०७०

• देवता - मित्रावरुणौ
• ऋषिः - उरुचक्रिरात्रेयः
• छन्दः - गायत्री

पुरूरु꣡णा चिद् धि꣡ अ꣡स्ति
अ꣡वो नूनं꣡ वां वरुण
मि꣡त्र वं꣡सि वां सुमति꣡म्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.

Morph
ásti ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

cit ← cit (invariable)
{}

hí ← hí (invariable)
{}

purūrúṇā ← purūrú- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

ávaḥ ← ávas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

nūnám ← nūnám (invariable)
{}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

varuṇa ← váruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mítra ← mitrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sumatím ← sumatí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

váṁsi ← √vanⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

पु॒रु॒ऽउ॒रुणा॑ । चि॒त् । हि । अस्ति॑ । अवः॑ । नू॒नम् । वा॒म् । व॒रु॒ण॒ ।
मित्र॑ । वंसि॑ । वा॒म् । सु॒ऽम॒तिम् ॥

• purūruṇā
• [adverb]

• ciddhy ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• ciddhy ← hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• asty ← asti ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• avo ← avaḥ ← avas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “aid; favor; protection.”

• nūnaṃ ← nūnam
• [adverb]
• “now; surely; immediately; just.”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• varuṇa
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• mitra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• vaṃsi ← van
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “obtain; gain; desire; get; like; love; overcome.”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• sumatim ← sumati
• [noun], accusative, singular, feminine
• “benevolence; favor; Sumati.”

हे मित्रावरुणौ वां युवयोः पुरूरुणा चित् । अत्र सोः ‘सुपां सुलुक्’ इत्याकारः ॥ पुरोरपि बहु उरु बहुतरम् । अथवा पुरु च तदुरु च पुरूरु। अत्यन्तमुरुतरमित्यर्थः । तादृक् अवः रक्षणं नूनं निश्चयेन अस्ति । हि प्रसिद्धौ । चिदिति पूरणः । हे वरुण हे मित्र वां युवयोः सुमतिम् अनुग्रहबुद्धिं वंसि संभजेय । यस्मादवोऽस्ति तस्माद्वंसीति भावः ॥

English translation:

“May I, Mitra and Varuṇa, enjoy your favour through which there is assuredly protection.”

Since now there is help from you two, even in (its full) quantity and breadth, I have won the favor of you two, o Varuṇa and Mitra.

EVEN far and wide, O Varuna and Mitra, doth your grace extend.
May I obtain your kind good-will.

Da ja eure Gnade gewiß mehr als ausgedehnt ist, o Varuna, so möchte ich eure Gunst gewinnen, o Mitra.

Da weit sich eure Huld erstreckt, so fleh’ ich, Mitra, Varuna, Euch nun um eure Güte an.

Раз, в самом деле, ваша помощь,
Распространилась теперь с большой широтой, о Варуна,
О Митра, я хотел бы добиться вашей милости!

• मित्रावरुणौ
• उरूचक्रिरात्रेयः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब चार ऋचावाले सत्तरवें सूक्त का आरम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में मनुष्यों को क्या करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मित्र) मित्र (वरुण) श्रेष्ठ ! (हि) जिससे (वाम्) आप दोनों का जो (पुरूरुणा) अत्यन्त बहुत (नूनम्) निश्चित (अवः) रक्षण आदि (अस्ति) है और जिसको (चित्) निश्चित आप (वंसि) सेवन करते हैं और जो (वाम्) आप दोनों की (सुमतिम्) उत्तम बुद्धि को ग्रहण करता है, उन आप दोनों और उसकी हम लोग सेवा करें ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो रक्षक राजपुरुष प्रजाओं की अत्यन्त रक्षा करते हैं, वे ही प्रजापुरुषों से सेवा करने योग्य हैं ॥१॥

अन्वय: हे मित्र वरुण ! हि वां यत्पुरूरुणा नूनमवोऽस्ति यत् चित् त्वं वंसि यो वां सुमतिं गृह्णाति तौ युवां तं च वयं सेवेमहि ॥१॥

अथ मनुष्यैः किं कर्त्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (पुरूरुणा) बहुतरम्। अत्र सुपां सुलुगित्याकारादेशः। (चित्) अपि (हि) यतः (अस्ति) (अवः) रक्षणादिकम् (नूनम्) निश्चितम् (वाम्) युवयोः (वरुण) वर (मित्र) सखे (वंसि) सम्भजसि (वाम्) युवयोः (सुमतिम्) शोभनां प्रज्ञाम् ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! ये रक्षका राजपुरुषाः प्रजा अत्यन्तं रक्षन्ति त एव प्रजापुरुषैः सेव्याः सन्ति ॥१॥

या सूक्तात प्राण, उदान व विद्वानांच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्वसूक्तार्थाबरोबर संगता जाणावी.

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! जे रक्षक राजपुरुष प्रजेचे आत्यंतिक रक्षण करतात. प्रजा त्यांचीच सेवा करते. ॥ १ ॥

• देवता - मित्रावरुणौ
• ऋषिः - उरुचक्रिरात्रेयः
• छन्दः - गायत्री

ता꣡ वां सम्य꣡ग् अद्रुह्वाणा
इ꣡षम् अश्याम धा꣡यसे
वयं꣡ ते꣡ रुद्रा सियाम

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.

Morph
adruhvāṇā ← adruhvan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

samyák ← samyáñc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

aśyāma ← √naś- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

dhā́yase ← dhā́yas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

íṣam ← íṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

rudrā ← rudrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

syāma ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

ता । वा॒म् । स॒म्यक् । अ॒द्रु॒ह्वा॒णा॒ । इष॑म् । अ॒श्या॒म॒ । धाय॑से ।
व॒यम् । ते । रु॒द्रा॒ । स्या॒म॒ ॥

• tā ← tad
• [noun], accusative, dual, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• samyag ← samyak
• [adverb]
• “correctly.”

• adruhvāṇeṣam ← adruhvāṇā ← adruhvan
• [noun], vocative, dual, masculine

• adruhvāṇeṣam ← iṣam ← iṣ
• [noun], accusative, singular, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• aśyāma ← aś
• [verb], plural, Aorist optative
• “get; reach; enter (a state).”

• dhāyase ← dhāyas
• [noun], dative, singular, neuter

• vayaṃ ← vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• rudrā ← rudra
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Shiva; Rudra; eleven; rudra [word]; eleventh.”

• syāma ← as
• [verb], plural, Present optative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

हे अद्रुह्वाणा हे अद्रोग्धारौ ता तौ प्रसिद्धौ वां युवां सम्यक् । स्तुम इति शेषः । स्तोतारो वयम् इषम् अन्नं धायसे पानाय भोजनाय अश्याम प्राप्नुयाम । हे रुद्रा दुःखात् द्रावयितारौ रुदद्भिः द्रवणीयौ वा ते स्तोतारः वयं स्याम भवेम । समृद्धा इति शेषः । युवाभ्यां स्वभूता वा स्याम ॥

English translation:

“Benignant (deities), may we obtain from you, (who are) such (deities), food for our sustenance; may we Rudras, be yours.”

We would attain you two together, o you without deception, and your refreshment for our nurture.
We would be such ones, o you two Rudras.

From you, benignant Gods, may we gain fully food for sustenance.
Such, O ye Rudras, my we be.

Euch, ihr nie Trügende, euer Labsal möchten wir vollständig zu genießen bekommen. Wir möchten die sein, ihr zwei Rudra´s.

Von euch zugleich erbitten wir, o holde, Labung zum Genuss, Uns werde sie, o glänzende.

Вас таких, о (два бога,) полностью освобождающих от обмана,
(Вашей) жертвенной услады мы хотели бы добиться, чтобы вкусить (ее)!
Да будем мы такими, о два Рудры!

• मित्रावरुणौ
• उरूचक्रिरात्रेयः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अद्रुह्वाणा) द्वेष से रहित (रुद्रा) रोदन से शब्द करानेवाले ! (वयम्) हम लोग (वाम्) आप दोनों के (धायसे) धारण करने को (इषम्) अन्न वा विज्ञान को (सम्यक्) उत्तम प्रकार (अश्याम) प्राप्त होवें (ते) वे हम लोग (ता) उन दोनों का सेवन करते हुए सब के धारण करने को (स्याम) होवें ॥२॥

भावार्थभाषाः - वे ही अध्यापक और उपदेशक कृतक्रिय होवें, जो क्रोध और लोभ आदि दोषों से रहित होवें और जो उनसे पढ़ते हैं, वे विद्या के धारण में प्रयत्न करते हुए होवें ॥२॥

अन्वय: हे अद्रुह्वाणा रुद्रा ! वयं वां धायस इष सम्यगश्याम ते वयं ता सेवन्तः सर्वस्य धायसे स्याम ॥२॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ता) तौ (वाम्) युवयोः (सम्यक्) (अद्रुह्वाणा) द्रोहरहितौ (इषम्) अन्नं विज्ञानं वा (अश्याम) प्राप्नुयाम (धायसे) धर्त्तुम् (वयम्) (ते) (रुद्रा) रुतो रोदनाद्रावयितारौ (स्याम) भवेम ॥२॥

भावार्थभाषाः - तावेवाध्यापकोपदेशकौ कृतक्रियौ भवतां यौ क्रोधलोभादिविरहौ स्यातां ये ताभ्यामधीयते ते विद्याधारणे प्रयतमानाः स्युः ॥२॥

भावार्थभाषाः - जे क्रोध, लोभ इत्यादी रहित असतात व जे त्यांच्याकडून शिकण्याचा प्रयत्न करतात तेच अध्यापक व उपदेशक कृतक्रिय असतात. ॥ २ ॥

• देवता - मित्रावरुणौ
• ऋषिः - उरुचक्रिरात्रेयः
• छन्दः - गायत्री

पातं꣡ नो रुद्रा पायु꣡भिर्
उत꣡ त्रायेथां सुत्रात्रा꣡
तुर्या꣡म द꣡स्यून् तनू꣡भिः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.

Morph
naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pātám ← √pā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

pāyúbhiḥ ← pāyú- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

rudrā ← rudrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

sutrātrā́ ← sutrātrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

trāyethām ← √trā- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

utá ← utá (invariable)
{}

dásyūn ← dásyu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

tanū́bhiḥ ← tanū́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

turyā́ma ← √tūr(v)- ~ tur- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

पा॒तम् । नः॒ । रु॒द्रा॒ । पा॒युऽभिः॑ । उ॒त । त्रा॒ये॒था॒म् । सु॒ऽत्रा॒त्रा ।
तु॒र्याम॑ । दस्यू॑न् । त॒नूभिः॑ ॥

• pātaṃ ← pātam ← pā
• [verb], dual, Present imperative
• “protect; govern.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• rudrā ← rudra
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Shiva; Rudra; eleven; rudra [word]; eleventh.”

• pāyubhir ← pāyubhiḥ ← pāyu
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “guard; pāyu [word]; Pāyu.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• trāyethāṃ ← trāyethām ← trā
• [verb], dual, Present imperative
• “protect; help.”

• sutrātrā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sutrātrā ← trātrā ← trātra
• [noun], nominative, dual, masculine

• turyāma ← tur
• [verb], plural, Present optative

• dasyūn ← dasyu
• [noun], accusative, plural, masculine
• “savage; outcast; mugger.”

• tanūbhiḥ ← tanū
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “body; self; own(a); person; form.”

हे रुद्रा उक्तरूपौ देवौ युवां नः अस्मान् पायुभिः रक्षणैः पातं रक्षतम् । उत अपि च सुत्रात्रा शोभनेन त्राणेन त्रायेथां पालयेथाम् । इष्टप्राप्त्यनिष्टपरिहारभेदेन भेदः । स्तोत्रादिवैकल्यात् शत्रोर्वा त्रायेथाम् अभिमतप्रापणेन रक्षतमित्यर्थः । वयं च तनूभिः पुत्रादिभिः सहिताः स्वीयैरङ्गैर्वा दस्यून् शत्रून् तुर्याम हिंस्याम तरेम वा ॥

English translation:

“Protect us with your protections; preserve us with kind preservation; may we, with our descendants, overcome the Dasyus.”

Protect us, Rudras, by your protections, and rescue us, since you are good rescuers.
We in our own persons would overcome the Dasyus.

Guard us, O Rudras. with your guar4 save us, ye skilled to save, my we
Subdue the Dasyus, we ourselves,

Schützet uns, ihr zwei Rudra´s, mit euren Schützern und errettet uns als gute Retter! Wir möchten mit unseren Leibern die Dasyu´s überwinden.

Mit Schutz beschirmt uns, glänzende, schönrettende, errettet uns, Selbst mögen schlagen wir den Feind.

Защитите нас, о два Рудры, (своими) защитниками,
А также спасите нас как добрые спасители!
Мы хотим одолеть дасью своими телами!

• मित्रावरुणौ
• उरूचक्रिरात्रेयः
• गायत्री
• षड्जः

फिर मनुष्य कैसे वर्त्तें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (रुद्रा) दुष्टों के रुलानेवाले सभा और सेना के स्वामी ! आप दोनों (सुत्रात्रा) उत्तम प्रकार पालन करनेवाले के साथ (पायुभिः) रक्षणों वा रक्षकों से (नः) हम लोगों का (पातम्) पालन करिये और (उत) भी (त्रायेथाम्) रक्षा कीजिये जिससे हम लोग (तनूभिः) शरीरों से (दस्यून्) दुष्ट चोरों का (तुर्याम) नाश करें ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो सभा और सेना के स्वामी निरन्तर प्रजाओं की रक्षा करें, उन का रक्षण प्रजा करें ॥३॥

अन्वय: हे रुद्रा सभासेनेशौ ! युवां सुत्रात्रा सह पायुभिर्नः पातमुत त्रायेथाम् । यतो वयं तनूभिर्दस्यूंस्तुर्याम ॥३॥

पुनर्मनुष्याः कथं वर्त्तेरन्नित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (पातम्) (नः) अस्मान् (रुद्रा) दुष्टानां रोदयितारौ (पायुभिः) रक्षणै रक्षकैर्वा (उत) अपि (त्रायेथाम्) (सुत्रात्रा) यः सुष्ठु त्रायते तेन (तुर्याम) हिंस्याम (दस्यून्) दुष्टान् स्तेनान् (तनूभिः) शरीरैः ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यौ सभासेनेशौ सततं प्रजा रक्षेतां तयो रक्षणं प्रजाः कुर्युः ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! जी सभा व सेनेचा स्वामी सतत प्रजेचे रक्षण करतात. त्यांचे प्रजेने रक्षण करावे. ॥ ३ ॥

• देवता - मित्रावरुणौ
• ऋषिः - उरुचक्रिरात्रेयः
• छन्दः - गायत्री

मा꣡ क꣡स्य अद्भुतक्रतू
यक्ष꣡म् भुजेमा तनू꣡भिः
मा꣡ शे꣡षसा मा꣡ त꣡नसा

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.

Morph
adbhutakratū ← ádbhutakratu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

kásya ← ká- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

mā́ ← mā́ (invariable)
{}

bhujema ← √bhuj- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

tanū́bhiḥ ← tanū́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

yakṣám ← yakṣá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mā́ ← mā́ (invariable)
{}

mā́ ← mā́ (invariable)
{}

śéṣasā ← śéṣas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

tánasā ← tánas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

मा । कस्य॑ । अ॒द्भु॒त॒क्र॒तू॒ इत्य॑द्भुतऽक्रतू । य॒क्षम् । भु॒जे॒म॒ । त॒नूभिः॑ ।
मा । शेष॑सा । मा । तन॑सा ॥

• mā
• [adverb]
• “not.”

• kasyādbhutakratū ← kasya ← ka
• [noun], genitive, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• kasyādbhutakratū ← adbhuta
• [noun]
• “extraordinary; amazing; supernatural.”

• kasyādbhutakratū ← kratū ← kratu
• [noun], vocative, dual, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• yakṣam ← yakṣa
• [noun], accusative, singular, neuter
• “apparition; monster; apparition.”

• bhujemā ← bhujema ← bhuj
• [verb], plural, Aorist optative
• “eat; enjoy; consume; eat; love; burn; run down; enjoy; live on.”

• tanūbhiḥ ← tanū
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “body; self; own(a); person; form.”

• mā
• [adverb]
• “not.”

• śeṣasā ← śeṣas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “offspring.”

• mā
• [adverb]
• “not.”

• tanasā ← tanas
• [noun], instrumental, singular, neuter

हे अद्भुतक्रतू आश्चर्यकर्माणौ वयं कस्य अन्यस्य कस्यचन यक्षं पूजितं धनं मा भुजेम मा भुञ्जीमहि तनूभिः अस्मदीयैः अवयवैः । युवयोरनुग्रहात् समृद्धा वयम् अन्ययाचितधनेन शरीरपोषं न कुर्म इत्यर्थः । तथा शेषसा अपत्येन सहिताः मा भुजेम । तनसा पौत्रादिना सहिताः मा भुजेम । अस्मत्कुले न केऽपि भुञ्जीमहीत्यर्थः ॥ ॥ ८ ॥

English translation:

“Workers of wondrous deeds, let us not depend upon the bounty of any other (than you), either in our person ns, or with our sons and grandsons.”

O you of undeceived will, may we in our own persons not endure (becoming) the specter of a nobody,
neither in our remains nor in our lineage.

Or ne’er may we, O Wondrous Strong, enjoy another’s solemn feast,
Ourselves, our sons, or progeny.

Wir möchten nicht die Heimlichkeit irgend eines am eigenen Leibe zu spüren bekommen, nicht an der Nachkommenschaft, nicht an den leiblichen Kindern, ihr von unbegreiflicher Einsicht.

Lasst keines Feinds Verfolgung uns erleiden, wunderkräft’ge ihr, An Kindern, Enkeln und uns selbst.

О (вы) двое с удивительной силой духа, да не потерпим
Мы порчи ни от кого ни на своих телах,
Ни у потомства, ни у (дальнейшего) продолжения рода!

• मित्रावरुणौ
• उरूचक्रिरात्रेयः
• गायत्री
• षड्जः

उत्तमों को किसी पुरुष से भी दान कभी न ग्रहण करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अद्भुतक्रतू) अद्भुत बुद्धि वा कर्मवालो ! हम लोग (तनूभिः) शरीरों से (कस्य) किसी के (यक्षम्) दान का (मा) नहीं (भुजेम) सेवन करें और (शेषसा) अन्यों के साथ वर्त्तमान हुए (मा) नहीं पालन करें और (तनसा) पौत्र आदि के सहित (मा) नहीं पालन करें ॥४॥

भावार्थभाषाः - विद्वान् जन ऐसा उपदेश करें जिससे कि किसी से दान कोई भी नहीं ग्रहण करे, वैसे ही माता और पिता से पुत्र, पौत्र आदि भी दान की रुचि न करें ॥४॥ इस सूक्त में प्राण उदान और विद्वान् के गुण वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की इस से पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह सत्तरवाँ सूक्त और अष्टम वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे अद्भुतक्रतू ! वयं तनूभिः कस्यचिद्यक्षं मा भुजेम। शेषसा मा भुजेम तनसा मा भुजेम ॥४॥

उत्तमैः कस्माच्चिदपि पुरुषाद्दानं कदाचिन्न ग्रहीतव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (मा) (कस्य) (अद्भुतक्रतू) अद्भुतां क्रतुः प्रज्ञा कर्म्म वां ययोस्तौ (यक्षम्) दानम् (भुजेमा) पालयेम । अत्र संहितायामिति दीर्घः। (तनूभिः) शरीरैः (मा) (शेषसा) अपत्यैः सह वर्त्तमानाः (मा) (तनसा) पौत्रादिसहिता ॥

भावार्थभाषाः - विद्वांस एवमुपदेशं कुर्य्युर्येन कस्माच्चिद्दानं कोऽपि न गृह्णीयात्। तथैव मातापितृभ्यां पुत्रपौत्रादयोऽपि दानरुचिं न कुर्य्युरिति ॥४॥ अत्र मित्रावरुणविद्वद्गुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति सप्ततितमं सूक्तमष्टमो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - विद्वानांनी असा उपदेश करावा की कोणाकडूनही दान घेऊ नये. तसेच माता, पिता, पौत्र इत्यादींनी ही दानरुची ठेवू नये. ॥ ४ ॥