०६७

• देवता - मित्रावरुणौ
• ऋषिः - यजत आत्रेयः
• छन्दः - अनुष्टुप्

ब᳓ळ् इत्था᳓ देव निष्कृत᳓म्
आ᳓दित्या यजत᳓म् बृह᳓त्
व᳓रुण मि᳓त्र अ᳓र्यमन्
व᳓र्षिष्ठं क्षत्र᳓म् आशथे°

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
báṭ ← báṭ (invariable)

devā = ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

itthā́ ← itthā́ (invariable)

niṣkr̥tám ← niṣkr̥tá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ā́dityā ← ādityá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

br̥hát ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yajatám ← yajatá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

áryaman ← áryaman- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

mítra ← mitrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

váruṇa ← váruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

āśāthe ← √naś- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

kṣatrám ← kṣatrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

várṣiṣṭham ← várṣiṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

बट् । इ॒त्था । दे॒वा॒ । निः॒ऽकृ॒तम् । आदि॑त्या । य॒ज॒तम् । बृ॒हत् ।
वरु॑ण । मित्र॑ । अर्य॑मन् । वर्षि॑ष्ठम् । क्ष॒त्रम् । आ॒शा॒थे॒ इति॑ ॥

• baﾱ ← baṭ
• [adverb]

• itthā
• [adverb]
• “thus; here.”

• deva
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• niṣkṛtam ← niṣkṛta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “place; rendezvous.”

• ādityā ← āditya
• [noun], vocative, dual, masculine
• “sun; Aditya; Surya; āditya [word].”

• yajatam ← yajata
• [noun], accusative, singular, neuter
• “holy; august; sacrificial.”

• bṛhat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• varuṇa
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• mitrāryaman ← mitra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• mitrāryaman ← aryaman
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Aryaman; aryaman [word]; sun.”

• varṣiṣṭhaṃ ← varṣiṣṭham ← varṣiṣṭha
• [noun], accusative, singular, neuter
• “highest.”

• kṣatram ← kṣatra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Kshatriya; dominion; Kshatriya; kṣatra [word]; power.”

• āśāthe ← aś
• [verb], dual, Perfect indicative
• “get; reach; enter (a state).”

हे देवा द्योतमानौ हे आदित्या अदितेः पुत्रौ हे वरुण हे अर्यमन् अरीणां नियमितः मित्र देव युवां बट् सत्यं निष्कृतम्’ अबाध्यम् इत्था इत्थम् इदानीं वर्तमानप्रकारेण यजतं यष्टव्यं बृहत् अतिप्रवृद्धं वर्षिष्ठं प्रवृद्धतमं क्षत्रं बलम् आशाथे अश्नुवाथे । यद्वा अर्यमा पृथगेव निर्देष्टव्यः । द्विवचनं बहुवचनीकर्तव्यम् ॥

English translation:

“Divine sons of Aditi, Mitra, Varuṇa, Aryaman, verily you are possessed, at the present time, of perfect, adorable, vast, exceeding strength.”

Yes indeed! It is just so, o god: the appointed place is worthy of the sacrifice and lofty, o Ādityas,
o Varuṇa and Mitra, o Aryaman. You two have achieved the highest lordship.

YE Gods, Adityas, Varuna, Aryaman, Mitra, verily
Have here obtained supremest sway, high, holy, set apart for you.

Wahrlich, so ist´s, ihr beiden Götter, ihr Söhne der Aditi, ihr habt die verehrungswürdige, hohe, euch bestimmte Stellung, ihr habt die höchste Herrschaft erreicht, Varuna, Mitra, Aryaman.

Ihr Götter beide habt erlangt fürwahr, Aditja’s, hehres Reich, Geschmücktes, hohes, herrlichstes, Varuna, Mitra, Arjaman.

• मित्रावरुणौ
• रातहव्य आत्रेयः
• विराडनुष्टुप्
• गान्धारः

अब पाँच ऋचावाले सड़सठवें सूक्त का आरम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में मनुष्यों को किसके तुल्य क्या करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (देवा) श्रेष्ठ स्वभाववाले (आदित्या) अविनाशी (मित्र) मित्र (वरुण) श्रेष्ठ ! आप दोनों (बृहत्) बड़े (निष्कृतम्) उत्पन्न हुए को (यजतम्) उत्तम प्रकार मिलो, हे (अर्य्यमन्) न्यायकारी ! (इत्था) इस प्रकार से आप भी मिलिये और हे मित्र श्रेष्ठ जनो ! तुम जैसे (बट्) सत्य (वर्षिष्ठम्) अत्यन्त बढ़े हुए (क्षत्रम्) राज्य वा धन को (आशाथे) प्राप्त होते हो, वैसे इसको न्यायकारी भी प्राप्त हो ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है । जैसे विद्वान् जन इस संसार में धर्म्म युक्त कर्म्मों को करें, वैसे राज्य का राजा आदि पालन करें ॥१॥

अन्वय: हे देवा आदित्या मित्र वरुण ! युवां बृहन्निष्कृतं यजतं, हे अर्य्यमन्नित्था त्वं च यज। हे मित्रावरुण ! युवां यथा बड् वर्षिष्ठं क्षत्रमाशाथे तथेदमर्यमन्नपि प्राप्नोतु ॥१॥

अथ मनुष्यैः किंवत् किं करणीयमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (बट्) सत्यम् (इत्था) अनेन प्रकारेण (देवा) दिव्यस्वभावौ (निष्कृतम्) निष्पन्नम् (आदित्या) अविनाशिनौ (यजतम्) सङ्गच्छेताम् (बृहत्) महत् (वरुण) श्रेष्ठ (मित्र) सुहृत् (अर्यमन्) न्यायकारिन् (वर्षिष्ठम्) अतिशयेन वृद्धम् (क्षत्रम्) राज्यं धनं वा (आशाथे) प्राप्नुथः ॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । यथा विद्वांसोऽत्र धर्म्याणि कुर्युस्तथा राज्यं राजादयः पालयन्तु ॥१॥

या सूक्तात मित्र वरुण व विद्वानांच्या कृत्याचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची या पूर्वीच्या सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसे विद्वान लोक या जगात धर्मयुक्त कर्म करतात तसे राजाने राज्याचे पालन करावे. ॥ १ ॥

• देवता - मित्रावरुणौ
• ऋषिः - यजत आत्रेयः
• छन्दः - अनुष्टुप्

आ᳓ य᳓द् यो᳓निं हिरण्य᳓यं
व᳓रुण मि᳓त्र स᳓दथः
धर्ता᳓रा चर्षणीनां᳐᳓
यन्तं᳓ सुम्नं᳓ रिशादसा

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; repeated line
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

hiraṇyáyam ← hiraṇyáya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yónim ← yóni- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mítra ← mitrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sádathaḥ ← √sad- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

váruṇa ← váruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

carṣaṇīnā́m ← carṣaṇí- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

dhartā́rā ← dhartár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

riśādasā ← riśā́das- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

sumnám ← sumná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yantám ← √yam- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

आ । यत् । योनि॑म् । हि॒र॒ण्यय॑म् । वरु॑ण । मित्र॑ । सद॑थः ।
ध॒र्तारा॑ । च॒र्ष॒णी॒नाम् । य॒न्तम् । सु॒म्नम् । रि॒शा॒द॒सा॒ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• yoniṃ ← yonim ← yoni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “vagina; vulva; uterus; beginning; origin; reincarnation; birthplace; family; production; cause; race; grain; raw material; birth; kind; caste; kinship; bed.”

• hiraṇyayaṃ ← hiraṇyayam ← hiraṇyaya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “gold; aureate; hiraṇyaya [word].”

• varuṇa
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• mitra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• sadathaḥ ← sad
• [verb], dual, Present indikative
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• dhartārā ← dhartṛ
• [noun], nominative, dual, masculine
• “supporter.”

• carṣaṇīnāṃ ← carṣaṇīnām ← carṣaṇi
• [noun], genitive, plural, feminine
• “people.”

• yantaṃ ← yantam ← yam
• [verb], dual, Aorist imperative
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• sumnaṃ ← sumnam ← sumna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “favor; benevolence; sumna [word]; entreaty; favor.”

• riśādasā ← riśādas
• [noun], vocative, dual, masculine
• “superior; superior; proud.”

यत् यस्मात् हिरण्ययं हितरमणीयं योनिं यज्ञभूमिं हे वरुण हे मित्र आ सदथः आगच्छथः तस्मात् चर्षणीनां मनुष्याणां धर्तारा धारकौ च हे रिशादसा हिंसकानां क्षेप्तारौ युवाम् अस्मभ्यं सुम्नं सुखं यन्तं कुरुतमित्यर्थः ॥

English translation:

“When you come, Varuṇa and Mitra, to the delightful plural ce of sacrifice, then, supporters of men, destroyers of foes, you bring felicity.”

O Varuṇa and Mitra, when you two take your seat upon the golden womb, as maintainers of the separate peoples, offer your favor, o you caring for the stranger.

When, Varuna and Mitra, ye sit in your golden dwelling-place,
Ye Twain, supporters of mankind, foeslayers, give felicity.

Wenn ihr euch in den goldenen Schoß setzet, Varuna, Mitra, die Erhalter der Völker, so gewähret eure Gunst, ihr Überlegene!

Wenn ihr euch, Mitra, Varuna, hinsetzet auf den goldnen Schooss, Der Menschenstämme Hüter ihr, so reicht ihr Feindverzehrer Schutz.

Когда вы усаживаетесь на (ваше)
Золотое лоно, о Варуна, о Митра,
Как поддерживатели народов,
Протяните (к нам) благожелательную мысль, о каратели врагов (?)!

• मित्रावरुणौ
• रातहव्य आत्रेयः
• विराडनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर मनुष्यों को किसके तुल्य क्या करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (रिशादसा) दुष्टों को दण्ड देनेवाले (मित्र) (वरुण) श्रेष्ठ (चर्षणीनाम्) मनुष्यों के (धर्त्तारा) धारण करनेवाले तुम (यत्) जिस (सुम्नम्) सुख को (यन्तम्) प्राप्त होते हुए और (हिरण्ययम्) तेजःस्वरूप (योनिम्) कारण को (आ) सब प्रकार से (सदथः) प्राप्त हो, उसको हम लोग भी प्राप्त होवें ॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है । जैसे विद्वान् जन तेजःस्वरूप बिजुलीरूप सूर्य्य आदि कारण को जान के उपकार करते हैं, वैसे ही इसको करके मनुष्य सुख को प्राप्त हों ॥२॥

अन्वय: हे रिशादसा मित्र वरुण ! चर्षणीनां युवा यत्सुम्नं यन्तं हिरण्ययं योनिमा सदथस्तं वयमप्याऽऽसीदेम ॥२॥

पुनर्मनुष्यैः किंवत् किं कर्त्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (यत्) यत् (योनिम्) कारणम् (हिरण्ययम्) तेजोमयम् (वरुण) (मित्र) (सदथः) (धर्त्तारा) (चर्षणीनाम्) मनुष्याणाम् (यन्तम्) प्राप्नुवन्तम् (सुम्नम्) सुखम् (रिशादसा) दुष्टानां दण्डयितारौ ॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः । यथा विद्वांसस्तेजोमयं विद्युद्रूपं सूर्य्यादिकारणं विज्ञायोपकुर्वन्ति तथैवैतत्कृत्वा मनुष्याः सुखं प्राप्नुवन्तु ॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे विद्वान लोक तेजस्वी विद्युतरूपी सूर्य इत्यादी कारणाला जाणून सर्वांवर उपकार करतात तसेच वागून माणसांनी सुख प्राप्त करावे. ॥ २ ॥

• देवता - मित्रावरुणौ
• ऋषिः - यजत आत्रेयः
• छन्दः - अनुष्टुप्

वि᳓श्वे हि᳓ विश्व᳓वेदसो
व᳓रुणो मित्रो᳓ अर्यमा᳓
व्रता᳓ पदे᳓व सश्चिरे
पा᳐᳓न्ति म᳓र्तियं रिषः᳓

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M;; repeated line
genre M
genre M;; repeated line

Morph
hí ← hí (invariable)

viśvávedasaḥ ← viśvávedas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

víśve ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

aryamā́ ← áryaman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mitráḥ ← mitrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

váruṇaḥ ← váruṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)

padā́ ← padá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

saścire ← √sac- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

vratā́ ← vratá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

mártyam ← mártya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pā́nti ← √pā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

riṣáḥ ← ríṣ- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

विश्वे॑ । हि । वि॒श्वऽवे॑दसः । वरु॑णः । मि॒त्रः । अ॒र्य॒मा ।
व्र॒ता । प॒दाऽइ॑व । स॒श्चि॒रे॒ । पान्ति॑ । मर्त्य॑म् । रि॒षः ॥

• viśve ← viśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• viśvavedaso ← viśva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvavedaso ← vedasaḥ ← vedas
• [noun], nominative, plural, masculine
• “knowledge.”

• varuṇo ← varuṇaḥ ← varuṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• mitro ← mitraḥ ← mitra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• aryamā ← aryaman
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Aryaman; aryaman [word]; sun.”

• vratā ← vrata
• [noun], accusative, plural, neuter
• “vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

• padeva ← padā ← pada
• [noun], accusative, plural, neuter
• “word; location; foot; footprint; pada [word]; verse; footstep; metrical foot; situation; dwelling; state; step; mark; position; trace; construction; animal foot; way; moment; social station; topographic point; path; residence; site; topic.”

• padeva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• saścire ← sac
• [verb], plural, Perfect indicative
• “accompany; follow; company; obey; participate; enter.”

• pānti ← pā
• [verb], plural, Present indikative
• “protect; govern.”

• martyaṃ ← martyam ← martya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “man; people; martya [word]; Earth.”

• riṣaḥ ← riṣ
• [noun], ablative, singular, feminine
• “injury; riṣ; damage.”

विश्वे हि सर्वेऽपि । हीति चार्थे । विश्ववेदसः सर्वविदः सर्वधना वा बरुणो मित्रो अर्यमा चैते त्रयः सर्वे व्रता अस्मदीयानि कर्माणि पदेव पदानीव स्थानानीव सश्चिरे संगता भवन्ति । आगत्य च मां मर्त्यं रिषः हिंसकात् पान्ति रक्षन्ति ॥

English translation:

“Mitra, Varuṇa, Aryaman, who are possessed of omniscience, are all associated at our rites, as if in (their respective) station, and protect the worshipper from the malignant.”

Because all of them—Varuṇa, Mitra, and Aryaman—know all things, they follow their commandments like tracks. They protect the mortal from harm.

All these, possessors of all wealth, Varuna, Mitra, Aryaman,
Follow their ways, as if with feet, and guard from injury mortal man.

Denn Varuna, Mitra, Aryaman, die Allwissenden, gehen alle ihren Geboten nach wie der Verfolger den Fußspuren. Sie behüten den Sterblichen vor Schaden.

Denn alle sind allweise sie, Varuna, Mitra, Arjaman; Begleiten Schritt für Schritt das Recht, behüten vor dem Feind den Mann.

Ведь все всезнающие (боги):
Варуна, Митра, Арьяман –
(Всегда) следовали за обетами (людей), как (преследователи) за следами ног.
Они охраняют смертного от вреда,

• मित्रावरुणौ
• यजत आत्रेयः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर मनुष्यों को कैसे वर्त्तना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (विश्वे) सब (विश्ववेदसः) सम्पूर्ण विद्या और ऐश्वर्य्य पाये हुए (वरुणः) श्रेष्ठ (मित्रः) और सब का मित्र (अर्यमा) और न्यायकारी जन (पदेव) चलते हैं जिनसे उन चरणों के सदृश (व्रता) सत्याचरणरूप कर्म्मों को (सश्चिरे) प्राप्त होते वा जाते हैं और (रिषः) मारनेवाले से वा हिंसा से (मर्त्यम्) मनुष्य की (पान्ति) रक्षा करते हैं वे (हि) ही आप लोगों से आदर करने योग्य हैं ॥३॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है । हे मनुष्यो ! जैसे प्राणी पैरों से अभीष्ट एक स्थान से दूसरे स्थान को जाके अपने प्रयोजन को सिद्ध करते हैं वैसे ही सत्यभाषण आदि कर्म्मों को धर्म्ममार्ग के लिए प्राप्त होकर अभीष्ट आनन्द को सिद्ध करो ॥३॥

अन्वय: हे मनुष्या ! ये विश्वे विश्ववेदसो वरुणो मित्रोऽर्यमा च पदेव व्रता सश्चिरे रिषो मर्त्यं पान्ति ते हि युष्माभिर्माननीयाः सन्ति ॥३॥

पुनर्मनुष्यैः कथं वर्त्तितव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (विश्वे) सर्वे (हि) (विश्ववेदसः) समग्रप्राप्तविद्यैश्वर्याः (वरुणः) श्रेष्ठः (मित्रः) सर्वेषां सखा (अर्यमा) न्यायकारी (व्रता) व्रतानि सत्याचरणरूपाणि कर्म्माणि (पदेव) पद्यन्ते यैस्तानि पदानि चरणानीव (सश्चिरे) प्राप्नुवन्ति गच्छन्ति वा। सश्चतीति गतिकर्म्मसु पठितम्। (निघं०२.२४) (पान्ति) रक्षन्ति (मर्त्यम्) मनुष्यम् (रिषः) हिंसकाद्धिंसाया वा ॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । हे मनुष्या ! यथा प्राणिनः पदैरभीष्टं स्थानान्तरं गत्वा स्वप्रयोजनं साध्नुवन्ति तथैव सत्यभाषणादीनि कर्माणि धर्मार्थं प्राप्याऽभीष्टमानन्दं साध्नुत ॥३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. हे माणसांनो! जसे प्राणी एका स्थानाहून दुसऱ्या स्थानी जाऊन आपले प्रयोजन सिद्ध करतात. तसेच धर्मासाठी सत्यभाषण इत्यादी कर्म धर्मासाठी प्राप्त करून मनोवांछित आनंद प्राप्त करा. ॥ ३ ॥

• देवता - मित्रावरुणौ
• ऋषिः - यजत आत्रेयः
• छन्दः - अनुष्टुप्

ते᳓ हि᳓ सत्या᳓ ऋतस्पृ᳓श
ऋता᳓वानो ज᳓ने-जने
सुनीथा᳓सः सुदा᳓नवो
अंहो᳓श् चिद् उरुच᳓क्रयः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
hí ← hí (invariable)

r̥taspŕ̥śaḥ ← r̥taspŕ̥ś- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

satyā́ḥ ← satyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

jáne-jane ← jána- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

r̥tā́vānaḥ ← ŕ̥tāvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sudā́navaḥ ← sudā́nu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sunīthā́saḥ ← sunīthá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

aṁhóḥ ← aṁhú- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

cit ← cit (invariable)

urucákrayaḥ ← urucákri- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ते । हि । स॒त्याः । ऋ॒त॒ऽस्पृशः॑ । ऋ॒तऽवा॑नः । जने॑ऽजने ।
सु॒ऽनी॒थासः॑ । सु॒ऽदान॑वः । अं॒होः । चि॒त् । उ॒रु॒ऽचक्र॑यः ॥

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• satyā ← satyāḥ ← satya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “true; real; real; faithful; good.”

• ṛtaspṛśa ← ṛta
• [noun], neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• ṛtaspṛśa ← spṛśaḥ ← spṛś
• [noun], nominative, plural, masculine
• “touching.”

• ṛtāvāno ← ṛtāvānaḥ ← ṛtāvan
• [noun], nominative, plural, masculine
• “law-abiding; faithful; righteous.”

• jane ← jana
• [noun], locative, singular, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• jane ← jana
• [noun], locative, singular, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• sunīthāsaḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sunīthāsaḥ ← nīthāsaḥ ← nītha
• [noun], nominative, plural, masculine

• sudānavo ← sudānavaḥ ← sudānu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “big; lavish.”

• ‘ṃhoś ← aṃhoḥ ← aṃhu
• [noun], ablative, singular, masculine

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• urucakrayaḥ ← uru
• [noun]
• “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”

• urucakrayaḥ ← cakrayaḥ ← cakri
• [noun], nominative, plural, masculine
• “doing; active.”

ते हि खलु सत्याः सत्यभूताः सत्यफला वा ऋतस्पृशः उदकस्पर्शस्य कर्तारः ऋतावानः यज्ञवन्तः जनेजने सर्वेषु यजमानेषु सुनीथासः सुनयनाः सुदानवः सुदानाः । हीति प्रसिद्धवाची सर्वत्र संबन्धनीयः । एवं महानुभावा वरुणादयः अंहोश्चित् । चिदप्यर्थे । पापिनोऽपि स्वस्तोतुः उरुचक्रयः प्रभूतधनादिकर्तारः ॥

English translation:

“They verily are observers of truth, distributors of water, protectors of holy rites among men; guides in the right way, liberal donors, and benefactors even of the sinner (who worships them).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Even of the sinner: aṃhościt pāpino api, even of the sinner;

Added: svastotuḥ, of your own praiser

For they are real, touching the truth and truth-possessing among every people;
they are those leading well, giving good drops [/gifts], and making a wide space even from narrow straits.

For they are true, they cleave to Law, held holy among every race,
Good leaders, bounteous in their gifts, deliverers even from distress.

Denn sie sind die Wahrhaften, die sich an das Rechte halten, rechthandelnd gegen jedermann, gute Führer, gabenschön, auch aus Bedrängnis einen Ausweg schaffend.

Denn wahre Pfleger heil’gen Rechts, sind heilig sie bei jedem Mann; Sie leiten schön, sie träufeln schön, aus Drangsal schaffend weiten Raum.

Ведь они истинные, соприкасающиеся с законом,
Творящие закон в отношении каждого человека,
Добрые поводыри, добрые дарители,
Создающие широкий простор даже из узости.

• मित्रावरुणौ
• यजत आत्रेयः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर विद्वान् कैसे होकर क्या करें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (हि) जिससे (जनेजने) मनुष्य मनुष्य में जो (सत्याः) श्रेष्ठों में श्रेष्ठ (ऋतस्पृशः) यथार्थ को स्वीकार करनेवाले (ऋतावानः) सत्य मत वा कर्म्म विद्यमान जिनमें वे (सुदानवः) सुन्दर श्रेष्ठ विद्या आदि का दान जिनका और (सुनीथासः) उत्तम नीति के देने और (उरुचक्रयः) बहुत करनेवाले बड़े पुरुषार्थी हुए (अंहोः) अपराध से (चित्) भी (पृथक्) हुए होवें (ते) वे सर्वदा सब प्रकार से सत्कार करने योग्य हों ॥४॥

भावार्थभाषाः - जो स्वयं धर्मयुक्त गुण, कर्म और स्वभाववाले हुए दुष्ट आचरण से पृथक् वर्त्ताव करके अन्य मनुष्यों को तादृश अर्थात् अपने समान करते हैं, वे धन्यवाद के योग्य हैं ॥४॥

अन्वय: हे मनुष्या ! हि यतो जनेजने ये सत्या ऋतस्पृश ऋतावानः सुदानवस्सुनीथास उरुचक्रयोंऽहोश्चित्पृथग्भूताः स्युस्ते सर्वदा सर्वथा सत्कर्त्तव्या भवन्तु ॥४॥

पुनर्विद्वांसः कीदृशा भूत्वा किं कुर्य्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ते) (हि) यतः (सत्याः) सत्सु साधवः (ऋतस्पृशः) य ऋतं सत्यं यथार्थं स्पृशन्ति स्वीकुर्वन्ति ते (ऋतावानः) ऋतं सत्यं मतं कर्म वा विद्यते येषु ते (जनेजने) मनुष्ये मनुष्ये (सुनीथासः) सुनीतिप्रदाः (सुदानवः) शोभनं सद्विद्यादिदानं येषान्ते (अंहोः) अपराधात् (चित्) अपि (उरुचक्रयः) बहुकर्त्तारो महापुरुषार्थिनः ॥४॥

भावार्थभाषाः - ये स्वयं धर्म्यगुणकर्म्मस्वभावाः सन्तो दुष्टाचाराद् पृथग्वर्त्तित्वाऽन्यान्मनुष्यांस्तादृशान् कुर्वन्ति ते धन्यवादार्हाः सन्ति ॥४॥

भावार्थभाषाः - जे स्वतः धार्मिक गुण, कर्म स्वभावाचे असून दुष्ट आचरणापासून दूर राहून इतर माणसांना स्वतःप्रमाणे करतात ते धन्यवाद देण्यायोग्य असतात. ॥ ४ ॥

• देवता - मित्रावरुणौ
• ऋषिः - यजत आत्रेयः
• छन्दः - अनुष्टुप्

को᳓ नु᳓ वाम् मित्र अ᳓स्तुतो
व᳓रुणो वा तनू᳓ना᳐म्
त᳓त् सु᳓ वाम् ए᳓षते मति᳓र्
अ᳓त्रिभ्य ए᳓षते मतिः᳓

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ástutaḥ ← ástuta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

káḥ ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mitra ← mitrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

nú ← nú (invariable)

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

tanū́nām ← tanū́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

vā ← vā (invariable)

váruṇaḥ ← váruṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

īṣate ← √īṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED, mood:DES}

matíḥ ← matí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

sú ← sú (invariable)

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

ā́ ← ā́ (invariable)

átribhyaḥ ← átri- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:PL}

īṣate ← √īṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED, mood:DES}

matíḥ ← matí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

कः । नु । वा॒म् । मि॒त्र॒ । अस्तु॑तः । वरु॑णः । वा॒ । त॒नूना॑म् ।
तत् । सु । वा॒म् । आ । ई॒ष॒ते॒ । म॒तिः । अत्रि॑ऽभ्यः । आ । ई॒ष॒ते॒ । म॒तिः ॥

• ko ← kaḥ ← ka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• nu
• [adverb]
• “now; already.”

• vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• mitrāstuto ← mitra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• mitrāstuto ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• mitrāstuto ← stutaḥ ← stu
• [verb noun], nominative, singular
• “laud; praise; declare; stu.”

• varuṇo ← varuṇaḥ ← varuṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• tanūnām ← tanū
• [noun], genitive, plural, feminine
• “body; self; own(a); person; form.”

• tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• eṣate ← iṣ
• [verb], singular, Present indikative
• “desire; recommend; approve; seek; call; search; try; prefer; love; commend; assent; permit; choose.”

• matir ← matiḥ ← mati
• [noun], nominative, singular, feminine
• “intelligence; decision; mind; hymn; purpose; idea; opinion; belief; desire; wish; conviction; plan; devotion.”

• atribhya ← atribhyaḥ ← atri
• [noun], ablative, plural, masculine
• “Atri; Atri; atri [word].”

• eṣate ← iṣ
• [verb], singular, Present indikative
• “desire; recommend; approve; seek; call; search; try; prefer; love; commend; assent; permit; choose.”

• matiḥ ← mati
• [noun], nominative, singular, feminine
• “intelligence; decision; mind; hymn; purpose; idea; opinion; belief; desire; wish; conviction; plan; devotion.”

हे मित्र वां युवयोर्मध्ये त्वं च वरुणो वा को नु अस्तुतः । सर्वेरस्तूयमानः कोऽस्ति । उभावपि स्तुत्यावित्यर्थः । तनूनाम् इति तृतीयार्थे षष्ठी । तनुभिः स्तुतिभिः अस्तुत इति संबन्धः ॥ अन्न मित्रशब्देन मित्रस्यैकस्यैव संबोधनं ‘वरुणेळास्वन्तः ’ ( ऋ. सं. ५. ६२. ६ ) इत्यत्रेवात्र द्विवचनसूचकस्याकारस्य अनाम्नानात्। लोकेषु बहुषु संनिहितेषु एकमेव संबोध्य युवयोरिदं युष्माकमिदमिति प्रयुञ्जते ॥ तत् तस्मात् यस्मात्सर्वे स्तुवन्ति तस्मात् । तनूनामित्येतत् व्यवहितमप्युत्तरत्र वा योज्यम् । तनूनाम् अल्पमतीनामस्माकं मतिः स्तुतिः वां युवां सुष्ठु एषते अभिगच्छति । अत्रिभ्यः अत्रिगोत्रेभ्योऽस्मभ्यम् अस्मदीयमतिः एषते । आदरार्थं पुनर्वचनम् ॥ ॥ ५ ॥

English translation:

“Which of you, Mitra and Varuṇa, has not been celebrated in (our) praise, for therefore do our thoughts tend towards you; the thoughts of the lineage of Atri tend towards you.”

Now which of you two, (which) of (all your) forms, o Mitra—or (is it) Varuṇa?—is not praised?
Thus our thought hastens to you two; from the Atris a thought hastens.

Which of your persons, Varuna or Mitra, merits not our praise?
Therefore our thought is turned to you, the Atris’ thought is turned to you.

Wer von euch ist noch ungepriesen, o Mitra, oder ist es Varuna unter euren Personen? Darum wendet sich das Gedicht gerade an euch, wendet sich das Gedicht von Seiten der Atri´s an euch.

Wer von euch, Mitra, Varuna, ist an sich selbst nicht lobenswerth? Drum dringet zu euch das Gebet, von Atrisöhnen das Gebet.

Кто же из вас двоих, о Митра,
Или (может быть это) Варуна, не был нами прославлен?
Вот спешит прямо к вам двоим молитва,
Из семьи Атри спешит молитва.

• मित्रावरुणौ
• यजत आत्रेयः
• विराडनुष्टुप्
• गान्धारः

मनुष्य विद्वानों से किस प्रकार विद्या ग्रहण करें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मित्र) मित्र (वाम्) आप दोनों के (तनूनाम्) शरीरों के (कः) कौन (आ, ईषते) सब प्रकार से प्राप्त होता है, आप (वा) वा (वरुणः) उत्तम स्वभावयुक्त कौन (नु) शीघ्र (अस्तुतः) नहीं प्रशंसित है और जो (वाम्) आप दोनों की (मतिः) बुद्धि हम लोगों को (आ, ईषते) सब प्रकार प्राप्त होती है और (अत्रिभ्यः) व्याप्त विद्या जिनमें उनके लिये (मतिः) मननशील अन्तःकरण की वृत्ति (सु) उत्तम प्रकार प्राप्त होती है (तत्) उसका हम लोग स्वीकार करें ॥५॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य अध्यापक और उपदेशकों को प्राप्त होकर उनके उपदेश और विद्या को ग्रहण करके उनसे बुद्धि और उत्तम क्रिया का स्वीकार करते हैं, वे प्रसिद्ध स्तुतिवाले होते हैं ॥५॥ इस सूक्त में मित्रावरुण और विद्वानों के कृत्य का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की इस से पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह सड़सठवाँ सूक्त और पाँचवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे मित्र ! वां तनूनां क एषते त्वं वा वरुणः को न्वस्तुतोऽस्ति या वां मतिरस्मानेषतेऽत्रिभ्यो मतिः स्वेषते तत्तां वयं स्वीकुर्य्याम ॥५॥

मनुष्यैर्विद्वद्भ्यः कथं विद्यां ग्राह्येत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (कः) (नु) सद्यः (वाम्) युवयोः (मित्र) सुहृत् (अस्तुतः) अप्रशंसितः (वरुणः) उत्तमस्वभावः (वा) (तनूनाम्) शरीराणाम् (तत्) ताम् (सु) (वाम्) (आ) (ईषते) अभिगच्छति (मतिः) प्रज्ञा (अत्रिभ्यः) व्याप्तविद्येभ्यः (आ) (ईषते) समन्तात्प्राप्नोति (मतिः) मननशीलान्तःकरणवृत्तिः ॥५॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्या अध्यापकोपदेशकानभिगम्य तदुपदेशान् विद्यां च गृहीत्वैतेभ्यः प्रज्ञामुत्तमकृतिं च स्वीकुर्वन्ति ते प्रसिद्धस्तुतयो जायन्त इति ॥५॥ अत्र मित्रावरुणविद्वत्कृत्यवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति सप्तषष्टितमं सूक्तं पञ्चमो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे अध्यापक व उपदेशक यांच्याकडून उपदेश व विद्या शिकतात त्यांच्याकडून उत्तम बुद्धी व उत्तम क्रियांचा स्वीकार करतात. ती अत्यंत प्रशंसनीय असतात. ॥ ५ ॥