पूर्वसूक्तार्थाची संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - जे मित्राप्रमाणे वागून संपूर्ण जगाचा सत्कार करतात. त्यांच्यानुसार सर्वांनी वागले पाहिजे. ॥ १ ॥

• देवता - मित्रावरुणौ
• ऋषिः - बाहुवृक्त आत्रेयः
• छन्दः - उष्णिक्

व्रते᳓न स्थो ध्रुव᳓क्षेमा
ध᳓र्मणा यातय᳓ज्जना
नि᳓ बर्हि᳓षि सदतं सो᳓मपीतये

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
dhruvákṣemā ← dhruvákṣema- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

sthaḥ ← √as- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vraténa ← vratá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

dhármaṇā ← dhárman- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

yātayájjanā ← yātayájjana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

barhíṣi ← barhís- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

ní ← ní (invariable)

sadatam ← √sad- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

sómapītaye ← sómapīti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

व्र॒तेन॑ । स्थः॒ । ध्रु॒वऽक्षे॑मा । धर्म॑णा । या॒त॒यत्ऽज॑ना ।
नि । ब॒र्हिषि॑ । स॒द॒त॒म् । सोम॑ऽपीतये ॥

• vratena ← vrata
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

• stho ← sthaḥ ← as
• [verb], dual, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• dhruvakṣemā ← dhruva
• [noun]
• “certain; fixed; permanent; changeless; firm; safe; resident; immovable; fixed; fixed; vital; faithful.”

• dhruvakṣemā ← kṣemā ← kṣema
• [noun], nominative, dual, masculine
• “ease; happiness; peace; tranquillity; kṣema [word]; respite; rest.”

• dharmaṇā ← dharman
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “regulation; Dharma; law; property.”

• yātayajjanā ← yātayat ← yātay ← √yat
• [verb noun]
• “endeavor; settle.”

• yātayajjanā ← janā ← jana
• [noun], nominative, dual, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• barhiṣi ← barhis
• [noun], locative, singular, neuter
• “Barhis; barhis [word].”

• sadataṃ ← sadatam ← sad
• [verb], dual, Aorist imperative
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• somapītaye ← soma
• [noun], masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• somapītaye ← pītaye ← pīti
• [noun], dative, singular, feminine
• “drinking; haritāla.”

हे मित्रावरुणौ युवां धर्मणा जगद्धारकेण व्रतेन कर्मणा योगेन ध्रुवक्षेमा स्थः अविचलितस्थानौ भवथः । यातयज्जना । यातयन्तः कर्मसु प्रवर्तयन्तो जना ऋत्विजो ययोस्तौ यातयज्जनौ । अथवा यातयन्तः शत्रून् हिंसन्तो जना भृत्या ययोस्तौ । शिष्टं गतम् ॥

English translation:

“Steady are you in your functions, whom men animate by (their) devotion; come and sit down upon the sacred grass to drink the Soma libation.”

By your commandment, you are those two who give peaceful dwellings that endure, who arrange the peoples according to your foundation.
– Sit down upon the ritual grass to drink the soma.

By Ordinance and Law ye dwell in peace secure, bestirring men.
Sit on the sacred grass to drink the Soma juice.

Durch euer Gebot seid ihr Friedenserhalter, von Rechts wegen einet ihr die Völker. Setzet euch beide auf das Barhis zum Somatrank!

Eur Thron ist fest durch das Gesetz; durch Recht vereint die Menschen ihr; Setzt nieder euch zum Somatrunke auf die Streu.

Благодаря завету (богов) вы даете (людям) прочный мир,
Благодаря установлению (людей) вы объединяете народы.
Пусть сядете вы двое на жертвенную солому для питья сомы!

• मित्रावरुणौ
• बाहुवृक्त आत्रेयः
• गायत्री
• षड्जः

फिर मनुष्यों को कैसे वर्त्तना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (ध्रुवक्षेमा) निश्चित रक्षण और (यातयज्जना) यत्न कराते हुए जनोंवाले मनुष्यो ! जो तुम (धर्म्मणा) धर्म्म के और (व्रतेन) धर्म्मयुक्त कर्म्म के साथ वर्त्तमान (स्थः) होते हो वे दोनों आप (सोमपीतये) सोम पीने के लिये (बर्हिषि) उत्तम व्यवहार में (नि, सदतम्) उपस्थित हूजिये ॥२॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य निश्चित धर्म्म व्रत और शील को धारण करते हैं, वे दृढ़ सुख से युक्त होते हैं ॥२॥

अन्वय: हे ध्रुवक्षेमा यातयज्जना ! यौ युवां धर्म्मणा व्रतेन स्थस्तौ सोमपीतये बर्हिषि निषदतम् ॥२॥

पुनर्मनुष्यैः कथं वर्त्तितव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (व्रतेन) धर्मयुक्तेन कर्म्मणा (स्थः) भवथः (ध्रुवक्षेमा) ध्रुवं क्षेमं रक्षणं ययोस्तौ (धर्म्मणा) धर्म्मेण सह वर्त्तमानौ (यातयज्जना) यातयन्तो जना ययोस्तौ (नि) (बर्हिषि) उत्तमे व्यवहारे (सदतम्) तिष्ठतम् (सोमपीतये) सोमस्य पानाय ॥२॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्या निश्चितधर्मव्रतशीलानि धरन्ति ते स्थिरसुखा जायन्ते ॥२॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे निश्चितपणे धर्माचे व्रत व शील संपादित करतात ती दृढ सुख प्राप्त करतात. ॥ २ ॥

• देवता - मित्रावरुणौ
• ऋषिः - बाहुवृक्त आत्रेयः
• छन्दः - उष्णिक्

मित्र᳓श् च नो व᳓रुणश् च
जुषे᳓तां यज्ञ᳓म् इष्ट᳓ये
नि᳓ बर्हि᳓षि सदतां सो᳓मपीतये

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ca ← ca (invariable)

ca ← ca (invariable)

mitráḥ ← mitrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

váruṇaḥ ← váruṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

iṣṭáye ← iṣṭí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

juṣétām ← √juṣ- (root)
{number:DU, person:3, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

barhíṣi ← barhís- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

ní ← ní (invariable)

sadatām ← √sad- (root)
{number:DU, person:3, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

sómapītaye ← sómapīti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

मि॒त्रः । च॒ । नः॒ । वरु॑णः । च॒ । जु॒षेता॑म् । य॒ज्ञम् । इ॒ष्टये॑ ।
नि । ब॒र्हिषि॑ । स॒द॒त॒म् । सोम॑ऽपीतये ॥

• mitraś ← mitraḥ ← mitra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• varuṇaś ← varuṇaḥ ← varuṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• juṣetāṃ ← juṣetām ← juṣ
• [verb], dual, Present optative
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• iṣṭaye ← iṣṭi
• [noun], dative, singular, feminine
• “seeking.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• barhiṣi ← barhis
• [noun], locative, singular, neuter
• “Barhis; barhis [word].”

• sadatāṃ ← sadatām ← sad
• [verb], dual, Aorist imperative
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• somapītaye ← soma
• [noun], masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• somapītaye ← pītaye ← pīti
• [noun], dative, singular, feminine
• “drinking; haritāla.”

मित्रश्च वरुणश्च उभौ नः अस्माकं यज्ञम् इष्टये अभीष्टाय जुषेतां सेवेताम् । आगत्य च बर्हिषि नि सदतां निषीदतां सोमपानाय ॥ ॥ १० ॥ ॥ ५ ॥

English translation:

“May Mitra and Varuṇa, accept wiht satisfaction our sacrifice; come and sit down upon the sacred grass to drink the Soma libation.”

Mitra and Varuṇa take pleasure in our sacrifice to their liking.
– Let them sit down upon the ritual grass to drink the soma.

May Varuna and Mitra, for our help, accept the sacrifice.
Sit on the sacred grass to drink the Soma juice.

Mitra und Varuna mögen an unserem Opfer Wohlgefallen haben, um gern zu kommen. Sie sollen sich beide auf das Barhis setzen zum Somatrunk!

Zur Stärkung mögen unsern Dienst empfangen Mitra, Varuna, sich niedersetzen auf die Streu zum Somatrunk.

Пусть Митра и Варуна наслаждаются
Нашей жертвой, чтоб охотно приходить (и дальше)!
Пусть они сядут на жертвенную солому для питья сомы!

• मित्रावरुणौ
• बाहुवृक्त आत्रेयः
• उष्णिक्
• ऋषभः

मनुष्यों को यहाँ कैसे वर्त्तना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे स्त्री पुरुषो ! जैसे (मित्रः) मित्र (च) और (वरुणः) स्वीकार करते योग्य जन (च) भी (इष्टये) इष्ट सुख के लिये और (सोमपीतये) सोमरस के पान के लिये (नः) हम लोगों के (यज्ञम्) यज्ञ का (जुषेताम्) सेवन करिये और (बर्हिषि) उत्तम व्यवहार में प्रवृत्त होते हैं, वैसे आप दोनों (नि, सदतम्) स्थिर हूजिये ॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है । जो मित्र के सदृश वर्त्ताव करके वाञ्छित सुख से सिद्ध करने की इच्छा करते हैं, वे गणना करने योग्य होते हैं ॥३॥ इस सूक्त में मित्र और श्रेष्ठ विद्वान् के गुण वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की इस से पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह ऋग्वेद में बहत्तरवाँ सूक्त पञ्चम अनुवाक चतुर्थ अष्टक में दशवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे स्त्रीपुरुषौ ! यथा मित्रश्च वरुणश्चेष्टये सोमपीतये नो यज्ञं जुषेतां बर्हिष्याशाते तथा युवां निषदतम् ॥३॥

मनुष्यैरिह कथं वर्त्तितव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (मित्रः) सखा (च) (नः) अस्माकम् (वरुणः) वरणीयः (च) (जुषेताम्) (यज्ञम्) (इष्टये) इष्टसुखाय (नि) (बर्हिषि) उत्तमे व्यवहारे (सदतम्) निषीदतम् (सोमपीतये) सोमस्य पानाय ॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः । ये सखीवद्वर्त्तित्वेष्टसुखं सिषाधिषन्ति ते गणनीया जायन्ते ॥३॥ अत्र मित्रवरुणविद्वद्गुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति द्विसप्ततितमं सूक्तं पञ्चमोऽनुवाकश्चतुर्थाष्टको दशमो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे मित्राप्रमाणे वर्तन करून इच्छित सुख पूर्ण करण्याची आकांक्षा बाळगतात ते गणना करण्यायोग्य असतात. ॥ ३ ॥