०६८

• देवता - मित्रावरुणौ
• ऋषिः - यजत आत्रेयः
• छन्दः - गायत्री

प्र᳓ वो मित्रा᳓य गायत
व᳓रुणाय विपा᳓ गिरा᳓
म᳓हिक्षत्राव् ऋत᳓म् बृह᳓त्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
gāyata ← √gā(y)- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

mitrā́ya ← mitrá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

girā́ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

váruṇāya ← váruṇa- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vipā́ ← víp- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

br̥hát ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

máhikṣatrau ← máhikṣatra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

r̥tám ← r̥tá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

प्र । वः॒ । मि॒त्राय॑ । गा॒य॒त॒ । वरु॑णाय । वि॒पा । गि॒रा ।
महि॑ऽक्षत्रौ । ऋ॒तम् । बृ॒हत् ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• mitrāya ← mitra
• [noun], dative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• gāyata ← gā
• [verb], plural, Present imperative
• “sing; praise; jap; recite; describe.”

• varuṇāya ← varuṇa
• [noun], dative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• vipā ← vip
• [noun], instrumental, singular, feminine

• girā ← gir
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• mahikṣatrāv ← mahi
• [noun]
• “great; firm.”

• mahikṣatrāv ← kṣatrau ← kṣatra
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Kshatriya; dominion; Kshatriya; kṣatra [word]; power.”

• ṛtam ← ṛta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• bṛhat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

हे मदीया ऋत्विजः वः । यूयमित्यर्थः । मित्राय वरुणाय च विपा व्याप्तया गिरा स्तुत्या प्र गायत स्तुतिं कुरुत । स्तुत्या स्तुवतेत्येतत् पाकं पचतीतिवत् । हे महिक्षत्रौ प्रभूतबलौ युवाम् ऋतं यज्ञं बृहत् महत् अतिप्रशस्तम् । स्तुत्यर्थमागच्छतमिति शेषः । अथवा महत प्रभूतम् ऋतं स्तोत्रं शृणुतमिति शेषः ॥

English translation:

“Sing loud with lusty praise to Mitra and Varuṇa; (come), mighty deities, to the great sacrifice.”

Sing forth to Mitra and to Varuṇa with your inspiration and song. O you two of great dominion, lofty is our truth.

SING forth unto your Varuna and Mitra with a song inspired.
They, Mighty Lords, are lofty Law

Stimmt den Gesang für Mitra und Varuna an mit eurem beredten Lobe! Ihr beiden Träger der großen Herrschaft höret die Wahrheit!

Auf, euren Mitra, Varuna besingt mit geisterregtem Lied, Das hohe Recht, grossmächtige.

Пропойте вы для Митры,
Для Варуны вдохновенную хвалу!
О два великих властелина, (услышьте) о высоком законе!

• मित्रावरुणौ
• यजत आत्रेयः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

अब मनुष्यों को परस्पर क्या करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (वः) तुम लोगों के जो (विपा) अनेक प्रकार से रक्षा करनेवाले (महिक्षत्रौ) बड़े क्षत्र जिनके वे (बृहत्) बड़े (ऋतम्) सत्य से युक्त को ग्रहण करें, उन दोनों से (मित्राय) मित्र के और (वरुणाय) उत्तम आचरण के लिये तुम (गिरा) वाणी से (प्र, गायत) प्रशंसा करो ॥१॥

भावार्थभाषाः - जो अध्यापक और उपदेशक जन सब मनुष्यों को विद्यादि से पवित्र करते हैं, वे मनुष्यों से सर्वदा सत्कार करने योग्य हैं ॥१॥

अन्वय: हे मनुष्या ! वो यौ विपा महिक्षत्रौ बृहदृतं गृह्णीयातां ताभ्यां मित्राय वरुणाय यूयं गिरा प्र गायत ॥१॥

अथ मनुष्यैर्मिथः किं कर्त्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (प्र) (वः) युष्माकम् (मित्राय) सुहृदे (गायत) प्रशंसत (वरुणाय) उत्तमाचरणाय (विपा) यौ विविधप्रकारेण पातस्तौ (गिरा) वाण्या (महिक्षत्रौ) महत्क्षत्रं ययोस्तौ (ऋतम्) सत्याढ्यम् (बृहत्) महत् ॥१॥

भावार्थभाषाः - यावाध्यापकोपदेशकौ सर्वान् मनुष्यान् विद्यादिना शोधयतस्तौ मनुष्यैः सर्वदा सत्कर्त्तव्यौ ॥१॥

या सूक्तात मित्र, श्रेष्ठ व विद्वान यांच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्वसूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - जे अध्यापक व उपदेशक सर्व माणसांना विद्या इत्यादींनी पवित्र करतात ते सदैव सत्कार करण्यायोग्य असतात. ॥ १ ॥

• देवता - मित्रावरुणौ
• ऋषिः - यजत आत्रेयः
• छन्दः - गायत्री

सम्रा᳓जा या᳓ घृत᳓योनी
मित्र᳓श् चोभा᳓ व᳓रुणश् च
देवा᳓ देवे᳓षु प्रशस्ता᳓

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.

Morph
ghr̥táyonī ← ghr̥táyoni- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

samrā́jā ← samrā́j- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

yā́ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

ca ← ca (invariable)

ca ← ca (invariable)

mitráḥ ← mitrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ubhā́ ← ubhá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

váruṇaḥ ← váruṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

devā́ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

devéṣu ← devá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

praśastā́ ← √śaṁs- (root)
{case:NOM, gender:M, number:DU, non-finite:PPP}

स॒म्ऽराजा॑ । या । घृ॒तयो॑नी॒ इति॑ घृ॒तऽयो॑नी । मि॒त्रः । च॒ । उ॒भा । वरु॑णः । च॒ ।
दे॒वा । दे॒वेषु॑ । प्र॒ऽश॒स्ता ॥

• samrājā ← samrāj
• [noun], nominative, dual, masculine
• “sovereign; ruler.”

• yā ← yad
• [noun], nominative, dual, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• ghṛtayonī ← ghṛta
• [noun], neuter
• “ghee; fat.”

• ghṛtayonī ← yonī ← yoni
• [noun], nominative, dual, masculine
• “vagina; vulva; uterus; beginning; origin; reincarnation; birthplace; family; production; cause; race; grain; raw material; birth; kind; caste; kinship; bed.”

• mitraś ← mitraḥ ← mitra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• cobhā ← ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• cobhā ← ubhā ← ubh
• [noun], nominative, dual, masculine
• “both(a).”

• varuṇaś ← varuṇaḥ ← varuṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• devā ← deva
• [noun], nominative, dual, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• deveṣu ← deva
• [noun], locative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• praśastā ← praśaṃs ← √śaṃs
• [verb noun], nominative, dual
• “recommend; approve; praise; laud; favor; proclaim.”

या यौ मित्रश्च वरुणश्च । परस्परापेक्षया चशब्दः । उभा उभौ सम्राजा सर्वस्य स्वामिनौ घृतयोनी उदकस्योत्पादकौ देवा द्योतमानौ देवेषु मध्ये प्रशस्ता प्रकर्षेण स्तुत्यौ । तौ गायतेति पूर्वत्रान्वयः ॥

English translation:

“Mitra and Varuṇa, who are both sovereign rulers, originators of the rain, eminent deities among the gods.”

Sovereign kings, whose womb is covered with ghee, both Mitra
and Varuṇa
are gods proclaimed among the gods.

Full springs of fatness, Sovran Kings, Mitra. and Varuna, the Twain,
Gods glorified among the Gods.

Die Allherscher, die in Schmalz gebettet sind, Mitra und Varuna, beide Götter stehen bei den Göttern in Ehren.

Allherrscher sie mit Fett im Schooss, sind beide Mitra, Varuna Bei Göttern Götter hochberühmt.

Два самодержца, чья обитель – жир,
Митра и Варуна, оба
Бога прославлены среди богов.

• मित्रावरुणौ
• यजत आत्रेयः
• विराडनुष्टुप्
• गान्धारः

मनुष्यो को यहाँ कैसे होना चाहिए, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (या) जो (घृतयोनी) घृतयोनी अर्थात् जल कारण जिनका वे (देवेषु) विद्वानों में (प्रशस्ता) श्रेष्ठ (सम्राजा) उत्तम प्रकार शोभित होनेवाले (देवा) दो विद्वान् अर्थात् (मित्रः) मित्र (च) और (वरुणः) स्वीकार करने योग्य (च) भी (उभा) दोनों प्रवृत्त होते हैं, उन दोनों को आप लोग बहुत आदर करिये ॥२॥

भावार्थभाषाः - जो विद्वानों में विद्वान् राजपुरुष चक्रवर्त्तिराज्य को सिद्ध कर सकते हैं, वे ही यशस्वी होते हैं ॥२॥

अन्वय: हे मनुष्या ! या घृतयोनी देवेषु प्रशस्ता सम्राजा देवा मित्रश्च वरुणश्चोभा प्रवर्त्तेते तौ यूयं बहु मन्यध्वम् ॥२॥

मनुष्यैरिह कथं भवितव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सम्राजा) यौ सम्यग्राजेते तौ (या) यौ (घृतयोनी) घृतमुदकं कारणं ययोस्तौ (मित्रः) सखा (च) (उभा) उभौ (वरुणः) वरणीयः (च) (देवा) देवौ (देवेषु) विद्वत्सु (प्रशस्ता) श्रेष्ठौ ॥२॥

भावार्थभाषाः - ये विद्वत्सु विद्वांसो राजपुरुषाश्चक्रवर्त्तिराज्यं साद्धुं शक्नुवन्ति त एव कीर्त्तिमन्तो जायन्ते ॥२॥

भावार्थभाषाः - जे विद्वानात विद्वान राजपुरुष चक्रवर्ती राज्य करू शकतात तेच यशस्वी होतात. ॥ २ ॥

• देवता - मित्रावरुणौ
• ऋषिः - यजत आत्रेयः
• छन्दः - गायत्री

ता᳓ नः शक्तम् पा᳓र्थिवस्य
महो᳓ रायो᳓ दिविय᳓स्य
म᳓हि वां क्षत्रं᳓ देवे᳓षु

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.

Morph
naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pā́rthivasya ← pā́rthiva- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

śaktam ← √śak- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

tā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

divyásya ← divyá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

maháḥ ← máh- (nominal stem)
{case:GEN, number:SG}

rāyáḥ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:GEN, number:SG}

devéṣu ← devá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

kṣatrám ← kṣatrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

máhi ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

ता । नः॒ । श॒क्त॒म् । पार्थि॑वस्य । म॒हः । रा॒यः । दि॒व्यस्य॑ ।
महि॑ । वा॒म् । क्ष॒त्रम् । दे॒वेषु॑ ॥

• tā ← tad
• [noun], nominative, dual, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• śaktam ← śak
• [verb], dual, Aorist imperative
• “can; invigorate.”

• pārthivasya ← pārthiva
• [noun], genitive, singular, masculine
• “earthly; earthen; mundane; royal; tellurian; sublunar.”

• maho ← mahaḥ ← mah
• [noun], genitive, singular, masculine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• rāyo ← rāyaḥ ← rai
• [noun], genitive, singular, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• divyasya ← divya
• [noun], genitive, singular, masculine
• “divine; celestial; divine; heavenly; divine; beautiful; rain; agreeable.”

• mahi
• [noun], nominative, singular, neuter
• “great; firm.”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• kṣatraṃ ← kṣatram ← kṣatra
• [noun], nominative, singular, neuter
• “Kshatriya; dominion; Kshatriya; kṣatra [word]; power.”

• deveṣu ← deva
• [noun], locative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

ता तौ देवौ नः अस्मदर्थं पार्थिवस्य पृथिवीसंबद्धस्य दिव्यस्य दिवि भवस्य च महः। महतः रायः धनस्य शक्तं समर्थौ भवतम् । दातुमिति शेषः । हे देवौ वां युवयोः महि महत् पूज्यं क्षत्रं बलं देवेषु प्रसिद्धं स्तुम इति शेषः ॥

English translation:

“They two are able (to grant us) of great terrestrial and celestial riches; great is your might among the gods.”

Show us your mastery over great wealth, earthly and heavenly.
Great is your dominion among the gods.

So help ye us to riches, great terrestrial and celestial wealth:
Vast is your sway among the Gods.

Erwirket uns beide großen irdischen und himmlischen Reichtum! Groß ist eure Macht unter den Göttern.

So schenket grossen Reichthum denn uns irdischen und himmlischen; Bei Göttern gross ist eure Macht.

Помогите вы нам с великим
Богатством, земным (и) небесным!
Велика ваша власть среди богов.

• मित्रावरुणौ
• यजत आत्रेयः
• गायत्री
• षड्जः

फिर राज्य कैसे उन्नति को प्राप्त करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (नः) हम लोगों के सम्बन्ध में (पार्थिवस्य) पृथिवी में विदित (महः) बड़े (रायः) धन के और (दिव्यस्य) शुद्ध व्यवहार में हुए का (शक्तम्) समर्थ, जिन (वाम्) आप दोनों का (देवेषु) सत्य विद्या को प्राप्त हुओं में (महि) बड़ा (क्षत्रम्) राज्य वा धन वर्त्तमान है (ता) उन आप दोनों का हम लोग सत्कार करें ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे राजपुरुषो ! आप लोग जो अपने राज्य वा विद्वानों से रक्षा करें तो वह पृथिवी में विदित हुआ समर्थ होवे ॥३॥

अन्वय: हे मनुष्या ! [यो] नः पार्थिवस्य महो रायो दिव्यस्य शक्तं ययोर्वां देवेषु महि क्षत्रं वर्त्तते ता युवां वयं सत्कुर्य्याम ॥३॥

पुना राज्यं कथमुन्नेयमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ता) तौ (नः) अस्माकम् (शक्तम्) समर्थम् (पार्थिवस्य) पृथिव्यां विदितस्य (महः) महतः (रायः) धनस्य (दिव्यस्य) दिवि शुद्धे व्यवहारे भवस्य (महि) महत् (वाम्) युवयोः (क्षत्रम्) राज्यं धन वा (देवेषु) सत्यविद्यां प्राप्तेषु ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे राजपुरुषा ! युष्माभिर्यदि स्वं राज्यं विद्वद्भी रक्ष्येत तर्हि तत्पृथिव्यां विदितं समर्थं जायेत ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे राजपुरुषांनो! तुम्ही आपल्या राज्याच्या विद्वानांचे रक्षण केल्यास पृथ्वीवर प्रसिद्ध होऊन समर्थ व्हाल. ॥ ३ ॥

• देवता - मित्रावरुणौ
• ऋषिः - यजत आत्रेयः
• छन्दः - गायत्री

ऋत᳓म् ऋते᳓न स᳓पन्ता
इषिरं᳓ द᳓क्षम् आशाते
अद्रु᳓हा देवउ᳓ वर्धेते

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.

Morph
r̥tám ← r̥tá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

r̥téna ← r̥tá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

sápantā ← √sap- (root)
{case:NOM, gender:M, number:DU, tense:PRS, voice:ACT}

āśāte ← √naś- 1 (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

dákṣam ← dákṣa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

iṣirám ← iṣirá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

adrúhā ← adrúh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

devaú ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

vardhete ← √vr̥dh- (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ऋ॒तम् । ऋ॒तेन॑ । सप॑न्ता । इ॒षि॒रम् । दक्ष॑म् । आ॒शा॒ते॒ इति॑ ।
अ॒द्रुहा॑ । दे॒वौ । व॒र्धे॒ते॒ इति॑ ॥

• ṛtam ← ṛta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• ṛtena ← ṛta
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• sapanteṣiraṃ ← sapantā ← sap
• [verb noun], nominative, dual

• sapanteṣiraṃ ← iṣiram ← iṣira
• [noun], accusative, singular, masculine
• “vigorous; bracing; quick.”

• dakṣam ← dakṣa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Dakṣa; ability; cock; fitness; will; purpose; disposition; cock.”

• āśāte ← aś
• [verb], dual, Perfect indicative
• “get; reach; enter (a state).”

• adruhā ← adruh
• [noun], nominative, dual, masculine
• “friendly; benign.”

• devau ← deva
• [noun], nominative, dual, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• vardhete ← vṛdh
• [verb], dual, Present indikative
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

ऋतेन उदकेन निमित्तेन ऋतं यज्ञं सपन्ता स्पृशन्तौ इषिरम् एषणवन्तं दक्षं प्रवृद्धं यजमानं हविर्वा आशाते व्याप्नुतः । अद्रुहा अद्रोग्धारौ देवौ मित्रावरुणौ युवां वर्धेते प्रवृद्धौ भवतः ॥

English translation:

“Rewarding with rain the holy rite, they favour the zealous worshipper; benevolent deities, may you prosper.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

They favour the zealous worshipper: ṛtam ṛtena sapanta iṣiram dakṣam āśāte = udakena nimittena yajñam spriśantau eṣanavantam pravṛddham yajamānam havir vā vyāpnutaḥ, they two, for the sake of water touching or affecting the sacrifice, they pervade the inquiring, powerful instrumental tutor of the rite, they reward him; or, it may be, they pervade or accept the efficacious, adequate oblation.

Serving the truth by the truth, they two have attained vigorous skill. Undeceiving, the two gods grow strong.

Carefully tending Law with Law they have attained their vigorous might.
The two Gods wax devoid of guile.

Indem beide das Gesetz nach dem Gesetz hegen, haben sie eifrige Tatkraft erlangt. Ohne Trug gedeihen die zwei Götter.

Betreibend Recht durch rechtes Werk erlangend frische Geisteskraft Gedeiht das fromme Götterpaar.

Закон законом пестуя,
Вы достигли стремительной силы действия.
Усиливаются два бога, лишенные обмана.

• मित्रावरुणौ
• यजत आत्रेयः
• गायत्री
• षड्जः

विद्वानों के सदृश इतरजनों को वर्त्ताव करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे (ऋतेन) सत्य से (ऋतम्) सत्य का (सपन्ता) आक्रोश करते हुए (इषिरम्) प्राप्त होने योग्य (दक्षम्) बल को (आशाते) व्याप्त होते हैं और (अद्रुहा) द्वेष से रहित (देवौ) दो विद्वान् जन (वर्धते) वृद्धि को प्राप्त होते हैं, वैसे आप लोग भी प्रयत्न करो ॥४॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है । मनुष्यों को चाहिये कि विद्वानों के सदृश क्रिया करके सदा ही वृद्धि करें ॥४॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यथर्त्तेनर्त्तं सपन्तेषिरं दक्षमाशातेऽद्रुहा देवौ वर्धेते तथा यूयमपि प्रयतध्वम् ॥४॥

विद्वद्वदितरैर्वर्त्तितव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ऋतम्) सत्यम् (ऋतेन) सत्येन (सपन्ता) आक्रोशन्तौ (इषिरम्) प्राप्तव्यम् (दक्षम्) बलम् (आशाते) (अद्रुहा) द्रोहरहितौ (देवौ) विद्वांसौ (वर्धेते) ॥४॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः । मनुष्यैर्विद्वद्वत् क्रियां कृत्वा सदैव वर्धितव्यम् ॥४॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. माणसांनी विद्वानांप्रमाणे कर्मर् करून सदैव वृद्धिंगत व्हावे. ॥ ४ ॥

• देवता - मित्रावरुणौ
• ऋषिः - यजत आत्रेयः
• छन्दः - गायत्री

वृष्टि᳓द्यावा रीति᳓आपा
इष᳓स् प᳓ती दा᳓नुमत्याः
बृह᳓न्तं ग᳓र्तम् आशाते

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.

Morph
rītyā̀pā ← rītyàp- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

vr̥ṣṭídyāvā ← vr̥ṣṭídyav- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

dā́numatyāḥ ← dā́numant- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

iṣáḥ ← íṣ- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

pátī ← páti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

āśāte ← √naś- 1 (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

br̥hántam ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

gártam ← gárta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

वृ॒ष्टिऽद्या॑वा । री॒तिऽआ॑पा । इ॒षः । पती॒ इति॑ । दानु॑ऽमत्याः ।
बृ॒हन्त॑म् । गर्त॑म् । आ॒शा॒ते॒ इति॑ ॥

• vṛṣṭidyāvā ← vṛṣṭi
• [noun], feminine
• “rain; shower; rainy season.”

• vṛṣṭidyāvā ← dyāvā ← div
• [noun], nominative, dual, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• rītyāpeṣas ← rīti
• [noun], feminine
• “brass; rītikā; method; bell metal; stream; expressive style; manner.”

• rītyāpeṣas ← āpā ← ap
• [noun], nominative, dual, masculine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• rītyāpeṣas ← iṣaḥ ← iṣ
• [noun], genitive, singular, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• patī ← pati
• [noun], nominative, dual, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• dānumatyāḥ ← dānumat
• [noun], genitive, singular, feminine

• bṛhantaṃ ← bṛhantam ← bṛhat
• [noun], accusative, singular, masculine
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• gartam ← garta
• [noun], accusative, singular, masculine

• āśāte ← aś
• [verb], dual, Perfect indicative
• “get; reach; enter (a state).”

वृष्टिद्यावा । वृष्ट्यर्था द्यौः स्तुतिर्ययोस्तौ वृष्टिद्यावा । अथवा वृष्टिर्वर्षिका द्यौरन्तरिक्षं याभ्यां तौ तादृशौ । ‘रीत्यापा ॥ री गतिरेषणयोः ॥ रीतिः प्राप्तिः । सैव आपा आप्तिः अभिमतप्राप्तिर्ययोस्तौ तादृशौ । इषः अन्नस्य पती स्वामिनौ । वृष्टिप्रदत्वात् स्वामित्वम् । दानुमत्याः दानवत्याः । दातुमुचितायाः इत्यर्थः । एतदिड्विशेषणम् । एवं महानुभावौ बृहन्तं महान्तं गर्तं रथम् आशाते व्याप्नुतः । अधितिष्ठतो यागार्थम् ॥ ॥ ६ ॥

English translation:

“Senders of rain from heaven, granters of desires, lords of sustenance, suited to the liberal donors (of oblations), they ascend their spacious car.”

Bringing the heavens to rain and the waters to streaming, the two lords of refreshments, bringing gifts,
have attained their lofty throne.

With rainy skies and streaming floods, Lords of the strength that bringeth gifts,
A lofty seat have they attained.

Den Himmel lassen sie regnen, die Wasser fließen, die Herren der Labe, die die Himmelsgabe bringt; sie haben ihren großen Hochsitz eingenommen.

Die Herrn des thaubegabten Trunks, mit Regenhimmel, Wasserstrom Gelangten zu dem hohen Thron.

Вызывающие дождь на небе, течение вод,
Два повелителя услады, приносящей дары,
Они достигли высокого трона.

• मित्रावरुणौ
• यजत आत्रेयः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर मनुष्यों को क्या जान क्या करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (वृष्टिद्यावा) वृष्टि और अन्तरिक्ष के कारण (रीत्यापा) रीति और जल जिनके सम्बन्ध में वह (इषः) अन्न आदि के (पती) पालक वायु और विद्युदग्नि (दानुमत्याः) बहुत दान विद्यमान जिसमें उस पृथिवी के मध्य में (बृहन्तम्) बड़े (गर्त्तम्) गृह को (आशाते) व्याप्त होते हैं, उन दोनों को आप लोग जान के उपकार करो ॥५॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य वृष्टि आदि में कारण सूर्य्य, वायु और बिजुली आदि को जानें तो उस कार्य्य को कर सकें ॥५॥ इस सूक्त में मित्र श्रेष्ठ और विद्वान् के गुण वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की इस से पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह अड़सठवाँ सूक्त और छठवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे मनुष्या ! वृष्टिद्यावा रीत्यापेषस्पती वायुविद्युतौ दानुमत्या बृहन्तं गर्त्तमाशाते तौ यूयं विज्ञायोपकुरुत ॥५॥

पुनर्मनुष्यैः किं विज्ञाय किं कर्त्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वृष्टिद्यावा) वृष्टिश्च द्यौश्च याभ्यां तौ (रीत्यापा) रीतिश्चापश्च ययोस्तौ (इषः) अन्नादेः (पती) पालकौ (दानुमत्याः) बहूनि दानवो दानानि विद्यन्ते यस्यां पृथिव्यां तस्या मध्ये (बृहन्तम्) महान्तम् (गर्त्तम्) गृहम् (आशाते) व्याप्नुतः ॥५॥

भावार्थभाषाः - यदि मनुष्या वृष्ट्यादिनिमित्तानि सूर्य्यवायुविद्युदादीनि जानीयुस्तर्हि तत्तत्कार्य्यं कर्त्तुं शक्नुयुरिति ॥५॥ अत्र मित्रावरुणविद्वद्गुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इत्यष्टषष्टितमं सूक्तं षष्ठो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे वृष्टी इत्यादीचे कारण सूर्य, वायू व विद्युत इत्यादींना जाणतात ती त्यांच्यासंबंधी कार्य करू शकतात. ॥ ५ ॥