०५८

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - श्यावाश्व आत्रेयः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

त꣡म् उ नूनं꣡ त꣡विषीमन्तम् एषां
स्तुषे꣡ गण꣡म् मा꣡रुतं न꣡व्यसीनाम्
य꣡ आशु꣡अश्वा अ꣡मवद् व꣡हन्त
उते꣡शिरे अमृ꣡तस्य स्वरा꣡जः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
eṣām ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

nūnám ← nūnám (invariable)
{}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

táviṣīmantam ← táviṣīmant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

u ← u (invariable)
{}

gaṇám ← gaṇá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mā́rutam ← mā́ruta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

návyasīnām ← návyas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

stuṣé ← √stu- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ámavat ← ámavant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

āśvàśvāḥ ← āśvàśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

váhante ← √vah- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

yé ← yá- (pronoun)
{}

amŕ̥tasya ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

īśire ← √īś- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

svarā́jaḥ ← svarā́j- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

utá ← utá (invariable)
{}

तम् । ऊं॒ इति॑ । नू॒नम् । तवि॑षीऽमन्तम् । ए॒षा॒म् । स्तु॒षे । ग॒णम् । मारु॑तम् । नव्य॑सीनाम् ।
ये । आ॒शुऽअ॑श्वाः । अम॑ऽवत् । वह॑न्ते । उ॒त । ई॒शि॒रे॒ । अ॒मृत॑स्य । स्व॒ऽराजः॑ ॥

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• nūnaṃ ← nūnam
• [adverb]
• “now; surely; immediately; just.”

• taviṣīmantam ← taviṣīmat
• [noun], accusative, singular, masculine

• eṣāṃ ← eṣām ← idam
• [noun], genitive, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• stuṣe ← stu
• [verb], singular, Present indikative
• “laud; praise; declare; stu.”

• gaṇam ← gaṇa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “group; varga; troop; troop; battalion; flock; herd; gaṇa [word]; corporation; gaṇa; herd; sect; swarm; set; party; gaṇa; series; Ganesa; flight.”

• mārutaṃ ← mārutam ← māruta
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Marut(a).”

• navyasīnām ← navyas
• [noun], genitive, plural, feminine
• “new.”

• ya ← ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• āśvaśvā ← āśu
• [noun]
• “quick; fast; immediate; agile.”

• āśvaśvā ← aśvāḥ ← aśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• amavad ← amavat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “impressive; strong.”

• vahanta ← vahante ← vah
• [verb], plural, Present indikative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• uteśire ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• uteśire ← īśire ← īś
• [verb], plural, Perfect indicative
• “govern; command; master; dominate; can; reign; control; own.”

• amṛtasya ← amṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “amṛta; immortality; vatsanābha; ambrosia; mercury; medicine; vighasa; calcium hydroxide.”

• svarājaḥ ← svarāj
• [noun], nominative, plural, masculine
• “svarāj; Vishnu.”

तमु तमेव पूर्वं स्तुतमेव मारुतं मरुतां संबन्धिनं तं गणं तविषीमन्तं दीप्तिमन्तं नूनम् अद्य स्तुषे । कीदृशां मरुताम् । नव्यसीनाम् ॥ लिङ्गव्यत्ययः ॥ नवतराणां स्तुत्यानां वा । एषां मारुतं गणम् । गणावयवभूता मरुतः । कीदृशा इत्युच्यते । ये मरुतः आश्वश्वाः शीघ्रगाम्यश्वोपेताः अमवत् बलवन्तो यथा भवन्ति तथा वहन्ते गच्छन्ति। उत अपि च ईशिरे ईश्वरा भवन्ति अमृतस्य उदकस्य स्वराजः स्वायत्तदीप्तयः स्वयमेव राजमानाः तेषां गणं स्तुषे ॥

English translation:

“I praise today that brilliant company of the adorable Maruts, lords of swift horses, who pass along in strength, who, self-radiant, preside over the ambrosial rain.”

Now will I praise this (flock) full of power, their Marutian flock of newer (hymns [=thunderclaps]),
those possessing swift horses who drive themselves impetuously and who as self-rulers are masters of the immortal—

On the phrase … gaṇám mā́rutaṃ návyasīnām with its problematic fem. gen. pl. návyasīnām, see the extensive disc. ad V.53.10.

There is complete fungibility between the collective sg. gaṇám mā́rutam “Marutian flock” and the plural yé in the 2nd hemistich referring to the individual Maruts, which picks up gaṇám mā́rutam by sense though not strictly by grammar.

The eṣām at the end of pāda a seems clumsily pleonastic(=redundant), however. It must refer also to the pl. Maruts and depend on the acc. gaṇám (“the flock of them”), doubling the vṛddhi deriv. mā́rutam. It should not be construed with the fem. návyasīnām.

āśvàśva- shows phonological play, as well as being a buried etymological pun, if the old connection between āśú- and áśva- holds. It is also a kind of anagram for the poet’s name śyāvā́śva-. Note that both words must be distracted to 4 syllables (āśú-aśva and śyāvá-aśva respectively).

The sequence utéśire is entirely ambiguous between utá īśire and utá ī́śire.

The Pp. reads the unaccented verb, but the utá suggests that the verb is conjoined with váhante and belongs to the rel. cl. and should therefore be accented.

Now do I glorify their mighty cohort, the company of these the youthful Maruts,
Who ride impetuous on with rapid horses, and radiant in themselves, are Lords of Amrta.

Jetzt will ich diese ihre kraftvolle Schar, die marutische, preisen, der Jüngsten, die mit raschen Rossen ungestüm fahren, und als freie Herren sind sie im Besitz der Unsterblichkeit;

Ich will nun preisen die mit Kraft begabte Heerschar der Maruts, dieser neuerstandnen, Die rasch an Rossen kühnen Andrangs fahren, Unsterblichkeit besitzend, selber leuchtend.

Я хочу сейчас прославить полную сил
Толпу марутов – самых новых из них,
Которые ездят неистово на быстрых конях
И повелевают, самодержцы, бессмертием.

• मरुतः
• श्यावाश्व आत्रेयः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब आठ ऋचावाले अठ्ठावनवें सूक्त का प्रारम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में वायुगुणों को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अमृतस्य) नाश से रहित कारण (स्वराजः) जो कि आप प्रकाशवान् उसके सम्बन्ध में (आश्वश्वाः) शीघ्र चलनेवाले अग्नि आदि अश्व जिनके वे (ये) जो (अमवत्) गृहों को प्राप्त हों, वैसे (वहन्ते) प्राप्त होते हैं (उत) और (नव्यसीनाम्) अत्यन्त नवीन प्रजाओं के (मारुतम्) पवनसम्बन्धी (गणम्) समूह की (स्तुषे) स्तुति करने के लिये (ईशिरे) ऐश्वर्य को प्राप्त होते हैं (एषाम्) इन वीरों के (उ) तर्क के साथ (तविषीमन्तम्) अच्छी सेना जिसकी (तम्) उसी को (नूनम्) निश्चय प्राप्त होते हैं, वे विजयी होते हैं ॥१॥

भावार्थभाषाः - जो कार्य्य और कारणस्वरूप संसार के गुण, कर्म्म और स्वभावों को जानते हैं, वे गृह के सदृश सब को सुखी कर सकते हैं ॥१॥

अन्वय: अमृतस्य स्वराज आश्वश्वा येऽमवद्वहन्ते उतापि नव्यसीनां मारुतं गणं स्तुष ईशिर एषामु तविषीमन्तं तं नूनं वहन्ते ते विजयिनो जायन्ते ॥१॥

अथ वायुगुणानाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (तम्) (उ) वितर्के (नूनम्) निश्चितम् (तविषीमन्तम्) प्रशस्ता तविषी सेना यस्य तम् (एषाम्) वीराणाम् (स्तुषे) स्तोतुम् (गणम्) समूहम् (मारुतम्) मरुतामिमम् (नव्यसीनाम्) अतिशयेन नवीनानां प्रजानाम् (ये) (आश्वश्वाः) आशुगामिनोऽग्न्यादयो अश्वा येषान्ते (अमवत्) गृहवत् (वहन्ते) प्राप्नुवन्ति (उत) अपि (ईशिरे) ऐश्वर्य्यं प्राप्नुवन्ति (अमृतस्य) नाशरहितस्य कारणस्य (स्वराजः) स्वः राजत इति स्वराट् तस्य ॥१॥

भावार्थभाषाः - ये कार्य्यकारणात्मकस्य जगतो गुणकर्म्मस्वभावाञ्जानन्ति ते गृहवत्सर्वान् सुखयितुं शक्नुवन्ति ॥१॥

या सूक्तात विद्वान व वायूच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्वसूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - जे कार्यकारणरूपी जगाचे गुण, कर्म, स्वभाव जाणतात ते गृहाप्रमाणे सर्वांना सुखी करू शकतात. ॥ १ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - श्यावाश्व आत्रेयः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

त्वेषं꣡ गणं꣡ तव꣡सं खा꣡दिहस्तं
धु꣡निव्रतम् मायि꣡नं दा꣡तिवारम्
मयोभु꣡वो ये꣡ अ꣡मिता महित्वा꣡
व꣡न्दस्व विप्र तुविरा꣡धसो नॄ꣡न्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
gaṇám ← gaṇá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

khā́dihastam ← khā́dihasta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tavásam ← tavás- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tveṣám ← tveṣá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dā́tivāram ← dā́tivāra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dhúnivratam ← dhúnivrata- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

māyínam ← māyín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ámitāḥ ← ámita- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

mahitvā́ ← mahitvá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

mayobhúvaḥ ← mayobhū́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

yé ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

nr̥̄́n ← nár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

tuvirā́dhasaḥ ← tuvirā́dhas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

vándasva ← √vandⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

vipra ← vípra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

त्वे॒षम् । ग॒णम् । त॒वस॑म् । खादि॑ऽहस्तम् । धुनि॑ऽव्रतम् । मा॒यिन॑म् । दाति॑ऽवारम् ।
म॒यः॒ऽभुवः॑ । ये । अमि॑ताः । म॒हि॒ऽत्वा । वन्द॑स्व । वि॒प्र॒ । तु॒वि॒ऽराध॑सः । नॄन् ॥

• tveṣaṃ ← tveṣam ← tveṣa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “awful; brilliant; aglitter(p); bright.”

• gaṇaṃ ← gaṇam ← gaṇa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “group; varga; troop; troop; battalion; flock; herd; gaṇa [word]; corporation; gaṇa; herd; sect; swarm; set; party; gaṇa; series; Ganesa; flight.”

• tavasaṃ ← tavasam ← tavas
• [noun], accusative, singular, masculine
• “strong; energetic.”

• khādihastaṃ ← khādi
• [noun], masculine
• “ring.”

• khādihastaṃ ← hastam ← hasta
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hand; hand; proboscis; hasta [word]; autograph.”

• dhunivratam ← dhuni
• [noun]
• “deafening; boisterous; noisy.”

• dhunivratam ← vratam ← vrata
• [noun], accusative, singular, masculine
• “vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

• māyinaṃ ← māyinam ← māyin
• [noun], accusative, singular, masculine
• “artful; charming; crafty; deceptive.”

• dātivāram ← dāti
• [noun], feminine

• dātivāram ← vāram ← vāra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “treasure; choice.”

• mayobhuvo ← mayobhuvaḥ ← mayobhu
• [noun], nominative, plural, masculine

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• amitā ← amitāḥ ← amita
• [noun], nominative, plural, masculine
• “infinite; illimitable; countless.”

• mahitvā ← mahitva
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “greatness.”

• vandasva ← vand
• [verb], singular, Present imperative
• “worship; laud.”

• vipra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Brahmin; poet; singer; priest; guru; Vipra.”

• tuvirādhaso ← tuvi
• [noun]
• “mighty; very; diverse; much(a); many.”

• tuvirādhaso ← rādhasaḥ ← rādhas
• [noun], accusative, plural, masculine
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

• nṝn ← nṛ
• [noun], accusative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

त्वेषं दीप्तं गणं मारुतं तवसं बलवन्तं खादिहस्तं कटकहस्तं धुनिव्रतं कम्पयितृकर्माणं मायिनं प्रज्ञावन्तं दातिवारं दत्तधनं हे विप्र होतः वन्दस्व स्तुहीति संबन्धः । ये मरुतः मयोभुवः सुखस्य भावयितारः महित्वा महत्त्वेन अमिताः अपरिच्छिन्नाः ॥ तान् तुविराधसः प्रभूतधनान् नॄन् नेतॄन् वन्दस्व ॥

English translation:

“Adore, priest, the resplendent and powerful company, whose arms (are decorated) with bracelets, whose function is the agitation (of the trees), who are wise, and by whom wealth is conferred; they who are bestowers of felicity, whose greatness is unbounded; glorify the opulent leaders (of rites).”

The turbulent, powerful flock with bangles on their hands, of boisterous commandment, masters of artifice, granting wishes,
who are joy itself, immeasurable in their greatness. O poet, extol the powerfully generous men.

In my opinion the same switch in number happens in this vs. as in the preceding one, exactly in the same way – with yé in c picking up gaṇám in the first hemistich. The standard tr. take the rel. cl. of c with d: the pl. yé matches the number of its putative antecedent nṝ́n in d exactly. Although connecting with c thus appears to be the easier syntactic course, the exact parallelism between 1abc and 2abc makes that structure more appealing, and in addition the pāda-init. impv. vándasva in d seems to be marking a syntactic break.

The first hemistich, which consists entirely of an acc. phrase, obviously simply continues vs. 1, skipping back over the rel. cl. in 1cd to the gaṇám phrase in 1ab.

The bv dhúni-vrata- ‘possessing a turbulent commandment’ has, at first glance, a curious sense, but the point is that, as the thunderstorm, the Maruts’ job – their vratá – is to be noisy, boisterous, and tumultuous.

The orig. s-stem máyas- has become a frozen, synchronically uninflected form in the RV. Therefore, the accent shift that makes possessive adjectives out of many neut. s-stems (type yáśas- ‘glory’ à yaśás- ‘glorious’) was probably not an available derivational strategy – hence the somewhat clumsy cmpd with bhū́-.

The phrase mayo(-bhúvaḥ) … ámitāḥ appears to be an etymological play but of course is not.

It’s worthy of note that the vs. contains 3 nominal forms with 1st member ending in -i, all with different explanations: dhúni-vrata- (a regular -i-stem; AiG II.2.296), the mysteriously formed (at least to me) dā́ti-vāra-, and tuvi-rā́dhas- (Caland compounding -i-). To which we might add mahitvā́and the immediately preceding ámitā(ḥ) with mirror-image phonology.

The mighty glittering band, arm-bound with bracelets, givers of bliss, unmeasured in their greatness,
With magical powers, bountiful, ever-roaring,-these, liberal Heroes, venerate thou singer.

Die überraschende Schar, die kräftige, mit Spangen an den Händen, von lärmendem Treiben, die zauberkundige, Wünsche gewährende. Die vielschenkenden Herren, die erfreulichen, die an Größe unermeßlich sind, die lobe, du Redekundiger!

Die wilde, starke Schar, die ringgeschmückte, die brausendgehnde, weise, gabenreiche, Die Männer rühm, o Sänger, die erfreuen, an Gaben reich, an Grösse unermessen.

Неистовую толпу, могущественную, с кольцами на руках,
Буйного нрава, обладающую волшебной силой, исполняющую желания:
(Те,) что подкрепляют (и) неизмеримы в (своем) могуществе, -
Славь, о вдохновенный, (этих) мощнодарящих мужей!

• मरुतः
• श्यावाश्व आत्रेयः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर मनुष्य क्या करें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (विप्र) बुद्धिमन् ! आप (त्वेषम्) प्रकाशित (तवसम्) बलवान् (खादिहस्तम्) खाद्य हाथों में जिसके (धुनिव्रतम्) कंपन के सदृश स्वभाव जिसका वा (मायिनम्) उत्तम बुद्धि जिसकी उस (दातिवारम्) दान के स्वीकार करनेवाले वीरों के (गणम्) गणन करने योग्य की (वन्दस्व) वन्दना करिये और (ये) जो (महित्वा) महत्त्व को प्राप्त होकर (अमिताः) अतुल शुभ गुणवाले (मयोभुवः) सुख को करानेवाले हों उन (तुविराधसः) बहुत धनवाले (नॄन्) मनुष्यों की वन्दना कीजिये ॥२॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को चाहिये कि योग्य धार्मिक विद्वानों का ही सत्कार करें, जिससे सुख बढ़े ॥२॥

अन्वय: हे विप्र ! त्वं त्वेषं तवसं खादिहस्तं धुनिव्रतं मायिनं दातिवारं वीराणां गणं वन्दस्व। ये महित्वाऽमिता मयोभुवः स्युस्ताँस्तुविराधसो नॄन् वन्दस्व ॥२॥

पुनर्मनुष्याः किं कुर्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वेषम्) दीप्तिमन्तम् (गणम्) गणनीयम् (तवसम्) बलवन्तम् (खादिहस्तम्) खादि हस्तयोर्यस्य तम् (धुनिव्रतम्) धुनिः कम्पनमिव व्रतं शीलं यस्य तम् (मायिनम्) प्रशस्ता माया प्रज्ञा विद्यते यस्य तम् (दातिवारिम्) यो दातिं दानं वृणोति तम् (मयोभुवः) सुखं भावुकाः (ये) (अमिताः) अतुलशुभगुणाः (महित्वा) महत्त्वं प्राप्य (वन्दस्व) (विप्र) मेधाविन् (तुविराधसः) बहुधनवतः (नॄन्) मनुष्यान् ॥२॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैर्योग्यानां धार्मिकाणां विदुषामेव सत्कारः कर्त्तव्यो यतः सुखं वर्त्तेत ॥२॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी योग्य अशा धार्मिक विद्वानांचा सत्कार केल्यास सुख वाढते. ॥ २ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - श्यावाश्व आत्रेयः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ꣡ वो यन्तु उदवाहा꣡सो अद्य꣡
वृष्टिं꣡ से꣡ वि꣡श्वे मरु꣡तो जुन꣡न्ति
अयं꣡ यो꣡ अग्नि꣡र् मरुतः स꣡मिद्ध
एतं꣡ जुषध्वं कवयो युवानः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

adyá ← adyá (invariable)
{}

udavāhā́saḥ ← udavāhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

yantu ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

junánti ← √jū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

marútaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

víśve ← víśva- (nominal stem)
{}

vr̥ṣṭím ← vr̥ṣṭí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

yé ← yá- (pronoun)
{}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ayám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

marutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

sámiddhaḥ ← √idh- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

etám ← eṣá (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

juṣadhvam ← √juṣ- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

kavayaḥ ← kaví- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

yuvānaḥ ← yúvan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

आ । वः॒ । य॒न्तु॒ । उ॒द॒ऽवा॒हासः॑ । अ॒द्य । वृ॒ष्टिम् । ये । विश्वे॑ । म॒रुतः॑ । जु॒नन्ति॑ ।
अ॒यम् । यः । अ॒ग्निः । म॒रु॒तः॒ । सम्ऽइ॑द्धः । ए॒तम् । जु॒ष॒ध्व॒म् । क॒व॒यः॒ । यु॒वा॒नः॒ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], accusative, plural
• “you.”

• yantūdavāhāso ← yantu ← i
• [verb], plural, Present imperative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• yantūdavāhāso ← uda ← udan
• [noun], neuter
• “water; body of water.”

• yantūdavāhāso ← vāhāsaḥ ← vāha
• [noun], nominative, plural, masculine
• “transporting; flowing; removing.”

• adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• vṛṣṭiṃ ← vṛṣṭim ← vṛṣṭi
• [noun], accusative, singular, feminine
• “rain; shower; rainy season.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• viśve ← viśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• maruto ← marutaḥ ← marut
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• junanti ← jū
• [verb], plural, Present indikative
• “animate; encourage; impel; inspire.”

• ayaṃ ← ayam ← idam
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• samiddha ← samiddhaḥ ← samindh ← √indh
• [verb noun], nominative, singular
• “kindle; blaze.”

• etaṃ ← etam ← etad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• juṣadhvaṃ ← juṣadhvam ← juṣ
• [verb], plural, Present imperative
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• kavayo ← kavayaḥ ← kavi
• [noun], vocative, plural, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• yuvānaḥ ← yuvan
• [noun], vocative, plural, masculine
• “young; youthful.”

ये विश्वे व्याप्ताः मरुतः वृष्टिं जुनन्ति प्रेरयन्ति ते उदवाहासः उदकस्य वोढारो मरुतः अद्य इदानीं वः युष्मान् आ यन्तु आगच्छन्तु हे ऋत्विग्यजमानाः । अथ प्रत्यक्षवादः । हे मरुतः यः प्रसिद्धः अयम् अग्निः समिद्धः सम्यक् दीपितः एतम् अग्निं जुषध्वं सेवध्वं हे कवयः मेधाविनः हे युवानः नित्यतरुणाः सर्वत्र व्याप्ता वा ॥

English translation:

“May the universal Maruts, who urge on the rain, come to you today laden with water; Maruts, who are wise and young, be plural ased by this fire which is kindled for you.”

Let the water-conveyors come here to you today, all the Maruts who speed the rain.
This fire which is kindled here, o Maruts, enjoy it, you sage poets, youths.

The enclitic 2nd pl. vaḥ in pāda a must refer to the assemblage of ritual celebrants and its referent is not the same as the 2nd ps. ref. to the Maruts in the 2nd hemistich (voc. marutaḥ, impv. juṣadhvam, vocc. kavayo yuvānaḥ). As Jesse Lundquist observed, pāda d has only one accented syllable (the first word etám).

The voc. phrase that ends it, kavayo yuvānaḥ, recurs in the final vs., 8c [=V.57.8c], but with voc. accent because it is in a string of such vocc.: kávayo yúvānaḥ. As noted ad V.57.8, that verse consists almost entirely of accented vocc., so the poet seems to be playing with extremes of syntactically driven accent here.

This day may all your water-bringers, Maruts, they who impel the falling rain, approach us.
This fire, O Maruts, hath been duly kindled; let it find favour with you, youthful Sages.

Zu euch sollen heute die Wasserträger kommen, alle Marut, die den Regen herantreiben. Dieser Agni, der für euch entzündet ist, ihr Marut, an dem habet Gefallen, ihr jugendlichen Seher!

Her mögen heut euch Wasser bringend kommen die Maruts alle, die den Regen treiben; O kostet hier den Agni, der entflammt ist, o Maruts nun, ihr jugendlichen Seher.

Пусть приедут к вам сегодня везущие воду (боги),
Все Маруты, которые пригоняют дождь!
Этот Агни, о Маруты, который зажжен, –
Радуйтесь ему, о поэты, о юноши!

• मरुतः
• श्यावाश्व आत्रेयः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर मनुष्य क्या करें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (कवयः) बुद्धिमान् (युवानः) युवावस्था को प्राप्त हुए (मरुतः) मनुष्यो ! (ये) जो (विश्वे) सम्पूर्ण (उदवाहासः) जल को जो धारण करते हैं उनके सदृश (मरुतः) पवन (वृष्टिम्) वृष्टि की (जुनन्ति) प्रेरणा करते हैं, वे (अद्य) इस समय (वः) आप लोगों को (आ, यन्तु) प्राप्त हों और (यः) जो (अयम्) यह (समिद्धः) प्रदीप्त (अग्निः) अग्नि है (एतम्) इसको आप लोग (जुषध्वम्) सेवन करो ॥३॥

भावार्थभाषाः - जो वृष्टि करनेवाले वायु और अग्नि आदि को विशेष करके जानते हैं, वे इनको वृष्टि करने के लिये प्रेरणा करने को समर्थ होते हैं ॥३॥

अन्वय: हे कवयो युवानो मरुतो मनुष्या ! ये विश्व उदवाहसो मरुतो वृष्टिं जुनन्ति तेऽद्य व आ यन्तु। योऽयं समिद्धोऽग्निरस्त्येतं यूयं जुषध्वम् ॥३॥

पुनर्मनुष्याः किं कुर्य्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (वः) युष्मान् (यन्तु) प्राप्नुवन्तु (उदवाहासः) य उदकं वहन्ति तानिव (अद्य) इदानीम् (वृष्टिम्) वर्षणम् (ये) (विश्वे) सर्वे (मरुतः) वायवः (जुनन्ति) प्रेरयन्ति (अयम्) (यः) (अग्निः) पावकः (मरुतः) मनुष्याः (समिद्धः) प्रदीप्तः (एतम्) (जुषध्वम्) (कवयः) मेधाविनः (युवानः) प्राप्तयौवनाः ॥३॥

भावार्थभाषाः - ये वृष्टिकरान् वाय्वग्न्यादीन् विजानन्ति त एतान् वृष्टये प्रेरयितुं शक्नुवन्ति ॥३॥

भावार्थभाषाः - जे लोक वृष्टी करणारे वायू व अग्नी इत्यादींना विशेष करून जाणतात ते वृष्टीबाबत प्रेरणा देण्यास समर्थ असतात. ॥ ३ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - श्यावाश्व आत्रेयः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

यूयं꣡ रा꣡जानम् इ꣡रियं ज꣡नाय
विभ्वतष्टं꣡ जनयथा यजत्राः
युष्म꣡द् एति मुष्टिहा꣡ बाहु꣡जूतो
युष्म꣡द् स꣡दश्वो मरुतः सुवी꣡रः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
íryam ← írya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

jánāya ← jána- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

rā́jānam ← rā́jan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yūyám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

janayatha ← √janⁱ- (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vibhvataṣṭám ← vibhvataṣṭá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yajatrāḥ ← yájatra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

bāhújūtaḥ ← bāhújūta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

eti ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

muṣṭihā́ ← muṣṭihán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yuṣmát ← tvám (pronoun)
{case:ABL, number:PL}

marutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

sádaśvaḥ ← sádaśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

suvī́raḥ ← suvī́ra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yuṣmát ← tvám (pronoun)
{case:ABL, number:PL}

यू॒यम् । राजा॑नम् । इर्य॑म् । जना॑य । वि॒भ्व॒ऽत॒ष्टम् । ज॒न॒य॒थ॒ । य॒ज॒त्राः॒ ।
यु॒ष्मत् । ए॒ति॒ । मु॒ष्टि॒ऽहा । बा॒हुऽजू॑तः । यु॒ष्मत् । सत्ऽअ॑श्वः । म॒रु॒तः॒ । सु॒ऽवीरः॑ ॥

• yūyaṃ ← yūyam ← tvad
• [noun], nominative, plural
• “you.”

• rājānam ← rājan
• [noun], accusative, singular, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• iryaṃ ← iryam ← irya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “argus-eyed; active; heedful.”

• janāya ← jana
• [noun], dative, singular, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• vibhvataṣṭaṃ ← vibhva ← vibhvan
• [noun]

• vibhvataṣṭaṃ ← taṣṭam ← takṣ
• [verb noun], accusative, singular
• “produce; shape; fashion; chisel; invent.”

• janayathā ← janay ← √jan
• [verb], plural, Present indikative
• “cause; give birth; produce; beget; generate; originate; create; create; make.”

• yajatrāḥ ← yajatra
• [noun], vocative, plural, masculine
• “adorable.”

• yuṣmad ← yuṣmat ← tvad
• [noun], ablative, plural
• “you.”

• eti ← i
• [verb], singular, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• muṣṭihā ← muṣṭi
• [noun], masculine
• “fist; handful; pestle; muṣṭi [word]; pala.”

• muṣṭihā ← hā ← han
• [noun], nominative, singular, masculine
• “killing; curative; destroying; removing; māraka; stabbing.”

• bāhujūto ← bāhu
• [noun], masculine
• “arm; bāhu [word]; elbow; forefoot.”

• bāhujūto ← jūtaḥ ← jū
• [verb noun], nominative, singular
• “animate; encourage; impel; inspire.”

• yuṣmat ← tvad
• [noun], ablative, plural
• “you.”

• sadaśvo ← sat
• [noun]
• “good; good; real; existent; virtuous; sat [prefix]; real.”

• sadaśvo ← aśvaḥ ← aśva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• suvīraḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvīraḥ ← vīraḥ ← vīra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

हे मरुतः यूयं जनाय यजमानाय राजानं स्वामिनं राजमानं वा इर्यं शत्रूणां प्रेरकं च्यावयितारं विभ्वतष्टम् । विभ्वा नाम ऋभूणां मध्यमः । स कुशली । तेन निर्मितम् । अत्यन्तरूपवन्तमित्यर्थः । तादृशं पुत्रं जनयथ उत्पादयथ हे यजत्राः यष्टव्याः । हे मरुतः युष्मत् युष्मत्तः एति गच्छति पुत्रः । कीदृशः । मुष्टिहा । मुष्टिशब्दो बाहूपलक्षकः । स्वभुजबलेनैव हन्ता शत्रूणाम् । तदेवोच्यते । बाहुजूतः । बाहुः प्रेरकः शत्रूणां यस्य तादृशः पुत्र एति । तथा युष्मत् युष्मत्तः सदश्वः विद्यमानाश्वः । बह्वश्वः इत्यर्थः । सुवीरः शोभनवीर्यः पुत्र एति । जायते इत्यर्थः ॥

English translation:

“Adorable Maruts, you cause (a son) to be born to the man (who worships you), a ruler, an over-comer of foes, and modelled by Vibhvan; from you, Maruts, comes a valiant descendant, strong-fisted, mighty armed; from you (he acquires) an excellent steed.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Modelled by Vibhvan: vibhvataṣṭam: vibhvān is the second of the Ṛbhus, a skilful artist; fabricated by him, implies very perfect or handsome, tena nirmitam atyantarūpavantam

You beget for the people a take-charge king, fashioned for distinction, you who deserve the sacrifice.
From you comes the fist-fighter, quick with his arms, from you the one of trusty horses and good heroes, o Maruts.

The wrong sandhi in d yuṣmád sádaśvo is found in both Aufr. and Holland & van Nooten Rig Veda edition, but the Max Müller ed. has the correct yuṣmát. So, a copying error going back to Aufr., presumably generated from the yuṣmád beginning c.

The sense of írya- is disputed, and it has no secure etym. (see EWA s.v. írin-).

Schlerath (Königtum) suggests that it’s a deriv. of írā- ‘refreshing drink’, meaning ‘Nass spendend’, and this suggestion has been adopted by Oberlies (RdR II.178).

However, this does not work in all passages, nor with írin- (V.87.3) if that is related.

It seems best to follow the old standard gloss ‘regsam, rührig’, etc., and the posited connection to √ṛ ‘arise’, etc. (see EWA loc. cit.).

There are two approaches to the interpr. of vibhva-taṣṭá-. One assumes that the first member is a PN, the name of one of the Ṛbhus (so Renou, Witzel Gotō). One of the occurrences of the cmpd is in a Ṛbhu hymn, IV.36.5, in a vs. with both a form of the word ṛbhú- and the name of another Ṛbhu, vā́ja-. There the PN interpr. seems correct or at least a pun. However, in the other passages, III.49.1, V.42.12, and this one, all lacking a strong Ṛbhu presence, it seems best to see a more general meaning. Geldner seems to follow this course (here and III.49.1, though not V.42.12) but his “vollendeten” doesn’t give much hint as to how he interprets the first member.

The hapax sád-aśva- appears to be the only RVic cmpd with the first member sa(n)t- – assuming, with most, that sát-pati- contains a reduced form of sádas- ‘seat’ (see EWA s.v.). I take it as semantically related to the derived adj. sátvan-, of warriors ‘the real thing’. So ‘(having) true horses’ in the sense of “good men and true”; English “trusty” works well. We might have expected s(u)váśva- ‘having good horses’ parallel to suvī́ra- at the end of the pāda, but perhaps the poet wanted to vary the expression.

Ye raise up for the folk an active ruler whom, Holy Ones! a Master’s hand hath fashioned.
Ye send the fighter hand to hand, armmighty, and the brave hero, Maruts with good horses.

Ihr erzeuget dem Volk einen rührigen, vollendeten König, ihr Opferwürdige. Von euch kommt der armbehende Faustkämpfer, von euch, Marut, einer, der tüchtige Rosse und gute Söhne besitzt.

Ihr schafft dem Volke einen kräft’gen König, den Vibhvan formte, o ihr ehrenwerthen; Von euch geht aus der armgewandte Ringer, von euch der Held auf starkem Ross, o Maruts.

Вы рождаете для народа деятельного
Царя, созданного мастером, о достойные жертв.
От вас идет он, убивающий кулаком, быстрый руками,
От вас, о Маруты, обладатель прекрасных коней, прекрасных героев.

• मरुतः
• श्यावाश्व आत्रेयः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर मरुद् के गुणों को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (यजत्राः) मिलनेवाले (मरुतः) उत्तम प्रकार शिक्षित मनुष्यो ! जो (युष्मत्) आप लोगों के समीप (मुष्टिहा) मुष्टि से मारनेवाला (बाहुजूतः) बाहुओं से बलवान् वा (युष्मत्) आप लोगों के समीप (सदश्वः) अच्छे घोड़े जिसके ऐसा (सुवीरः) सुन्दर वीरजन (एति) प्राप्त होता है उसको (जनाय) मनुष्य के लिये (इर्यम्) प्रेरणा करनेवाले (विभ्वतष्टम्) बुद्धिमानों के मध्य में तीव्र बुद्धिवाले (राजानम्) न्याय और विनय से प्रकाशमान राजा को (यूयम्) आप (जनयथा) प्रकट कीजिये ॥४॥

भावार्थभाषाः - मनुष्य सम्पूर्ण उपायों से धर्मयुक्त गुण, कर्म और स्वभाववाले राजा और उसी प्रकार के सहायों को उत्पन्न करें ॥४॥

अन्वय: हे यजत्रा मरुतो ! यो युष्मन्मुष्टिहा बाहुजूतो युष्मत्सदश्वः सुवीर एति तं जनायेर्यं विभ्वतष्टं राजानं यूयं जनयथा ॥४॥

पुनर्मरुद्गुणानाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यूयम्) (राजानम्) न्यायविनयाभ्यां प्रकाशमानम् (इर्यम्) प्रेरकम्। अत्र वर्णव्यत्ययेन दीर्घेकारस्य ह्रस्वः। (जनाय) मनुष्याय (विभ्वतष्टम्) विभूनां मेधाविनां मध्ये तष्टं तीव्रप्रज्ञम् (जनयथा) अत्र संहितायामिति दीर्घः। (यजत्राः) सङ्गन्तारः (युष्मत्) युष्माकं सकाशात् (एति) प्राप्नोति (मुष्टिहा) यो मुष्टिना हन्ति (बाहुजूतः) बाहुभ्यां बलवान् (युष्मत्) (सदश्वः) सन्तः समीचीना अश्वा यस्य सः (मरुतः) सुशिक्षिता मानवाः (सुवीरः) शोभनश्चासौ वीरश्च ॥४॥

भावार्थभाषाः - मनुष्याः सर्वैरुपायैर्धर्म्यगुणकर्मस्वभावं राजानं तादृशान् सहायाँश्च जनयेयुः ॥४॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी सर्व उपाय योजून धर्मयुक्त गुण कर्म स्वभावाचा राजा निवडावा व तशा प्रकारचे साहाय्य ही करावे. ॥ ४ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - श्यावाश्व आत्रेयः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अरा꣡ इवे꣡द् अ꣡चरमा अ꣡हेव
प्र꣡-प्र जायन्ते अ꣡कवा म꣡होभिः
पृ꣡श्नेः पुत्रा꣡ उपमा꣡सो र꣡भिष्ठाः
स्व꣡या मत्या꣡ मरु꣡तः स꣡म् मिमिक्षुः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ácaramāḥ ← ácarama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

áhā ← áhar ~ áhan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

arā́ḥ ← ára- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ít ← ít (invariable)
{}

iva ← iva (invariable)
{}

iva ← iva (invariable)
{}

ákavāḥ ← ákava- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

jāyante ← √janⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

máhobhiḥ ← máhas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

prá-pra ← prá (invariable)
{}

pŕ̥śneḥ ← pŕ̥śni- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

putrā́ḥ ← putrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

rábhiṣṭhāḥ ← rábhiṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

upamā́saḥ ← upamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

marútaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

matyā́ ← matí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

mimikṣuḥ ← √myakṣ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

sám ← sám (invariable)
{}

sváyā ← svá- (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:SG}

अ॒राःऽइ॑व । इत् । अच॑रमाः । अहा॑ऽइव । प्रऽप्र॑ । जा॒य॒न्ते॒ । अक॑वाः । महः॑ऽभिः ।
पृश्नेः॑ । पु॒त्राः । उ॒प॒ऽमासः॑ । रभि॑ष्ठाः । स्वया॑ । म॒त्या । म॒रुतः॑ । सम् । मि॒मि॒क्षुः॒ ॥

• arā ← arāḥ ← ara
• [noun], nominative, plural, masculine

• ived ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• ived ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• acaramā ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• acaramā ← caramāḥ ← carama
• [noun], nominative, plural, masculine
• “last; ultimate.”

• aheva ← aha
• [adverb]
• “aha [word]; indeed.”

• aheva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• jāyante ← jan
• [verb], plural, Present indikative
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• akavā ← akavāḥ ← akava
• [noun], nominative, plural, masculine
• “perfect.”

• mahobhiḥ ← mahas
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “greatness; festival; glory; reward; gladness.”

• pṛśneḥ ← pṛśni
• [noun], genitive, singular, feminine
• “Pṛśni; beam.”

• putrā ← putrāḥ ← putra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “son; putra [word]; male child; Putra; Bodhisattva.”

• upamāso ← upamāsaḥ ← upama
• [noun], nominative, plural, masculine
• “best; topmost.”

• rabhiṣṭhāḥ ← rabhiṣṭha
• [noun], nominative, plural, masculine

• svayā ← sva
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “own(a); respective(a); akin(p); sva [word]; individual; present(a); independent.”

• matyā ← mati
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “intelligence; decision; mind; hymn; purpose; idea; opinion; belief; desire; wish; conviction; plan; devotion.”

• marutaḥ ← marut
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• mimikṣuḥ ← myakṣ
• [verb], plural, Perfect indicative
• “be situated; attach.”

अराइवेत् रथशङ्कव इव अचरमाः अनिकृष्टाः । सर्वसमाः सहैवोत्पन्नाश्चेत्यर्थः । अहेव अहानीव । दिवसा यथा सर्वेऽपि षष्टिघटिकात्मकास्तद्वत्सप्तसंख्योपेतसप्तगणरूपेण समा इत्यर्थः । अनेन दृष्टान्तद्वयेन वैसादृश्याभावः२ प्रतिपादितः । एवमुक्तलक्षणाः महोभिः तेजोभिः प्रप्र जायन्ते प्रकर्षेण प्रादुर्भवन्ति ॥ एकः ‘ प्रसमुपोदः पादपूरणे ’ ( पा. सू. ८. १. ६ ) इत्युपसर्गाभ्यासः स च पूरणः ॥ ते च अकवाः अनल्पाः । यद्वा महोभिरित्यस्य विशेषणम् । पृश्नेः माध्यमिकाया वाचो गोरूपाया अन्तरिक्षस्य वा पुत्रस्थानीयाः उपमासः प्रत्येकं समानाः रभिष्ठाः प्रकृष्टवेगाः । एवं महानुभावाः मरुतः स्वया मत्या स्वकीययैवानुग्रहबुद्ध्या सं मिमिक्षुः वृष्ट्या सम्यक् सिञ्चन्ति ॥

English translation:

“Like the spokes of a wheel, none (of you) are inferior (to the rest), but equal as days (of like duration); the sons of Pṛṣṇi are born all alike, none inferior in splendour; rapid in speed, the Maruts, of their own free favour send down (the rains).”

Just like wheel-spokes, there is no last one; like the days they keep arising, not stingy with their mighty powers.
The sons of Pr̥śni, highest, wildest—the Maruts have equipped
themselves with their own poetic thought.

Note the phonetic play on initial a and final ā́: arā́… ácaramā́áheva …

ákavā́.

The syntactic break in the middle of pāda a, after ivéd, and the enjambment across the pāda boundary, with áheva in pāda a the subj. of the verb prá-pra jāyante in b, give the sense of unstoppable motion that the similes also provide.

Flg. Hoffmann (Aufs. II.413 [=MSS 10 (1957) 61-62]), Witzel Gotō and Renou (though Renou rather mutedly) take ákavā(ḥ) as meaning that the Maruts do not become reduced in power, and Geldner’s rather vague ‘vollkommen’ is in the same realm, though obviously without the benefit of Hoffmann’s disc. I prefer to take the adj. as outerdirected – ‘not stingy, unstinting’ rather than inner-directed ‘not retracting’. The VP sváyā matyā́… sám mimikṣuḥ “They have equipped themselves with their own poetic thought” seems implicitly to contrast with the opening of the previous hymn, V.57.1 iyáṃ vo asmát … matíḥ “This poetic thought from us for you.” This should remind us that the Maruts are both recipients and producers of praise poetry. See the disc. of the opening of this Marut cycle, V.52, where much is made of this dual role. A number of tr. take matí- as the equivalent of ‘will’ or ‘intention’ (van Bradke [Fs. Roth (1893) 119] Will, Geldner, Kümmel [386] Absicht, Witzel Gotō Antrieb), but this stretches the meaning of this word unacceptably. In any case the locution must harmonize with the very similar one in I.165.1 adduced also by Geldner: káyā śubhā́… marútaḥ sám mimikṣuḥ / káyā matī.

They spring forth more and more, strong in their glories, like days, like spokes where none are last in order.
Highest and mightiest are the Sons of Prsni. Firm to their own intention cling the Maruts.

Gleich den Speichen ist keiner der Letzte, gleich den Tagen entstehen sie fort und fort gleich vollkommen an Herrlichkeit. Die trefflichsten Söhne der Prisni, die gewaltigsten Marut haben sich aus eigener Absicht zusammengetan.

In stetem Lauf, wie Speichen, wie die Tage, aufs neue stets erstehn mit Glanz die holden, Der Priçni Söhne, herrlichste und kühnste, mit eigner Weisheit schmückten sich die Maruts.

Словно спицы (колеса), никто их них не последний,
Словно дни, возникают они один за другим, изобилия величием.
Выдающиеся сыновья Пришни, больше всех захватывающие,
Маруты по своей воле захотели вместе помочиться.

• मरुतः
• श्यावाश्व आत्रेयः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब विद्वानों के उपदेशगुणों को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वानो ! जो (मरुतः) पवन (अराइव) चक्रों के अवयवों के सदृश (अचरमाः) नहीं अन्त्यावयव जिनके वे (अहेव) दिनों के सदृश (अकवाः) नहीं शब्द करते हुए (पृश्नेः) अन्तरिक्ष के (पुत्राः) पुत्र (महोभिः, इत्) बड़ों के ही साथ (प्रप्र, जायन्ते) अत्यन्त उत्पन्न होते और (सम्, मिमिक्षुः) अच्छे प्रकार सिञ्चन करते हैं, वैसे (उपमासः) प्रत्येक के तुल्य (रभिष्ठाः) अत्यन्त आरम्भ करनेवाले आप लोग (स्वया) अपनी (मत्या) बुद्धि से अत्यन्त उत्पन्न होओ ॥५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है । जैसे वाहन के चक्रों के अङ्ग और दिन, क्रम से वर्त्तमान हैं और जैसे पवन जा, आकर वर्षाते हैं, वैसे ही मनुष्यों को चाहिये कि क्रम से वर्त्ताव करके बुद्धि से सुख की वृष्टि सब के सुख के लिये करें ॥५॥

अन्वय: हे विद्वांसो ! ये मरुतोऽराइवाऽचरमा अहेवाऽकवाः पृश्नेः पुत्रा महोभिरित् प्रप्र जायन्ते सं मिमिक्षुस्तथोपमासो रभिष्ठा यूयं स्वया मत्या प्रप्र जायध्वम् ॥५॥

अथ विद्वदुपदेशगुणानाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अराइव) चक्रावयवा इव (इत्) एव (अचरमाः) नान्त्यावयवाः (अहेव) अहानीव (प्रप्र) (जायन्ते) (अकवाः) अशब्दायमानाः (महोभिः) महद्भिः (पृश्नेः) अन्तरिक्षस्य (पुत्राः) (उपमासः) (रभिष्ठाः) अतिशयेनाऽऽरब्धारः (स्वया) (मत्या) प्रज्ञया (मरुतः) वायवः (सम्) (मिमिक्षुः) सिञ्चन्ति ॥५॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । यथा रथचक्राङ्गानि दिनानि च क्रमेण वर्त्तन्ते यथा वायवो गत्वागत्य वर्षन्ति तथैव मनुष्यैः क्रमेण वर्त्तित्वा प्रज्ञया सुखवृष्टिः सर्वेषां सुखाय कर्त्तव्या ॥५॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जशी वाहनांची चक्रे व दिवस क्रमपूर्वक चालतात व जसे वायू गमनागमन करून वृष्टी करवितात तसेच माणसांनी नियमपूर्वक वागून सर्वांच्या सुखासाठी बुद्धिपूर्वक सुखाची वृष्टी करावी. ॥ ५ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - श्यावाश्व आत्रेयः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

य꣡त् प्रा꣡यासिष्ट पृ꣡षतीभिर् अ꣡श्वैर्
वीळुपवि꣡भिर् मरुतो र꣡थेभिः
क्षो꣡दन्त आ꣡पो रिणते꣡ व꣡नानि
अ꣡वोस्रि꣡यो वृषभः꣡ क्रन्दतु द्यउः꣡

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
áśvaiḥ ← áśva- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

áyāsiṣṭa ← √yā- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

prá ← prá (invariable)
{}

pŕ̥ṣatībhiḥ ← pŕ̥ṣant- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

marutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

ráthebhiḥ ← rátha- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

vīḷupavíbhiḥ ← vīḷupaví- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ā́paḥ ← áp- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

kṣódante ← √kṣud- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

riṇaté ← √rī- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

vánāni ← vána- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

áva ← áva (invariable)
{}

dyaúḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

krandatu ← √krand- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

usríyaḥ ← usríya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vr̥ṣabháḥ ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

यत् । प्र । अया॑सिष्ट । पृष॑तीभिः । अश्वैः॑ । वी॒ळु॒प॒विऽभिः॑ । म॒रु॒तः॒ । रथे॑भिः ।
क्षोद॑न्ते । आपः॑ । रि॒ण॒ते । वना॑नि । अव॑ । उ॒स्रियः॑ । वृ॒ष॒भः । क्र॒न्द॒तु॒ । द्यौः ॥

• yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• prāyāsiṣṭa ← prayā ← √yā
• [verb], plural, Athematic sis aor. (Ind.)
• “go; depart; travel; enter (a state); repair to; advance; elapse; leave; drive; walk; disappear; die; heal.”

• pṛṣatībhir ← pṛṣatībhiḥ ← pṛṣatī
• [noun], instrumental, plural, feminine

• aśvair ← aśvaiḥ ← aśva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• vīﾱupavibhir ← vīﾱu ← vīḍu
• [noun]
• “hard; firm.”

• vīﾱupavibhir ← pavibhiḥ ← pavi
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “vajra; tire; rim.”

• maruto ← marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• rathebhiḥ ← ratha
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• kṣodanta ← kṣodante ← kṣud
• [verb], plural, Present indikative
• “pound.”

• āpo ← āpaḥ ← ap
• [noun], nominative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• riṇate ← ri
• [verb], plural, Present indikative
• “free; liberate; run; let go of.”

• vanāny ← vanāni ← vana
• [noun], nominative, plural, neuter
• “forest; wood; tree; grove; vana [word]; forest; brush.”

• avosriyo ← ava
• [adverb]
• “down.”

• avosriyo ← usriyaḥ ← usriya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “red.”

• vṛṣabhaḥ ← vṛṣabha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• krandatu ← krand
• [verb], singular, Present imperative
• “roar; neigh; cry; howl; shout.”

• dyauḥ ← div
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

हे मरुतः यत् यदा प्रायासिष्ट प्रगच्छथ पृषतीभिः पृषत्संज्ञकैः अश्वैः वाहनसाधनैरश्वैः । अश्वशब्दोऽत्र वाहनसामान्यवचनः । अतः पुँल्लिङ्गता । तथान्यत्र - यदश्वान्धुर्षु पृषतीरयुग्ध्वम् । ( ऋ. सं. ५. ५५. ६ ) । रोहिदश्वोऽजाश्व इति सामानाधिकरण्यप्रयोगः । एवंभूताश्वयुक्तैः वीळुपविभिः दृढरथनेमिभिः रथेभिः प्रायासिष्ट । यद्वा । अश्वै रथैश्च सह मरुतो यदा प्रायासिष्ट तदा आपः क्षोदन्ते क्षरन्ति । वनानि वृक्षसमूहाः रिणते हिस्यन्ते वेगेन भज्यन्ते । उस्रियः उस्राः सूर्यरश्मयः। तत्संबन्धी पर्जन्यः वृषभः अपां वर्षिता द्यौः द्योतमानः अव क्रन्दतु अवाङ्मुखं शब्दयतु वृष्ट्यर्थम् ॥

English translation:

“When, Maruts, you come with stout-axled cars drawn by spotted steeds, then the waters descend, the forests are damaged,a nd the bright showerer (of the rain), influenced by the solar rays, may emit a downward sound.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

May emit a downward sound: avosriyo vṛṣabhaḥ krandatu dyauḥ: dyaur–vṛṣabhaḥ = the shining showerer, i.e., Parjanya, or Indra, in that capacity; usriyaḥ, in connection with the usra or rays of the sun, avakrandatu, avāṅgmukham śabdayatu, may sound with his face turned downwards, vṛṣyartham, for the sake of rain

When you have driven forth with your dappled mares, your horses, with your chariots with their firm wheel-rims, o Maruts,
the waters surge; the trees dissolve; let the ruddy bull, the Heaven,
roar down.

Although the adjacency of pṛ́ṣatībhir áśvaiḥ might seem to lend credence to the supposed shifting gender of áśva- ‘horse’ due to the clear fem. form of the preceding adj., it is better to follow the standard tr. in taking the two words as separate, with the fem. refering to dappled antelopes or simply dappled mares that serve as the horses for the Maruts’ chariot.

Pāda c is cleverly constructed: ā́paḥ ‘waters’ would be a perfectly acceptable subject of the following verb riṇaté ‘flow, dissolve’, but it is “bound” to kṣódante with the accent on riṇaté making the syntactic break clear. But the real subject of riṇaté, vánāni ‘trees’, is a much less appropriate subj. than what preceded.

VIII.7.26, adduced by Geldner, makes it clear that Heaven is roaring with fear, but the roaring must also represent thunder.

When ye have hastened on with spotted coursers, O Maruts, on your cars with strong-wrought fellies,
The waters are disturbed, the woods are shattered. Let Dyaus the Red Steer send his thunder downward.

Sobald ihr Marut mit den gefleckten Antilopen als Rossen ausgefahren seid auf Wagen mit festen Radbeschlägen, so zerstieben die Wasser, die Bäume treiben im Wasser; der Himmel, der rötliche Stier, soll herabbrüllen.

Wenn vor ihr dringt in starkgeschirrten Wagen, o Maruts ihr, gezogen von Gazellen, Dann sprudeln Wasser und die Fluten rinnen, der rothe Stier des Himmels donn’re nieder.

Стоит вам выехать на пестрых (антилопах) как на конях,
О Маруты, на колесницах с твердыми ободьями,
Бурлят воды, уносятся (потокам) деревья.
Пусть небо – рыжий (?) бык проревет вниз!

• मरुतः
• श्यावाश्व आत्रेयः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मरुतः) विद्वान् मनुष्यो ! आप लोग (पृषतीभिः) वेग आदिकों और (अश्वैः) शीघ्र चलनेवाले (रथेभिः) विमान आदि वाहनों से (यत्) जो (वीळुपविभिः) दृढ़ चक्रों से (क्षोदन्ते) वृष्टि करते हैं और जैसे (आपः) जल (वनानि) किरणों को (रिणते) प्राप्त होते हैं, वैसे ही (उस्रियः) किरणों में उत्पन्न (वृषभः) वर्षानेवाला मेघ (द्यौः) कामना करता हुआ किरणों का (अव, क्रन्दतु) आह्वान करे और इष्ट को (प्र, अयासिष्ट) अत्यन्त प्राप्त हों ॥६॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है । हे मनुष्यो ! जो आप लोग वायु के सदृश शीघ्र गमन और जल के सदृश तृप्ति करने रूप कार्य को करें तो सम्पूर्ण सुखों को प्राप्त हों ॥६॥

अन्वय: हे मरुतो ! भवन्तः पृषतीभिरश्वै रथेभिर्यद्वीळुपविभिः क्षोदन्ते यथाऽऽपो वनानि रिणते तथैवोस्रियो वृषभो द्यौर्वनान्यव क्रन्दतु इष्टं प्रायासिष्ट ॥६॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) (प्र) (अयासिष्ट) यातु (पृषतीभिः) वेगादिभिः (अश्वैः) आशुगामिभिः (वीळुपविभिः) दृढचक्रैः (मरुतः) विद्वांसो मनुष्याः (रथेभिः) विमानादियानैः (क्षोदन्ते) क्षरन्ति वर्षन्ति (आपः) जलानि (रिणते) गच्छन्ति (वनानि) किरणान् (अव) (उस्रियः) उस्रासु किरणेषु भवः (वृषभः) वर्षको मेघः (क्रन्दतु) आह्वयतु (द्यौः) कामयमानः ॥६॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः । हे मनुष्या ! यदि यूयं वायुवत्सद्योगमनं जलवत्तृप्तिकरणं कुर्य्यात तर्हि सर्वणि सुखानि प्राप्नुयात ॥६॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो! तुम्ही वायुप्रमाणे तात्काळ गमन व जलाप्रमाणे तृप्ती करण्याचे कार्य केले तर संपूर्ण सुख प्राप्त होईल. ॥ ६ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - श्यावाश्व आत्रेयः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प्र꣡थिष्ट या꣡मन् पृथिवी꣡ चिद् एषाम्
भ꣡र्तेव ग꣡र्भं सुव꣡म् इ꣡च् छ꣡वो धुः
वा꣡तान् हि꣡ अ꣡श्वान् धुरि꣡ आयुयुज्रे꣡
वर्षं꣡ स्वे꣡दं चक्रिरे रुद्रि꣡यासः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
cit ← cit (invariable)
{}

eṣām ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

práthiṣṭa ← √prathⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:MED}

pr̥thivī́ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

yā́man ← yā́man- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

bhártā ← bhártar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dhuḥ ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

gárbham ← gárbha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ít ← ít (invariable)
{}

iva ← iva (invariable)
{}

śávaḥ ← śávas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

svám ← svá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

áśvān ← áśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

āyuyujré ← √yuj- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

dhurí ← dhúr- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

hí ← hí (invariable)
{}

vā́tān ← vā́ta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

cakrire ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

rudríyāsaḥ ← rudríya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

svédam ← svéda- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

varṣám ← varṣá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

प्रथि॑ष्ट । याम॑न् । पृ॒थि॒वी । चि॒त् । ए॒षा॒म् । भर्ता॑ऽइव । गर्भ॑म् । स्वम् । इत् । शवः॑ । धुः॒ ।
वाता॑न् । हि । अश्वा॑न् । धु॒रि । आ॒ऽयु॒यु॒ज्रे । व॒र्षम् । स्वेद॑म् । च॒क्रि॒रे॒ । रु॒द्रिया॑सः ॥

• prathiṣṭa ← prath
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “be known; expand; expand; boom.”

• yāman
• [noun], locative, singular, neuter
• “expedition; path; expedition; arrival.”

• pṛthivī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• eṣām ← idam
• [noun], genitive, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• bharteva ← bhartā ← bhartṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “husband; overlord; leader; king; master; carrier.”

• bharteva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• garbhaṃ ← garbham ← garbha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fetus; garbha; inside; cavity; embryo; uterus; child; pit; garbhadruti; filling; pregnancy; room; abdomen; fertilization; inside; hole; baby; calyx; midst.”

• svam ← sva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “own(a); respective(a); akin(p); sva [word]; individual; present(a); independent.”

• icchavo ← icchavaḥ ← icchu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “icchu [word].”

• dhuḥ ← dhā
• [verb], plural, Aorist inj. (proh.)
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• vātān ← vāta
• [noun], accusative, plural, masculine
• “vāta; wind; fart; Vayu; air; draft; vāta [word]; Vāta; rheumatism; Marut.”

• hy ← hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• aśvān ← aśva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• dhury ← dhuri ← dhur
• [noun], locative, singular, feminine
• “yoke; dhur [word].”

• āyuyujre ← āyuj ← √yuj
• [verb], plural, Perfect indicative
• “āyuj [word].”

• varṣaṃ ← varṣam ← varṣa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “year; rain; year; shower; varṣa; monsoon; varṣa [word]; age; cloud; India.”

• svedaṃ ← svedam ← sveda
• [noun], accusative, singular, masculine
• “svedana; perspiration; svedana; perspiring; fomentation; sweat.”

• cakrire ← kṛ
• [verb], plural, Perfect indicative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• rudriyāsaḥ ← rudriya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Marut.”

एषां मरुतां यामन् यामनि गमने पृथिवी चित् भूमिः । चिदिति पूरणः । प्रथिष्ट प्रख्याताभवत् । गर्भयोग्याभवदित्यर्थः । ते च मरुतः भर्ता लौकिकः पतिः गर्भम् इव भार्यायाः तथा भूम्याः स्वमित् स्वभूतं गर्भं गर्भस्थानीयं शवः उदकं धुः स्थापितवन्तः । हि यस्मात् वातान् गन्तॄन् अश्वान् धुरि रथसंबन्धिन्याम् आयुयुज्रे आयोजितवन्तः तस्मात् वर्षं स्वेदं स्वेदस्थानीयं वृष्टिसंस्त्यायं चक्रिरे कुर्वन्ति रुद्रियासः रुद्रपुत्राः ॥

English translation:

“On their approach the earth becomes capable of fertility, and they deposit in her water as their germ, as the husband genitive rates the embryo of the child; they have harnessed their horses fleet as the wind; the sons of Rudra have emitted their person iration, (the rain).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Person iration: svedam svedasthānīyam varṣam, rain in plural ce of person iration

Even the Earth has spread herself at their journey. Like a husband an embryo, they have implanted their own strength (in the earth).
Certainly they have yoked the winds as horses to their yoke-pole; they have made their own sweat into rain—the Rudras.

The first hemistich has distinct sexual overtones, with the Earth spreading herself to receive the Maruts’ “embryo” – though it is more decorously phrased than V.56.3.

It is difficult to get a causal reading from hí in c. It cannot be connected with the preceding pāda, and the action of c seems irrelevant to d, so connection with the following pāda seems unlikely. I have settled for the craven ‘certainly’.

Even Earth hath spread herself wide at their coming, and they as husbands have with power impregned her.
They to the pole have yoked the winds for coursers: their sweat have they made rain, these Sons of Rudra.

Bei ihrer Fahrt dehnt sich selbst die Erde; sie legen ihre Kraft in sie wie der Gatte den Keim in die Frau. Sie haben die Winde als Rosse an die Stange gespannt, die Rudrasöhne haben ihren Schweiß zum Regen gemacht.

Bei ihrem Gange streckte sich die Erde, sie legten Kraft hinein, wie Frucht der Gatte; Denn Winde schirrten sie an ihre Deichsel, zu Regen ward der Schweiss der Rudrasöhne.

Сама земля расширилась во время их похода.
Словно муж (в жену) – зародыша, вложили они собственную силу (в нее).
Ведь они запрягли ветры, как коней (привязывают) к дышлу.
Сыновья Рудры превратили (свой) пот в дождь.

• मरुतः
• श्यावाश्व आत्रेयः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर विद्वद्विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे (एषाम्) इनके मध्य में (पृथिवी) भूमि (यामन्) प्रहर में (गर्भम्) गर्भ को (भर्त्तेव) स्वामी के सदृश (प्रथिष्ट) प्रकट करती है, वैसे आप लोग (स्वम्) सुख और (शवः) गमन को (इत्) ही (धुरि) वाहन के मध्य में (धुः) धारण करते और (अश्वान्) शीघ्र चलनेवाले (वातान्) पवनों को (आयुयुज्रे) सब ओर से युक्त करते और (चित्) भी (रुद्रियासः) दुष्टों के रुलानेवालों में चतुर हुए (स्वेदम्) पसीने के सदृश (हि) निश्चय (वर्षम्) वृष्टि को (चक्रिरे) करते हैं ॥७॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है । जो मनुष्य पृथिवी के सदृश क्षमाशील और विस्तीर्ण विद्यावाले वाहनों के पवन रूप घोड़ों को संयुक्त करके और वृष्टि के कारणों का निर्माण करके कार्य्यों को सिद्ध करते हैं, वे सम्पूर्ण सुख कर सकते हैं ॥७॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यथैषां मध्ये पृथिवी यामन् गर्भं भर्त्तेव प्रथिष्ट तथा भवन्तः स्वं शव इद् धुरि धुरश्वान् वातानायुयुज्रे चिदपि रुद्रियासः सन्त स्वेदमिव हि वर्षं चक्रिरे ॥७॥

पुनर्विद्वद्विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (प्रथिष्ट) प्रथते (यामन्) यामनि (पृथिवी) भूमिः (चित्) अपि (एषाम्) (भर्त्तेव) (गर्भम्) (स्वम्) (इत्) (शवः) गमनम् (धुः) दधति (वातान्) वायून् (हि) यतः (अश्वान्) सद्योगामिनः (धुरि) यानमध्ये (आयुयुज्रे) समन्तात् युञ्जते (वर्षम्) (स्वेदम्) प्रस्वेदमिव (चक्रिरे) (रुद्रियासः) रुद्रेषु दुष्टरोदयितृषु कुशलाः ॥७॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । ये मनुष्याः पृथिवीवत् क्षमाशीला विस्तीर्णविद्या यानेषु वायूनश्वान् संयोज्य वर्षानिमित्तान् निर्माय कार्याणि साध्नुवन्ति ते सर्वं सुखं कर्त्तुं शक्नुवन्ति ॥७॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जी माणसे पृथ्वीप्रमाणे क्षमाशील असून विस्तीर्ण विद्यारूपी वाहनाला पवनरूपी घोडे संयुक्त करतात व वृष्टीचे कारण निर्माण करून कार्य सिद्ध करतात ते संपूर्ण सुखी करू शकतात. ॥ ७ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - श्यावाश्व आत्रेयः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

हये꣡ न꣡रो म꣡रुतो मॄळ꣡ता+ नस्
तु꣡वीमघासो अ꣡मृता ऋ꣡तज्ञाः
स꣡त्यश्रुतः · क꣡वयो यु꣡वानो
बृ꣡हद्गिरयो बृह꣡द् उक्ष꣡माणाः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line

Morph
hayé ← hayé (invariable)
{}

márutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

mr̥ḷáta ← √mr̥ḍ- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

náraḥ ← nár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

ámr̥tāḥ ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

ŕ̥tajñāḥ ← r̥tajñā́- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

túvīmaghāsaḥ ← tuvī́magha- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

kávayaḥ ← kaví- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

sátyaśrutaḥ ← satyaśrut- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

yúvānaḥ ← yúvan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

bŕ̥hadgirayaḥ ← br̥hadgiri- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

br̥hát ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ukṣámāṇāḥ ← √vakṣ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

ह॒ये । नरः॑ । मरु॑तः । मृ॒ळत॑ । नः॒ । तुवि॑ऽमघासः । अमृ॑ताः । ऋत॑ऽज्ञाः ।
सत्य॑ऽश्रुतः । कव॑यः । युवा॑नः । बृह॑त्ऽगिरयः । बृ॒हत् । उ॒क्षमा॑णाः ॥

• haye
• [adverb]

• naro ← naraḥ ← nṛ
• [noun], vocative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• maruto ← marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• mṛﾱatā ← mṛḍ
• [verb], plural, Present imperative
• “pardon.”

• nas ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• tuvīmaghāso ← tuvīmaghāsaḥ ← tuvīmagha
• [noun], nominative, plural, masculine

• amṛtā ← amṛtāḥ ← amṛta
• [noun], nominative, plural, masculine
• “immortal; amṛta; imperishable.”

• ṛtajñāḥ ← ṛta
• [noun], neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• ṛtajñāḥ ← jñāḥ ← jña
• [noun], nominative, plural, masculine
• “conversant(p); aware(p); wise.”

• satyaśrutaḥ ← satya
• [noun], neuter
• “truth; oath; satya [word]; promise.”

• satyaśrutaḥ ← śrutaḥ ← śrut
• [noun], nominative, plural, masculine
• “listening.”

• kavayo ← kavayaḥ ← kavi
• [noun], nominative, plural, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• yuvāno ← yuvānaḥ ← yuvan
• [noun], nominative, plural, masculine
• “young; youthful.”

• bṛhadgirayo ← bṛhat
• [noun]
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• bṛhadgirayo ← girayaḥ ← giri
• [noun], nominative, plural, masculine
• “mountain; adri; rock; giri [word]; hill; śilājatu.”

• bṛhad ← bṛhat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• ukṣamāṇāḥ ← vakṣ
• [verb noun], nominative, plural
• “grow; grow.”

हयेनरइत्यष्टमीगता ॥ ८ ॥प्रवःस्पडितिअष्टर्चन्तृतीयंसूक्तं श्यावाश्वस्यार्षम्मारुतम् अष्टमीत्रिष्टुप् शिष्टाःसप्तजगत्यः प्रवस्त्रिष्टुबन्तमित्यन् क्रमणिका । विनियोगो- लैङ्गिकः ।

English translation:

“Ho, Maruts, leaders (of rites), be propitious to us, you who are infinitely opulent, immortal, shedders of rain, renowned for truth, wise, young, greatly glorified, and worshipped with copious oblations.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

This last phrase is repeated from the last verse of the preceding sūkta

– Hail, Maruts, superior men! Be merciful to us—o you of great bounty, immortal, knowing the (immanent) truth,
hearing the realized (truth) [=poetic formulations], sage poets, youths, belonging to the lofty mountains, loftily growing.

See comm. above on the identical vs., V.57.8. Although it is a repeated vs., it fits nicely into this hymn: 1) ámṛtā ṛ́tajñāḥ has ring-compositional relationship with 1d amṛ́tasya svarā́jaḥ; note the twisted phonetic relationship between svarā́jaḥ and ṛ́tajñāḥ. 2) Pāda c: the accented voc. kávayo yúvānaḥ repairs the unaccented identical phrase in 3d. Perhaps this internal quotation is responsible for the metrical problem, 10 syls. with rest after caesura.

Ho! Maruts, Heroes, skilled in Law, immortal, be gracious unto us, ye rich in treasures,
Ye hearers of the truth, ye sage and youthful, grown mighty, dwelling on the lofty mountains.

Höret, ihr Herren Marut, seid uns barmherzig, ihr viel schenkenden, unsterblichen, des Rechten kundigen, die Wahrheit erhörenden, jugendlichen Seher, vom hohen Berg stammend, hoch wachsend!

Wohlan ihr Männer, Maruts, seid uns gnädig, o schätzereiche Götter, die ihr Recht kennt, Wahrhaft berühmte, jugendliche Seher, wie Berge hoch, gewaltig aufgewachsen.

Ну, мужи Маруты, помилуйте же нас,
О мощнодарящие, бессмертные, знающие закон,
Слышащие правду, поэты, юноши,
Живущие на высоко горе, растущие высоко!

• मरुतः
• श्यावाश्व आत्रेयः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (हये) हे (नरः) नायक (मरुतः) जनो ! (तुवीमघासः) बहुत धनवान् (अमृताः) मोक्ष को प्राप्त हुए (सत्यश्रुतः) सत्य को यथार्थ सुनने और (ऋतज्ञाः) परमात्मा वा प्रकृति को जाननेवाले (युवानः) प्राप्त हुई अपने शरीर को यौवन अवस्था जिनको (बृहद्गिरयः) जिनके बड़े मेघों के सदृश उपकार करनेवाले गुण वे (बृहत्) महत् ब्रह्म का (उक्षमाणाः) सेवन करते हुए (कवयः) पूर्णविद्यावाले आप लोग (नः) हम लोगों को (मृळता) सुखी करिये ॥८॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य सम्पूर्ण सत्य विद्याओं को प्राप्त होकर यथार्थवक्ता, परमात्मा और उसकी आज्ञा का सेवन करते हुए महाशय पूर्ण शरीर और आत्मा के बल से युक्त अध्यापन और उपदेश से हम लोगों की वृद्धि करते हैं, वे ही सदा हम लोगों से सत्कार करने योग्य हैं ॥८॥ इस सूक्त में विद्वान् तथा वायु के गुण वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की इस से पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह अट्ठावनवाँ सूक्त और तेईसवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हये नरो मरुतस्तुवीमघासोऽमृताः सत्यश्रुतः ऋतज्ञा युवानो बृहद्गिरयो बृहदुक्षमाणाः कवयो यूयं नो मृळता ॥८॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (हये) (नरः) नायकाः (मरुतः) मनुष्याः (मृळता) सुखयत। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (नः) अस्मान् (तुवीमघासः) बहुधनाः (अमृताः) प्राप्तमोक्षाः (ऋतज्ञाः) य ऋतं परमात्मानं प्रकृतिं वा जानन्ति (सत्यश्रुतः) ये सत्यं यथार्थं शृण्वन्ति ते (कवयः) पूर्णविद्याः (युवानः) प्राप्ताऽत्मशरीरयौवनाः (बृहद्गिरयः) बृहन्तो गिरयो मेघा इवोपकारका गुणा येषान्ते (बृहत्) महद् ब्रह्म (उक्षमाणाः) सेवमानाः ॥८॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्याः सर्वसत्यविद्याः प्राप्याप्तं परमात्मानं तदाज्ञां च सेवमाना महाशयाः पूर्णशरीरात्मबला अध्यापनोपदेशाभ्यामस्मानुन्नयन्ति त एव सर्वदाऽस्माभिः सत्कर्त्तव्याः ॥८॥ अत्र विद्वद्वायुगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इत्यष्टपञ्चाशत्तमं सूक्तं त्रयोविंशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे सर्व सत्यविद्या प्राप्त करून आप्त, विद्वान, परमेश्वराची आज्ञा पालन करतात ती पूर्ण शरीर व आत्मा यांच्या बलाने अध्यापन व उपदेश करून आमची उन्नती करतात. त्यांचा आम्ही सदैव सत्कार करावा. ॥ ८ ॥