ऋग्वेदे विश्वासटिप्पन्यः

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

सायण-भाष्यम्

‘ के ष्ठा नरः’ इत्येकोनविंशत्यृचं पञ्चमं सूक्तम् । अत्रानुक्रमणिका- के ष्ठैकोना गायत्रं श्यावाश्वोऽत्र वैददश्वी तरन्तपुरमीळ्हौ दार्भ्यं रथवीतिं मरुतश्च दानतुष्टः प्रशशंस बुद्ध्वा च तरन्तमहिषीं शशीयसीं पञ्चम्यनुष्टुप् नवमी सतोबृहती ’ इति । श्यावाश्व ऋषिः । पञ्चम्यनुष्टुप् नवमी सतोबृहती शिष्टा गायत्र्यः । आद्याश्चतस्रो मरुद्देवताकाः । ’ सनत्सा ’ इत्यादीनां चतसृणां शशीयसी नाम तरन्तस्य राज्ञो भार्या देवता । ‘ उत मेऽरपत्’ इत्यस्या वैददश्विः पुरुमीळ्हो देवता ।’ यो मे धेनूनाम्’ इत्यस्या वैददश्विस्तरन्तो राजा देवता । ‘य ईं वहन्ते ’ इत्याद्याः षण्मारुत्यः । एतं मे’ इत्यस्य तृचस्य दार्भ्यो रथवीतिर्नाम राजा देवता । विनियोगो लैङ्गिकः ॥

अत्राश्चर्यं पुरावृत्तमाहुरागमपारगाः । अर्चनानाः पुरात्रेयो दार्भ्येण रथवीतिना ॥ आर्त्विज्याय वृतो यज्ञे वितते हौत्र आस्थितः । रथवीतिसुतां कन्यां ददर्श पितुरन्तिके ॥ ययाचे स्वकुमाराय श्यावाश्वाय च तां सुताम् । स प्रदानमना भार्यामपृच्छत्किं प्रयच्छसि ।। इति पृष्टा पुनः प्राह कथमस्मै प्रदास्यसि । इतः पूर्वं सुता दत्ता नासीदनृषये क्वचित् ॥ तत्तथैवेति निश्चित्य प्रत्याचष्टार्चनानसम् । श्यावाश्वः संस्थिते यज्ञे तेन राज्ञा निराकृतः । तत्प्रत्याशान्वितो विप्रस्तपस्तेपे सुदारुणम् । ब्रह्मचर्यरतः शान्तो भिक्षार्थं पर्यटन् द्विजः ॥ तरन्तमहिषीं साध्वीं बिभिक्षेऽसौ शशीयसीम् । सा संप्राप्यान्तिकं पत्युः प्रोवाचागतवानृषिः ॥ इत्युक्तो नृपतिर्भार्यां प्रत्याहैनं प्रपूजय ।। सानुज्ञाता गवां यूथं प्रादादाभरणानि च ॥ तरन्तोऽपि पुनस्तस्मै प्रादाद्धनमपेक्षितम् । दत्वा च पुरुमीळ्हस्य स्वानुजस्यान्तिकं प्रति ॥ प्रेरयामास तमृषिं सोऽपि त्वां मानयिष्यति । तथेति राज्ञो वचनं निशम्य तद्भार्यया दर्शितसर्वमार्गः । गच्छन्ः शनैरर्धपथे मरुद्गणान् समानरूपान् स्वदिदृक्षयागतान् ॥ विलोक्य विप्रः सभयः प्रणम्य कृताञ्जलिः कण्टकिताङ्गसंघः । तुष्टाव हृष्टान्मरुतो विशिष्टैरर्थैर्वचोभिः परितुष्टचित्तः ॥ संप्राप्य सर्वं स्वमनीषितं तदा मरुद्गणेभ्यो मुदितात्मवद्भ्यः ॥ तदाभवदृषिः सूक्तद्रष्टा श्यावाश्वनामकः । पश्चात्पुनर्गृहं गत्वा भूयो लब्ध्वा गवां शतम् ॥ दार्भ्यो मन्त्रदृशे राज्ञ्या चोदितः स्वसुतां ददौ । पुरुमीळ्हस्तरन्तश्च तद्भार्या च शशीयसी ॥ दार्भ्यो यो रथवीत्याख्यः सप्त ये मरुतां गणाः । ते तस्मै यत् ददुस्तुष्टास्तत्के ष्ठेत्यत्र वर्ण्यते ।

Jamison Brereton

61 (415)
Maruts
Śyāvāśva Ātreya
19 verses: gāyatrī, except anuṣṭubh 5 and satobr̥hatī 9

With its nineteen verses, this hymn is out of place by the normal rules of arrangement of the saṃhitā. It also falls into several sections on thematic grounds (vss. 1–4, 5–10, 11–16, 17–19). However, at least the first half (1–10) displays the cleverness and sly humor of Śyāvāśva, who names himself directly in verse 5 and punningly in verse 9, and perhaps represents a jeu d’esprit of the poet, appended to the more solemn Marut hymns that precede it. Note that Śyāvāśva names himself only in the first of those hymns (V.52.1) and in this last one.

The Maruts are the clear subject of verses 1–4 and 11–16, and each of these sec tions is followed by a dānastuti, or verses culminating in a dānastuti: 10 and 17–19. We therefore suggest that we are dealing here with two originally separate hymns, 1–10 and 11–19, and that the first at least bears clear marks of Śyāvāśva’s authorship.

Since the second of these is less interesting than the first, we will discuss it first here. The six verses (11–16) treating the Maruts are fairly conventional. Verse 17 serves as a transition to the dānastuti, addressed, oddly, to the goddess Night, who is urged to carry the poet’s hymns to his patron, called Dārbhya here, and Rathavīti in the following two verses. Both parts of the latter name are punned upon: ratha “chariot” in verse 17 (“like a charioteer”), -vīti “pursuit” in verse 18 in the verb form (ápa) veti “go off track,” and he is praised for his generosity in general terms (19). The first hymn is a much less staid affair. The four opening verses to the Maruts begin with questions about the Maruts and then in increasing detail about their horses and horse-tackle. And in verses 2c and 3b the Maruts are depicted as riding horseback (one of the very few pieces of evidence for this activity in the R̥gveda); in verse 2 the reference is unremarkable, but in verse 3 the men’s posture on the horse reminds the poet of women spreading their thighs in sex (or possibly childbirth, though this seems less likely). From this point on the hymn takes a sexually suggestive turn. In verse 4 the Maruts are sent off with “lucky women,” and we move abruptly into the second section of the hymn.

That section ends with a real dānastuti verse (10) in praise of a patron named Vaidadaśvi. We might expect the four preceding verses (5–9) to form part of the dānastuti as well, and there are prominent dānastuti-like elements in them, but they also subvert the dānastuti model or provide a counter model—not least because they concern a woman and profess the unorthodox opinion that women can be superior to men. Verse 5 introduces an unidentified woman who “gains” the sorts of things poets usually receive in dānastutis, using the root for “gain” (san) that is standard in such contexts. (The notion that a woman would be in such a position is so unusual that most translators simply translate the word as if it means “give”—though a woman who gives livestock is no more standard a figure than one who gains it.) From the second half of the verse it is clear that she must be the favored consort (perhaps even the “Favorite Wife” of later Vedic ritual) of Śyāvāśva’s patron. The poet then seems to reflect (vss. 6–8) on the qualities of women in general, in contrast to men, allowing that some women may actually be better than men, especially men of bad character—and among those especially a stingy man (vss. 6, 8), who doesn’t deserve to be called a man except in the technical matter of blood money (vs. 8). The tone in these verses is colloquial and conversational. After this seeming digression, with the subtle hint to his patron about the perils of stinginess, we return in verse 9 to a flesh-and-blood woman, who is working her wiles on the poet, who calls himself “Dusky” (śyāva). The verse is an elaborate pun: on the one hand she is narrating the course of a race, and the “two chestnuts” in the second half of the verse can be two horses given to the poet, “straining forward” to win. But the tone is very intimate; the “course” may be the progress of sexual intercourse between the girl and the poet, and the second half of the verse, using the same verb (ví √yam “spread apart”) as in the first sexually suggestive passage in verse 4, can describe the “spreading apart” of two female body parts. The girl in verse 9 thus appears to be part of the “gift” that Śyāvāśva received for his poem, and the complex set of double meanings in this verse are certainly a worthy “praise of this gift.” Is the girl in this verse the same as the one in verse 5? Śyāvāśva seems to imply this, but we will never know for sure.

Jamison Brereton Notes

Maruts For the structure of this hymn and its place in the series, see published introduction.

Although there is an itihāsa in the Bṛhaddevatā (V.50) that supposedly recounts the circumstances of Śyāvāśva’s composition, it was clearly constructed secondarily and fancifully on the basis of the Rigvedic text (see both Oldenberg and Geldner).

01 के ष्टा - गायत्री

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

के᳓ ष्ठा नरः श्रे᳓ष्ठतमा
य᳓ ए᳓कएक आयय᳓+++(=आगच्छथ)+++ ।
परम᳓स्याः पराव᳓तः +++(देशात्)+++॥

मूलम् ...{Loading}...

के ष्ठा॑ नरः॒ श्रेष्ठ॑तमा॒ य एक॑एक आय॒य ।
प॒र॒मस्याः॑ परा॒वतः॑ ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - मरुतः
ऋषिः - श्यावाश्व आत्रेयः
छन्दः - गायत्री

Thomson & Solcum

के᳓ ष्ठा नरः श्रे᳓ष्ठतमा
य᳓ ए᳓क-एक आयय᳓
परम᳓स्याः पराव᳓तः

Vedaweb annotation

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ké ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

naraḥ ← nár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

śréṣṭhatamāḥ ← śréṣṭhatama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

stha ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

āyayá ← √yā- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

éka-ekaḥ ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yé ← yá- (pronoun)

paramásyāḥ ← paramá- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

parāvátaḥ ← parāvát- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

पद-पाठः

के । स्थ॒ । न॒रः॒ । श्रेष्ठ॑ऽतमाः । ये । एकः॑ऽएकः । आ॒ऽय॒य ।
प॒र॒मस्याः॑ । प॒रा॒ऽवतः॑ ॥

Hellwig Grammar

ke ← ka
[noun], nominative, plural, masculine
“what; who; ka [pronoun].”

ṣṭhā ← as
[verb], plural, Present indikative
“be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

naraḥ ← nṛ
[noun], vocative, plural, masculine
“man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

śreṣṭhatamā ← śreṣṭhatamāḥ ← śreṣṭhatama
[noun], vocative, plural, masculine
“best; chief(a).”

ya ← ye ← yad
[noun], nominative, plural, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

eka ← ekaḥ ← eka
[noun], nominative, singular, masculine
“one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

eka ← ekaḥ ← eka
[noun], nominative, singular, masculine
“one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

āyaya ← āyā ← √yā
[verb], plural, Perfect indicative
“enter (a state); come; transform; approach; arrive; reach; enter.”

paramasyāḥ ← parama
[noun], ablative, singular, feminine
“extreme; best; excellent; highest; highest; devoted(p); maximal; distant; parama [word]; very; farthermost.”

parāvataḥ ← parāvat
[noun], ablative, singular, feminine
“distance; distance; distance.”

सायण-भाष्यम्

हे नरः नेतारो मरुतः श्रेष्ठतमाः अत्यन्तं श्रेष्ठा यूयं के ष्ठ के स्थ के भवथ । एवं स्वरूपानिश्चयात् संदिह्य ब्रवीति । ये यूयम् एकएकः प्रत्येकम् आयय आगच्छथ । कस्मादित्युच्यते । परमस्याः परावतः अत्यन्तदूरदेशात् । अन्तरिक्षादित्यर्थः ॥

Wilson

English translation:

“Who are you, most excellent leadeers (of rites), who come one by one from a region exceedingly remote?”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

A wonderful old story: āścaryam purāvṛttam āhurāgamapāragaḥ, those who have gone through the āgamas have related a wonderful occurrence

Jamison Brereton

Who are you, men, the fairest ones, who one by one have driven here from the farthest distance?

Jamison Brereton Notes

Note the doubly marked superlative śréṣṭhatama- (also I.113.12), which therefore ought to be rendered as “the most fairest.” It must be nom., not voc., because of its accent, since in a standard voc. phrase it would be unaccented flg.

unaccented naraḥ.

It is somewhat notable that the Maruts are referred to éka-ekaḥ “one by one,” since they are usually not differentiated at all. _________ 01-02 These two vss. contain a fairly high percentage of the total number of RVic 2nd pl. active pfs., with the poorly characterized ending -a on the weak stem: āyayá (1b), śeka, yaya (2b). Macdonell (VG p. 358) lists only twelve forms in all of Vedic (some of which have more than one token) of the 2nd pl. act. pf., and one of these (anāha) is better interpr. otherwise (see comm. ad VIII.48.5).

Griffith

O HEROES lordliest of all, who are ye that have singly come
Forth from a region most remote?

Geldner

Wer seid ihr Herren, die ihr als Allerschönste einer nach dem anderen aus fernster Ferne gekommen seid?

Grassmann

Wer seid ihr, Männer, trefflichste, die Mann für Mann ihr zu uns kamt, aus allerf ernster Ferne her?

Elizarenkova

Кто вы будете, о прекраснейшие мужи,
Которые явились один за другим
Из самой дальней дали?

अधिमन्त्रम् (VC)

मरुतो वाग्निश्च
श्यावाश्व आत्रेयः
जगती
निषादः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

अब उन्नीस ऋचावाले एकसठवें सूक्त का प्रारम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में प्रश्नोत्तरों से मरुदादिकों के गुणों को कहते हैं ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे (श्रेष्ठतमाः) अत्यन्त कल्याण करनेवाले (नरः) नायक जनो ! (परमस्याः) अत्यन्त श्रेष्ठ के पार जानेवाले (के) कौन (स्था) ठहरें (ये) जो (परावतः) दूर से आकर उपदेश करते हैं और जिनके मध्य में (एकएकः) एकएक आप दूर देश से एक को (आयय) प्राप्त होवें ॥१॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - कौन अत्यन्त श्रेष्ठ मनुष्य होते हैं? जो सर्वदा अत्यन्त श्रेष्ठ कर्म्मों को करें ॥१॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे श्रेष्ठतमा नरः! परमस्याः पारगन्तारः के यूयं स्था ये परावत आगत्य उपदिशन्ति येषां मध्य एकएको यूयं परावतो देशादेकमायय ॥१॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

अथ प्रश्नोत्तरैर्मरुदादिगुणानाह ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (के) (स्था) तिष्ठत। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (नरः) नायकाः (श्रेष्ठतमाः) अतिशयेन श्रेयस्कराः (ये) (एकएकः) (आयय) आयाथ (परमस्याः) अतिश्रेष्ठायाः [पारगन्तारः] (परावतः) दूरतः ॥१॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - के श्रेष्ठतमा मनुष्या भवन्ति? ये सर्वदा श्रेष्ठतमानि कर्माणि कुर्युः ॥१॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - विषयः

या सूक्तात प्रश्न, उत्तर व वायू इत्यादींच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर पूर्वसूक्ताच्या अर्थाची संगती जाणावी.

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - कोण श्रेष्ठतम पुरुष असतात? जे सदैव अत्यंत श्रेष्ठ कर्म करतात. ॥ १ ॥

02 क्वट् वोऽश्वाः - गायत्री

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

क्व᳓१᳓ वो᳓ ऽश्वाः, क्वा३᳓भी᳓शवः +++(=रश्मयः)+++
कथं᳓ शेक+++(←शक्)+++, कथा᳓ यय ।
पृष्ठे᳓ स᳓दो+++(→आसनम्)+++, +++(अश्व-)+++नसो᳓र् य᳓मः ॥

वि᳓श्वा᳓स᳓-टि᳓प्प᳓नी᳓

Dates Rk to post 2200 BCE - SCI

मूलम् ...{Loading}...

क्व१॒॑ वोऽश्वाः॒ क्वा॒३॒॑भीश॑वः क॒थं शे॑क क॒था य॑य ।
पृ॒ष्ठे सदो॑ न॒सोर्यमः॑ ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - मरुतः
ऋषिः - श्यावाश्व आत्रेयः
छन्दः - गायत्री

Thomson & Solcum

क्व᳡ वो᳓ ऽश्वाः क्व᳡ अभी᳓शवः
कथं᳓ शेक कथा᳓ यय
पृष्ठे᳓ स᳓दो नसो᳓र् य᳓मः

Vedaweb annotation

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
abhī́śavaḥ ← abhī́śu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

áśvāḥ ← áśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

kvà ← kvà (invariable)

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

kathā́ ← kathā́ (invariable)

kathám ← kathám (invariable)

śeka ← √śak- (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

yaya ← √yā- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

nasóḥ ← nás- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:DU}

pr̥ṣṭhé ← pr̥ṣṭhá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

sádaḥ ← sádas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yámaḥ ← yáma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

पद-पाठः

क्व॑ । वः॒ । अश्वाः॑ । क्व॑ । अ॒भीश॑वः । क॒थम् । शे॒क॒ । क॒था । य॒य॒ ।
पृ॒ष्ठे । सदः॑ । न॒सोः । यमः॑ ॥

Hellwig Grammar

kva
[adverb]
“wherein; how; kva [word].”

vo ← vaḥ ← tvad
[noun], genitive, plural
“you.”

‘śvāḥ ← aśvāḥ ← aśva
[noun], nominative, plural, masculine
“horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

kvābhīśavaḥ ← kva
[adverb]
“wherein; how; kva [word].”

kvābhīśavaḥ ← abhīśavaḥ ← abhīśu
[noun], nominative, plural, masculine
“beam; rein.”

kathaṃ ← katham
[adverb]
“how.”

śeka ← śak
[verb], plural, Perfect indicative
“can; invigorate.”

kathā
[adverb]
“how.”

yaya ← yā
[verb], plural, Perfect indicative
“go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

pṛṣṭhe ← pṛṣṭha
[noun], locative, singular, neuter
“back; top; top; surface; shell; peak; Pṛṣṭha; flat roof; pṛṣṭha [word]; back; roof.”

sado ← sadaḥ ← sadas
[noun], nominative, singular, neuter
“mansion; assembly; seat; seat.”

nasor ← nasoḥ ← nas
[noun], genitive, dual, feminine
“snout; nas.”

yamaḥ ← yama
[noun], nominative, singular, masculine
“Yama; yama; twin; yam; Yama; two; bridle; yama [word]; Asvins.”

सायण-भाष्यम्

हे मरुतः वः युष्माकम् अश्वाः क्व कुत्रत्याः । क्व च अभीशवः बन्धनरज्जवः । कथं च शेक शीघ्रं गन्तुं शक्ता भवथ । कथा कथं यय याताः । पृष्ठे अश्वानां पृष्ठदेशे सदः । सीदति तिष्ठत्यत्रेति सदः पर्याणम् । तच्च दृश्यते । तथा नसोः नासिकयोः यमः नियमिता पलायन-प्रतिबन्ध-कारी पशोर्नासिकयोर्दृश्यते । तस्माद् अश्वादिलिङ्गैः कुत्रापि त्वरितगमना इव प्रतिभान्ति के यूयमिति देवत्वमनवधार्याह ॥

Wilson

English translation:

“Where are your horses? where your reins? what is your capability? where are you going? The saddle is on the back (of the steeds), the bridle in their nostrils.”

Jamison Brereton

Where are your horses, where your reins? How have you been able? How have you driven here?
(Where is) the seat on their back, the bridle at their nostrils?

Jamison Brereton Notes

kathā́can be read thus or as kathā́ā́, with the same preverb as in the univerbated āyayá in the rel. cl. of 1b. The Pp. does not read the preverb. It is possible that the variation between kathám in the first question of the pāda and kathā́ is meant to enable the preverb reading, and the published translation reflects that.

With Geldner and Renou I assume a gapped kvà in c and in 3a. Witzel Gotō simply take them as questions without an explicit interrogative (“Ist ein Sattel auf einem Rücken …?” etc.). The difference is unimportant rhetorically.

Griffith

Where are your horses, where the reins? How came ye? how had ye the power?
Rein was on nose and seat on back.

Geldner

Wo sind eure Rosse, wo die Zügel? Wie habt ihr das vermocht, wie seid ihr gekommen? Wo ist der Sattel auf dem Rücken, der Zaum in den Nüstern der Rosse?

Grassmann

Wo sind die Ross’ und Zügel euch? wie machtet ihr’s? wie kamt ihr her? auf Rücken [der Rosse] Sitz, in Nasen Zaum.

Elizarenkova

Где ваши кони? Где поводья?
Как сумели? Как приехали?
(Где) седло на спине (коня)? (Где) удила в ноздрях?

अधिमन्त्रम् (VC)

मरुतो वाग्निश्च
श्यावाश्व आत्रेयः
जगती
निषादः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (वः) आप लोगों के (क्व) कहाँ (अश्वाः) शीघ्र चलनेवाले घोड़े और (क्व) कहाँ (अभीशवः) अङ्गुलियाँ हैं, उनको आप लोग (कथम्) किस प्रकार (शेक) शीघ्र पहुँचनेवाले हूजिये और (कथा) किस प्रकार से (यय) जाइये और जैसे (नसोः) नासिकाओं के (पृष्ठे) पीछे के भाग में (सदः) छेदन करने योग्य वस्तु का (यमः) नियन्ता है, वैसे आप लोग हूजिये ॥२॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है । जब कोई विद्वानों को पूछे तब वे उत्तर दें और पक्षपात को छोड़कर न्यायाधीशों के सदृश होवें, तब सम्पूर्ण बोध को प्राप्त होवें ॥२॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे मनुष्या ! वः क्वाश्वाः क्वाभीशवः सन्ति तान् यूयं कथं शेक कथा यय। यथा नसोः पृष्ठे सदो यमोऽस्ति तथा यूयं भवत ॥२॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (क्व) कस्मिन् (वः) युष्माकम् (अश्वाः) आशुगामिनः (क्व) (अभीशवः) अङ्गुलय इव। अभीशव इत्यङ्गुलिनामसु पठितम्। (निघं०२.५) (कथम्) (शेक) सद्योगामिनो भवत (कथा) केन प्रकारेण (यय) गच्छत (पृष्ठे) पश्चाद्भागे (सदः) छेद्यं वस्तु (नसोः) नासिकयोः (यमः) नियन्ता ॥२॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः । यदा कश्चित् विदुषः पृच्छेत्तदा त उत्तरं दद्युः पक्षपातञ्च विहाय न्यायाधीशा इव भवेयुस्तदा समग्रं बोधमाप्नुयुः ॥२॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जेव्हा विद्वानांना प्रश्न विचारला जातो तेव्हा त्यांनी उत्तर द्यावे. पक्षपात न करता न्यायाधीशाप्रमाणे वागल्यास संपूर्ण बोध होतो. ॥ २ ॥

03 जघने चोद - निचृत्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

जघ᳓ने चो᳓द +++(→कशा)+++ एषां
+++(उपवेषणार्थं)+++ वि᳓ +++(स्व-)+++सक्था᳓नि+++(=ऊरू)+++ न᳓रो यमुः ।
पुत्र-कृथे᳓ न᳓ ज᳓नयः +++(स्त्रियः)+++ ॥

मूलम् ...{Loading}...

ज॒घने॒ चोद॑ एषां॒ वि स॒क्थानि॒ नरो॑ यमुः ।
पु॒त्र॒कृ॒थे न जन॑यः ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - मरुतः
ऋषिः - श्यावाश्व आत्रेयः
छन्दः - निचृत्

Thomson & Solcum

जघ᳓ने चो᳓द एषां᳐
वि᳓ सक्था᳓नि न᳓रो यमुः
पुत्रकृथे᳓ न᳓ ज᳓नयः

Vedaweb annotation

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
códaḥ ← códa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

eṣām ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

jagháne ← jaghána- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

náraḥ ← nár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sakthā́ni ← sákthi- ~ sákthan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

ví ← ví (invariable)

yamuḥ ← √yam- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

jánayaḥ ← jáni- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ná ← ná (invariable)

putrakr̥thé ← putrakr̥thá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

पद-पाठः

ज॒घने॑ । चोदः॑ । ए॒षा॒म् । वि । स॒क्थानि॑ । नरः॑ । य॒मुः॒ ।
पु॒त्र॒ऽकृ॒थे । न । जन॑यः ॥

Hellwig Grammar

jaghane ← jaghana
[noun], locative, singular, neuter
“hip; buttock; buttocks; vulva; vagina.”

coda ← codaḥ ← coda
[noun], nominative, singular, masculine

eṣāṃ ← eṣām ← idam
[noun], genitive, plural, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); here.”

vi
[adverb]
“apart; away; away.”

sakthāni ← saktha
[noun], accusative, plural, neuter
“saktha [word].”

naro ← naraḥ ← nṛ
[noun], nominative, plural, masculine
“man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

yamuḥ ← yam
[verb], plural, Aorist inj. (proh.)
“concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

putrakṛthe ← putrakṛtha
[noun], locative, singular, masculine
“reproduction.”

na
[adverb]
“not; like; no; na [word].”

janayaḥ ← jani
[noun], nominative, plural, feminine
“wife; jan; woman; jani [word]; birth.”

सायण-भाष्यम्

एषाम् अश्वानां जघने हन्तव्यप्रदेशे चोदः प्रेरिका कशा अराग्रकाष्ठविशेषो वा वर्तते ॥ शीघ्रगमनाय ताडयन् वर्तत इत्यर्थः । सक्थानि ऊरुप्रदेशान् नरः नेतारो मरुतः वि विविच्य यमुः नियच्छन्ति । आशुधावनेन विवृता भवन्तीत्यर्थः । विवृतौ दृष्टान्तः । पुत्रकृथे पुत्रकरणे उत्पादने जनयः न अपत्योत्पादयित्र्यो योषित इव । ता यथा पुत्रोत्पादनकामाः संगमसमये ऊरू विवृतौ कुर्वन्ति तद्वदित्यर्थः॥

Wilson

English translation:

“The goad is (applied) to their flanks; the drivers force them to spread their thighs apart, like women in bringing forth children.”

Jamison Brereton

(Where) the whip on their haunch? The men have spread apart their thighs (on horseback),
like wives at the making of sons.

Jamison Brereton Notes

For this vs. see published introduction.; as pointed out there, the simile in c can either refer to sex or to childbirth.

It is interesting that sakthā́ni is plural. Although there are plural ‘men’ (náraḥ) and therefore twice as many thighs as men, in Classical Sanskrit it is my impression that the dual would ordinarily be used in such a situation, where a number of men each spread their two thighs. RV seems more flexible.

03-04 ...{Loading}...

Jamison Brereton Notes

The final word of vs. 3 is jánayaḥ, while the final word of the 1st hemistich of 4 is (bhadra-)jānayaḥ, showing the standard distribution of the ‘wife’ word, with simplex jáni- and jāni- as 2nd cmpd. member. The distrib. here is complicated by the fact that 3c … ná jánayaḥ produces an unusual cadence of four shorts, which

*jā́nayaḥ would easily repair. But since the long-vowel variant never shows up as a simplex, we should presumably resist the temptation to emend.

Griffith

The whip is laid upon the flank. The heroes stretch their thighs apart,
Like women when the babe is born.

Geldner

Wo die Gerte auf deren Hinterbacke? Die Herren haben die Schenkel gespreizt wie die Frauen bei der Kindererzeugung.

Grassmann

Im After ist ihr Treibestock, die Männer spreizen ihre Bein’ wie Weiber bei der Niederkunft.

Elizarenkova

(Где) хлыст на их крупе?
Вы расставили ноги,
Как женщины при родах.

अधिमन्त्रम् (VC)

मरुतः
श्यावाश्व आत्रेयः
गायत्री
षड्जः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे (नरः) नायक जनो ! (पुत्रकृथे) पुत्र करने में (जनयः) माता-पिता (न) जैसे वैसे (एषाम्) इनके (जघने) कटि के नीचे के भाग के अवयवों को जो (चोदः) प्रेरणा करनेवाला है और जो (सक्थानि) घुटनों को (वि, यमुः) नियम में रक्खें, उनका आप लोग सत्कार करो ॥३॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है । जैसे उत्पन्न करनेवाले माता-पिता सुन्दर नियम से सन्तानोत्पत्ति करके इनको उत्तम प्रकार नियमयुक्त करके उत्तम प्रकार शिक्षित करें, वैसे सब करें ॥३॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे नरः ! पुत्रकृथे जनयो नैषां जघने यश्चोदोऽस्ति ये सक्थानि वि यमुस्तान् यूयं सत्कुरुत ॥३॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (जघने) कट्यधोभागावयवे (चोदः) प्रेरकः (एषाम्) (वि) (सक्थानि) सक्थीनि (नरः) नेतारः (यमुः) नियच्छेयुः (पुत्रकृथे) पुत्रकरणे (न) इव (जनयः) मातापितरः ॥३॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । यथा जनका मातापितरः सुनियमेन सन्तानोत्पत्तिं कृत्वैतान् सुनियम्य सुशिक्षितान् कुर्युस्तथा सर्वे कुर्वन्तु ॥३॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसे माता-पिता नियमपूर्वक संतानोत्पत्ती करतात. त्यांच्यावर नियंत्रण ठेवतात व सुशिक्षित करतात तसे सर्वांनी वागावे. ॥ ३ ॥

04 परा वीरास - गायत्री

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

प᳓रा वीरास एतन
म᳓र्यासो भ᳓द्रजानयः
अग्नित᳓पो य᳓था᳓सथ

मूलम् ...{Loading}...

परा॑ वीरास एतन॒ मर्या॑सो॒ भद्र॑जानयः ।
अ॒ग्नि॒तपो॒ यथास॑थ ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - मरुतः
ऋषिः - श्यावाश्व आत्रेयः
छन्दः - गायत्री

Thomson & Solcum

प᳓रा वीरास एतन
म᳓र्यासो भ᳓द्रजानयः
अग्नित᳓पो य᳓था᳓सथ

Vedaweb annotation

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
etana ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

párā ← párā (invariable)

vīrāsaḥ ← vīrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

bhádrajānayaḥ ← bhadrajāni- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

máryāsaḥ ← márya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

agnitápaḥ ← agnitáp- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ásatha ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

yáthā ← yáthā (invariable)

पद-पाठः

परा॑ । वी॒रा॒सः॒ । इ॒त॒न॒ । मर्या॑सः । भद्र॑ऽजानयः ।
अ॒ग्नि॒ऽतपः॑ । यथा॑ । अस॑थ ॥

Hellwig Grammar

parā
[adverb]
“away.”

vīrāsa ← vīrāsaḥ ← vīra
[noun], vocative, plural, masculine
“hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

etana ← e ← √i
[verb], plural, Present imperative
“come; travel.”

maryāso ← maryāsaḥ ← marya
[noun], nominative, plural, masculine
“young buck; boyfriend.”

bhadrajānayaḥ ← bhadra
[noun]
“auspicious; lovely; good; happy; bhadra [word]; lucky; fine-looking; beautiful.”

bhadrajānayaḥ ← jānayaḥ ← jānī
[noun], nominative, plural, masculine
“wife.”

agnitapo ← agnitapaḥ ← agnitap
[noun], nominative, plural, masculine

yathāsatha ← yathā
[adverb]
“equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

yathāsatha ← asatha ← as
[verb], plural, Present conjunctive (subjunctive)
“be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

सायण-भाष्यम्

कशाताडनादिलिङ्गेन जिगमिषून् मत्वा ब्रूते । हे वीरासः वीराः अमित्राणामीरयितारो हे मर्यासः मर्त्येभ्यो हिता हे भद्रजानयः । भद्रः स्तुत्यो जानिर्जन्म येषां ते तथोक्ताः । रुद्रपुत्राः इत्यर्थः । अग्नितपः अग्निना तप्तास्ताम्रादयः यथा दीप्तास्तद्वत् प्रदीप्ताः असथ भवथ । अथवाग्नितप्ता दग्धदेहा यथा पलायन्ते तथा भवथेति ॥

Wilson

English translation:

“Heroes, friendly to man, of honourable birth, you are as if blazing with fire.”

Jamison Brereton

Go forth, heroes, you young bloods with lucky women,
so that you will be hot as fire.

Jamison Brereton Notes

The 2nd pl. impv. etana shows an unexpected full-grade root syllable in the Saṃhitā text, but is read with metrically problematic but morphologically “correct” zero-grade in the Pp (itana). Of course, such full-grade 2nd pl. impvs. are found elsewhere, but in this case I wonder if it’s a secondary extraction from forms cmpded with the preverb ā́, as in V.87.8, also a Marut hymn, with pāda-final étana. See also disc. ad VI.42.2.

03-04 ...{Loading}...

Jamison Brereton Notes

*jā́nayaḥ would easily repair. But since the long-vowel variant never shows up as a simplex, we should presumably resist the temptation to emend.

Griffith

Go ye, O Heroes, far away, ye bridegrooms with a lovely Spouse
That ye may warm you at the fire.

Geldner

Zieht fort, ihr Männer, ihr Jünglinge mit der schönen Frau, daß ihr heiß wie Feuer werdet!

Grassmann

Geht hin, o Männer, ihr Gatten, die ihr schöne Frauen habt, damit ihr euch am Feuer wärmt.

Elizarenkova

Прочь уезжайте, о мужи,
О юноши с прекрасной женой,
Чтобы были вы словно палимые огнем!

अधिमन्त्रम् (VC)

मरुतः
श्यावाश्व आत्रेयः
गायत्री
षड्जः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

अब विद्वानों के उपदेश विषय को कहते हैं ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! आप लोग (यथा) जैसे (अग्नितपः) अग्नि से तपानेवाले (वीरासः) विद्या और बल से व्याप्त (मर्यासः) मनुष्य (परा) दूर के लिये (एतन) प्राप्त हों और (भद्रजानयः) कल्याण के जाननेवाले (असथ) होवें, वैसे वे सत्कार करने योग्य होवें ॥४॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है । जो बन्धन के साधन और पाप के आचरण का त्याग कर और त्याग करा के और मुक्ति के साधन को ग्रहण कर और ग्रहण करा के सब को आनन्दित करते हैं, उनको सब आनन्दित करें ॥४॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे मनुष्या ! यूयं यथाऽग्नितपो वीरासो मर्यासः परैतन भद्रजानयोऽसथ तथा ते सत्कर्त्तव्यास्युः ॥४॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

अथ विद्वदुपदेशविषयमाह ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (परा) दूरार्थे (वीरासः) व्याप्तविद्याबलाः (एतन) प्राप्नुत। अत्रेण्गतावित्यस्माल्लोटि युष्मद्बहुवचने तप्तनप्तनथनाश्च (अष्टा०७.१.४५) इति तनबादेशः। (मर्यासः) मनुष्याः (भद्रजानयः) ये भद्रं कल्याणं जानन्ति ते (अग्नितपः) येऽग्निना तापयन्ति ते (यथा) (असथ) भवथ ॥४॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । ये बन्धनसाधनं पापाचरणं त्यक्त्वा त्याजयित्वा मुक्तिसाधनं गृहीत्वा ग्राहयित्वा सर्वानानन्दयन्ति तान्सर्व आनन्दयन्तु ॥४॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जे बंधनात अडकविणाऱ्या साधनांचा व पापाचरणाचा त्याग करून करवून मुक्तीच्या साधनांचा स्वीकार करून करवून सर्वांना आनंदित करतात त्यांना सर्वांनी आनंदित करावे. ॥ ४ ॥

05 सनत्साश्व्यं पशुमुत - अनुष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

स᳓नत् सा᳓ अश्वियम् पशु᳓म्
उत᳓ ग᳓व्यं शता᳓वयम्
श्यावा᳓शुवस्तुताय या᳓
दो᳓र् वीरा᳓योपब᳓र्बृहत्

मूलम् ...{Loading}...

सन॒त्साश्व्यं॑ प॒शुमु॒त गव्यं॑ श॒ताव॑यम् ।
श्या॒वाश्व॑स्तुताय॒ या दोर्वी॒रायो॑प॒बर्बृ॑हत् ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - शशीयसी तरन्तमहिषी
ऋषिः - श्यावाश्व आत्रेयः
छन्दः - अनुष्टुप्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
áśvyam ← áśvya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

paśúm ← paśú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

sánat ← √sanⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

gávyam ← gávya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śatā́vayam ← śatā́vaya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)

śyāvā́śvastutāya ← śyāvā́śvastuta- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

yā́ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

dóḥ ← dós- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

upabárbr̥hat ← √br̥h- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

vīrā́ya ← vīrá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

पद-पाठः

सन॑त् । सा । अश्व्य॑म् । प॒शुम् । उ॒त । गव्य॑म् । श॒तऽअ॑वयम् ।
श्या॒वाश्व॑ऽस्तुताय । या । दोः । वी॒राय॑ । उ॒प॒ऽबर्बृ॑हत् ॥

Hellwig Grammar

sanat ← san
[verb], singular, Aorist inj. (proh.)
“win; get; gain.”

sāśvyam ← sā ← tad
[noun], nominative, singular, feminine
“this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

sāśvyam ← aśvyam ← aśvya
[noun], accusative, singular, masculine
“equine.”

paśum ← paśu
[noun], accusative, singular, masculine
“domestic animal; sacrificial animal; animal; cattle; Paśu; stupid; Paśu; herd; goat.”

uta
[adverb]
“and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

gavyaṃ ← gavyam ← gavya
[noun], accusative, singular, masculine
“bovine.”

śatāvayam ← śatāvaya
[noun], accusative, singular, masculine

śyāvāśvastutāya ← śyāvāśva
[noun], masculine
“Śyāvāśva.”

śyāvāśvastutāya ← stutāya ← stu
[verb noun], dative, singular
“laud; praise; declare; stu.”

yā ← yad
[noun], nominative, singular, feminine
“who; which; yat [pronoun].”

dor ← doḥ ← dos
[noun], accusative, singular, neuter
“arm.”

vīrāyopabarbṛhat ← vīrāya ← vīra
[noun], dative, singular, masculine
“hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

vīrāyopabarbṛhat ← upabarbṛhat ← upabarbṛh ← √bṛṃh
[verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)

सायण-भाष्यम्

सा तरन्तमहिषी मह्यं सनत् प्रादात् । किम्। अश्व्यम् अश्वात्मकं तत्समूहात्मकं वा पशुम् । जातावेकवचनम् । उत अपि च गव्यं गोसमूहात्मकं पशुं शतावयम् अनेकैरविभिर्युक्तं सनदिति । सेत्युक्तं केत्याह । या श्यावाश्वस्तुताय श्यावाश्वेन मया स्तुताय वीराय तरन्ताय दोः स्वकीयं भुजम् उपबर्बृहत् उपोदयच्छदालिङ्गनाय सा सनदिति । यतः भर्तृप्रेमास्पदा तस्मादेव बहु धनं दाते शक्तेत्यर्थः ॥ ॥ २६ ॥

Wilson

English translation:

“She, (Śaśiyasī), who has thrown her arms round the hero Taranta, who was eulogized by Śyāvāśva, has given me cattle comprising horses, and cows, and hundreds of sheep.”

Jamison Brereton

She gains livestock in horses and cows and (livestock) consisting of a hundred sheep—
the one who keeps plumping up her arm as a pillow for the hero praised by Śyāvāśva.

Jamison Brereton Notes

As noted in the published introduction, the standard tr. (now incl. Witzel Gotō) take sánat as meaning ‘gave’ (Geldner schenkte, Renou a donné, Witzel Gotō geschenkt hat), not ‘gained’; Indeed Renou claims that the stem sána- means ‘give’ in dānastutis, but provides no parallels. I have found none in any of the occurrences of this stem, but by contrast quite a number of exx. of sána- in dānastutis with the expected meaning ‘gain’ (I.126.3, V.30.14; VIII.25.22, 24; 46.22, 29; 68.17; X.62.11). Note, however, the honorable exception of Klein (DGRV I.431) “That one has obtained [my italics] a herd consisting of horses …”; Grassmann likewise gives the verb in this passage its standard meaning ‘erlangen’. The only possible reason I can imagine that this array of skilled philologists resolutely turned their backs on the very clear evidence of the semantics of this root is that they couldn’t imagine that a female could have won or gained these prizes – though, as noted in the published introduction, it would be just as anomalous for a female to give them. If I am right that the woman in question is a favored concubine, or even the Favorite Wife (Vāvātā) of later Vedic ritual, of Śyāvāśva’s royal patron, then he may have indulged her with a little gift at the time of the general distribution of bounty. She does, after all, perform services for him, as pāda d shows.

śatā́vayam is almost universally interpr. as ‘consisting of a hundred (/hundreds of) sheep’, with the 2nd member derived from ávi- (so Grassmann, Geldner, Renou, Klein; also AiG II.2.140 and II.1 Nachtr. 34), and certainly sheep fit nicely into a sequence with horses and cows. Witzel Gotō demur, suggesting that such a cmpd should rather be

*śatāvya- and proposing an alternate analysis on the model of cátur-vaya- ‘fourfold’ (2x) – hence “livestock in horses and cows a hundred fold.” However, the -vaya- of cátur-vaya- is not otherwise found in such cmpds and has no obvious source (see AiG II.2.906), and the long final vowel of the first member śatā́- would not be quite as easily explained (though stems like śatā́magha- and śatāvant- also show unetymological long vowels). I do think Witzel Gotō’s point is well-taken that *avaya- is an unlikely deriv. to ávi-, esp. since that stem shows “closed” inflection, but -vaya- ‘- fold’ has its own problems. I suggest rather that the cmpd orig. contained the wellattested deriv. avyáya- ‘sheep-y, ovine’ (hence *śatāvyaya-), which has undergone haplology of the first y. Note that there’s a lot of phononological play in these vss.

(sibilants and v’s, with a’s), inspired by the poet’s name Śyāva-aśva: 5a sā́áśvi yam …

b śatā́vayam … c śyāvá-aśva [or Holland & van Nooten Rig Veda edition’s śyāvāśu va] … 6a śáśī́ yasī … b … vásyasī, which could have contributed to the deformation of the underlying cmpd. I would therefore keep the older meaning, but with a different analysis of the 2nd member.

Note also that the end of c, (-stut)āya yā́, is nearly identical to the ends of 1b āyayá and 2b (kath)ā́yaya.

Griffith

May she gain cattle for her meed, hundreds of sheep and steeds and kine,
Who threw embracing arms around the hero whom gyavaiva praised.

Geldner

Sie schenkte Roß- und Rinderherde nebst hundert Schafen, die dem von Syavasva gepriesenen Manne den Arm als Kissen unterlegt.

Grassmann

Es empfange einen Viehstand, reich an Rossen und Rindern, hundert Schafe zählend, die, welche ihren Arm dem von ^javaa^va gepriesenen Helden unterbreitet.

Elizarenkova

Она подарила скот, состоящий из коней,
А также из коров и из овец числом в сто,
(Та,) что подкладывает руку (под голову)
Мужу, прославленному Шьявашвой.

अधिमन्त्रम् (VC)

मरुतः
श्यावाश्व आत्रेयः
गायत्री
षड्जः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (या) जो (श्यावाश्वस्तुताय) घोड़ों से प्रशंसित (वीराय) वीर जन के लिये (दोः) भुजा का बल (उपबर्बृहत्) अत्यन्त समीप में देती है (सा) वह विद्यायुक्त स्त्री (सनत्) सनातन (अश्व्यम्) घोड़ों में श्रेष्ठ (गव्यम्) गौओं में श्रेष्ठ (उत) और (शतावयम्) सौ अवयव जिसमें उस (पशुम्) देखते हुए को बढ़ा सकती है ॥५॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - वही स्त्री प्रशंसित होती है, जो अपने पति को काम में आसक्त करके बल का नाश नहीं करती है और गृहस्थित घोड़े आदि का पालन करके बढ़ाती है ॥५॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: या श्यावाश्वस्तुताय वीराय दोरुपबर्बृहत् सा सनदश्व्यं गव्यमुत शतावयं पशुं वर्धयितुं शक्नोति ॥५॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (सनत्) सनातनम् (सा) विदुषी स्त्री (अश्व्यम्) अश्वेषु साधुम् (पशुम्) पश्यन्तम् (उत) अपि (गव्यम्) गोषु साधुम् (शतावयम्) शतान्यवयवा यस्मिँस्तम् (श्यावाश्वस्तुताय) श्यावैरश्वैः प्रशंसिताय (या) (दोः) भुजस्य बलम् (वीराय) शूराय (उपबर्बृहत्) भृशमुपबर्हयति ॥५॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - सैव स्त्री प्रशंसिता भवति या स्वपतिं कामासक्तं कृत्वा बलं न नाशयति गृहस्थानश्वादीन् सम्पाल्य वर्धयति ॥५॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जी आपल्या पतीला कामवसनेने आसक्त करून बलाचा नाश करीत नाही व प्राण्यांचे पालन करते तीच स्त्री प्रशंसनीय असते. ॥ ५ ॥

06 उत त्वा - गायत्री

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

उत᳓ त्वा स्त्री᳓ श᳓शीयसी
पुंसो᳓ भवति व᳓स्यसी
अ᳓देवत्राद् अराध᳓सः

मूलम् ...{Loading}...

उ॒त त्वा॒ स्त्री शशी॑यसी पुं॒सो भ॑वति॒ वस्य॑सी ।
अदे॑वत्रादरा॒धसः॑ ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - शशीयसी तरन्तमहिषी
ऋषिः - श्यावाश्व आत्रेयः
छन्दः - गायत्री

Thomson & Solcum

उत᳓ त्वा स्त्री᳓ श᳓शीयसी
पुंसो᳓ भवति व᳓स्यसी
अ᳓देवत्राद् अराध᳓सः

Vedaweb annotation

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
śáśīyasī ← śáśīyaṁs- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

strī́ ← strī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

tvā ← tva- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

utá ← utá (invariable)

bhavati ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

puṁsáḥ ← púmaṁs- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

vásyasī ← vásyaṁs- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ádevatrāt ← ádevatra- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

arādhásaḥ ← arādhás- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

पद-पाठः

उ॒त । त्वा॒ । स्त्री । शशी॑यसी । पुं॒सः । भ॒व॒ति॒ । वस्य॑सी ।
अदे॑वऽत्रात् । अ॒रा॒धसः॑ ॥

Hellwig Grammar

uta
[adverb]
“and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

tvā ← tva
[noun], nominative, singular, feminine
“many a(a); one.”

strī
[noun], nominative, singular, feminine
“woman; wife; feminine; strīvajra; sexual activity; strī [word]; daughter; female.”

śaśīyasī ← śaśīyas
[noun], nominative, singular, feminine

puṃso ← puṃsaḥ ← puṃs
[noun], ablative, singular, masculine
“man; masculine; man; puṃvajra; puruṣa; son; puṃs [word].”

bhavati ← bhū
[verb], singular, Present indikative
“become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

vasyasī ← vasyas
[noun], nominative, singular, feminine
“better; rich.”

adevatrād ← adevatrāt ← adevatra
[noun], ablative, singular, masculine

arādhasaḥ ← arādhas
[noun], ablative, singular, masculine
“stingy.”

सायण-भाष्यम्

उत अपि च त्वा एका शशीयसी। शशीयसी इस्येतन्महिष्या नाम। सैव स्त्री । यद्वा । उतेत्ययमेवकारार्थे । स्त्रीषु सैव प्रशस्येत्यर्थः । त्वसमसिमनेमेत्यनुच्चानि ’ इति वचनात् त्वेति निघातः ॥ सैव पुंसः पुरुषात् वस्यसी वसीयसी भवति । कस्मात्पुंस इत्युच्यते । अदेवत्रात् । देवाः अनेन त्रायन्ते स्तुत्यादिना सः देवत्रः । न देवत्रः अदेवत्रः। तस्मात् अराधसः । राधो धनम् । दानार्हधनरहितात् । लुब्धकादित्यर्थः ॥

Wilson

English translation:

“Śaśīyasi, though a feminine le, is more excellent than a man who reverences not the gods, nor bestows wealth.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Though a feminine le: uta tvā strī śaśīyasī: tvā = eka, one

Jamison Brereton

Now a woman can be more reliable, better than a man
if he’s estranged from the gods, ungenerous—

Jamison Brereton Notes

The comparative śáśīyas- is attested only twice in the RV, here and in IV.32.3. Though they have different senses in the two passages (‘more reliable’ here, ‘more numerous’ there, at least by my interpr.), the semantic dev. from the positive śáśvant- ‘regularly recurring, in unbroken sequence, each and every’ to the two senses of the comp. is fairly straightforward. Here, regularly recurring > constant > reliable. In VIII.1.34 this development takes a sexual turn, with a śáśvatī nā́rī being one who is “ever ready” for sex (in my interpr.), and a sexual nuance is not ruled out in our passage either – though here the emphasis is on her dependable qualities compared to the unsatisfactory man.

06-08 ...{Loading}...

Jamison Brereton Notes

As indicated in the published translation, I consider these vss. a digression reflecting on the character of women in general, motivated by the introduction of the winning woman in vs. 5.

Griffith

Yea, many a woman is more firm and better than the man who turns
Away from Gods, andoffers not.

Geldner

Und manche Frau ist öfter besser als der gottlose, geizige Mann;

Grassmann

Und manches Weib ist beständiger und besser als der Mann, der gottlos und gabenlos ist,

Elizarenkova

И такая женщина чаще
Бывает лучше мужчины,
Не поклоняющегося богам, не дающего даров,

अधिमन्त्रम् (VC)

मरुतः
श्यावाश्व आत्रेयः
गायत्री
षड्जः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर स्त्री के पुरुषार्थ उपदेश को कहते हैं ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे पुरुष ! जो (स्त्री) स्त्री (अदेवत्रात्) विद्वानों की रक्षा करता है जिससे उससे विरुद्ध (अराधसः) धनविरुद्ध पदार्थ से पृथक् होकर (पुंसः) पुरुष की (वस्यसी) अत्यन्त धनवाली (उत) और (शशीयसी) अत्यन्त दुःख को दूर करनेवाली (भवति) होती और (त्वा) आपको सुखी करती है, उसको आप सुखयुक्त करो ॥६॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - वही स्त्री पति से आदर करने योग्य होती है जो अन्यायाचरण और नहीं आदर करने योग्य के आदर करने से रहित हुई पति को सुखी करती है, वही पति से निरन्तर आदर करने योग्य होती है ॥६॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे पुरुष ! या स्त्री अदेवत्रादराधसः पृथग्भूत्वा पुंसो वस्यस्युत शशीयसी भवति त्वा सुखयति तां त्वं सुखय ॥६॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनः स्त्रीपुरुषार्थोपदेशमाह ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) अपि (त्वा) त्वाम् (स्त्री) (शशीयसी) अतिशयेन दुखं प्लावयन्ती (पुंसः) पुरुषस्य (भवति) (वस्यसी) अतिशयेन वसुमती (अदेवत्रात्) देवान् त्रायते यस्मात्तद्विरुद्धात् (अराधसः) अधनात् ॥६॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - सैव स्त्री पत्या माननीया भवति याऽन्यायाचरणादपूज्यपूजनाद्विरहा सती पतिं सुखयति सैव पत्या सततं सत्कर्त्तव्यास्ति ॥६॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जी अन्यायाचरण करीत नाही व अयोग्य माणसांचा आदर करत नाही. पतीला सुखी करते ती पतीकडून सत्कार व आदर प्राप्त करण्यायोग्य असते. ॥ ६ ॥

07 वि या - गायत्री

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

वि᳓ या᳓ जाना᳓ति ज᳓सुरिं
वि᳓ तृ᳓ष्यन्तं वि᳓ कामि᳓नम्
देवत्रा᳓ कृणुते᳓ म᳓नः

मूलम् ...{Loading}...

वि या जा॒नाति॒ जसु॑रिं॒ वि तृष्य॑न्तं॒ वि का॒मिन॑म् ।
दे॒व॒त्रा कृ॑णु॒ते मनः॑ ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - शशीयसी तरन्तमहिषी
ऋषिः - श्यावाश्व आत्रेयः
छन्दः - गायत्री

Thomson & Solcum

वि᳓ या᳓ जाना᳓ति ज᳓सुरिं
वि᳓ तृ᳓ष्यन्तं वि᳓ कामि᳓नम्
देवत्रा᳓ कृणुते᳓ म᳓नः

Vedaweb annotation

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
jānā́ti ← √jñā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

jásurim ← jásuri- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ví ← ví (invariable)

yā́ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

kāmínam ← kāmín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tŕ̥ṣyantam ← √tr̥ṣ- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

ví ← ví (invariable)

devatrā́ ← devatrā́ (invariable)

kr̥ṇuté ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

mánaḥ ← mánas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

पद-पाठः

वि । या । जा॒नाति॑ । जसु॑रिम् । वि । तृष्य॑न्तम् । वि । का॒मिन॑म् ।
दे॒व॒ऽत्रा । कृ॒णु॒ते । मनः॑ ॥

Hellwig Grammar

vi
[adverb]
“apart; away; away.”

yā ← yad
[noun], nominative, singular, feminine
“who; which; yat [pronoun].”

jānāti ← jñā
[verb], singular, Present indikative
“know; diagnose; perceive; know; come to know; notice; determine; think of; find; learn; perceive; identify; recognize; understand; know; learn; ascertain; detect; deem.”

jasuriṃ ← jasurim ← jasuri
[noun], accusative, singular, masculine
“starved.”

vi
[adverb]
“apart; away; away.”

tṛṣyantaṃ ← tṛṣyantam ← tṛṣ
[verb noun], accusative, singular
“thirst.”

vi
[adverb]
“apart; away; away.”

kāminam ← kāmin
[noun], accusative, singular, masculine
“desirous; aroused; loving.”

devatrā
[adverb]

kṛṇute ← kṛ
[verb], singular, Present indikative
“make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

manaḥ ← manas
[noun], accusative, singular, neuter
“mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

सायण-भाष्यम्

या शशीयसी जसुरिं व्यथितम् । जसिस्ताडनकर्मा उपक्षपणकर्मा वा । तं वि जानाति । तथा तृष्यन्तं वि जानाति । कामिनं धनाद्यभिलाषवन्तं वि जानाति । अनुकम्पया अभिमतं दत्तवतीत्यर्थः । देवत्रा देवेषु मनः कृणुते कुरुते देवप्रीत्यर्थं प्रदानबुद्धिं करोति या सैव स्त्रीति पूर्वत्र संबन्धः ॥

Wilson

English translation:

“For she discerns one who suffers pain, one who is in want, or one desirous (of any thing), and directs her mind towards the gods.”

Jamison Brereton

While she pays attention to a famished man, or to a thirsting one, or to one who has desires [/lust],
and sets her own mind upon the gods.

Jamison Brereton Notes

The relativization is loose, at least in the Eng. rendering. Literally it should be “More reliable than a man is a woman who discerns the thirsting one …,” etc.

The lexeme ví √jñā means ‘discern, recognize’, and a full rendering of the implication of these VPS would be something like “who recognizes (that a particular man) is famished …” – the idea presumably being that, having recognized their plights, she then sees to them, each in his own need. I have folded this two-step process into ‘pay attention to’. If she does see to the needs of each, the third in the series kāmínam ‘the desirous / lusting one’ again introduces the sexual: she feeds, clothes, and has sex with the three in turn, at least by my interpr. The standard tr.

have a tendency to attenuate the third term – e.g., Klein (DGRV I.432) “the one desiring (aid)” – but in this saucy hymn I think sex is never far from the surface. I do have to admit, however, that kāmín- is not otherwise used of sexual desire, but has a more general application, incl. to the Maruts in this same cycle (V.53.16).

06-08 ...{Loading}...

Jamison Brereton Notes

As indicated in the published translation, I consider these vss. a digression reflecting on the character of women in general, motivated by the introduction of the winning woman in vs. 5.

Griffith

She who discerns the weak and worn, the man who thirsts and is in want
She sets her mind upon the Gods.

Geldner

Die den Hungrigen, den Dürstenden, den Begehrenden herausfindet und ihr Denken auf die Götter richtet.

Grassmann

Die auf den erschöpften, auf den durstenden, auf den begehrenden achtet, die götterwärts ihren Sinn richtet.

Elizarenkova

Которая выискивает голодного,
Вы(искивает) жаждущего, (вы)искивает желающего
(и) направляет (свою) мысль к богам.

अधिमन्त्रम् (VC)

शशीयशी
श्यावाश्व आत्रेयः
अनुष्टुप्
गान्धारः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (या) जो (जसुरिम्) प्रयत्न करते हुए को (वि) विशेष करके (जानाति) जानती है (तृष्यन्तम्) पिपासा से व्याकुल हुए के तुल्य को (वि) विशेष करके जानती है और (कामिनम्) कामातुर पुरुष को (वि) विशेष करके जानती है वह (देवत्रा) विद्वानों में (मनः) चित्त (कृणुते) करती है ॥७॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जो स्त्री पुरुषार्थी, धार्मिक, लोभी और कामातुर पति को जानकर दोषों के निवारण और गुणों के ग्रहण करने के लिये प्रेरणा करती है, वही पति आदि की कल्याण करनेवाली होती है ॥७॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे मनुष्या ! या जसुरिं वि जानाति तृष्यन्तं वि जानाति कामिनं वि जानाति सा देवत्रा मनः कृणुते ॥७॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (वि) विशेषेण (या) (जानाति) (जसुरिम्) प्रयतमानम् (वि) (तृष्यन्तम्) तृषातुरमिव (वि) (कामिनम्) कामातुरम् (देवत्रा) देवेषु (कृणुते) करोति (मनः) चित्तम् ॥७॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - या स्त्री पुरुषार्थिनं धार्मिकं लोभिनं कामातुरं च पतिं विज्ञाय दोषनिवारणाय गुणग्रहणाय च प्रेरयति सैव पत्यादिकल्याणकारिणी भवति ॥७॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जी स्त्री पुरुषार्थी, धार्मिक असते. ती लोभी व कामातूर पतीला जाणून दोषांचे निवारण व गुणांचा स्वीकार करण्याची प्रेरणा देते तीच पतीचे कल्याण करणारी असते. ॥ ७ ॥

08 उत घा - गायत्री

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

उत᳓ घा ने᳓मो अ᳓स्तुतः
पु᳓माँ इ᳓ति ब्रुवे पणिः᳓
स᳓ वइ᳓रदेय इ᳓त् समः᳓

मूलम् ...{Loading}...

उ॒त घा॒ नेमो॒ अस्तु॑तः॒ पुमाँ॒ इति॑ ब्रुवे प॒णिः ।
स वैर॑देय॒ इत्स॒मः ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - शशीयसी तरन्तमहिषी
ऋषिः - श्यावाश्व आत्रेयः
छन्दः - गायत्री

Thomson & Solcum

उत᳓ घा ने᳓मो अ᳓स्तुतः
पु᳓माँ इ᳓ति ब्रुवे पणिः᳓
स᳓ वइ᳓रदेय इ᳓त् समः᳓

Vedaweb annotation

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ástutaḥ ← ástuta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

gha ← gha (invariable)

némaḥ ← néma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)

bruve ← √brū- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

íti ← íti (invariable)

paṇíḥ ← paṇí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

púmān ← púmaṁs- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ít ← ít (invariable)

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

samáḥ ← samá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vaíradeye ← vaíradeya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

पद-पाठः

उ॒त । घ॒ । नेमः॑ । अस्तु॑तः । पुमा॑न् । इति॑ । ब्रु॒वे॒ । प॒णिः ।
सः । वैर॑ऽदेये । इत् । स॒मः ॥

Hellwig Grammar

uta
[adverb]
“and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

ghā ← gha
[adverb]

nemo ← nemaḥ ← nema
[noun], nominative, singular, masculine
“one.”

astutaḥ ← a
[adverb]
“not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

astutaḥ ← stutaḥ ← stu
[verb noun], nominative, singular
“laud; praise; declare; stu.”

pumāṃ ← pumān ← puṃs
[noun], nominative, singular, masculine
“man; masculine; man; puṃvajra; puruṣa; son; puṃs [word].”

iti
[adverb]
“thus; so; iti [word].”

bruve ← brū
[verb], singular, Present indikative
“say; tell; describe; speak; state; answer; call; explain; address; proclaim; talk; talk; choose.”

paṇiḥ ← paṇi
[noun], nominative, singular, masculine
“niggard; paṇ.”

sa ← tad
[noun], nominative, singular, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

vairadeya ← vaira
[noun], neuter
“hostility; vaira [word]; hostility; hostility; hostility.”

vairadeya ← deye ← deya
[noun], locative, singular, neuter
“giving; gift.”

it ← id
[adverb]
“indeed; assuredly; entirely.”

samaḥ ← sama
[noun], nominative, singular, masculine
“like; like; alike(p); level; symmetrical; balanced; average; same; regular; impartial; imperturbable; even; sama [word]; every(a); accurate; identical; fair; equal; synonymous; changeless; whole; exact; calm; straight; even; wide.”

सायण-भाष्यम्

उत घ अपि च । घेति पूरणः । नेमः । ‘त्वो नेम इत्यर्धस्य ’ ( निरु. ३. २० ) इति निरुक्तम् । नेमोऽर्धः । जायापत्योर्मिलित्वैककार्यकर्तृत्वादेक एव पदार्थः । ‘ अर्धं शरीरस्य भार्या । इत्यादिस्मृतेः । शशीयस्या अर्धभूतस्तरन्तः पुमान् अस्तुतः इति ब्रुवे । बहुधा स्तुतोऽपि गुणस्यातिबाहुल्यादस्तुत एवेति ब्रुवे पणिः स्तोताहम् । सः च तरन्तः वैरदेये । वीरा धनानां प्रेरयितारो दानशीलाः । तैर्दातव्यं धनं देयम् । तस्मिन् धने समः । सर्वेभ्यो दातेत्यर्थः । इत् इति पूरणः ॥

Wilson

English translation:

“And, eulogizing (him), I proclaim that the man, her (other) half is, (as it were), uncommended, for he is ever the same in munificent donations.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Her other half: nemaḥ is the term of the text; liṭ, half as it is said in the Sṃṛti, ardham śarīrasya bhāryā, wife is the half of the body (of the husband)

Jamison Brereton

And some other guy, a niggard not deserving praise, (may be) called a “man,”
but he is only equivalent (to a man) in the matter of wergeld.

Jamison Brereton Notes

On vaíradeya-, lit. ‘what is to be given for a man/hero’, as Wergeld or blood money, see Roth (ZDMG 41: 672-76) and Macdonell-Keith Vedic Index s.v. vaira.

Another indirect ref. to the same phenomenon is found in II.32.4 vīráṃ śatádāyam “a hero (for whom) a hundred (cows) are to be given.” In our case the person in question is hardly worth the name ‘man’ and would be better off dead than alive, since his relatives would still receive the standard recompense for a vīrá, whatever his personal failings had been. It is telling that he is called a paṇí- ‘niggard’, a reminder to Śyāvāśva’s patron that stinginess is a grave flaw.

06-08 ...{Loading}...

Jamison Brereton Notes

As indicated in the published translation, I consider these vss. a digression reflecting on the character of women in general, motivated by the introduction of the winning woman in vs. 5.

Griffith

And yet full many a one, unpraised, mean niggard, is entitled man:
Only in weregild is he such.

Geldner

Auch mancher ungepriesene Geizhals wird Mann genannt; er steht diesem nur bei Zahlung des Wergeldes gleich.

Grassmann

Und dagegen ist mancher nicht lobenswerthe geizig, der einen Mann sich nennt, ein solcher ist der Strafe verfallen.

Elizarenkova

А вот какой-нибудь непрославленный (за щедрость)
Скупец (тоже) мужчиной называется.
Он равен (ему) только по выкупу.

अधिमन्त्रम् (VC)

शशीयशी
श्यावाश्व आत्रेयः
गायत्री
षड्जः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर विद्वद्विषय को कहते हैं ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (अस्तुतः) नहीं प्रशंसा किया गया (उत) और (नेमः) आधे का अधिकारी (घा) ही (वैरदेये) वैर देने योग्य जिससे उसमें (पुमान्) पुरुष और जो (पणिः) प्रशंसित वर्त्तमान है (सः, इत्) वही (समः) तुल्य है (इति) इस प्रकार से मैं (ब्रुवे) कहता हूँ ॥८॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जो आलस्ययुक्त जन श्रेष्ठ कर्म्मों में नहीं प्रवृत्त होता है और दूसरा विद्वान् पुरुष सत्य और असत्य को जानकर सत्य का आचरण नहीं करता है, वे दोनों तुल्य अधर्मात्मा हैं, यह जानना चाहिये ॥८॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे मनुष्या ! योऽस्तुत उत नेमो घा वैरदेये पुमान् यश्च पणिर्वर्त्तते स इत्सम इत्यहं ब्रुवे ॥८॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनर्विद्वद्विषयमाह ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) अपि (घा) एव। अत्र ऋचि तुनुघेति दीर्घः। (नेमः) अर्द्धाधिकारी (अस्तुतः) अप्रशंसितः (पुमान्) पुरुषः (इति) अनेन प्रकारेण (ब्रुवे) (पणिः) प्रशंसितः (सः) (वैरदेये) वैरं देयं येन तस्मिन् (इत्) एव (समः) तुल्यः ॥८॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - योऽलसः सत्कर्मसु न प्रवर्त्तते द्वितीयो विद्वान् सत्याऽसत्यं विज्ञाय सत्यं नाचरति तौ द्वौ तुल्यावधर्मात्मानौ वर्त्तेते इति बोध्यम् ॥८॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जो आळशी असतो व श्रेष्ठ कर्मात प्रवृत्त होत नाही. दुसरा विद्वान असून सत्य व असत्य जाणून आचरण करत नाही. ते दोघेही सारखेच अधार्मिक आहेत, हे जाणले पाहिजे. ॥ ८ ॥

09 उत मेऽरपद्युवतिर्ममन्दुषी - सतो बृहती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

उत᳓ मे ऽरपद् युवति᳓र् ममन्दु᳓षी
प्र᳓ति श्यावा᳓य वर्तनि᳓म्
वि᳓ रो᳓हिता पुरुमीळ्हा᳓य येमतुर्
वि᳓प्राय दीर्घ᳓यशसे

मूलम् ...{Loading}...

उ॒त मे॑ऽरपद्युव॒तिर्म॑म॒न्दुषी॒ प्रति॑ श्या॒वाय॑ वर्त॒निम् ।
वि रोहि॑ता पुरुमी॒ळ्हाय॑ येमतु॒र्विप्रा॑य दी॒र्घय॑शसे ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - पुरुमीळ्हो वैददश्विः
ऋषिः - श्यावाश्व आत्रेयः
छन्दः - सतो बृहती

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
arapat ← √rap- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

mamandúṣī ← √mand- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

utá ← utá (invariable)

yuvatíḥ ← yuvatí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

práti ← práti (invariable)

śyāvā́ya ← śyāvá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vartaním ← vartaní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

purumīḷhā́ya ← purumīḷhá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

róhitā ← róhita- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

ví ← ví (invariable)

yematuḥ ← √yam- (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

dīrgháyaśase ← dīrgháyaśas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

víprāya ← vípra- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

पद-पाठः

उ॒त । मे॒ । अ॒र॒प॒त् । यु॒व॒तिः । म॒म॒न्दुषी॑ । प्रति॑ । श्या॒वाय॑ । व॒र्त॒निम् ।
वि । रोहि॑ता । पु॒रु॒ऽमी॒ळ्हाय॑ । ये॒म॒तुः॒ । विप्रा॑य । दी॒र्घऽय॑शसे ॥

Hellwig Grammar

uta
[adverb]
“and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

me ← mad
[noun], dative, singular
“I; mine.”

‘rapad ← arapat ← rap
[verb], singular, Imperfect
“whisper.”

yuvatir ← yuvatiḥ ← yuvati
[noun], nominative, singular, feminine
“girl; woman.”

mamanduṣī ← mand
[verb noun], nominative, singular
“rejoice; exhilarate.”

prati
[adverb]
“towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

śyāvāya ← śyāva
[noun], dative, singular, masculine
“śyāva; Śyāva.”

vartanim ← vartani
[noun], accusative, singular, feminine
“path; East; way.”

vi
[adverb]
“apart; away; away.”

rohitā ← rohita
[noun], nominative, dual, masculine
“red.”

purumīﾱhāya ← purumīḍha
[noun], dative, singular, masculine
“Purumīḍha.”

yematur ← yematuḥ ← yam
[verb], dual, Perfect indicative
“concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

viprāya ← vipra
[noun], dative, singular, masculine
“Brahmin; poet; singer; priest; guru; Vipra.”

dīrghayaśase ← dīrgha
[noun]
“long; long; long; large; far; deep; dīrgha [word].”

dīrghayaśase ← yaśase ← yaśas
[noun], dative, singular, masculine
“fame; Yaśas.”

सायण-भाष्यम्

उत अपि च श्यावाय श्यावाश्वाय मे मह्यम् अरपत् अलपत् । स्पष्टमाचष्ट । किम् । वर्तनिं मार्गम् । कीदृशी सा । युवतिः प्रवृत्तयौवना प्रति ममन्दुषी प्रतिमोदमाना । कस्मै । दीर्घयशसे प्रभूतान्नाय प्रभूतकीर्तये वा पुरुमीळ्हाय एतन्नामकाय प्रभूतगृहाय विप्राय ॥ ‘ क्रियार्थोपपदस्य च कर्मणि स्थानिनः ’ ( पा. सू. २. ३. १४ ) इति चतुर्थी ॥ पुरुमीळ्हं प्राप्तुमित्यर्थः । तदर्थं रोहिता रोहितवर्णावश्वौ शशीयस्या दत्तौ वि येमतुः । धृतवन्तावित्यर्थः । या अश्वाभ्यां युक्ते रथे स्थापयित्वा पुरुमीळ्हगृहस्य मार्गं प्रदर्शयन्ती पुरतो गता सैव पुंसो भवति वस्यसीति पूर्वत्र संबन्धः ॥

Wilson

English translation:

“Young and affable, she has explained to me, Śyāvāśva, the road, and two ruddy horses have borne me to the valiant and renowned Purumīḷha.”

Jamison Brereton

But a young woman, having beguiled (me), whispered the course to me, “Dusky” [=Śyāvāśva], face to face.
The two chestnuts spread apart [/strained forward] for the
much-rewarded one, for the inspired poet of lasting glory—

Jamison Brereton Notes

On this vs. see published introduction. As detailed there, I take the vs. as an elaborate pun. On the one hand a young woman (yuvatíḥ) is narrating the course of a race (or perhaps the progress of the horses that are to be given to the poet as his prize) to the poet – thus the word vartaní- ‘course, track’ in b and the two chestnut (horses) (róhitā) in c. (Note also that śyāvá- is not only the short form of the poet’s name but also, more usually, a horse color term.) But a more intimate scene is signalled by her low voice (√rap is ordinarily used of murmuring or muttering; see the esp. telling passage in the Yama/Yamī hymn X.10.4, where it is contrasted with √vad), her use of a nickname “Dusky” (śyāvá-), and esp. the pf. part. mamandúṣī ‘having intoxicated, beguiled, seduced’ (I follow Kümmel [366-67] in taking the pf. as transitive and supplying ‘me’ as its obj.). And the whole vs. can be read as a description of sexual intercourse. The ‘course’ would be the course of the sex act, and the two ruddy ones in c can be any paired female body parts; given the use of the same verb ví √yam here as in 3b, where men spread their thighs, they may be thighs, but the labia and breasts are also possible. Both Geldner and Renou take the dat. purumīḷhā́ya in c as a PN and therefore not coreferential with śyāvā́ya in b. But it makes more sense to interpr. purumīḷhá- in its full lexical sense ‘having many rewards’ (so also Witzel Gotō), describing the poet (víprāya in d) who has received his dakṣiṇā from his patron and who is in fact Śyāvāśva – and implying that part of this dakṣiṇā is the seductive woman in this very vs. On Purumīḍha in later Vedic see comm. on the next vs. As a number of others have noted (e.g., Hoffmann, Injunk. 150), though the Pp. reads arapat, the actual form may be the injunctive rapat; the Pp’s augment is not realized metrically or in the transmitted text. This doesn’t affect the interpr. one way or the other. Though Grassmann lists práti as a preverb with rapat, this lexeme is not otherwise found (in all of Skt., if Mon-Wms is to be believed), and given the distance between the two words and what would be an unusual position for a preverb in tmesis (pāda-initial but in the pāda after the verb), I think it unlikely that they are to be construed together. I take práti as adverbial, reinforcing the intimacy of the scene, hence my ‘face to face’.

Griffith

And she, the young, the joyous-spirited, divulged the path to Syava, yea, to me.
Two red steeds carried me to Purumilha’s side, that sage of far-extended fame,

Geldner

Und die erfreute junge Frau deutete mir, dem Syavasva, den Weg an. Die beiden Rotfüchse streckten sich im Lauf zu Purumilha, dem Redekundigen von dauerndem Ruhm;

Grassmann

Und mir, dem ^java [oben, Vers 5, nennt sich der Dichter ^javaagva], pries die erfreute Jungfrau den Weg an; zu Purumidha, dem weitberühmten Weisen, lenkten die beiden rothen Eosse hin,

Elizarenkova

И очаровательная юная женщина подсказала,
Мне, Шьявашве, путь.
Оба рыжих коня побежали во весь дух к Пурумилхе,
Вдохновленному, обладающему

अधिमन्त्रम् (VC)

शशीयशी
श्यावाश्व आत्रेयः
गायत्री
षड्जः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर स्त्री-पुरुष के विषय को कहते हैं ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - जो (प्रति, श्यावाय) धूमिल वर्ण से युक्त अश्व और (पुरुमीळ्हाय) बहुत वीर्य्य के सींचनेवाले (दीर्घयशसे) बड़े यशस्वी (विप्राय) बुद्धिमान् (मे) मेरे लिये (ममन्दुषी) प्रशंसा करने योग्य और आनन्द करनेवाली (वर्त्तनिम्) मार्ग को (वि, रोहिता) जानेवाली (युवतिः) यौवनावस्था को प्राप्त स्त्री (अरपत्) स्पष्ट उपदेश देती है (उत) और मैं स्पष्ट उपदेश करूँ, वे हम दोनों जैसे श्रेष्ठ गुणों से युक्त स्त्री और पुरुष (येमतुः) नियम करते हैं, वैसे वर्त्ताव करें ॥९॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जो स्त्री-पुरुष परस्पर तुल्य गुण, कर्म और स्वभाववाले हों तो श्रेष्ठ मार्ग, अत्यन्त कीर्त्ति और आनन्द को प्राप्त हों ॥९॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: या प्रति श्यावाय पुरुमीळ्हाय दीर्घयशसे विप्राय मे ममन्दुषी वर्त्तनिं वि रोहिता युवतिररपदुताहमरपं तावावां यथा सद्गुणाढ्यौ स्त्रीपुरुषौ येमतुस्तथा वर्त्तावहै ॥९॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनर्दम्पतीविषयमाह ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) अपि (मे) मह्यम् (अरपत्) व्यक्तमुपदिशति (युवतिः) प्राप्तयौवनावस्था (ममन्दुषी) प्रशंसनीयानन्दकरी (प्रति) (श्यावाय) श्याववर्णयुक्तायाऽश्वाय (वर्त्तनिम्) मार्गम् (वि) (रोहिता) रोहणकर्त्री (पुरुमीळ्हाय) बहुवीर्यसेक्त्रे (येमतुः) नियच्छतः (विप्राय) मेधाविने (दीर्घयशसे) महद्यशसे ॥९॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - यदि स्त्रीपुरुषौ तुल्यगुणकर्म्मस्वभावौ स्यातां तर्हि सन्मार्गं बृहत्कीर्त्तिमानन्दञ्च लभेताम् ॥९॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जर स्त्री-पुरुष परस्पर सारख्या गुणकर्म स्वभावाचे असतील तर श्रेष्ठ मार्ग अनुसरून महान कीर्ती व आनंद प्राप्त करतात. ॥ ९ ॥

10 यो मे - गायत्री

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

यो᳓ मे धेनूनां᳐᳓ शतं᳓
वइ᳓ददश्विर् य᳓था द᳓दत्
तरन्त᳓ इव मंह᳓ना

मूलम् ...{Loading}...

यो मे॑ धेनू॒नां श॒तं वैद॑दश्वि॒र्यथा॒ दद॑त् ।
त॒र॒न्त इ॑व मं॒हना॑ ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - तरन्तो वैददश्विः
ऋषिः - श्यावाश्व आत्रेयः
छन्दः - गायत्री

Thomson & Solcum

यो᳓ मे धेनूनां᳐᳓ शतं᳓
वइ᳓ददश्विर् य᳓था द᳓दत्
तरन्त᳓ इव मंह᳓ना

Vedaweb annotation

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
dhenūnā́m ← dhenú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

śatám ← śatá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dádat ← √dā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

vaídadaśviḥ ← vaídadaśvi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáthā ← yáthā (invariable)

iva ← iva (invariable)

maṁhánā ← maṁhánā- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

tarantáḥ ← tarantá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

पद-पाठः

यः । मे॒ । धे॒नू॒नाम् । श॒तम् । वैद॑त्ऽअश्विः । यथा॑ । दद॑त् ।
त॒र॒न्तःऽइ॑व । मं॒हना॑ ॥

Hellwig Grammar

yo ← yaḥ ← yad
[noun], nominative, singular, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

me ← mad
[noun], dative, singular
“I; mine.”

dhenūnāṃ ← dhenūnām ← dhenu
[noun], genitive, plural, feminine
“cow; dhenu [word]; milk.”

śataṃ ← śatam ← śata
[noun], accusative, singular, neuter
“hundred; one-hundredth; śata [word].”

vaidadaśvir ← vaidadaśviḥ ← vaidadaśvi
[noun], nominative, singular, masculine

yathā
[adverb]
“equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

dadat ← dā
[verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
“give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

taranta ← tarantaḥ ← taranta
[noun], nominative, singular, masculine

iva
[adverb]
“like; as it were; somehow; just so.”

maṃhanā
[noun], instrumental, singular, feminine

सायण-भाष्यम्

इयं पुरुमीळ्हस्तुतिः । वैददश्विः पुरुमीळ्होऽपि यो मे मह्यं धेनूनां शतं यथा येन प्रकारेण ददत् दत्तवान् । तथा मंहना मंहनीयानि धनान्यपि ददत तरन्तइव । स यथा धेनुशतं बहुविधं धनं च दत्तवान् तद्वद्वैददश्विः पुरुमीळ्होऽपि ददत् । तं स्तुवे इति शेषः ॥ ॥ २७ ॥

Wilson

English translation:

“Who, the son of Vidadaśva, has given me a hundred (head) of cattle, and, like Taranta, many precious gifts.”

Jamison Brereton

Whoever will give me a hundred milk-cows as Vaidadaśvi (did), (he is) like a victor in his munificence.

Jamison Brereton Notes

My interpr. of the dānastuti vs. proper differs from the standard, which has in my opinion been unduly affected by the later Vedic rationalization of the passage.

Both JB (I.151) and PB (XIII.7.12) briefly narrate a tale in which Purumīḍha and Taranta figure as the two sons of Vaidadaśvi, but as we just saw, purumīḷhá- is better taken in its literal sense. I also take tarantá- not as a PN but in lexical value. In either case it is likely a thematization of the pres. participle tárant- (cf. AiG II.2.211), showing the same accent shift as AV jīvantá- from jī́vant-, and it should mean ‘overcoming, victorious’ à ‘victor’. By contrast I do think vaídadaśvi- is a PN, but a speaking name, as the vṛddhi deriv. of *vidád-aśva- ‘finding / acquiring horses’ (cf. vidád-vasu-), an appropriate name for a patron. It is worth noting that both names Śyāvāśva and Vaidadaśvi have Iranian counterparts; see Mayrhofer Personennamen s.vv.

How to distribute yáḥ and yáthā and whether to interpr. the latter as a subordinator or a simile marker are the syntactic problems in this vs., and diff. tr.

have diff. solutions. I take yáḥ as marking a generalizing rel. cl. (‘whoever …’) and yáthā as a simile marker, with c a nominal cl. functioning as the main clause to ab.

The verb in b, dádat is a short-vowel subjunctive (“whoever will give …”) but can also be interpr. as a thematized injunc., which in turn can be read with Vaiśvadaśvi (“as V. did”). If I had had the courage of my convictions, “did” would not be in parens. in the published translation

Griffith

Him who, like Vaidadasvi, like Taranta, hath bestowed on me
A hundred cows in liberal gift.

Geldner

Der mir hundert Milchkühe wie der Sohn des Vidadasva, wie Taranta freigebig schenken werde.

Grassmann

Welcher mir hundert Rinder gab mit Freigiebigkeit wie Taranta, der Spross des Vidadagva.

Elizarenkova

Который даст мне сто,
Дойных коров, подобно сыну Видадашвы,
Подобно Таранте, с (великой) щедростью.

अधिमन्त्रम् (VC)

शशीयशी
श्यावाश्व आत्रेयः
गायत्री
षड्जः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) जो (वैददश्विः) घोड़ों के ज्ञाता का पुत्र (मे) मेरी (धेनूनाम्) गौओं के (शतम्) सैकड़े को (ददत्) देता है (यथा) जैसे (मंहना) बड़ी नौका से (तरन्तइव) तैरते हुओं के समान दुःख के पार पहुँचाता है, वही स्वामी होने के योग्य होता है ॥१०॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य सैकड़ों वा हजारों का देनेवाला होता है और दुग्ध देनेवाली गौओं की रक्षा करता है, वह नौका से नदी वा समुद्र को तरता है, वैसे ही बुद्धिमान् स्त्री और पुरुष दुःखरूपी सागर को धर्म के आचरण से तरते हैं ॥१०॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: यो वैददश्विर्मे धेनूनां शतं ददद्यथा मंहना तरन्तइव दुःखपारं नयति स एव स्वामी भवितुमर्हति ॥१०॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) (मे) मम (धेनूनाम्) गवाम् (शतम्) (वैददश्विः) योऽश्वान् विन्दति स विददश्वस्तस्यापत्यं वैददश्विः (यथा) (ददत्) ददाति (तरन्तइव) तरन्त इव (मंहना) महत्या नौकया ॥१०॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - यो मनुष्यः शतदः सहस्रदो भवति दोग्ध्रीणां गवां रक्षणं करोति स नौकया नदीं समुद्रं वा तरति तथैव मेधाविनौ स्त्रीपुरुषौ दुःखसागरं धर्म्माचरणेन तरतः ॥१०॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जो माणूस शेकडो किंवा हजारोंचा दाता असतो, दुभत्या गाईंचे रक्षण करतो, तो नौकेने नदी किंवा समुद्र तरून जातो. तसेच बुद्धिमान स्त्री-पुरुष दुःखरूपी सागर धर्माच्या आचरणाने तरून जातात. ॥ १० ॥

11 यईं वहन्त - गायत्री

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

य᳓ ईं व᳓हन्त आशु᳓भिः
पि᳓बन्तो मदिर᳓म् म᳓धु
अ᳓त्र श्र᳓वांसि दधिरे

मूलम् ...{Loading}...

य ईं॒ वह॑न्त आ॒शुभिः॒ पिब॑न्तो मदि॒रं मधु॑ ।
अत्र॒ श्रवां॑सि दधिरे ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - मरुतः
ऋषिः - श्यावाश्व आत्रेयः
छन्दः - गायत्री

Thomson & Solcum

य᳓ ईं व᳓हन्त आशु᳓भिः
पि᳓बन्तो मदिर᳓म् म᳓धु
अ᳓त्र श्र᳓वांसि दधिरे

Vedaweb annotation

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
āśúbhiḥ ← āśú- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

īm ← īm (invariable)

váhante ← √vah- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

yé ← yá- (pronoun)

mádhu ← mádhu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

madirám ← madirá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

píbantaḥ ← √pā- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

átra ← átra (invariable)

dadhire ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

śrávāṁsi ← śrávas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

पद-पाठः

ये । ई॒म् । वह॑न्ते । आ॒शुऽभिः॑ । पिब॑न्तः । म॒दि॒रम् । मधु॑ ।
अत्र॑ । श्रवां॑सि । द॒धि॒रे॒ ॥

Hellwig Grammar

ya ← ye ← yad
[noun], nominative, plural, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

īṃ ← īm ← īṃ
[adverb]

vahanta ← vahante ← vah
[verb], plural, Present indikative
“transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

āśubhiḥ ← āśu
[noun], instrumental, plural, masculine
“quick; fast; immediate; agile.”

pibanto ← pibantaḥ ← pā
[verb noun], nominative, plural
“drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

madiram ← madira
[noun], accusative, singular, neuter
“intoxicant.”

madhu
[noun], accusative, singular, neuter
“honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

atra
[adverb]
“now; there; then; then; there; here; here; in the following; alternatively; now.”

śravāṃsi ← śravas
[noun], accusative, plural, neuter
“fame; glory; ear.”

dadhire ← dhā
[verb], plural, Perfect indicative
“put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

सायण-भाष्यम्

इदानीं मरुत एवैत इति निश्चित्य जनप्रसिद्धैः माहात्म्यैः स्तौति । ये मरुतः ईम् इदानीम् आशुभिः शीघ्रगामिभिरश्वैः वहन्ते उह्यन्ते । किं कुर्वन्तः । मदिरं मदकरं मधु सोमरसं पिबन्तः । पाथेयत्वेन धृतं सोममित्यर्थः । ते मरुतः अत्र अस्मिन् देशे श्रवांसि स्तुतिजनितानि यशांसि दधिरे धारयन्ति ॥

Wilson

English translation:

“Those (Maruts) who are brought hither by swift horses, drinking the inembriating juice, receive here gratification.”

Jamison Brereton

(The Maruts), who drive themselves with their swift horses, drinking the exhilarating honey,
here they have acquired their fame.

Jamison Brereton Notes

As indicated in the published introduction, this vs. marks the beginning of the second, more conventional hymn in this composite, at least in my analysis.

Technically speaking ‘horses’ should be in parens.

It is not clear if īm has its usual acc. function: it could anticipate mádhu in b, though that seems somewhat distant and that participial phrase is otherwise fully contained in b; it could function as a reflexive marker (“drive themselves”); or it may be one of the rare instances of functionless īm.

I have silently depluralized śrávāṃsi, since ‘fames’ is not English. Perhaps the point here is that each Marut has his own śrávas, though, since they are seldom distinguished, this may be overthinking it.

Griffith

They who are borne by rapid steeds, drinking the meath that gives delight,
They have attained high glories here.

Geldner

Die mit schnellen Rossen fahren, den berauschenden Met trinken, die haben sich dabei Ruhm erworben.

Grassmann

Die fahren mit der Rosse Schar, den Meth einschlürfend, der berauscht, ] empfingen hier viel herrliches.

Elizarenkova

Маруты, что ездят на быстрых (конях),
Выпивая пьянящий мед,
Приобрели при этом славу.

अधिमन्त्रम् (VC)

पुरुमीळ्हो वैददश्विः
श्यावाश्व आत्रेयः
अनुष्टुप्
मध्यमः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (ये) जो (आशुभिः) शीघ्रकारी गुणों से (मदिरम्) आनन्दकारक (ईम्) जल को (वहन्ते) प्राप्त होते हैं और (मधु) माधुर्य्य आदि गुणों से युक्त को (पिबन्तः) पीते हुए (अत्र) यहाँ (श्रवांसि) अन्न आदिकों को (दधिरे) धारण करते हैं, वे ही लक्ष्मीवान् होते हैं ॥११॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जो शीघ्र सुखकारक और बुद्धिवर्धक वस्तुओं का सेवन करते हैं, वे यहाँ लक्ष्मीवान् होते हैं ॥११॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे मनुष्या ! या आशुभिर्मदिरमीं वहन्ते मधु पिबन्तोऽत्र श्रवांसि दधिरे त एव श्रीमन्तो जायन्ते ॥११॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (ये) (ईम्) उदकम् (वहन्ते) प्राप्नुवन्ति (आशुभिः) आशुकारिभिर्गुणैः (पिबन्तः) (मदिरम्) आनन्दकरम् (मधु) माधुर्यादिगुणोपेतम् (अत्र) (श्रवांसि) अन्नादीनि (दधिरे) धरन्ति ॥११॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - ये सद्यः सुखकराणि मेधावर्धकानि वस्तूनि सेवन्ते तेऽत्र श्रीमन्तो जायन्ते ॥११॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जे ताबडतोब सुखकारक, मेधावर्धक वस्तू ग्रहण करतात ते श्रीमंत होतात. ॥ ११ ॥

12 येषां श्रियाधि - गायत्री

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

ये᳓षां श्रिया᳓धि रो᳓दसी
विभ्रा᳓जन्ते र᳓थेषु आ᳓
दिवि᳓ रुक्म᳓ इवोप᳓रि

मूलम् ...{Loading}...

येषां॑ श्रि॒याधि॒ रोद॑सी वि॒भ्राज॑न्ते॒ रथे॒ष्वा ।
दि॒वि रु॒क्म इ॑वो॒परि॑ ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - मरुतः
ऋषिः - श्यावाश्व आत्रेयः
छन्दः - गायत्री

Thomson & Solcum

ये᳓षां श्रिया᳓धि रो᳓दसी
विभ्रा᳓जन्ते र᳓थेषु आ᳓
दिवि᳓ रुक्म᳓ इवोप᳓रि

Vedaweb annotation

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ádhi ← ádhi (invariable)

ródasī ← ródasī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

śriyā́ ← śrī́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

yéṣām ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

rátheṣu ← rátha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

vibhrā́jante ← √bhrāj- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

diví ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)

rukmáḥ ← rukmá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

upári ← upári (invariable)

पद-पाठः

येषा॑म् । श्रि॒या । अधि॑ । रोद॑सी॒ इति॑ । वि॒ऽभ्राज॑न्ते । रथे॑षु । आ ।
दि॒वि । रु॒क्मःऽइ॑व । उ॒परि॑ ॥

Hellwig Grammar

yeṣāṃ ← yeṣām ← yad
[noun], genitive, plural, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

śriyādhi ← śriyā ← śrī
[noun], instrumental, singular, feminine
“mister; Ms.; Lakshmi; good fortune; well-being; magnificence; glory; beauty; Aegle marmelos (Linn.) Correa; dignity; power; śrī [word]; śrī; prosperity; auspiciousness.”

śriyādhi ← adhi
[adverb]
“on; from; accordingly.”

rodasī ← rodas
[noun], nominative, dual, neuter
“heaven and earth; Earth.”

vibhrājante ← vibhrāj ← √bhrāj
[verb], plural, Present indikative

ratheṣv ← ratheṣu ← ratha
[noun], locative, plural, masculine
“chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

ā
[adverb]
“towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

divi ← div
[noun], locative, singular, masculine
“sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

rukma ← rukmaḥ ← rukma
[noun], nominative, singular, masculine
“adornment.”

ivopari ← iva
[adverb]
“like; as it were; somehow; just so.”

ivopari ← upari
[adverb]
“above; up; additionally; upari [word]; subsequently.”

सायण-भाष्यम्

येषां मरुतां श्रिया कान्त्या रोदसी द्यावापृथिव्यौ अधि अधिष्ठिते भवत इति शेषः । यस्मादेते मरुतः रथेषु विभ्राजन्ते विशेषेण दीप्यन्ते । आ इति चार्थे । तत्र दृष्टान्तः । उपरि उपरिभूते दिवि द्युलोके रुक्मः रोचमानः आदित्यः इव । यद्वा । उपरि रथस्योपरीति वा योज्यम् ॥

Wilson

English translation:

“They by whose glory heaven and earth are surpassed; who shine splendid in their chariots like the radiant (sun) in the heaven above.”

Jamison Brereton

With whose splendor they flash through the two world-halves on their chariots, like the bright ornament in heaven above.

Jamison Brereton Notes

This vs. has produced more consternation than it deserves, because of the reluctance of many interpr. to allow yéṣām to be coreferential with the subj. of vibhrā́jante. In these interpr., if the subj. of that verb is the Maruts, then another referent for yéṣām must be found; if yéṣām refers to the Maruts, then another subj. of the verb must be found. See Oldenberg’s lengthy disc., which includes the differing suggestions of numerous scholars (incl. also interpr. yéṣām as *yé eṣām) but doesn’t reach firm conclusions. Of modern interpr., Renou takes yéṣām as the Maruts and makes ródasī the subj. of the verb: “les Deux Mondes brillent au loin”; in a fractured sense this goes back to Max Müller’s tr. in SBE 32, but Müller emended the verb to

*bhrā́jate and took ródasī as sg., whereas Renou mentions no such emendation and seems to be taking ródasī as dual, which will certainly not work grammatically with a pl. verb. Witzel Gotō seem to have accepted the *yé eṣām interpr. Geldner, surprisingly, is more relaxed and allows coreference under the rubric of “der reflexive Gebrauch des Relativs,” which seems perfectly plausible to me: they flash with their own splendour.

The “bright ornament” of c is the sun: rukmá- is so used elsewhere in clearer context (VI.51.1, VII.63.4).

Griffith

They by whose splendour both the worlds are over-spread they shine on cars
As the gold gleams above in heaven.

Geldner

Die durch ihre Schönheit auf ihren Wagen Himmel und Erde überstrahlen wie der Goldschmuck oben am Himmel.

Grassmann

Auf ihren Wagen schön geschmückt durchstrahlen beide Welten sie, wie Sonnenglanz am Himmel hoch.

Elizarenkova

Своею красотой на колесницах
Они ярко сверкают над двумя мирами,
Словно золотое украшение высоко на небе.

अधिमन्त्रम् (VC)

तरन्तो वैददश्विः
श्यावाश्व आत्रेयः
गायत्री
षड्जः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर उपदेश विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (येषाम्) जिन विद्वानों की (श्रिया) शोभा वा लक्ष्मी से, धर्मयुक्त व्यवहार (दिवि) कामना में (रुक्मइव) प्रीतिकारक सुवर्ण आदि पदार्थ जैसे वैसे (विभ्राजन्ते) शोभित होते हैं और जो (रथेषु) विमान आदि वाहनों में (आ, अधि) विराजित होवें वे (उपरि) ऊपर (रोदसी) अन्तरिक्ष और पृथिवी के सदृश प्रकाशित होते हैं ॥१२॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है । जो धर्मयुक्त पुरुषार्थ से धन आदि को इकट्ठे करते हैं, वे सूर्य्य के किरणों के सदृश प्रकाशित यशवाले होते हैं ॥१२॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे मनुष्या ! येषां विदुषां श्रिया धर्म्या व्यवहारा दिवि रुक्मइव विभ्राजन्ते। ये रथेष्वाऽधिष्ठिता स्युस्त उपरि रोदसी इव प्रकाशन्ते ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनरुपदेशविषयमाह ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (येषाम्) (श्रिया) शोभया लक्ष्म्या वा (अधि) (रोदसी) द्यावापृथिव्यौ (विभ्राजन्ते) (रथेषु) विमानादियानेषु (आ) (दिवि) कामनायाम् (रुक्मइव) रुचिकरः सुवर्णादिपदार्थो यथा (उपरि) ॥१२॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । ये धर्म्येण पुरुषार्थेन धनादिकं सञ्चिन्वन्ति ते सूर्य्यकिरणा इव प्रकाशितकीर्त्तयो भवन्ति ॥१२॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जे धर्माने पुरुषार्थ करून धन इत्यादीचा संग्रह करतात. त्यांची कीर्ती सूर्याच्या किरणांप्रमाणे पसरते. ॥ १२ ॥

13 युवा स - गायत्री

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

यु᳓वा स᳓ मा᳓रुतो गण᳓स्
त्वेष᳓रथो अ᳓नेदियः
शुभंया᳓वा᳓प्रतिष्कुतः

मूलम् ...{Loading}...

युवा॒ स मारु॑तो ग॒णस्त्वे॒षर॑थो॒ अने॑द्यः ।
शु॒भं॒यावाप्र॑तिष्कुतः ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - मरुतः
ऋषिः - श्यावाश्व आत्रेयः
छन्दः - गायत्री

Thomson & Solcum

यु᳓वा स᳓ मा᳓रुतो गण᳓स्
त्वेष᳓रथो अ᳓नेदियः
शुभंया᳓वा᳓प्रतिष्कुतः

Vedaweb annotation

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
gaṇáḥ ← gaṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mā́rutaḥ ← mā́ruta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yúvā ← yúvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ánedyaḥ ← ánedya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tveṣárathaḥ ← tveṣáratha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ápratiṣkutaḥ ← ápratiṣkuta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śubhaṁyā́vā ← śubhaṁyā́van- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

पद-पाठः

युवा॑ । सः । मारु॑तः । ग॒णः । त्वे॒षऽर॑थः । अने॑द्यः ।
शु॒भ॒म्ऽयावा॑ । अप्र॑तिऽस्कुतः ॥

Hellwig Grammar

yuvā ← yuvan
[noun], nominative, singular, masculine
“young; youthful.”

sa ← tad
[noun], nominative, singular, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

māruto ← mārutaḥ ← māruta
[noun], nominative, singular, masculine
“Marut(a).”

gaṇas ← gaṇaḥ ← gaṇa
[noun], nominative, singular, masculine
“group; varga; troop; troop; battalion; flock; herd; gaṇa [word]; corporation; gaṇa; herd; sect; swarm; set; party; gaṇa; series; Ganesa; flight.”

tveṣaratho ← tveṣa
[noun]
“awful; brilliant; aglitter(p); bright.”

tveṣaratho ← rathaḥ ← ratha
[noun], nominative, singular, masculine
“chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

anedyaḥ ← anedya
[noun], nominative, singular, masculine

śubhaṃyāvāpratiṣkutaḥ ← śubhaṃyāvā ← śubhaṃyāvan
[noun], nominative, singular, masculine

śubhaṃyāvāpratiṣkutaḥ ← apratiṣkutaḥ ← apratiṣkuta
[noun], nominative, singular, masculine
“unhampered; unrestrained; unchallenged.”

सायण-भाष्यम्

स मारुतो गणः युवा सर्वत्र मिश्रयिता नित्यतरुणो वा त्वेषरथः दीप्तरथः अनेद्यः अनिन्द्यः शुभंयावा शोभनं गन्ता अप्रतिष्कुतः अप्रतिगतोऽप्रतिशब्दितो वा । एवं महानुभावो गणो दीप्यत इति ॥

Wilson

English translation:

“That company of Maruts, ever young, riding in bright chariots, irreproachable, auspicious, motive, unobstructed.”

Jamison Brereton

This youthful Marutian flock with its glittering chariot is not to be scorned;
charging to beauty it is unrepulsable.

Jamison Brereton Notes

I have taken the two negated adjectives at the end of b and c, ánedyaḥ and ápratiṣkutaḥ, as predicated, in contrast to all the standard tr. There is, of course, no way to tell.

Griffith

That Marut band is ever young, borne on bright cars, unblamable,
Moving to victory, checked by none.

Geldner

Das war die jugendliche Marutschar mit schreckhaftem Wagen, tadellos, auf der Prunkfahrt begriffen, unaufhaltsam.

Grassmann

Die jugendliche Marutschar, die wagenrasche, treffliche, zum Prunke eilend ungehemmt.

Elizarenkova

Такова юная толпа марутова,
На грозных колесницах, безупречная;
Выезжающая для блеска, неудержимая.

अधिमन्त्रम् (VC)

मरुतः
श्यावाश्व आत्रेयः
गायत्री
षड्जः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर स्त्री-पुरुष के विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (अनेद्यः) नहीं निन्दा करने योग्य (त्वेषरथः) प्रकाशवान् वाहन जिसका वह (शुभंयावा) जल को प्राप्त होनेवाला (अप्रतिष्कुतः) नहीं कम्पित दृढ़ (युवा) यौवनावस्था को प्राप्त (मारुतः) पवनों के समूह के सदृश मनुष्यों का (गणः) समूह है (सः) वह बहुत कार्य्यों को सिद्ध कर सकता है ॥१३॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य सम्पूर्ण स्त्रीपुरुषों को यौवनावस्थायुक्त और विद्वान् करते हैं, वे प्रशंसा करने योग्य, कल्याणकारी और दृढ़ होते हैं ॥१३॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे मनुष्या ! योऽनेद्यस्त्वेषरथः शुभंयावाऽप्रतिष्कुतो युवा मारुतो गणोऽस्ति स बहूनि कार्य्याणि साद्धुं शक्नोति ॥१३॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनर्दम्पतीविषयमाह ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (युवा) प्राप्तयौवनाः (सः) (मारुतः) वायूनां समूह इव मनुष्याणां (गणः) (त्वेषरथः) त्वेषः प्रकाशवान् रथो यस्य सः (अनेद्यः) अनिन्दनीयः (शुभंयावा) यः शुभं जलं याति (अप्रतिष्कुतः) अकम्पितो दृढः ॥१३॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - ये मनुष्याः सर्वान् स्त्रीपुरुषान् यूनो विदुषः सम्पादयन्ति ते प्रशंसनीयाः कल्याणकारिणो दृढा जायन्ते ॥१३॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जी माणसे सर्व स्त्री-पुरुषांना तरुण व विद्वान करतात ती प्रशंसा करण्यायोग्य, कल्याणकारी व दृढ असतात. ॥ १३ ॥

14 को वेद - गायत्री

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

को᳓ वेद नून᳓म् एषां᳐
य᳓त्रा म᳓दन्ति धू᳓तयः
ऋत᳓जाता अरेप᳓सः

मूलम् ...{Loading}...

को वे॑द नू॒नमे॑षां॒ यत्रा॒ मद॑न्ति॒ धूत॑यः ।
ऋ॒तजा॑ता अरे॒पसः॑ ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - मरुतः
ऋषिः - श्यावाश्व आत्रेयः
छन्दः - गायत्री

Thomson & Solcum

को᳓ वेद नून᳓म् एषां᳐
य᳓त्रा म᳓दन्ति धू᳓तयः
ऋत᳓जाता अरेप᳓सः

Vedaweb annotation

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
eṣām ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

káḥ ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

nūnám ← nūnám (invariable)

veda ← √vid- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

dhū́tayaḥ ← dhū́ti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

mádanti ← √mad- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yátra ← yátra (invariable)

arepásaḥ ← arepás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

r̥tájātāḥ ← r̥tájāta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

पद-पाठः

कः । वे॒द॒ । नू॒नम् । ए॒षा॒म् । यत्र॑ । मद॑न्ति । धूत॑यः ।
ऋ॒तऽजा॑ताः । अ॒रे॒पसः॑ ॥

Hellwig Grammar

ko ← kaḥ ← ka
[noun], nominative, singular, masculine
“what; who; ka [pronoun].”

veda ← vid
[verb], singular, Perfect indicative
“know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

nūnam
[adverb]
“now; surely; immediately; just.”

eṣāṃ ← eṣām ← idam
[noun], genitive, plural, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); here.”

yatrā ← yatra
[adverb]
“wherein; once [when].”

madanti ← mad
[verb], plural, Present indikative
“rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

dhūtayaḥ ← dhūti
[noun], nominative, plural, masculine
“Marut.”

ṛtajātā ← ṛta
[noun], neuter
“truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

ṛtajātā ← jātāḥ ← jan
[verb noun], nominative, plural
“become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

arepasaḥ ← arepas
[noun], nominative, plural, masculine
“immaculate.”

सायण-भाष्यम्

एषां मरुतां स्थानं को वेद को जानाति । नूनम् इदानीं यत्र स्थाने धूतयः शत्रूणां कम्पकाः मदन्ति हृष्यन्ति ऋतजाताः जलार्थमुत्पन्ना यज्ञे वा प्रादुर्भूताः अरेपसः अपापाः॥

Wilson

English translation:

“Who knows of a certainty their (abode), where the intimidators (of their foes) rejoice? born for (the distribution of) water, exempt from defects.”

Jamison Brereton

Who now knows about them, where the shakers are reaching elation, those born of truth, unblemished?

Griffith

Who knoweth, verily, of these where the All-shakers take delight,
Born, spotless, after sacred Law?

Geldner

Wer weiß jetzt von ihnen, wo die Schüttler sich ergötzen, die rechtzeitig geborenen, makellosen?

Grassmann

Wer hat von ihnen Kunde recht, wo die Erschüttrer schwelgen nun, die Recht - entsprungnen, heiligen?

Elizarenkova

Кто знает сейчас о них,
Где опьяняются сотрясатели,
Рожденные законом, беспорочные?

अधिमन्त्रम् (VC)

मरुतः
श्यावाश्व आत्रेयः
गायत्री
षड्जः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर उपदेशार्थ विषय को कहते हैं ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वानो ! (यत्रा) जहाँ (ऋतजाताः) सत्य में उत्पन्न होनेवाले (अरेपसः) अपराध से रहित (धूतयः) पाप को कम्पानेवाले (मदन्ति) प्रसन्न होते हैं वहाँ (एषाम्) इन वायु आदि के स्वरूप को (नूनम्) निश्चित (कः) कौन (वेद) जानता है ॥१४॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! अपराध-अनपराध तथा सत्य और असत्य को कौन जानता है, यह हम पूछते हैं। जो प्रमाद से रहित और परमेश्वरभक्त होते हैं ॥१४॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे विद्वांसो ! यत्रर्तजाता अरेपसो धूतयो मदन्ति तत्रैषां स्वरूपं नूनं को वेद ॥१४॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनरुपदेशार्थविषयमाह ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (कः) (वेद) जानाति (नूनम्) निश्चितम् (एषाम्) वाय्वादीनाम् (यत्रा) (मदन्ति) हर्षन्ति (धूतयः) ये पापं धूनयन्ति ते (ऋतजाताः) य ऋते जायन्ते ते (अरेपसः) अनपराधिनः ॥१४॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! अपराधानपराधौ सत्यासत्ये च को वेत्तीति पृच्छामः। ये प्रमादविरहाः परमेश्वरभक्ता भवन्तीति ॥१४॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! कोण अपराध-अनपराध तसेच सत्य व असत्य जाणतो? हे आम्ही विचारतो. तर (त्याचे उत्तर असे की) जे प्रमादरहित असून परमेश्वर भक्त असतात तेच हे जाणतात. ॥ १४ ॥

15 यूयं मर्तम् - गायत्री

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

यूय᳓म् म᳓र्तं विपन्यवः
प्रणेता᳓र इत्था᳓ धिया᳓
श्रो᳓तारो या᳓महूतिषु

मूलम् ...{Loading}...

यू॒यं मर्तं॑ विपन्यवः प्रणे॒तार॑ इ॒त्था धि॒या ।
श्रोता॑रो॒ याम॑हूतिषु ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - मरुतः
ऋषिः - श्यावाश्व आत्रेयः
छन्दः - गायत्री

Thomson & Solcum

यूय᳓म् म᳓र्तं विपन्यवः
प्रणेता᳓र इत्था᳓ धिया᳓
श्रो᳓तारो या᳓महूतिषु

Vedaweb annotation

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
mártam ← márta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vipanyavaḥ ← vipanyú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

yūyám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

dhiyā́ ← dhī́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

itthā́ ← itthā́ (invariable)

praṇetā́raḥ ← praṇetár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

śrótāraḥ ← śrótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yā́mahūtiṣu ← yā́mahūti- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

पद-पाठः

यू॒यम् । मर्त॑म् । वि॒प॒न्य॒वः॒ । प्र॒ऽने॒तारः॑ । इ॒त्था । धि॒या ।
श्रोता॑रः । याम॑ऽहूतिषु ॥

Hellwig Grammar

yūyam ← tvad
[noun], nominative, plural
“you.”

martaṃ ← martam ← marta
[noun], accusative, singular, masculine
“man.”

vipanyavaḥ ← vipanyu
[noun], nominative, plural, masculine
“admiring; laudatory.”

praṇetāra ← praṇetāraḥ ← praṇī ← √nī
[verb], plural, periphrast. future
“enforce; lead; produce.”

itthā
[adverb]
“thus; here.”

dhiyā ← dhī
[noun], instrumental, singular, feminine
“intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

śrotāro ← śrotāraḥ ← śru
[verb], plural, periphrast. future
“listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

yāmahūtiṣu ← yāma ← yāman
[noun], neuter
“expedition; path; expedition; arrival.”

yāmahūtiṣu ← hūtiṣu ← hūti
[noun], locative, plural, feminine
“invocation.”

सायण-भाष्यम्

हे विपन्यवः स्तुतिकामा मरुतः यूयं मर्तं मरणस्वभावं यजमानम् इत्था अनया धिया इदानीं कृतप्रकारयानुग्रहबुद्ध्या ईदृशेन स्तुतिकर्मणा वा निमित्तेन प्रणेतारः प्रकर्षेण प्रापयितारोऽभिमतं स्वर्गादिकम् । यामहूतिषु । यामो गमनम् । तदर्था हूतयो यस्मिन्निति यामहूतयो यज्ञाः । तेषु श्रोतारः आह्वानानाम् ॥ ॥ २८ ॥

Wilson

English translation:

“Desirous of praise, you are the guides (to happiness) of the man who propitiates (you) by this pious rite; you are bearers of invocations to the sacrifice.”

Jamison Brereton

You, who seek admiration, are those who lead the mortal forth with an insight right to the point,
are those who listen to his invocations on your journey.

Jamison Brereton Notes

Whose dhī́- is it? Geldner, Renou, and Witzel Gotō all assume it is the mortal’s (e.g., Geldner “Ihr … führet den Sterblichen recht nach seinem Sinn”), but the placement of the phrase itthā́dhiyā́right after praṇetā́raḥ and at some distance from mártam at least weakly suggests that it is the Maruts’s. Since, as I have had occasion to remark many times, the Maruts sometimes have the role of verbal praisers and sometimes are the recipients of the same, I think both readings are possible and the poet may have wanted it to remain ambiguous. Tichy’s tr. (-tar-stems, 300-301) seems to attribute the dhī́- to the Maruts or at least remains neutral: “Ihr bringt den Menschen vorwärts … recht mit Bedacht.” Note that in the cmpd yāma-hūti- it is the Maruts’ journeys (yā́ma-, 1st member) but the mortal’s invocations (-hūti-, 2nd member).

Griffith

Guides are ye, lovers of the song to mortal man through holy hymn,
And hearers when he cries for help.

Geldner

Ihr Beifalliebende führet den Sterblichen recht nach seinem Sinn, ihr erhöret, wenn man euch während der Fahrt ruft.

Grassmann

Ihr preisenswerthen seid es, die den Menschen leiten mit Bedacht, erhören ihn beim Festgebet.

Elizarenkova

Вы, о любящие одобрение, ведете
Смертного прямо в соответствии с (его) молитвой,
Вы слышите призывы, когда вы в походе.

अधिमन्त्रम् (VC)

मरुतः
श्यावाश्व आत्रेयः
गायत्री
षड्जः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर विद्वद्विषय को कहते हैं ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे (विपन्यवः) बुद्धिमानो ! (यूयम्) आप लोग (प्रणेतारः) प्रेरणा करने और (श्रोतारः) सुननेवाले जन (धिया) बुद्धि वा कर्म से (यामहूतिषु) उपरम अर्थात् निवृत्ति और आह्वानरूप कर्म्मों में (इत्था) इस प्रकार से (मर्त्तम्) मनुष्यों को प्रेरणा करो ॥१५॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जो विद्वान् जन धर्मयुक्त व्यवहारों में मनुष्यों को प्रेरणा करके बुद्धिमान् करते हैं, वे धन्य होते हैं ॥१५॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे विपन्यवो ! यूयं प्रणेतारः श्रोतारो धिया यामहूतिष्वित्था मर्त्तं प्रेरयत ॥१५॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनर्विद्वद्विषयमाह ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (यूयम्) (मर्त्तम्) मनुष्यम् (विपन्यवः) मेधाविनः (प्रणेतारः) प्रेरकाः (इत्था) अनेन प्रकारेण (धिया) प्रज्ञया कर्म्मणा वा (श्रोतारः) (यामहूतिषु) उपरमाऽऽह्वानरूपकर्म्मसु ॥१५॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - ये विद्वांसो धर्म्येषु व्यवहारेषु मनुष्यान् प्रेरयित्वा प्रज्ञान् कुर्वन्ति ते धन्या भवन्ति ॥१५॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जे विद्वान धर्मयुक्त व्यवहारात माणसांना प्रेरणा देतात व बुद्धिमान करतात ते धन्य होत. ॥ १५ ॥

16 ते नो - गायत्री

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

ते᳓ नो व᳓सूनि का᳓मिया
पुरुश्चन्द्रा᳓ रिशादसः
आ᳓ यज्ञियासो ववृत्तन

मूलम् ...{Loading}...

ते नो॒ वसू॑नि॒ काम्या॑ पुरुश्च॒न्द्रा रि॑शादसः ।
आ य॑ज्ञियासो ववृत्तन ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - मरुतः
ऋषिः - श्यावाश्व आत्रेयः
छन्दः - गायत्री

Thomson & Solcum

ते᳓ नो व᳓सूनि का᳓मिया
पुरुश्चन्द्रा᳓ रिशादसः
आ᳓ यज्ञियासो ववृत्तन

Vedaweb annotation

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
kā́myā ← kā́mya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vásūni ← vásu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

puruścandrā́ ← puruścandrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

riśādasaḥ ← riśā́das- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

vavr̥ttana ← √vr̥t- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRF, voice:ACT}

yajñiyāsaḥ ← yajñíya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

पद-पाठः

ते । नः॒ । वसू॑नि । काम्या॑ । पु॒रु॒ऽच॒न्द्राः । रि॒शा॒द॒सः॒ ।
आ । य॒ज्ञि॒या॒सः॒ । व॒वृ॒त्त॒न॒ ॥

Hellwig Grammar

te ← tad
[noun], nominative, plural, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

no ← naḥ ← mad
[noun], dative, plural
“I; mine.”

vasūni ← vasu
[noun], accusative, plural, neuter
“wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

kāmyā ← kāmya
[noun], accusative, plural, neuter
“desirable; optional; beautiful.”

puruścandrā ← puru
[noun]
“many; much(a); very.”

puruścandrā ← ścandrā ← ścandra
[noun], accusative, plural, neuter
“shining; glistening; brilliant.”

riśādasaḥ ← riśādas
[noun], nominative, plural, masculine
“superior; superior; proud.”

ā
[adverb]
“towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

yajñiyāso ← yajñiyāsaḥ ← yajñiya
[noun], nominative, plural, masculine
“sacrificial; divine; devoted.”

vavṛttana ← vṛt
[verb], plural, Perfect imperative
“behave; happen; exist; return; dwell; die; roll; continue; act; exist; feed on; issue; move; travel; proceed; turn; situate; drive; account for; begin; do; inhere; revolve.”

सायण-भाष्यम्

हे रिशादसः हिंसकानां शत्रूणामत्तारो हे यज्ञियासः यज्ञार्हाः पुरुश्चन्द्राः प्रभूताह्लादकधनाः ते यूयं नः अस्मभ्यं वसूनि निवासयोग्यानि धनानि काम्या स्पृहणीयानि आ ववृत्तन आवर्तयथेत्यर्थः । मरुतां दानप्रशंसाया अपेक्षितत्वान्न प्रार्थनोचिता ॥

Wilson

English translation:

“Do you, who are destroyers of the male violent, abounding in wealth, and entitled to adoration, bestow upon us desirable riches.”

Jamison Brereton

You who care for the stranger—roll here to us desirable, greatly shimmering goods,
you who deserve the sacrifice.

Griffith

Do ye, destroyers of the foe, worshipful and exceeding bright,
Send down the treasures that we crave.

Geldner

Als solche wendet uns begehrenswerte blinkende Schätze zu, ihr Überlegen, Opferwürdige!

Grassmann

Drum wendet, Feindverzehrer ihr, ehrwürdige, uns glänzende und vielbegehrte Güter zu.

Elizarenkova

(Раз вы) такие, (то) желанные богатства,
Очень блистающие, о карающие врагов (?),
Повернитесь к нам, о достойные жертв!

अधिमन्त्रम् (VC)

मरुतः
श्यावाश्व आत्रेयः
गायत्री
षड्जः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - जो (यज्ञियासः) यज्ञ के करने (रिशादसः) और हिंसकों के मारनेवाले (नः) हम लोगों के (पुरुश्चन्द्राः) बहुत सुवर्ण और (काम्या) सुन्दर (वसूनि) धनों को (आ, ववृत्तन) प्राप्त होते हैं (ते) वे विद्वान् हम लोगों के कल्याणकारी होते हैं ॥१६॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! वे ही इस संसार में परोपकार के लिये वर्त्तमान हैं, जो न्याय से द्रव्य का संग्रह करते हैं ॥१६॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: ये यज्ञियासो रिशादसो नः पुरुश्चन्द्राः काम्या वसून्याऽऽववृत्तन तेऽस्माकं कल्याणकारिणो भवन्ति ॥१६॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (ते) विद्वांसः (नः) अस्माकम् (वसूनि) धनानि (काम्या) कमनीयानि (पुरुश्चन्द्राः) बहुसुवर्णानि (रिशादसः) हिंसकहिंसकाः (आ) (यज्ञियासः) यज्ञसम्पादकाः (ववृत्तन) वर्त्तन्ते ॥१६॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यास्त एवात्र जगति परोपकाराय वर्त्तन्ते ये न्यायेन द्रव्योपार्जनमाचरन्ति ॥१६॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! जे न्यायाने धन संग्रहित करतात तेच या जगात परोपकारी असतात. ॥ १६ ॥

17 एतं मे - गायत्री

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

एत᳓म् मे स्तो᳓मम् ऊर्मिये
दार्भिया᳓य प᳓रा वह
गि᳓रो देवि रथी᳓र् इव

मूलम् ...{Loading}...

ए॒तं मे॒ स्तोम॑मूर्म्ये दा॒र्भ्याय॒ परा॑ वह ।
गिरो॑ देवि र॒थीरि॑व ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - रथवीतिर्दाल्भ्यः
ऋषिः - श्यावाश्व आत्रेयः
छन्दः - गायत्री

Thomson & Solcum

एत᳓म् मे स्तो᳓मम् ऊर्मिये
दार्भिया᳓य प᳓रा वह
गि᳓रो देवि रथी᳓र् इव

Vedaweb annotation

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
etám ← eṣá (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

stómam ← stóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ūrmye ← ū́rmyā- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

dārbhyā́ya ← dārbhyá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

párā ← párā (invariable)

vaha ← √vah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

devi ← devī́- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

gíraḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

iva ← iva (invariable)

rathī́ḥ ← rathī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

पद-पाठः

ए॒तम् । मे॒ । स्तोम॑म् । ऊ॒र्म्ये॒ । दा॒र्भ्याय॑ । परा॑ । व॒ह॒ ।
गिरः॑ । दे॒वि॒ । र॒थीःऽइ॑व ॥

Hellwig Grammar

etam ← etad
[noun], accusative, singular, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

me ← mad
[noun], genitive, singular
“I; mine.”

stomam ← stoma
[noun], accusative, singular, masculine
“hymn; Stoma; stoma [word].”

ūrmye ← ūrmyā
[noun], vocative, singular, feminine
“night.”

dārbhyāya ← dārbhya
[noun], dative, singular, masculine

parā
[adverb]
“away.”

vaha ← vah
[verb], singular, Present imperative
“transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

giro ← giraḥ ← gir
[noun], accusative, plural, feminine
“hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

devi ← devī
[noun], vocative, singular, feminine
“Parvati; queen; goddess; Devi.”

rathīr ← rathīḥ ← rathī
[noun], nominative, singular, masculine

iva
[adverb]
“like; as it were; somehow; just so.”

सायण-भाष्यम्

संपन्नऋषिभावस्य श्यावाश्वस्यार्चनानसः । रथवीतिसुतायाश्च विवाहं शौनकोऽब्रवीत् ॥ कथम् । मरुत्सु तु प्रयातेषु श्यावाश्वः सुमहायशाः । प्रादुर्भूतार्षमात्मानं ज्ञात्वात्रिकुलनन्दनः ॥ रथवीतेर्दुहितरमगच्छन्मनसा तदा । स सत्यमृषिमात्मानं प्रवक्ष्यन्रथवीतये ॥ एतं मे स्तोममित्याभ्यां दौत्ये रात्रिं न्यवेदयत् । ऋषेर्नियोगमाज्ञाय देव्या रात्र्या प्रचोदितः ॥ आदाय कन्यकां दातुमुपेयायार्चनानसम् । पादौ तस्योपसंगृह्य स्थित्वा प्रह्वः कृताञ्जलिः । रथवीतिरहं दार्भ्य इति नाम शशंस सः । मया सयोगमिच्छन्तं त्वां प्रत्याचक्षि यत् पुरा ॥ तत्क्षमस्व नमस्तेऽस्तु मे मा स्म भगवन् क्रुधः ॥ ऋषेः पुत्रः स्वयमृषिः पितासि भगवन्नृषेः । हन्त प्रतिगृहाणेमां स्नुषामित्येनमब्रवीत् ॥ तस्मै ददावश्वशतं स राजा स्वलंकृतां चापि सुतां स्नुषार्थम् । विवाहकालेऽपि ददौ नरेन्द्रः शतं हयानां दुहितुः सहस्रम् ॥ गवां सहस्रं वसु च प्रभूतं तप्तुं तपोऽन्तेऽथ वनं जगामेति ॥ हे ऊर्म्ये रात्रि देवि । ऊर्म्येति रात्रिनाम । मे मदीयम् एतं स्तोमं मरुद्भ्यः कृतं स्तोत्रमहं मन्त्रदृक् भूत्वा मरुतः स्तुतवानित्येवं दार्भ्याय श्यावाश्वाय परा पराङ्मुखी दार्भ्याभिमुखी सती वह प्रापयेत्यर्थः । तदेवादार्थमुच्यते । हे रात्रि देवि गिरः स्तुतीर्मरुद्विषयाः परा वह रथीरिव । रथी यथा रथेऽभिप्रेतं वसु स्थापयित्वा अभिमतं देशं प्रापयति तद्वत् ॥

Wilson

English translation:

“Bear to Dārbhya, oḥ night, turning away (from me to him), this my eulogy (of the Maruts); convey my praises, goddess, as a charioteer (conveys the contents of his vehicle to their destination).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Oh night: upon concluding the praises of the Maruts and thus having attained the rank of a ṛṣi, Śyāvāśva summons the night, here called, Urmya, to convey the intelligence to Rathavīti, who gives him his daughter, with many valuable presents, but at the end of the ceremony the ṛṣi departd for the woods to resume his austerities

Jamison Brereton

This praise of mine, o Night, carry off to Dārbhya,
(my) hymns (carry away) like a charioteer, o goddess.

Jamison Brereton Notes

I do not understand why the goddess Night acts as the intermediary between the poet and his patron; see Geldner’s n. 17-19, which doesn’t seem to me entirely satisfactory.

17-19 ...{Loading}...

Jamison Brereton Notes

As noted in the published introduction, the patron’s name Rathavīti (‘pursuit of the chariot’?) in 18, 19 is punned upon. In 17 (before he is explicitly mentioned, though the patronymic Dārbhya would presumably evoke him) Night is asked to carry the hymns “like a charioteer” (rathī́r iva); in 18 the 2nd cmpd. member -vīti- is derived from the same root √vī ‘pursue’ that supplies the verb ápa veti ‘goes off track’.

Griffith

OUrmya, bear thou far away to Darbhya this my hymn of praise,
Songs, Goddess, as if chariot-borne.

Geldner

Diesen meinen Lobgesang bringe, o Nacht, zu Darbhya hin, meine Lobesrede, o Göttin, wie ein Wagenfahrer!

Grassmann

Göttin Nacht, fahre dies mein Lob hin zu dem Nachkommen des Darbha, meine Lieder wie eine Wagenlenkerin.

Elizarenkova

Эту мою хвалу, о Ночь,
Отвези далеко к сыну Дарбхи,
Песнь (моя), о богиня, словно колесничий!

अधिमन्त्रम् (VC)

मरुतः
श्यावाश्व आत्रेयः
गायत्री
षड्जः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे (देवि) प्रकाशमान विद्यायुक्त स्त्री ! (ऊर्म्ये) रात्रि के सदृश वर्त्तमान आप (मे) मेरी (एतम्) इस (स्तोमम्) प्रशंसा को सुनिये और (दार्भ्याय) विदारण करनेवालों में हुए के लिये वर्त्तमान को (परा, वह) दूर कीजिये तथा (रथीरिव) प्रशंसित रथवाला जैसे वैसे (गिरः) वाणियों को धारण कीजिये ॥१७॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है । जैसे प्राणियों के सुख के लिये रात्रि है, वैसे ही पति आदिकों के सुख के लिये श्रेष्ठ स्त्री होती है ॥१७॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे देवि ! ऊर्म्ये रात्रिवद्वर्त्तमाने त्वं म एतं स्तोमं शृणु दार्भ्याय वर्त्तमानं परा वह रथीरिव गिर आवह ॥१७॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (एतम्) (मे) मम (स्तोमम्) श्लाघाम् (ऊर्म्ये) रात्रीव वर्त्तमाने (दार्भ्याय) दर्भेषु विदारकेषु भवाय (परा) (वह) (गिरः) वाणीः (देवि) देदीप्यमाने विदुषि (रथीरिव) प्रशंसितो रथवान् यथा ॥१७॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । यथा भूतानां सुखाय रात्री वर्त्तते तथैव पत्यादीनां सुखाय सत् स्त्री भवति ॥१७॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जशी रात्र ही प्राण्यांच्या सुखासाठी असते. तसे श्रेष्ठ स्त्री पती इत्यादींना सुख देते. ॥ १७ ॥

18 उत मे - गायत्री

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

उत᳓ मे वोचताद् इ᳓ति
सुत᳓सोमे र᳓थवीतौ
न᳓ का᳓मो अ᳓प वेति मे

मूलम् ...{Loading}...

उ॒त मे॑ वोचता॒दिति॑ सु॒तसो॑मे॒ रथ॑वीतौ ।
न कामो॒ अप॑ वेति मे ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - रथवीतिर्दाल्भ्यः
ऋषिः - श्यावाश्व आत्रेयः
छन्दः - गायत्री

Thomson & Solcum

उत᳓ मे वोचताद् इ᳓ति
सुत᳓सोमे र᳓थवीतौ
न᳓ का᳓मो अ᳓प वेति मे

Vedaweb annotation

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
íti ← íti (invariable)

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

utá ← utá (invariable)

vocatāt ← √vac- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

ráthavītau ← ráthavīti- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

sutásome ← sutásoma- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

ápa ← ápa (invariable)

kā́maḥ ← kā́ma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

ná ← ná (invariable)

veti ← √vī- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

पद-पाठः

उ॒त । मे॒ । वो॒च॒ता॒त् । इति॑ । सु॒तऽसो॑मे । रथ॑ऽवीतौ ।
न । कामः॑ । अप॑ । वे॒ति॒ । मे॒ ॥

Hellwig Grammar

uta
[adverb]
“and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

me ← mad
[noun], dative, singular
“I; mine.”

vocatād ← vocatāt ← vac
[verb], singular, Aorist imperative
“say; describe; name; tell; address; enumerate; call; state; teach; explain; say; declare; speak; define; declare; order; address; recommend; answer; deem; recite; approve; proclaim; indicate; determine; mention; designate.”

iti
[adverb]
“thus; so; iti [word].”

sutasome ← suta ← su
[verb noun]
“press out; su.”

sutasome ← some ← soma
[noun], locative, singular, masculine
“Soma; moon; soma [word]; Candra.”

rathavītau ← rathavīti
[noun], locative, singular, masculine

na
[adverb]
“not; like; no; na [word].”

kāmo ← kāmaḥ ← kāma
[noun], nominative, singular, masculine
“wish; desire; sexual love; sexual desire; desire; Kama; sensuality; love; purpose; sexual arousal; pleasure; enjoyment; licentiousness; kāma [word]; sexual intercourse; thorn apple; wish.”

apa
[adverb]
“away.”

veti ← vī
[verb], singular, Present indikative
“approach; ask; desire; go; drive.”

me ← mad
[noun], genitive, singular
“I; mine.”

सायण-भाष्यम्

हे ऊर्म्ये उत अपि च मे मां वोचतात ब्रूहि । किमित्युच्यते । इति इत्थम् । कथमिति । सुतसोमे कृतसोमयागे रथवीतौ राज्ञि मे कामः तत्पुत्रीविषयः न अप वेति नापगच्छति न विरमते इतीत्थं वोचतात ॥

Wilson

English translation:

“And say on my behalf to Rathavīti, when the libation is poured out, my love (for your daughter) does not depart.”

Jamison Brereton

And then speak for me thus to Rathavīti who has pressed the soma: “My desire does not go off track.”

Jamison Brereton Notes

The Rathavīti phrase is in the loc.; the published translation renders it as if the addressee, which is technically incorrect. It is either a loc. absol. without participle or a “chez/bei” expression: “speak for me thus when R. (is present) / at R’s.” Since the net result is the same, I have kept the easier-to-parse addressee tr.

17-19 ...{Loading}...

Jamison Brereton Notes

Griffith

From me to Rathaviti say, when he hath pressed the Soma juice,
The wish I had departeth not.

Geldner

Und sage für mich also bei Rathaviti, der Soma ausgepreßt hat: “Nicht läßt mein Verlangen ab.

Grassmann

Und so sage zu mir: „Wenn Räthaviti 8oma presst, so wendet sich mein Verlangen nicht von ihm fort.”

Elizarenkova

И выскажись за меня так
У Ратхавити, выжавшего сому:
Желание не оставляет меня.

अधिमन्त्रम् (VC)

मरुतः
श्यावाश्व आत्रेयः
गायत्री
षड्जः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् ! आप (मे) मेरे लिये (रथवीतौ) वाहनों के गमन में (उत) और (सुतसोमे) उत्पन्न किये हुए ऐश्वर्य्य आदि में सत्य का उपदेश देने योग्य हैं (इति) इस प्रकार (वोचतात्) उपदेश देवें जिससे (मे) मेरी (कामः) कामना (न) नहीं (अप, वेति) नष्ट होती है ॥१८॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - सब मनुष्यों को चाहिये कि विद्वान् जनों के प्रति यह प्रार्थना करें कि आप लोग हम लोगों को ऐसे उपदेश करो, जिससे हम लोगों की इच्छायें सिद्ध होवें ॥१८॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे विद्वन् ! भवान् मे रथवीतावुत सुतसोमे सत्यमुपदेश्यमिति वोचतात्। यतो मे कामो नाप वेति ॥१८॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) अपि (मे) मह्यम् (वोचतात्) उपदिशतु (इति) (सुतसोमे) निष्पादितैश्वर्य्यादौ (रथवीतौ) रथानां गतौ (न) (कामः) कामना (अप) (वेति) नश्यति (मे) मम ॥१८॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - सर्वैर्मनुष्यैर्विदुषः प्रतीयं प्रार्थना कार्या भवन्तोऽस्मभ्यमीदृशानुपदेशान् कुर्वन्तु यतोऽस्माकमिच्छाः सिद्धाः स्युरिति ॥१८॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - सर्व माणसांनी, विद्वानांना ही प्रार्थना करावी की तुम्ही आम्हाला असा उपदेश करा की ज्यामुळे आमच्या इच्छा पूर्ण व्हाव्यात. ॥ १८ ॥

19 एष क्षेति - गायत्री

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

एष᳓ क्षेति र᳓थवीतिर्
मघ᳓वा गो᳓मतीर् अ᳓नु
प᳓र्वतेषु अ᳓पश्रितः

मूलम् ...{Loading}...

ए॒ष क्षे॑ति॒ रथ॑वीतिर्म॒घवा॒ गोम॑ती॒रनु॑ ।
पर्व॑ते॒ष्वप॑श्रितः ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - रथवीतिर्दाल्भ्यः
ऋषिः - श्यावाश्व आत्रेयः
छन्दः - गायत्री

Thomson & Solcum

एष᳓ क्षेति र᳓थवीतिर्
मघ᳓वा गो᳓मतीर् अ᳓नु
प᳓र्वतेषु अ᳓पश्रितः

Vedaweb annotation

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
eṣá ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kṣeti ← √kṣi- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ráthavītiḥ ← ráthavīti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)

gómatīḥ ← gómant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

maghávā ← maghávan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ápaśritaḥ ← √śri- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

párvateṣu ← párvata- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

पद-पाठः

ए॒षः । क्षे॒ति॒ । रथ॑ऽवीतिः । म॒घऽवा॑ । गोऽम॑तीः । अनु॑ ।
पर्व॑तेषु । अप॑ऽश्रितः ॥

Hellwig Grammar

eṣa ← etad
[noun], nominative, singular, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

kṣeti ← kṣi
[verb], singular, Present indikative
“govern; inhabit; dwell; stay; predominate; bide; own.”

rathavītir ← rathavītiḥ ← rathavīti
[noun], nominative, singular, masculine

maghavā ← maghavan
[noun], nominative, singular, masculine
“big.”

gomatīr ← gomatīḥ ← gomatī
[noun], accusative, plural, feminine
“Gomatī; Gomatī; Gomatī; gorocanā; Devi.”

anu
[adverb]
“subsequently; behind; along; towards; because.”

parvateṣv ← parvateṣu ← parvata
[noun], locative, plural, masculine
“mountain; Parvata; parvata [word]; Parvata; Parvata; rock; height.”

apaśritaḥ ← apaśri ← √śri
[verb noun], nominative, singular
“withdraw.”

सायण-भाष्यम्

कन्यां दत्त्वा कृतार्थं तं श्यावाश्वोऽथ वनं गतम् । रथवीतिं तपस्यन्तं संप्रेक्ष्यार्षेण चक्षुषा । रम्ये हिमवतः पृष्ठ एष क्षेतीति सोऽब्रवीत् ॥ एषः रथवीतिः मघवा धनवान् गोमतीरनु उदकवतीर्नदीरनु अनुसृत्य नदीनां तीरे क्षेति निवसति पर्वतेषु हिमवत्पर्वतप्रान्तेषु अपश्रितः आश्रितः ॥ ॥ २९ ॥

Wilson

English translation:

“This opulent Rathavīti dwells upon the (banks of the) Gomatī (river), and has his home on (the skirts of) the (Himālaya) mountains.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Gomatī river: Gomatīḥ = having water, rivers, being in the plural ral; it may be a river which rises in the first range of the Himālayas, or, it may be the river rising in Kulu, a feeder of the Beyaḥ or Vyāsa

Jamison Brereton

This Rathavīti dwells in peace, a bounteous patron throughout the cow-rich (clans) [/along the Gomatī River],
set back among the mountains.

Jamison Brereton Notes

Geldner and Renou take gómatīḥ as a ref. to the Gomatī river; Witzel Gotō to “cow-rich lands.” I think it’s likely a pun, and I supply víśaḥ ‘clans’ for one half of the pun.

[V.62-78 JPB]

17-19 ...{Loading}...

Jamison Brereton Notes

Griffith

This wealthy Rathaviti dwells among the people rich in kine,
Among the mountains, far withdrawn.

Geldner

Dieser freigebige Rathaviti wohnt an den Gomatiflüssen zurückgezogen in den Bergen.

Grassmann

Dieser Fürst Räthaviti wohnt nun an rinderreichen Orten, nachdem er sich in den Bergen verborgen hatte.

Elizarenkova

Этот Ратхавити живет,
Щедрый (покровитель), на (берегу) Гомати,
Расположившись среди гор.

अधिमन्त्रम् (VC)

रथवीतिर्दाल्भ्यः
श्यावाश्व आत्रेयः
गायत्री
षड्जः

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे (पर्वतेषु) मेघों में (अपश्रितः) आश्रित सूर्य्य (गोमतीः) किरणें विद्यमान जिनमें ऐसे गमनों को (अनु) अनुकूल वर्त्ताता है, वैसे (एषः) यह (रथवीतिः) रथ से मार्ग को व्याप्त होनेवाला (मघवा) अत्यन्त धनवान् जन (क्षेति) निवास करता है ॥१९॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है । जैसे सूर्य्य मेघ का कारण होकर पृथक्स्वरूप है, वैसे ही विद्वान् सर्वत्र वास करता हुआ भी मोहरहित होता है ॥१९॥ इस सूक्त में प्रश्न, उत्तर और वायु आदि के गुण वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की इस से पूर्व सूक्तार्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह इकसठवाँ सूक्त और उनतीसवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - अन्वयः

अन्वय: हे मनुष्या ! यथा पर्वतेष्वपश्रितः सूर्य्यो गोमतीरनु वर्त्तयति तथैवैष रथवीतिर्मघवा क्षेति ॥१९॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - विषयः

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (एषः) (क्षेति) निवसति (रथवीतिः) यो रथेन व्याप्नोति मार्गम् (मघवा) परमधनवान् (गोमतीः) गावः किरणा विद्यन्ते यासु गतिषु ताः (अनु) (पर्वतेषु) मेघेषु (अपश्रितः) योऽपश्रयति सः ॥१९॥

दयानन्द-सरस्वती (हि) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः । यथा सूर्य्यो मेघनिमित्तं भूत्वा पृथक्स्वरूपोऽस्ति तथैव विद्वान् सर्वत्र वासं कुर्वन्नपि निर्म्मोहो भवतीति ॥१९॥ अत्र प्रश्नोत्तरमरुदादिगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इत्येकषष्टितमं सूक्तमेकोनत्रिंशो वर्गश्च समाप्तः ॥

सविता जोशी ← दयानन्द-सरस्वती (म) - भावार्थः

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा सूर्य मेघाचे कारण असूनही वेगळा असतो. तसा विद्वान सर्वत्र निवास करूनही मोहरहित असतो. ॥ १९ ॥