०५३

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - श्यावाश्व आत्रेयः
• छन्दः - ककुप्

को᳓ वेद जा᳓नम् एषां᳐
को᳓ वा पुरा᳓ सुम्ने᳓षु आस मरु᳓ताम्
य᳓द् युयुज्रे᳓ किलासि᳓यः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
eṣām ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

jā́nam ← jā́na- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

káḥ ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

veda ← √vid- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

āsa ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

káḥ ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

marútām ← marút- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

purā́ ← purā́ (invariable)

sumnéṣu ← sumná- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

vā ← vā (invariable)

kilāsyàḥ ← kilāsá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yuyujré ← √yuj- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

कः । वे॒द॒ । जान॑म् । ए॒षा॒म् । कः । वा॒ । पु॒रा । सु॒म्नेषु॑ । आ॒स॒ । म॒रुता॑म् ।
यत् । यु॒यु॒ज्रे । कि॒ला॒स्यः॑ ॥

• ko ← kaḥ ← ka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• veda ← vid
• [verb], singular, Perfect indicative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• jānam ← jāna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “birth.”

• eṣāṃ ← eṣām ← idam
• [noun], genitive, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• ko ← kaḥ ← ka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• purā
• [adverb]
• “once; earlier; first; purā [indecl.].”

• sumneṣv ← sumneṣu ← sumna
• [noun], locative, plural, neuter
• “favor; benevolence; sumna [word]; entreaty; favor.”

• āsa ← as
• [verb], singular, Perfect indicative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• marutām ← marut
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• yuyujre ← yuj
• [verb], plural, Perfect indicative
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

• kilāsyaḥ ← kilāsī
• [noun], accusative, plural, feminine

एषाम् ॥ मरुतां पूर्वसूक्ते प्रस्तुतत्वादत्रान्वादेशविषयत्वादेषामित्यस्य निघातता ॥ जानम् उत्पत्तिं को वेद जानाति कः पुमान् । को वा पुरा पूर्वमप्येषां मरुतां सुम्नेषु सुखेषु आस भवति । यत् यदा एते किलास्यः किलासीः । पृषतीः इत्यर्थः । ताः युयुज्रे रथे योजितवन्तः तदैषां स्थितिं बललक्षणानि सुखानि च को जानातीत्यर्थः । वेगविषये सर्वत्र वायोरुपमास्पदत्वादिति भावः ॥

English translation:

“Who knows the birth of these (Maruts)? who has formerly been (participant) of the enjoyments of them (by whom) the spotted deer are harnessed (to their chariots)?”

Who knows their birth? Or, who was previously in the graces of the Maruts,
when they yoked their own spotted (female antelopes)?

Like V.52.14 in the immediately preceding hymn, this vs. contains a vā ‘or’ whose disjunctive alternatives do not seem parallel. While it is true that both alternatives are questions beginning with káḥ ‘who’, the questions seem ill-matched.

Renou’s assessment here is “illogisme de vā́[sic – he prints it with accent].” Perhaps the point is that if no one knows as far back as the Maruts’ birth, there may still be someone who has had long association with them and their habits.

Who knows the birth of these, or who lived in the Maruts’ favour in the days of old
What time their spotted deer were yoked?

Wer kennt den Ursprung? Oder wer war früher in der Marut Gunst, wenn sie ihre Schecken angeschirrt haben?

Wer ist’s, der ihren Ursprung kennt? wer ist zuvor gewesen in der Maruts Huld, Als sie die Schecken sich geschirrt?

Кто знает их рождение?
Или кто прежде был в милости у Марутов,
Когда запрягали они пестрых (антилоп)?

• मरुतः
• श्यावाश्व आत्रेयः
• निचृद्बृहती
• पञ्चमः

अब सोलह ऋचावाले त्रेपनवें सूक्त का आरम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में अब मनुष्य क्या जानें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो वा विद्वानो ! (यत्) जो (युयुज्रे) युक्त होता है, वह (एषाम्) इन (मरुताम्) मनुष्यों वा पवनों के (जानम्) प्रादुर्भाव को (किलास्यः) निश्चित सुख जिसका वह (कः) कौन (वेद) जानता है (कः, वा) अथवा कौन (सुम्नेषु) सुखों में (पुरा) प्रथम (आस) स्थित है ॥१॥

भावार्थभाषाः - मनुष्य और वायु आदि पदार्थों के लक्षण और लक्ष्यों को विद्वान् जन ही जानने को समर्थ हो सकते हैं, अन्य नहीं ॥१॥

अन्वय: हे मनुष्या विद्वांसो वा ! यद्युयुज्रे तदेषां मरुतां जानं किलास्यः को वेद को वा सुम्नेषु पुरास ॥१॥

अथ मनुष्याः किं जानीयुरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (कः) (वेद) जानाति (जानम्) प्रादुर्भावम् (एषाम्) मनुष्याणां वायूनां वा (कः) (वा) (पुरा) पुरस्तात् (सुम्नेषु) (आस) आस्ते (मरुताम्) मनुष्याणां वायूनां वा (यत्) (युयुज्रे) युञ्जते (किलास्यः) निश्चितमास्यं यस्य सः ॥१॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यवाय्वादिपदार्थलक्षणलक्ष्याणि विद्वांस एव ज्ञातुं शक्नुवन्ति नेतरे ॥१॥

या सूक्तात प्रश्न, उत्तर व विद्वानांच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर पूर्वसूक्ताच्या अर्थाची संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - माणसे व वायू इत्यादी पदार्थांचे लक्षण व लक्ष्य यांना विद्वान लोकच जाणण्यास समर्थ असतात, इतर नव्हे! ॥ १ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - श्यावाश्व आत्रेयः
• छन्दः - बृहती

अइ᳓ता᳓न् र᳓थेषु तस्थु᳓षः
कः᳓ शुश्राव कथा᳓ ययुः
क᳓स्मै सस्रुः सुदा᳓से अ᳓नु आप᳓य
इ᳓ळाभिर् वृष्ट᳓यः सह᳓

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

etā́n ← eṣá (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

rátheṣu ← rátha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

tasthúṣaḥ ← √sthā- (root)
{case:ACC, gender:M, number:PL, tense:PRF, voice:ACT}

káḥ ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kathā́ ← kathā́ (invariable)

śuśrāva ← √śru- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

yayuḥ ← √yā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

ánu ← ánu (invariable)

āpáyaḥ ← āpí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

kásmai ← ká- (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

sasruḥ ← √sr̥- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

sudā́se ← sudā́s- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

íḷābhiḥ ← íḷā- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

sahá ← sahá (invariable)

vr̥ṣṭáyaḥ ← vr̥ṣṭí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

आ । ए॒तान् । रथे॑षु । त॒स्थुषः॑ । कः । शु॒श्रा॒व॒ । क॒था । य॒युः॒ ।
कस्मै॑ । स॒स्रुः॒ । सु॒ऽदासे॑ । अनु॑ । आ॒पयः॑ । इळा॑भिः । वृ॒ष्टयः॑ । स॒ह ॥

• aitān ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• aitān ← etān ← etad
• [noun], accusative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• ratheṣu ← ratha
• [noun], locative, plural, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• tasthuṣaḥ ← sthā
• [verb noun], accusative, plural
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• kaḥ ← ka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• śuśrāva ← śru
• [verb], singular, Perfect indicative
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• kathā
• [adverb]
• “how.”

• yayuḥ ← yā
• [verb], plural, Perfect indicative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• kasmai ← ka
• [noun], dative, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• sasruḥ ← sṛ
• [verb], plural, Perfect indicative
• “sṛ; liquefy; run; spread; stretch out.”

• sudāse ← sudās
• [noun], dative, singular, masculine
• “big.”

• anv ← anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• āpaya ← āpayaḥ ← āpi
• [noun], nominative, plural, masculine
• “friend.”

• iﾱābhir ← iﾱābhiḥ ← iḍā
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “refreshment; iḍā [word]; comfort; cow.”

• vṛṣṭayaḥ ← vṛṣṭi
• [noun], nominative, plural, feminine
• “rain; shower; rainy season.”

• saha
• [adverb]
• “together; together; with; jointly; together; saha [word]; along.”

एतान् मरुतः रथेषु तस्थुषः स्थितवतः कः आ शुश्राव श्रावयेदित्यर्थः । यद्वा । एतेषां क्रोशध्वनिं रथध्वनिं च कः शृणुयात् । कथा कथं ययुः गच्छन्ति तदपि को जानाति । यद्वा । तान् कथमन्ये देवादयोऽनुगच्छेयुः । कस्मै सुदासे सुदानाय आपयः बन्धुभूता व्याप्ताः वृष्टयः वर्षकाः । अयं कर्तरि क्तिच् ॥ इळाभिः बहुविधैरन्नैः सह सहिताः अनु सस्रुः अनुक्रमेण अवतरेयुः ॥

English translation:

“Who has head them, when standing in their cars, (declare) whither they go? Upon what liberal worshipper do their kindred rains descend together with manifold food?”

Those mounted on their chariots—who heard (them)? How did
they drive?
Toward what good giver, (what) friend, did they flow along (as) friends, (as) rains (flow) with their refreshments?

In b kathā́yayuḥ could be resolved as kathā́ā́yayuḥ “how did they drive here?” This interpr. might be favored by āyayúḥ in 3a, although it is disfavored by prá yayuḥ in 12b.

The sandhi form āpáya at the end of c is universally interpr. as the nom. pl.

āpáyaḥ, referring to the Maruts; it could, however, be just as easily dat. sg. āpáye and refer to the good giver (sudā́se) immediately preceding. In fact, I think it should be read as both, as reflected in the published translation This double reading is favored by the way the vs. is structured, a striking pattern discovered by Natalie Operstein (in class, early 2000s). In general in this verse syntactic constituency is alternating and interlocked – that is, constituents have the pattern X Y X’ Y’, etc. So, pāda a: ā́ rátheṣu etā́n tasthúṣaḥ with the acc. pl. etā́n … tasthúṣaḥ interrupted by the loc. pl. rátheṣu, which is governed by ā́preceding the acc. pl. The pattern is similar in cd: kásmai sudā́se íḍābhir sahá sasruḥ ánv vr̥ṣṭáyaḥ āpáya The datives kásmai … sudā́se form a constituent, interrupted by the 3rd pl. verb sasruḥ, whose preverb ánu follows the dat. sudā́se and whose overt subj., nom. pl.

vṛṣṭáyaḥ itself interrupts the postpositional phrase íḍābhiḥ … sahá. In this configuration āpáya is not definitively paired: it could go with dat. sudā́se, separated from it by the prev. ánu, or with the nom. pl. vṛṣṭáyaḥ, likewise separated from it by a single word, instr. ídābhiḥ. Note also that it is the final word of a 12-syllable pāda, in a verse whose other pādas are 8-syllables, so it is metrically almost isolated and could almost (not quite – it’s only 3 syllables) attach itself to d rather than c. Since āpí- ‘friend’ is an inherently receiprocal word, its double application is especially appropriate.

Who, when they stood upon their cars, hath heard them tell the way they went?
Who was the bounteous man to whom their kindred rains flowed down with food of sacrifice?

Wer hat sie gehört, wenn sie auf den Wagen stehen? Wie sind sie gekommen? Welchem Freigebigen sind sie als Verbündete beigesprungen, zu wem kommen die Regengüsse mit ihren Labungen?

Als sie bestiegen ihr Gefährt, wer hörte sie? wie fuhren sie? Wer war der Reiche, welchem hold die Regnenden mit Labetränken rieselten?

Этих Марутов, стоящих на колесницах,
Кто слыхал? Как отправлялись они?
За каким щедрым (человеком) устремились они как союзники
Вместе с каплями дождя – жертвенными усладами?

• मरुतः
• श्यावाश्व आत्रेयः
• बृहती
• पञ्चमः

फिर मनुष्य कैसे पूँछ के क्या जानें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वानो ! (रथेषु) विमान आदि वाहनों से (एतान्) इन (तस्थुषः) स्थावर काष्ठ आदि पदार्थों को (कः) कौन (आ, शुश्राव) अच्छे प्रकार सुनाता है और (कथा) कैसे मनुष्य (ययुः) प्राप्त होते हैं और (कस्मै) किस के लिये (सस्रुः) प्राप्त होते हैं (इळाभिः) अन्न आदिकों से (वृष्टयः) वृष्टियाँ और (आपयः) प्राप्त होनेवाले पदार्थ (सह) एक साथ (सुदासे) सुन्दर दास जिसके उसमें (अनु) अनुकूल प्राप्त होते हैं ॥२॥

भावार्थभाषाः - कोई ही मनुष्य सम्पूर्ण शिल्पविद्या के व्यवहार करने को समर्थ होता है, जो व्याप्त और बहुत उत्तम गुणवाले बिजुली आदि पदार्थों को यथावत् जानता है ॥२॥

अन्वय: हे विद्वांसो ! रथेष्वेताँस्तस्थुषः क आ शुश्राव कथा मनुष्या ययुः। कस्मै सस्रुरिळाभिर्वृष्टय आपयः सह सुदासेऽनुसस्रुः ॥२॥

पुनर्मनुष्याः कथं पृष्ट्वा किं जानीयुरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) (एतान्) मनुष्यान् वाय्वादीन् (रथेषु) विमानादियानेषु (तस्थुषः) स्थावरान् काष्ठादिपदार्थान् (कः) (शुश्राव) श्रावयति (कथा) केन प्रकारेण (ययुः) यान्ति (कस्मै) (सस्रुः) प्राप्नुवन्ति (सुदासे) शोभना दासा यस्य तस्मिन् (अनु) (आपयः) य आप्नुवन्ति ते (इळाभिः) अन्नादिभिः (वृष्टयः) (सह) ॥२॥

भावार्थभाषाः - कश्चिदेव मनुष्यः सर्वं शिल्पविद्याव्यवहारं कर्त्तुं शक्नोति यो व्याप्तान् बहूत्तमगुणान् विद्युदादीन् पदार्थान् यथावज्जानाति ॥२॥

भावार्थभाषाः - एखादाच माणूस संपूर्ण शिल्पविद्येचा व्यवहार जाणण्यास समर्थ होऊ शकतो. जो व्याप्त असलेल्या विद्युत इत्यादी उत्तम गुण असलेल्या पदार्थांना जाणतो. ॥ २ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - श्यावाश्व आत्रेयः
• छन्दः - अनुष्टुप्

ते᳓ म आहुर् य᳓ आययु᳓र्
उ᳓प द्यु᳓भिर् वि᳓भिर् म᳓दे
न᳓रो म᳓र्या अरेप᳓स
इमा᳓न् प᳓श्यन्न् इ᳓ति ष्टुहि

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
āhuḥ ← √ah- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

āyayúḥ ← √yā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yé ← yá- (pronoun)

dyúbhiḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

máde ← máda- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)

víbhiḥ ← ví- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

arepásaḥ ← arepás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

máryāḥ ← márya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

náraḥ ← nár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

imā́n ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

íti ← íti (invariable)

páśyan ← √paś- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

stuhi ← √stu- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ते । मे॒ । आ॒हुः॒ । ये । आ॒ऽय॒युः । उप॑ । द्युऽभिः॑ । विऽभिः॑ । मदे॑ ।
नरः॑ । मर्याः॑ । अ॒रे॒पसः॑ । इ॒मान् । पश्य॑न् । इति॑ । स्तु॒हि॒ ॥

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ma ← me ← mad
• [noun], dative, singular
• “I; mine.”

• āhur ← āhuḥ ← ah
• [verb], plural, Perfect indicative
• “describe; state; say; enumerate; call; name; teach; tell; deem; explain; say; define.”

• ya ← ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• āyayur ← āyayuḥ ← āyā ← √yā
• [verb], plural, Perfect indicative
• “enter (a state); come; transform; approach; arrive; reach; enter.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• dyubhir ← dyubhiḥ ← div
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• vibhir ← vibhiḥ ← vi
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “vi; bird; vi.”

• made ← mada
• [noun], locative, singular, masculine
• “drunkenness; mada; estrus; excitement; sexual arousal; alcohol; musth; mad; mada; ecstasy; pride; drink; joy; arrogance; vivification.”

• naro ← naraḥ ← nṛ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• maryā ← maryāḥ ← marya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “young buck; boyfriend.”

• arepasa ← arepasaḥ ← arepas
• [noun], nominative, plural, masculine
• “immaculate.”

• imān ← idam
• [noun], accusative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• paśyann ← paśyan ← paś
• [verb noun], nominative, singular
• “see; view; watch; meet; observe; think of; look; examine; behold; visit; understand.”

• iti
• [adverb]
• “thus; so; iti [word].”

• ṣṭuhi ← stuhi ← stu
• [verb], singular, Present imperative
• “laud; praise; declare; stu.”

ऋषिर्ऋग्द्वयाभ्यां मरुत्प्रादुर्भावमाख्यास्यन् अनया प्रादुर्भूतान् पश्यन्नाह । ते मरुतः इत्थं लपते मे मह्यम् आहुः ये उप आययुः ये मरुतो मां प्राप्ताः । कैः साधनैः। द्युभिः द्योतमानैः विभिः गन्तृभिरश्वैः । किमर्थम् । मदे मदाय सोमपानजनिताय । किमाहुरिति तदनुब्रूते । नरः नेतारः मर्याः मनुष्येभ्यो हिताः अरेपसः अलेपास्ते । हे ऋषे इमान् अस्मान् पश्यन् तथा स्थितान् चक्षुषावलोकयन् स्तुहि इति आहुः । यद्वा । इति इत्थं पश्यन् स्तुहीति ॥

English translation:

“To me have they spoken; they have come to me with radiant steeds to (drink) the exhilarating beverage; to them (they have said), when, beholding them, who are the formless leaders (of rites), and friends of man, repeat our prais.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Formless: arepasaḥ alepa = intangible

They say to me—those who drove hither through the days along with the birds, in exuberance,
the men, unblemished young bloods: “When you see them here,
praise them!”

The referent of té in the opening phrase té ma āhuḥ “They say to me” is not entirely clear. It is universally taken as the Maruts, and that is probably correct.

Among other things it is reminiscent of the Maruts’ proclamations “to me” in the previous hymn: 52.10 … máhyam … ohate and 52.16 … me … vócanta. However, it is possible that the subj. is instead unidentified human associates of the poet. This would avoid the awkwardness of having the Maruts refer to themselves in the 3rd ps.: “They say to me, ‘When you see them [expect “us”], praise.’” In pāda a note the figure āhur yá āyayúr. As Renou points out, yá āyayuḥ … máde is the implicit answer to kathā́yayuḥ in 1b. The two instr. in b dyúbhir víbhiḥ have provoked more commentary than they probably deserve. Geldner (fld by Witzel Gotō) takes the former as referring to daybreak and the birds are then the birds that start stirring at that time. This is not impossible, but dyúbhiḥ (incl. úpa dyúbhiḥ VIII.40.8) generally means ‘through the days, day after day’, and that is fine here. The Maruts would then fly “with the birds” because they come through the midspace, where birds are at home.

To me they told it, and they came with winged steeds radiant to the draught,
Youths, Heroes free from spot or stain: Behold us here and praise thou us;

Die sagten mir, als sie bei Tagesanbruch mit den Vögeln in Ausgelassenheit kamen, die Herren, die makellosen Jünglinge: “Preise sie so, wie du sie siehst”;

Die auf Luftrossen täglich her zum Rausche flogen, sagten mir: »Uns Männer, Helden fleckenlos, wie du sie sahst, so künde es;

Они сказали мне, (те) что приезжали
День за днем вместе с птицами для опьянения,
Мужи, беспорочные юноши:
Славь, как видишь их.

• मरुतः
• श्यावाश्व आत्रेयः
• भुरिग्गायत्री
• षड्जः

फिर मनुष्य क्या करें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ये) जो (अरेपसः) दोषों के लेप से रहित (मर्य्याः) मरण धर्म्मवाले (नरः) नायक मनुष्य (द्युभिः) कामना करते हुए (विभिः) पक्षियों के सदृश (मदे) आनन्द के लिये (मे) मेरे सत्य को (आहुः) कहें और (आययुः) जानें वा प्राप्त होवें (ते) वे (इमान्) इन मनोरथों को (पश्यन्) देखते हुए के समान कहें (इति) इस प्रकार आप मेरी (उप, स्तुहि) समीप में स्तुति करिये ॥३॥

भावार्थभाषाः - जो विद्वान् जन दिन-रात्रि परिश्रम से विद्या को प्राप्त होकर अन्यों को उपदेश देवें, उनको यथार्थवक्ता जानना चाहिये ॥३॥

अन्वय: येऽरेपसो मर्य्या नरो द्युभिर्विभिर्मदे मे सत्यमाहुराययुस्त इमाम् कामान् पश्यन्निवाऽऽहुरिति त्वं मामुप स्तुहि ॥३॥

पुनर्मनुष्याः किं कुर्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ते) (मे) मम (आहुः) कथयेयुः (ये) (आययुः) जानीयुः प्राप्नुयुर्वा (उप) (द्युभिः) कामयमानैः (विभिः) पक्षिभिरिव (मदे) आनन्दाय (नरः) नेतारः (मर्य्याः) मरणधर्माणः (अरेपसः) दोषलेपरहिताः (इमान्) (पश्यन्) (इति) (स्तुहि) प्रशंस ॥३॥

भावार्थभाषाः - ये विद्वांसोऽहर्निशं परिश्रमेण विद्यां प्राप्याऽन्यानुपदिशेयुस्त आप्ता विज्ञेयाः ॥३॥

भावार्थभाषाः - जे विद्वान अहर्निश परिश्रम करून विद्या प्राप्त करून इतरांना उपदेश देतात त्यांना आप्त (यथार्थवक्ता) समजावे. ॥ ३ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - श्यावाश्व आत्रेयः
• छन्दः - पुरउष्णिक्

ये᳓ अञ्जि᳓षु ये᳓ वा᳓शीषु स्व᳓भानवः
स्रक्षु᳓ रुक्मे᳓षु खादि᳓षु
श्राया᳓ र᳓थेषु ध᳓न्वसु

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
añjíṣu ← añjí- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

svábhānavaḥ ← svábhānu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vā́śīṣu ← vā́śī- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

yé ← yá- (pronoun)

yé ← yá- (pronoun)

khādíṣu ← khādí- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

rukméṣu ← rukmá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

srakṣú ← sráj- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

dhánvasu ← dhánur ~ dhánvan- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

rátheṣu ← rátha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

śrāyā́ḥ ← śrāyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ये । अ॒ञ्जिषु॑ । ये । वाशी॑षु । स्वऽभा॑नवः । स्र॒क्षु । रु॒क्मेषु॑ । खा॒दिषु॑ ।
श्रा॒याः । रथे॑षु । धन्व॑ऽसु ॥

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• añjiṣu ← añji
• [noun], locative, plural, masculine
• “color; ointment; adornment.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vāśīṣu ← vāśī
• [noun], locative, plural, feminine
• “ax; chisel.”

• svabhānavaḥ ← sva
• [noun]
• “own(a); respective(a); akin(p); sva [word]; individual; present(a); independent.”

• svabhānavaḥ ← bhānavaḥ ← bhānu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “sun; Surya; Calotropis gigantea Beng.; sunbeam; beam; luminosity; copper; light; twelve; appearance; Bhānu; flare.”

• srakṣu ← sraj
• [noun], locative, plural
• “wreath; sraj [word].”

• rukmeṣu ← rukma
• [noun], locative, plural, neuter
• “gold; svarṇamākṣika.”

• khādiṣu ← khādi
• [noun], locative, plural, masculine
• “ring.”

• śrāyā ← śrāyāḥ ← śrāya
• [noun], nominative, plural, masculine

• ratheṣu ← ratha
• [noun], locative, plural, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• dhanvasu ← dhanvan
• [noun], locative, plural, neuter
• “bow; desert; steppe; barren.”

अनया मरुतां स्वरूपं निरूपयति । हे मरुतो युष्माकं ये प्रसिद्धाः स्वभानवः स्वदीप्तयः अञ्जिषु आभरणेषु श्रायाः आश्रयभूताः सन्ति । ये च वाशीषु आयुधेषु । ये च स्रक्षु माल्येषु । ये रुक्मेषु उरोभूषणेषु । ये च खादिषु हस्तपादस्थितकटकेषु । हस्तेषु खादिश्च कृतिश्च (ऋ. सं. १, १६८. ३ ), ’ पत्सु खादयः’ ( ऋ. सं. ५. ५४. ११) इति हि श्रुती भवतः । रथेषु धन्वसु च ये च स्वभानवः श्रायाः सन्ति । ‘ सुधन्वान इषुमन्तः ‘, ’ सुरथाः पृश्चिमातरः ’ ( ऋ. सं. ५. ५७. २ ) इति च निगमः । तान् सर्वान् स्तुम इति शेषः । यद्वा । ये स्वभानवः स्वायत्तदीप्तयो मरुतोऽञ्जिष्वाभरणेषु निमित्तेषु श्राया आश्रया भविष्यामः । ये च वाशीषु निमित्तेषु । एवं सर्वत्र योज्यम् । तादृग्विधानिमान्पश्यन् स्तुहीति पूर्वत्र संबन्धः । तेषामेव इदं वाक्यम् ॥

English translation:

“(The praise of them) who are all self-irradiating splendid in ornaments, in arms, in garlands, in breast-plural tes, in bracelets, in chariots, in bows.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

In bracelets: khādiṣu; in an earlier text khādi = hasta tranaka, a guard for the hand or arm (RV. 1.23.43); here, it is explained as: hastapādasthita kaṭahāḥ = rings for the hands or feet,bracelets or anklets

Who in their unguents, who in their axes have their own radiance—and in their garlands, in their brilliants, in their spangles,
with splendor in their chariots, in their bows.

The vs. consists entirely of a nominal rel. cl. without verb, presumably hanging off vs. 3.

The problematic form is the hapax śrāyā́(Pp. śrāyā́ḥ). It is generally taken as a nom. pl. thematic deriv. of √śri, so ‘resting in’, attenuated by some to ‘provided with’ (with loc.). I cannot find particular fault with this analysis, save for its banality and the unclear source of the root-syllable ā. I am inclined instead to take it as an instr. sg. (śrāyā́, equally possible in this sandhi situation) to a derivative of √śrī, parallel to śriyā́, which is regularly used of the Maruts. But I confess I do not know why śriyā́wouldn’t have been used instead or exactly what the derivational mechanism would be, incl. again the source of the vṛddhi.

Who shine self-luminous with ornaments and swords, with breastplates, armlets, and with wreaths,
Arrayed on chariots and with bows.

Die von selbst Glänzenden, die in ihren Zierraten Äxten, Kränzen, Goldmünzen, Spangen, in ihren Wagen und Bogen stecken!

Die leuchtenden, mit Aexten und mit Schmuck versehn mit Kränzen, Spangen und mit Gold, Mit Wagen und mit Bogenwehr.«

(Те) обладатели собственного блеска, что снабжены украшениями,
Топорами, венками, золотыми пластинками,
Кольцами, колесницами, луками:

• मरुतः
• श्यावाश्व आत्रेयः
• निचृद्बृहती
• मध्यमः

मनुष्य पुरुषार्थ से किस किसको प्राप्त होवें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (ये) जो (वाशीषु) वाणियों में (स्वभानवः) अपने प्रकाश जिनके वे (अञ्जिषु) प्रकट व्यवहारों में (स्रक्षु) माला के मणियों में और (रुक्मेषु) सुवर्ण आदिकों में वा (ये) जो (खादिषु) भक्षण आदिकों में (रथेषु) वाहनों में और (धन्वसु) स्थलों में (श्रायाः) सुनते वा सुनाते हैं, वे प्रसिद्ध होते हैं ॥४॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य पुरुषार्थी होवें, वे सब प्रकार से सत्कार को प्राप्त हुए लक्ष्मीवान् होते हैं ॥४॥

अन्वय: हे मनुष्या ! ये वाशीषु स्वभानवोऽञ्जिषु स्रक्षु रुक्मेषु ये खादिषु रथेषु धन्वसु श्रायाः सन्ति ते विख्याता भवन्ति ॥४॥

मनुष्याः पुरुषार्थेन किं किं प्राप्नुयुरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ये) (अञ्जिषु) प्रकटेषु व्यवहारेषु (ये) (वाशीषु) वाणीषु (स्वभानवः) स्वकीया भानवः प्रकाशा येषान्ते (स्रक्षु) माल्येषु मणिषु (रुक्मेषु) सुवर्णादिषु (खादिषु) भक्षणादिषु (श्रायाः) ये शृण्वन्ति श्रावयन्ति वा ते (रथेषु) वाहनेषु (धन्वसु) स्थलेषु ॥४॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्या पुरुषार्थिनः स्युस्ते सर्वतः सत्कृताः सन्तः श्रीमन्तो भवन्ति ॥४॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे पुरुषार्थी असतात त्यांचा सर्व प्रकारे सत्कार होतो व ते श्रीमंत होतात. ॥ ४ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - श्यावाश्व आत्रेयः
• छन्दः - ककुप्

युष्मा᳓कं स्मा र᳓थाँ अ᳓नु
मुदे᳓ दधे मरुतो जीरदानवः
वृष्टी᳓ द्या᳓वो यती᳓र् इव

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ánu ← ánu (invariable)

ráthān ← rátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

sma ← sma (invariable)

yuṣmā́kam ← tvám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

dadhe ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

jīradānavaḥ ← jīrádānu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

marutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

mudé ← múd- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

dyā́vaḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

iva ← iva (invariable)

vr̥ṣṭī́ ← vr̥ṣṭí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

yatī́ḥ ← √i- 1 (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

यु॒ष्माक॑म् । स्म॒ । रथा॑न् । अनु॑ । मु॒दे । द॒धे॒ । म॒रु॒तः॒ । जी॒र॒ऽदा॒न॒वः॒ ।
वृ॒ष्टी । द्यावः॑ । य॒तीःऽइ॑व ॥

• yuṣmākaṃ ← yuṣmākam ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• smā ← sma
• [adverb]

• rathāṃ ← ratha
• [noun], accusative, plural, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• mude ← mud
• [noun], dative, singular, feminine
• “joy; delight.”

• dadhe ← dhā
• [verb], singular, Perfect indicative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• maruto ← marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• jīradānavaḥ ← jīra
• [noun]
• “agile; quick; fast.”

• jīradānavaḥ ← dānavaḥ ← dānu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “giving; big.”

• vṛṣṭī ← vṛṣṭi
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “rain; shower; rainy season.”

• dyāvo ← dyāvaḥ ← div
• [noun], nominative, plural, feminine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• yatīr ← yatīḥ ← i
• [verb noun], nominative, plural
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

हे जीरदानवः शीघ्रदाना हे मरुतः युष्माकं रथान् अनु उद्दिश्य मुदे मोदाय दधे धारयामि करोमीत्यर्थः । सामर्थ्यात् स्तुतीरिति लक्ष्यते । स्म’ इति पूरण:। वृष्टी वृष्ट्या यतीः सर्वत्र गच्छन्तीः द्यावः दीप्तीरिव दृश्यमानान् रथानिति संबन्धः ॥ ॥ ११ ॥

English translation:

“I contemplate your chariots, munificent Maruts, with delight, like wandering lights in the rains.”

It is following your chariots (when they come) that I take my place for delight, you Maruts of lively drops [/lively gifts],
(I delighting) like the heavens (following the waters) when they come with their rain.

The construction of this vs. is very problematic and has been much discussed (see, e.g., Oldenberg’s long consideration). In the end my interpr. is closest, but not identical, to Renou’s, though perhaps not arrived at by the same means.

To deal with the easiest issue first, pace Grassmann and Geldner I do not construe ánu … dadhe together. For one thing ánu √dhā barely exists; moreover a preverb in tmesis is unlikely to move to the end of the preceding pāda (so also Renou). Rather, it surely governs preceding immediately ráthān, like similarly pāda-final ródasī ánu in 6c. It can be further noted that ánu is a signature word of this hymn, occurring 6x: 2c, 5a, 6c, 10c, 11c, 16c. With ánu otherwise assigned, the simplex verb dadhe ‘I take my place’ is then easily construed with the purpose dat. mudé.

The real problem in the verse is what to do with pāda c. The easy sense that Geldner extracts from it (“die wie die Himmel (Tage) mit Regen kommen”) makes a hash of the grammar. Assuming that he means dyā́vaḥ to be compared with the chariots, with the point of comparison found in the part. ‘coming’ (yatī́ḥ), 1) dyā́vah must be taken as an acc., which is simply impossible; or 2) the alternative to 1) is to assume the whole simile has reverted to the nominative, something that doesn’t happen in RV, as I long ago demonstrated (“Case disharmony…”) though Geldner asserts it here (his n. 5c referring to his n. to I.180.3d); 3) the fem. part. yatī́ḥ should modify masc. ráthān or else, by attraction, dyā́vaḥ, which latter is only fem. in the meaning ‘heaven’, not ‘day’.

A way to a solution (or partial solution) comes from recognizing that the fem.

pl. part. yatī́ḥ regularly modifies ‘waters’; cf. ā́paḥ ná pravátā yatī́ḥ VIII.6.34 = 13.8 = IX.24.2, ā́po ádṛśram āyatī́ḥ X.30.13, apā́m árthaṃ yatī́nām. It is therefore quite likely, esp. in this rainy context, that ‘waters’ is gapped here, solving the gender problem – and also the case problem, because, adding another nominal element to the syntagm allows dyā́vaḥ to take its expected nominative role and respond to the acc. represented by (apó) yatī́ḥ. Renou’s tr. reflects this: “comme les cieux (agréent les eaux), qui vont avec la pluie.” The question is then what is the mediating verb? Renou’s ‘agréent’ makes sense, but he doesn’t explain where he got it. I think it is possible to generate it from the datival mudé of b, either by simply switching emphasis from the finite verb dadhe to its infinitval complement or, in a trickier move, reading mudé a 2nd time, but this time as a 1st sg. mid. to a root present: √mud has a hapax med. root opt. mudīmahi, and though it is generally classified as a root aor., a root pres. is certainly not excluded. It is worth noting that this opt. is construed with the preverb ánu (VIII.1.14 ánu stómam mudhīmahi). Assuming this lexeme in our c would simplify the rendering of the simile. I therefore suggest a slight alteration to the published translation, to “(I delighting/delight) like the heavens (in the waters) when they come with their rain.” See also disc. ad 10c, which in some ways repairs this problematic passage.

O swift to pour your bounties down, ye Maruts, with delight I look upon your cars,
Like splendours coming through the rain.

Eure Wagen benötige ich zur Freude, o raschspendende Marut, die wie die Himmel mit Regen kommen.

Ich rege eure Wagen an zur Wonne mir, o tropfenreiche Marutschar, Wie Blitze die durch Regen gehn.

Это к вашим колесницам я пристраиваюсь
Для радости, о Маруты быстродающие,
Как небеса – к движущимся с дождем (водам).

• मरुतः
• श्यावाश्व आत्रेयः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर मनुष्यों को क्या करना चाहिये, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (जीरदानवः) जीवते हुए (मरुतः) मनुष्यो ! मैं (युष्माकम्) आप लागों के (मुदे) आनन्द के लिये (रथान्) विमान आदि यानों को (दधे) धारण करता हूँ और (वृष्टी) वर्षाओं तथा (द्यावः) प्रकाशों को (यतीरिव) प्रयत्न से सिद्ध होनेवाली क्रियाओं के समान (स्मा) ही (अनु) पीछे आनन्द के लिये धारण करता हूँ ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे मैं अभ्यास से विद्या के प्रकाशों को यज्ञ से वृष्टि को धारण करता हूँ, वैसे आप लोग भी इनको धारण कीजिये ॥५॥

अन्वय: हे जीरदानवो मरुतोऽहं युष्माकं मुदे रथान् दधे वृष्टी द्यावो यतीरिव स्माऽनु मुदे दधे ॥५॥

पुनर्मनुष्यैः कि कर्त्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (युष्माकम्) (स्मा) एव। अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (रथान्) विमानादियानान् (अनु) (मुदे) हर्षाय (दधे) दधामि (मरुतः) मनुष्याः (जीरदानवः) जीवन्ति ते (वृष्टी) वर्षाः (द्यावः) प्रकाशान् (यतीरिव) प्रयत्नसाध्या क्रिया इव ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यथाहमभ्यासेन विद्याप्रकाशं यज्ञेन वृष्टिमनु दधे तथा यूयमप्येतान् धत्त ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! जसा मी अभ्यासाने विद्येद्वारे यज्ञाने वृष्टीचा स्वीकार करतो तसे तुम्ही करा. ॥ ५ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - श्यावाश्व आत्रेयः
• छन्दः - सतो बृहती

आ᳓ यं᳓ न᳓रः सुदा᳓नवो ददाशु᳓षे
दिवः᳓ को᳓शम् अ᳓चुच्यवुः
वि᳓ पर्ज᳓न्यं सृजन्ति रो᳓दसी अ᳓नु
ध᳓न्वना यन्ति वृष्ट᳓यः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

dadāśúṣe ← √dāś- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

náraḥ ← nár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

sudā́navaḥ ← sudā́nu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ácucyavuḥ ← √cyu- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

kóśam ← kóśa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)

parjányam ← parjánya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ródasī ← ródasī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

sr̥janti ← √sr̥j- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ví ← ví (invariable)

dhánvanā ← dhánvan- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

vr̥ṣṭáyaḥ ← vr̥ṣṭí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

yanti ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

आ । यम् । नरः॑ । सु॒ऽदान॑वः । द॒दा॒शुषे॑ । दि॒वः । कोश॑म् । अचु॑च्यवुः ।
वि । प॒र्जन्य॑म् । सृ॒ज॒न्ति॒ । रोद॑सी॒ इति॑ । अनु॑ । धन्व॑ना । य॒न्ति॒ । वृ॒ष्टयः॑ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• yaṃ ← yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• naraḥ ← nṛ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• sudānavo ← sudānavaḥ ← sudānu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “big; lavish.”

• dadāśuṣe ← dāś
• [verb noun], dative, singular
• “sacrifice; give.”

• divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• kośam ← kośa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “treasury; sheath; Kośa; scrotum; bud; vessel; kośa [word]; treasure; calyx; container; bucket; box.”

• acucyavuḥ ← cyu
• [verb], plural, Plusquamperfect
• “fall down; issue; shoot; ejaculate; deviate; banish; drop; dislodge; miss; deprive.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• parjanyaṃ ← parjanyam ← parjanya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “cloud; Parjanya; Indra; nimbus.”

• sṛjanti ← sṛj
• [verb], plural, Present indikative
• “create; shoot; discharge; free; cause; throw; emit; send; produce; use; be born; make.”

• rodasī ← rodas
• [noun], accusative, dual, neuter
• “heaven and earth; Earth.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• dhanvanā ← dhanvan
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “bow; desert; steppe; barren.”

• yanti ← i
• [verb], plural, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• vṛṣṭayaḥ ← vṛṣṭi
• [noun], nominative, plural, feminine
• “rain; shower; rainy season.”

नरः नेतारः सुदानवः शोभनदाना मरुतः यं कोशम् । मेघनामैतत् । अपां कोशवद्धारकं मेघं ददाशुषे हविर्दत्तवते यजमानाय दिवः अन्तरिक्षात् आ अचुच्यवुः आच्यावयन्ति पर्जन्यं मेघं रोदसी अनु द्यावापृथिव्यावनुसृत्य वि सृजन्ति विमोक्षयन्ति । पश्चात् धन्वना सर्वत्र गच्छतोदकेन सह वृष्टयः वृष्टिप्रदा मरुतः यन्ति सर्वत्र व्याप्नुवन्ति ॥

English translation:

“Leaders (of the rain), munificent givers, they cause that which is the treasury (of water) to fall from the sky for (the benefit of) the donor (of the offering); they let loose the rain cloud, and the shedders of rain spread (everywhere) with (abundant) water.”

When the men of good drops [/gifts] have stirred the bucket of heaven here for the one doing pious work,
they send the thunder(storm) surging out along the two world-halves; along the wasteplaces come the rains.

As noted by most comm., masc. acc. sg. yám, presumably modifying kóśam, has no referent in the main cl. Such “improper” relativization is not rare in the RV.

ánu at the end of c can also, secondarily, be read with d: ánu, dhánvanā.

Munificent Heroes, they have cast heaven’s treasury down for the worshipper’s behoof:
They set the storm-cloud free tostream through both the worlds, and rainfloods flow o’er desert spots.

Wenn die gabenschönen Herren für den Opferspender des Himmels Eimer heraufgezogen haben, so lassen sie den Parjanya über beide Welten sich ergießen. Des Parjanya Ströme gehen über das trockene Land.

Des Himmels Eimer, den die Männer reich an Thau ausgossen dem Verehrenden; Die Wetterwolke strömten sie durchs Weltenpaar; die Regen gehn auf dürres Land.

(Та) бадья неба, которую очень щедрые мужи
Подтянули для почитающего (их), –
(Из нее) они изливают дождь на два мира.
Струи дождя движутся по пустыне.

• मरुतः
• श्यावाश्व आत्रेयः
• उष्णिक्
• ऋषभः

फिर मनुष्य क्या करें, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (सुदानवः) उत्तमविद्या आदि श्रेष्ठ गुणों के दान से युक्त (दिवः) कामना करते हुए (नरः) नायक मनुष्य (ददाशुषे) देनेवाले के लिये (यम्) जिस (कोशम्) मेघ को (आ) चारों ओर से (अचुच्युवुः) वर्षावें और (रोदसी) अन्तरिक्ष और पृथिवी को (पर्जन्यम्) मेघ को (वि, सृजन्ति) विशेषतया छोड़ते हैं उसके (अनु) अनुकूल (धन्वना) अन्तरिक्ष से (वृष्टयः) वर्षायें (यन्ति) प्राप्त होती हैं, वैसे आप लोग भी आचरण करो ॥६॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। वे ही मनुष्य उत्तम दाता हैं, जो यज्ञ, जङ्गलों की रक्षा और जलाशयों के निर्म्माण से बहुत वर्षाओं को कराते हैं ॥६॥

अन्वय: हे मनुष्याः ! सुदानवो दिवो नरो ददाशुषे यं कोशमाऽचुच्यवू रोदसी पर्जन्यं वि सृजन्ति तमनु धन्वना वृष्टयो यन्ति तथा यूयमप्याचरत ॥६॥

पुनर्मनुष्याः किं कुर्युरित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (यम्) (नरः) नेतारो मनुष्याः (सुदानवः) उत्तमविद्यादिशुभगुणदानाः (ददाशुषे) दात्रे (दिवः) कामयमानाः (कोशम्)। मेघम्। कोश इति मेघनामसु पठितम्। (निघं०१.१) (अचुच्यवुः) च्यावयेयुः (वि) (पर्जन्यम्) मेघम् (सृजन्ति) (रोदसी) द्यावापृथिव्यौ (अनु) (धन्वना) (यन्ति) (वृष्टयः) वर्षाः ॥६॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। त एव मनुष्या उत्तमा दातारो ये यज्ञेन जङ्गलरक्षणेन जलाशयनिर्माणेन पुष्कला वर्षाः कारयन्ति ॥६॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. तीच माणसे उत्तम दाते असतात जी यज्ञाद्वारे जंगलाचे रक्षण करतात व जलाशय निर्माण करून पुष्कळ वृष्टी करवितात. ॥ ६ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - श्यावाश्व आत्रेयः
• छन्दः - सतो बृहती

ततृदानाः᳓ सि᳓न्धवः क्षो᳓दसा र᳓जः
प्र᳓ सस्रुर् धेन᳓वो यथा
स्यन्ना᳓ अ᳓श्वा इवा᳓ध्वनो विमो᳓चने
वि᳓ य᳓द् व᳓र्तन्त एनि᳓यः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
kṣódasā ← kṣódas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

rájaḥ ← rájas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

síndhavaḥ ← síndhu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tatr̥dānā́ḥ ← √tr̥d- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRF, voice:MED}

dhenávaḥ ← dhenú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

prá ← prá (invariable)

sasruḥ ← √sr̥- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

yathā ← yathā (invariable)

ádhvanaḥ ← ádhvan- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

áśvāḥ ← áśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

iva ← iva (invariable)

syannā́ḥ ← √syand- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

vimócane ← vimócana- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

enyàḥ ← éta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

vártante ← √vr̥t- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ví ← ví (invariable)

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

त॒तृ॒दा॒नाः । सिन्ध॑वः । क्षोद॑सा । रजः॑ । प्र । स॒स्रुः॒ । धे॒नवः॑ । य॒था॒ ।
स्य॒न्नाः । अश्वाः॑ऽइव । अध्व॑नः । वि॒ऽमोच॑ने । वि । यत् । वर्त॑न्ते । ए॒न्यः॑ ॥

• tatṛdānāḥ ← tṛd
• [verb noun], nominative, plural

• sindhavaḥ ← sindhu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “river; Indus; sindhu [word].”

• kṣodasā ← kṣodas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “swell.”

• rajaḥ ← rajas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “powder; menorrhea; dust; Rajas; atmosphere; rajas; pollen; passion; rajas [word]; sindūra; rust; tin; impurity; dark; sky.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• sasrur ← sasruḥ ← sṛ
• [verb], plural, Perfect indicative
• “sṛ; liquefy; run; spread; stretch out.”

• dhenavo ← dhenavaḥ ← dhenu
• [noun], nominative, plural, feminine
• “cow; dhenu [word]; milk.”

• yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• syannā ← syannāḥ ← syand
• [verb noun], nominative, plural
• “run.”

• aśvā ← aśvāḥ ← aśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• ivādhvano ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• ivādhvano ← adhvanaḥ ← adhvan
• [noun], genitive, singular, masculine
• “way; journey; adhvan [word]; time; path; method; road; time; distance.”

• vimocane ← vimocana
• [noun], locative, singular, neuter

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• vartanta ← vartante ← vṛt
• [verb], plural, Present indikative
• “behave; happen; exist; return; dwell; die; roll; continue; act; exist; feed on; issue; move; travel; proceed; turn; situate; drive; account for; begin; do; inhere; revolve.”

• enyaḥ ← enī
• [noun], nominative, plural, feminine

सिन्धवः स्यन्दमाना अपः ततृदानाः निर्भिन्दन्तः मेघान् मरुतः क्षोदसा उदकेन सह रजः अन्तरिक्षं प्र सस्रुः प्रसरन्ति । धेनवो यथा पयः सिञ्चन्त्यो नवप्रसूताः गाव इव । किंच दृष्टान्तान्तरम् । स्यन्नाः आशुगतयः अश्वाइव अश्वाः यथा अध्वनः विमोचने मनुष्याणामध्वविमोकाय संचरन्ति तथेत्यर्थः । यत् यदा एन्यः । नदीनामैतत् । नद्यः वि वर्तन्ते विविधं संचरन्ति । अथवा प्रतिनिवृत्य वर्तन्ते । प्रवर्धन्त इत्यर्थः । तदैवं कुर्वन्तीति पूर्वत्रान्वयः ॥

English translation:

“The gliding (torrents), issuing (from the clouds), overspread the firmament with water, as cows (yield milk), and like rapid horses let loose upon the road, the rivers rush in various directions.”

The rivers, having bored with their gush through the dusky realm, have flowed forth like milk-cows,
like horses that have streamed from the road at their unharnessing, when the dappled females turn aside.

In c I construe ádhvanaḥ as an abl. with syannā́(ḥ) rather than a gen. with vimócane. The effective difference is trivial, but the image seems more dynamic if the horses, unhitched, rush off into the roadside pastures (perhaps in pursuit of the “dappled females,” though if the latter are antelopes, this would lead to species crossbreeding).

The bursting streams m billowy flood have spread abroad, like milch-kine, o’er the firmament.
Like swift steeds hasting to their journey’s resting-place, to every side run glittering brooks.

Die freigemachten Ströme ergossen sich mit ihrer Flut in den Luftraum wie Kühe, wie Rosse am Ende des Weges laufend, wenn ihre Schecken vom Wege abbiegen.

Die Ströme, die mit Fluten drangen durch die Luft, ergossen sich den Kühen gleich, Wie Hengste träufelnd, wenn vom Wege heimgekehrt, sie zu den bunten Stuten gehn.

Прорвавшись, потоки помчались вперед –
Стремниной через пространство, словно дойные коровы,
Словно бегущие кони, когда возвращаются
Антилопы для выпрягания (в конце) пути.

• मरुतः
• श्यावाश्व आत्रेयः
• उष्णिक्
• ऋषभः

फिर मनुष्यों को क्या जानना चाहिये, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (यथा) जिस प्रकार से (धेनवः) दुग्ध देनेवाली गौएँ वैसे (क्षोदसा) जल से (ततृदानाः) भूमि को तोड़नेवाली (सिन्धवः) नदियाँ (रजः) लोक को (प्र, सस्रुः) प्रस्रवित करती हैं । और (अश्वाइव) जैसे घोड़े दौड़ते हैं, वैसे (यत्) जो (स्यन्नाः) शीघ्र जानेवाली (एन्यः) नदियाँ (विमोचने) विमोचन में (अध्वनः) मार्गों को (वि, वर्त्तन्ते) बितातीं हैं, उनसे सम्पूर्ण उपकार ग्रहण करने चाहियें ॥७॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है । जैसे दुग्ध देनेवाली गौवें दुग्ध की वृष्टि करती हैं, वैसे ही नदी, तड़ाग, समुद्र आदि और अन्य जलाशय पृथिवी में वृष्टि करते हैं ॥७॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यथा धेनवस्तथा क्षोदसा ततृदानाः सिन्धवो रजः प्र सस्रुरश्वाइव यद्याः स्यन्ना एन्यो विमोचनेऽध्वनो वि वर्त्तन्ते ताभ्यस्सर्व उपकारा ग्राह्याः ॥७॥

पुनर्मनुष्यैः किं विज्ञातव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ततृदानाः) भूमिं हिंसन्तः (सिन्धवः) नद्यः (क्षोदसा) जलेन (रजः) लोकम् (प्र) (सस्रुः) स्रवन्ति (धेनवः) दुग्धदात्र्यो गावः (यथा) येन प्रकारेण (स्यन्नाः) आशुगमनाः (अश्वाइव) यथा तुरङ्गं धावन्ति तथा (अध्वनः) मार्गान् (विमोचने) (वि) (यत्) याः (वर्त्तन्ते) (एन्यः) या यन्ति ता नद्यः। (निघं०१.१३) ॥७॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । यथा धेनवो दुग्धं वर्षन्ति तथैव नदीसरःसमुद्रादयो जलाशयाः पृथिव्यां वर्षन्ति ॥७॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जशा दूध देणाऱ्या गाई दुधाची वृष्टी करतात तसेच नदी, तलाव, समुद्र इत्यादी व इतर जलाशय पृथ्वीवर वृष्टी करतात. ॥ ७ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - श्यावाश्व आत्रेयः
• छन्दः - गायत्री

आ᳓ यात मरुतो दिव᳓
आ᳓न्त᳓रिक्षाद् अमा᳓द् उत᳓
मा᳓व स्थात पराव᳓तः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

marutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

yāta ← √yā- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ā́ ← ā́ (invariable)

amā́t ← amā́t (invariable)

antárikṣāt ← antárikṣa- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

utá ← utá (invariable)

áva ← áva (invariable)

mā́ ← mā́ (invariable)

parāvátaḥ ← parāvát- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

sthāta ← √sthā- (root)
{number:PL, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

आ । या॒त॒ । म॒रु॒तः॒ । दि॒वः । आ । अ॒न्तरि॑क्षात् । अ॒मात् । उ॒त ।
मा । अव॑ । स्था॒त॒ । प॒रा॒ऽवतः॑ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• yāta ← yā
• [verb], plural, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• maruto ← marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• diva ← divaḥ ← div
• [noun], ablative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• āntarikṣād ← āntarikṣāt ← āntarikṣa
• [noun], ablative, singular, masculine
• “celestial.”

• amād ← amāt
• [adverb]

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• māva ← mā
• [adverb]
• “not.”

• māva ← ava
• [adverb]
• “down.”

• sthāta ← sthā
• [verb], plural, Aorist inj. (proh.)
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• parāvataḥ ← parāvat
• [noun], accusative, plural, feminine
• “distance; distance; distance.”

हे मरुतः परावतः अत्यन्तदूरदेशात् दिवः द्युलोकात् आ यात । तथा अन्तरिक्षात् आ यात । उत अपि च अमात् अस्माल्लोकादा यात । परावत इत्यत्रापि वा योज्यम् । परावतो दूरदेशे तत्र तत्र द्युलोकादौ माव स्थात अवस्थितिं मा कुरुत ॥

English translation:

“Come, Maruts, from heaven, from the firmament, or from this (earth); tarry not far off.”

Drive hither, Maruts, from heaven, from the midspace, and from nearby.
Do not stay away at a distance.

The abl. parāvátaḥ is somewhat odd with mā́va sthāta “don’t stay away”; we would expect loc. parāváti, which is quite well-attested. It may be that parāvátaḥ has simply been harmonized with the ablatives in ab: divá(ḥ) … antárikṣād amā́t.

However, it’s also possible to take mā́va sthāta in c as a parenthetical exclamation and parāvátaḥ as a continuation of the abl. phrase of ab: “Drive hither, Maruts, from heaven, from the midspace, from nearby – don’t stay away! – and from a distance.” This might also explain the unusual pāda-final utá of b. I therefore offer this as an alternative to the published translation

There is also the question of what the lexeme áva √sthā means here.

Generally it means ‘descend’, often into a river or the like (see Renou ad loc.). But that doesn’t make sense here: if the Maruts are to come here from heaven or the midspace, as they are invited to in ab, they will have to descend. If we take the áva seriously, perhaps the idea is that the Maruts shouldn’t perform their descent somewhere else than here– at a distance – perhaps into the rivers named in the next vs. But this seems overly complex.

Hither, O Maruts, come from heaven, from mid-air, or from near at hand
Tarry not far away from us.

Kommt her, ihr Marut, vom Himmel, von der Luft und von daheim; ziehet nicht ab in die Fernen!

Vom Himmel kommt, o Maruts her, aus weiter Luft, von nahem Ort, nicht bleibet in der Ferne stehn.

Приезжайте, о Маруты, с неба,
Из воздушного пространства, а также из дому!
Не задерживайтесь в далеких краях!

• मरुतः
• श्यावाश्व आत्रेयः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

फिर मनुष्यों को क्या प्राप्त करना योग्य है, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मरुतः) मनुष्यो ! आप लोग (अन्तरिक्षात्) अन्तरिक्ष (उत) और (अमात्) गृह से (दिवः) कामनाओं को (आ) सब प्रकार से (यात) प्राप्त हूजिये और (परावतः) दूर देश से (मा) नहीं (अव, आ, स्थात) अच्छे प्रकार से स्थित हूजिये ॥८॥

भावार्थभाषाः - वे ही मनुष्य कामना की सिद्धि को प्राप्त होते हैं, जो विरोध का त्याग करके विद्वान् होते हैं ॥८॥

अन्वय: हे मरुतो ! यूयमन्तरिक्षादुतामाद्दिव आ यात परावतो मावाऽऽस्थात ॥८॥

पुनर्मनुष्यैः किं प्राप्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (यात) प्राप्नुत (मरुतः) मनुष्याः (दिवः) कामनाः (आ) (अन्तरिक्षात्) (अमात्) गृहात् (उत) अपि (मा) (अव) (स्थात) तिष्ठत (परावतः) दूरदेशात् ॥८॥

भावार्थभाषाः - त एव मनुष्याः कामसिद्धिमाप्नुवन्ति ये विरोधं त्यक्त्वा विद्यावन्तो भवन्ति ॥८॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे विरोध दूर सारून विद्वान होतात त्याच माणसांच्या कामना पूर्ण होतात. ॥ ८ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - श्यावाश्व आत्रेयः
• छन्दः - सतो बृहती

मा᳓ वो रसा᳓ अ᳓नितभा कु᳓भा क्रु᳓मुर्
मा᳓ वः सि᳓न्धुर् नि᳓ रीरमत्
मा᳓ वः प᳓रि ष्ठात् सर᳓युः पुरीषि᳓णी
अस्मे᳓ ई᳓त् सुम्न᳓म् अस्तु वः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ánitabhā ← ánitabhā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

krúmuḥ ← krúmu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

kúbhā ← kúbhā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

mā́ ← mā́ (invariable)

rasā́ ← rasā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

mā́ ← mā́ (invariable)

ní ← ní (invariable)

rīramat ← √ram- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

síndhuḥ ← síndhu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

mā́ ← mā́ (invariable)

pári ← pári (invariable)

purīṣíṇī ← purīṣín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

saráyuḥ ← saráyu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

sthāt ← √sthā- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

astu ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ít ← ít (invariable)

sumnám ← sumná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

मा । वः॒ । र॒सा । अनि॑तभा । कुभा॑ । क्रुमुः॑ । मा । वः॒ । सिन्धुः॑ । नि । री॒र॒म॒त् ।
मा । वः॒ । परि॑ । स्था॒त् । स॒रयुः॑ । पु॒री॒षिणी॑ । अ॒स्मे इति॑ । इत् । सु॒म्नम् । अ॒स्तु॒ । वः॒ ॥

• mā
• [adverb]
• “not.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], accusative, plural
• “you.”

• rasānitabhā ← rasā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Rasā; Earth; Earth.”

• rasānitabhā ← anitabhā
• [noun], nominative, singular, feminine

• kubhā
• [noun], nominative, singular, feminine

• krumur ← krumuḥ ← krumu
• [noun], nominative, singular, feminine

• mā
• [adverb]
• “not.”

• vaḥ ← tvad
• [noun], accusative, plural
• “you.”

• sindhur ← sindhuḥ ← sindhu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “river; Indus; sindhu [word].”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• rīramat ← ram
• [verb], singular, Redupl. Aorist (Ind.)
• “delight; rejoice; love; frolic; desire; give; calm; break.”

• mā
• [adverb]
• “not.”

• vaḥ ← tvad
• [noun], accusative, plural
• “you.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• ṣṭhāt ← sthāt ← sthā
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• sarayuḥ ← sarayu
• [noun], nominative, singular, feminine

• purīṣiṇy ← purīṣiṇī ← purīṣin
• [noun], nominative, singular, feminine

• asme ← mad
• [noun], locative, plural
• “I; mine.”

• it ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• sumnam ← sumna
• [noun], nominative, singular, neuter
• “favor; benevolence; sumna [word]; entreaty; favor.”

• astu ← as
• [verb], singular, Present imperative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

हे मरुतः वः युष्मान् रसा । नदीनामैतत् । रसा नदी भवति ’ ( निरु. ११. २५) इति निरुक्तम् । रसनवती शब्दवती । अनितभा । इता प्राप्ता भा यस्याः सा इतभा । न तादृश्यनितभा । कुभा कुत्सितदीप्तिश्च मा नि रीरमत् मा निकृष्टं रमतु । क्रुमुः सर्वत्रक्रमणः सिन्धुः समुद्रश्च मा नि रीरमत् । तथा पुरीषिणी । पुरीषमुदकम् । तद्वती सरयुः अपि मा परि ष्ठात् परितस्तिष्ठतु मा निरुणद्धु । अस्मे इत् अस्मास्वेव अस्तु सुम्नं त्वदागमनजनितं सुखं वः युष्माकं संबन्धि युष्मत्स्वभूतम् ।

English translation:

“Let not the Rasa, the Anitabhā, the Kubhā, or the wide-roving ocean delay you; let not the watery Sarayu oppose you; may the happiness of your (approach) be ours.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Rasa, Anitabhā, Kubhā: names of rivers; the wide-roving ocean: kramuḥ sindhuḥ = sarvatra kramaṇaḥ samudra, the every-where going ocean

Let not the Rasā (River), the Anitabhā, the Kubhā, the Krumu, let not the Sindhu bring you to a halt.
Let not the overflowing Sarayu hem you around. On us alone let your favor be. ᳓

So let not Rasa, Krumu, or Anitabha, Kubha, or Sindhu hold you back.
Let not the watery Sarayti obstruct your way. With us be all the bliss ye give.

Nicht soll euch die Rasa, Anitabha, Kubha, Krumu, nicht euch die Sindhu aufhalten, noch euch die quellenreiche Sarayu im Wege stehen. Bei uns soll eure Huld sein.

Nicht halt euch Rasa, Kubha noch Anitubha, nicht Krumu noch die Sindhu auf; Nicht hemme euch die wasserreiche Saraju; bei uns allein sei eure Lust.

Да не (удержит) вас Раса, Анитабха, Кубха, Круму!
Да не удержит вас Синдху!
Да не преградит вам путь Сараю, дарящая богатство!
У нас да будет милость ваша!

• मरुतः
• श्यावाश्व आत्रेयः
• निचृत्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर विद्वानों को क्या उपदेश देना योग्य है, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (अनितभा) दीप्ति को न प्राप्त (कुभा) कुत्सित प्रकाशयुक्त (क्रुमुः) क्रमण करनेवाली (रसा) पृथिवी (मा) मत (वः) आप लोगों को (नि) अत्यन्त (रीरमत्) रमण करावे और (सिन्धुः) नदी वा समुद्र (मा) नहीं (वः) आप लोगों को निरन्तर रमण करावें तथा (सरयुः) चलनेवाला और (पुरीषिणी) पुरों की इच्छा करनेवाली (मा) मत (वः) आप लोगों को (परि, स्थात्) परिस्थित करावे अर्थात् मत आलसी बनावे जिससे (अस्मे) हम लोगों के लिये और (वः) आप लोगों के लिये (सुम्नम्) सुख (इत्) ही (अस्तु) हो ॥९॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को चाहिये कि इस प्रकार का पुरुषार्थ करें कि जिस प्रकार सम्पूर्ण पदार्थ सुख देनेवाले होवें ॥९॥

अन्वय: हे मनुष्या ! अनितभा कुभा क्रुमू रसा मा वो नि रीरमत् सिन्धुर्मा वो नि रीरमत्। सरयुः पुरीषिणी मा वः परि ष्ठाद्येनाऽस्मे वश्च सुम्नमिदस्तु ॥९॥

पुनर्विद्वद्भिः किमुपदेष्टव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (मा) निषेधे (वः) युष्मान् (रसा) पृथिवी (अनितभा) अप्राप्तदीप्तिः (कुभा) कुत्सितप्रकाशा (क्रुमुः) क्रमिता (मा) (वः) युष्मान् (सिन्धुः) नदी समुद्रो वा (नि) निरताम् (रीरमत्) रमयेत् (मा) (वः) युष्मान् (परि) (स्थात्) तिष्ठेत् (सरयुः) यः सरति (पुरीषिणी) पुर इषिणी (अस्मे) अस्मभ्यम् (इत्) एव (सुम्नम्) सुखम् (अस्तु) भवतु (वः) युष्मभ्यम् ॥९॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैरेवं पुरुषार्थः कर्त्तव्यो यथा सर्वे पदार्थाः सुखप्रदाः स्युः ॥९॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी अशा प्रकारचा पुरुषार्थ करावा की ज्यामुळे संपूर्ण पदार्थ सुख देणारे असावेत. ॥ ९ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - श्यावाश्व आत्रेयः
• छन्दः - ककुप्

तं᳓ वः श᳓र्धं र᳓थानां᳐
त्वेषं᳓ गण᳓म् मा᳓रुतं न᳓व्यसीना᳐म्
अ᳓नु प्र᳓ यन्ति वृष्ट᳓यः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ráthānām ← rátha- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

śárdham ← śárdha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

gaṇám ← gaṇá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mā́rutam ← mā́ruta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

návyasīnām ← návyas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

tveṣám ← tveṣá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)

prá ← prá (invariable)

vr̥ṣṭáyaḥ ← vr̥ṣṭí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

yanti ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

तम् । वः॒ । शर्ध॑म् । रथा॑नाम् । त्वे॒षम् । ग॒णम् । मारु॑तम् । नव्य॑सीनाम् ।
अनु॑ । प्र । य॒न्ति॒ । वृ॒ष्टयः॑ ॥

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• śardhaṃ ← śardham ← śardha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “troop.”

• rathānāṃ ← rathānām ← ratha
• [noun], genitive, plural, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• tveṣaṃ ← tveṣam ← tveṣa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “awful; brilliant; aglitter(p); bright.”

• gaṇam ← gaṇa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “group; varga; troop; troop; battalion; flock; herd; gaṇa [word]; corporation; gaṇa; herd; sect; swarm; set; party; gaṇa; series; Ganesa; flight.”

• mārutaṃ ← mārutam ← māruta
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Marut(a).”

• navyasīnām ← navyas
• [noun], genitive, plural, feminine
• “new.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• yanti ← i
• [verb], plural, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• vṛṣṭayaḥ ← vṛṣṭi
• [noun], nominative, plural, feminine
• “rain; shower; rainy season.”

तं मारुतमित्यनेन संबध्यते । वः युष्माकं प्रेरकं नव्यसीनां नूतनानां रथानां शर्धं बलं त्वेषं दीप्तं तं मारुतं गणं च स्तौमीत्यर्थः । यद्वा । रथानां रंहणशीलानां वो युष्माकं शर्धं परेषामभिभावुकं गणं स्तौमीत्येकमेव वाक्यम् । अथ परोक्षकृतः । वृष्टयः युष्मान् अनु प्र यन्ति प्रकर्षेण गच्छन्ति । यद्वा । वर्षका मरुतोऽनु अनुकूलं प्रकृष्टं यन्ति गच्छन्ति ॥ ॥ १२ ॥

English translation:

“I praise that brilliant company of the Maruts, who have your strength of recent chariots, you whom the rains attend.”

Your troop of chariots, the glittering Marut flock of newer (“hymns” [=thunderclaps])
do the rains come following after.

In some ways this vs. is both a variant and a repair of vs. 5. Like that vs. it begins with an acc. phrase referring to the Maruts’ chariots. Following (ánu) them come the rains: ánu prá yanti vṛṣṭáyaḥ, a variant of 5c vṛṣṭī́… yatī́r iva “(fem. pl. ) coming with their rain,” where I supplied ‘waters’ as the referent of the participle.

The syntax is somewhat different, but the elements are there. In this passage the relationship between the metaphor and the natural world is drawn more clearly: the chariots and the flock of Maruts represent thunder and lightning (see below), which are regularly followed by rain.

While a, c may function as repair, the phrase in b, … gaṇám mā́rutam návyasīnām, introduces a new poetic complication. It is found identically in V.58.1, where it is even more troublesome. The problem is what to supply with gen. pl. fem.

návyasīnām. Geldner and Renou, rather bizarrely, choose to supply Maruts – e.g., Geldner “der … marutische Schar der neuesten (Marut).” This not only contravenes the unmistakable gender of návyasīnām, but it produces an awkward and clunky pleonastic+++(=redundant)+++ expression.

It is also unclear to me who the “newer” or “newest” (latter both Geldner and Renou) Maruts would be: it is generally emphasized that the Maruts are indistinguishable and “there is no last one” (V.58.5). Nonetheless the view that návyasīnām refers to the Maruts is well entrenched. There is no masc. gen. pl. comparative attested in Vedic, and both Lanman (Noun Inflec. 515) and Macdonell (VG 234) state that the fem. form is used instead in these two passages “in agreement with marútām” (Macdonell, as if gen. pl.

marútām were actually in the passage), due to “metrical exigencies” (again Macdonell, but same view expressed by Lanman). The metrical argument is strikingly weak: although neither a putative masc. gen. pl. *návyasām nor *návīyasām built to the alternative comparative stem would fit this exact metrical slot even with distraction of the gen. pl. ending (as here), neither form would have any trouble fitting into other parts of a Vedic metrical line, and it’s difficult to believe that a poet like Śyāvāśva would set his heart on putting a comparative just here and then seriously distort the grammar to shove it in. (Sāyaṇa., it should be noted, does not supply Maruts, but still ignores the gender of návyasīnām by glossing it with the grammatically ambiguous nūtanānām and then connecting that gen. pl. with ráthānām in pāda a.) Witzel Gotō have the merit of supplying a fem., namely ‘rains’, borrowed from the vṛṣṭáyaḥ of c. But this again seems pleonastic+++(=redundant)+++: why would the rains follow the rains, and indeed why would the (temporally unmarked) rains follow the newer rains? I start by considering what is regularly called ‘newer’. To this there is a ready answer: hymns, songs, formulations, thoughts, etc. – the standard verbal products celebrated in RVic discourse, several of which are fem. In fact, note that in the next vs. (53.11) two such words are prominently positioned at the ends of pādas: suśastíbhiḥ (11b) ‘good chants’ and dhītíbhiḥ (11c) ‘poetic thoughts’, both of which are elsewhere modified by návyasī-: VIII.5.25 návyasībhiḥ suśastíbhiḥ; I.143.1 … návyasīṃ dhītím.

I therefore propose that we should supply such a word with návyasīnām in 10b. (In the published translation it is ‘hymns’.) But this produces an odd locution, “the Marut flock of newer (hymns),” with semantically ill-assorted elements joined – or so it seems at first glance. But remember that the poet is depicting a metaphorical thunderstorm: the rains, undisguised, come last, but I think we have both thunder and lightning earlier in the vs.: the flock is tveṣám ‘glittering’ (though, I must admit, the word sometimes just means ‘turbulent’: see vā́ta-tviṣ- ‘turbulent as the wind’ in the next hymn, V.54.3), which can represent the lightning. And the flock also consists of “hymns,” which in this context can be the regular booming of thunder claps.

That brilliant gathering of your cars, the company of Maruts, of the Youthful Ones,
The rain-showers, speeding on, attend.

Diesem eurem Wagenheer, der schreckhaften marutischen Schar der neuesten Marut folgen die Regengüsse nach.

Es folgen eurem Wagenzug, der ungestümen jugendlichen Marutschar, Die Regengüsse eilend nach.

За этим вашим отрядом колесниц,
За грозной толпой марутовой из только что (прибывших Марутов)
Прорываются потоки дождя.

• मरुतः
• श्यावाश्व आत्रेयः
• गायत्री
• षड्जः

फिर विद्वान् जन को मनुष्यों के अर्थ क्या इच्छा करनी चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जिस (रथानाम्) वाहनों और (नव्यसीनाम्) नवीनाओं के बीच (मारुतम्) मनुष्यों के सम्बन्धी (गणम्) समूह का और (त्वेषम्) सद्गुणों के प्रकाश का उपदेश करता हूँ और जिसको (वृष्टयः) वर्षायें (अनु, प्र, यन्ति) प्राप्त होती हैं (तम्) उस (शर्धम्) बल को (वः) आप लोगों के लिये प्राप्त करता हूँ ॥१०॥

भावार्थभाषाः - जो विद्वानों की नवीन-नवीन नीति को प्राप्त होते हैं, वे बल को प्राप्त होते हैं ॥१०॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यं रथानां नव्यसीनां मारुतं गणं त्वेषमुपदिशामि यं वृष्टयोऽनु प्र यन्ति तं शर्धं वः प्रापयामि ॥१०॥

पुनर्विदुषा मनुष्यार्थं किमेष्टव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (तम्) (वः) युष्मभ्यम् (शर्धम्) बलम् (रथानाम्) यानानाम् (त्वेषम्) सद्गुणप्रकाशम् (गणम्) (मारुतम्) मरुतां मनुष्याणामिदम् (नव्यसीनाम्) नवीनानाम् (अनु) (प्र) (यन्ति) प्राप्नुवन्ति (वृष्टयः) ॥१०॥

भावार्थभाषाः - ये विदुषां नवीनां नवीनां नीतिं प्राप्नुवन्ति ते बलं लभन्ते ॥१०॥

भावार्थभाषाः - जे विद्वानांची नवी नवी नीती अनुसरतात त्यांना बल प्राप्त होते. ॥ १० ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - श्यावाश्व आत्रेयः
• छन्दः - ककुप्

श᳓र्धं-शर्धं व एषां᳐
व्रा᳓तं-व्रातं गणं᳓-गणं सुशस्ति᳓भिः
अ᳓नु क्रामेम धीति᳓भिः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M;; repeated line
genre M

Morph
eṣām ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

śárdhaṁ-śardham ← śárdha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

gaṇáṁ-gaṇam ← gaṇá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

suśastíbhiḥ ← suśastí- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

vrā́taṁ-vrātam ← vrā́ta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)

dhītíbhiḥ ← dhītí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

krāmema ← √kramⁱ- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

शर्ध॑म्ऽशर्धम् । वः॒ । ए॒षा॒म् । व्रात॑म्ऽव्रातम् । ग॒णम्ऽग॑णम् । सु॒श॒स्तिऽभिः॑ ।
अनु॑ । क्रा॒मे॒म॒ । धी॒तिऽभिः॑ ॥

• śardhaṃ ← śardham ← śardha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “troop.”

• śardhaṃ ← śardham ← śardha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “troop.”

• va ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• eṣāṃ ← eṣām ← idam
• [noun], genitive, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• vrātaṃ ← vrātam ← vrāta
• [noun], accusative, singular, masculine
• “troop; group; Vrāta; vrāta [word]; flock.”

• vrātaṃ ← vrātam ← vrāta
• [noun], accusative, singular, masculine
• “troop; group; Vrāta; vrāta [word]; flock.”

• gaṇaṃ ← gaṇam ← gaṇa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “group; varga; troop; troop; battalion; flock; herd; gaṇa [word]; corporation; gaṇa; herd; sect; swarm; set; party; gaṇa; series; Ganesa; flight.”

• gaṇaṃ ← gaṇam ← gaṇa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “group; varga; troop; troop; battalion; flock; herd; gaṇa [word]; corporation; gaṇa; herd; sect; swarm; set; party; gaṇa; series; Ganesa; flight.”

• suśastibhiḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suśastibhiḥ ← śastibhiḥ ← śasti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “hymn; praise.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• krāmema ← kram
• [verb], plural, Present optative
• “kram; step; go; continue; proceed; traverse; heat.”

• dhītibhiḥ ← dhīti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “thinking; prayer; understanding.”

हे मरुतः एषां वः युष्माकं शर्धशर्धं तत्तद्बलं व्रातंव्रातम् । अविवक्षितगणः व्रातः । तं तं व्रातं वः गणंगणं तं तं सप्तसप्तसमुदायात्मकं गणंगणं च सुशस्तिभिः शोभनस्तुतिभिः धीतिभिः कर्मभिर्हविष्प्रदानादिलक्षणैः अनु क्रामेम अनुगच्छेम ॥

English translation:

“Let us wait with sacred praises and holy rites upon your several strength, and separate troop, and individual company.”

Your every troop of these (chariots), every swarm, every flock, with good chants
we would stride after, with poetic thoughts.

The Maruts’ thunder-hymns are then met with our reciprocal offered praise hymns.

In pāda a va eṣām is taken by all standard tr. as a doubled gen. pl., essentially “of these you,” though not so tr. I think rather that eṣām refers to the chariots, and vaḥ is the gen. dependent on the whole NP śárdhaṃ-śardham … eṣām, which simply reprises 10a táṃ vaḥ śárdhaṃ ráthānām, with gen. pl. of the chariots.

With eulogies and hymns may we follow your army, troop by troop, and band by band,
And company by company.

Jeden Heerhaufen von euch, jedes Geschwader, jeden Trupp wollen wir mit Lobpreisungen, mit frommen Gedanken begleiten.

Drum wollen wir euch Schar für Schar und Trupp für Trupp und Schwarm für Schwarm mit Lobgesang, Und mit Gebeten schreiten nach.

Каждый их отряд,
Каждую группу, каждую толпу
Мы сопроводим восхвалениями, молитвами.

• मरुतः
• श्यावाश्व आत्रेयः
• स्वराट्बृहती
• मध्यमः

फिर मनुष्यों को क्या करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे हम लोग (धीतिभिः) जैसे अङ्गुलियों से कर्म्मों को वैसे (सुशस्तिभिः) अच्छी प्रशंसाओं से (वः) आप लोगों के और (एषाम्) इनके (शर्धशर्धम्) बल-बल और (व्रातंव्रातम्) वर्त्तमान-वर्त्तमान (गणंगणम्) समूह-समूह को (अनु, क्रामेम) उल्लङ्घन करें, वैसे आप लोगों को भी करना चाहिये ॥११॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो मनुष्य पूर्ण बल को करें तो बहुत बलिष्ठों का भी उत्क्रमण करें ॥११॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यथा वयं धीतिभिः कर्माणीव सुशस्तिभिर्व एषाञ्च शर्धंशर्धं व्रातंव्रातं गणंगणमनु क्रामेम तथा युष्माभिरपि कर्त्तव्यम् ॥११॥

पुनर्मनुष्यैः किं कर्त्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (शर्धंशर्धम्) बलंबलम् (वः) युष्माकम् (एषाम्) (व्रातंव्रातम्) वर्त्तमानं वर्त्तमानम् (गणंगणम्) समूहंसमूहम् (सुशस्तिभिः) सुष्ठुप्रशंसाभिः (अनु) (क्रामेम) उल्लङ्घेम (धीतिभिः) अङ्गुलिभिः कर्माणीव ॥११॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः । यदि मनुष्याः पूर्णं बलं कुर्युस्तर्हि बहून् बलिष्ठानप्युत्क्रामयेयुः ॥११॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जर माणसांनी पूर्ण बल प्राप्त केले तर पुष्कळ बलवानाच्या पुढे जाता येते. ॥ ११ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - श्यावाश्व आत्रेयः
• छन्दः - गायत्री

क᳓स्मा अद्य᳓ सु᳓जाताय
रात᳓हव्याय प्र᳓ ययुः
एना᳓ या᳓मेन मरु᳓तः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.

Morph
adyá ← adyá (invariable)

kásmai ← ká- (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

sújātāya ← sújāta- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)

rātáhavyāya ← rātáhavya- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

yayuḥ ← √yā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

enā́ ← ayám (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

marútaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yā́mena ← yā́ma- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

कस्मै॑ । अ॒द्य । सुऽजा॑ताय । रा॒तऽह॑व्याय । प्र । य॒युः॒ ।
ए॒ना । यामे॑न । म॒रुतः॑ ॥

• kasmā ← kasmai ← ka
• [noun], dative, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• sujātāya ← sujāta
• [noun], dative, singular, masculine
• “noble; beautiful.”

• rātahavyāya ← rāta ← rā
• [verb noun]
• “give; impart.”

• rātahavyāya ← havyāya ← havya
• [noun], dative, singular, masculine
• “Havya; offering; havya [word].”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• yayuḥ ← yā
• [verb], plural, Perfect indicative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• enā ← idam
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• yāmena ← yāma
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “prahara; watch; travel; path.”

• marutaḥ ← marut
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

अद्य अस्मिन् दिने कस्मै सुजाताय रातहव्याय दत्तहविष्काय प्र ययुः प्रकर्षेण गच्छेयुः एना अनेन यामेन रथेन मरुतः ॥

English translation:

“To what well-born and oblation-giving (worshipper) will the Maruts today in tthis their car?”

To what well-born one, who had given an oblation, have they driven forth today
along this course—the Maruts?

The question kásmai … prá yayuḥ “to whom have they driven” returns us to the questions in vs. 2: kathā́yayuḥ / kásmai sasruḥ “How have they driven? To whom have they flowed?” The referent of kásmai in 2, the “good giver” (sudā́se), is further specified here as “one who has given an oblation” (rātáhavyāya), though with different roots ‘give’. This ring-compositional reprise brings to a close the descriptive portion of the hymn, and the poet turns to requests.

To what oblation-giver, sprung of noble ancestry, have sped
The Maruts on this course to-day?

Zu welchem edelgeborenen Opferspender haben sich heute die Marut auf dieser Fahrt begeben,

Zu welchem hochgeborenen, der Opfer spendet, drangen heut Auf ihrer Fahrt die Maruts vor?

К какому прекраснорожденному
Приносителю жертв отправились
Сегодня Маруты по тому пути.

• मरुतः
• श्यावाश्व आत्रेयः
• विराडुष्णिक्
• ऋषभः

फिर मनुष्यों को क्या करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जो (मरुतः) मनुष्य (अद्य) आज (एना) इस (यामेन) विरक्त हुए से (कस्मै) किस (सुजाताय) उत्तम विद्याओं में प्रसिद्ध (रातहव्याय) दिया दातव्य जिसने उसके लिये (प्र, ययुः) प्राप्त होते हैं, वे विद्या के देनेवाले होकर प्रशंसित होते हैं ॥१२॥

भावार्थभाषाः - विद्या आदि उत्तम गुणों के दान के विना विद्वानों की प्रशंसा नहीं होती है ॥१२॥

अन्वय: ये मरुतोऽद्यैना यामेन कस्मै सुजाताय रातहव्याय प्र ययुस्ते विद्यादातारो भूत्वा प्रशंसिता जायन्ते ॥१२॥

पुनर्मनुष्यैः किं कर्त्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (कस्मै) (अद्य) (सुजाताय) सुष्ठुविद्यासु प्रसिद्धाय (रातहव्याय) दत्तदातव्याय (प्र, ययुः) प्राप्नुवन्ति (एना) एनेन (यामेन) उपरतेन (मरुतः) मनुष्याः ॥१२॥

भावार्थभाषाः - विद्यादिशुभगुणदानेन विना विदुषां प्रशंसा नैव जायते ॥१२॥

भावार्थभाषाः - विद्या इत्यादी उत्तम गुण दान केल्याशिवाय विद्वानांची प्रशंसा होत नाही. ॥ १२ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - श्यावाश्व आत्रेयः
• छन्दः - सतो बृहती

ये᳓न तोका᳓य त᳓नयाय धानि᳓यम्
बी᳓जं व᳓हध्वे अ᳓क्षितम्
अस्म᳓भ्यं त᳓द् धत्तन य᳓द् व ई᳓महे
रा᳓धो विश्वा᳓यु सउ᳓भगम्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dhānyàm ← dhānyà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tánayāya ← tánaya- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

tokā́ya ← toká- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

yéna ← yá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

ákṣitam ← ákṣita- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

bī́jam ← bī́ja- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

váhadhve ← √vah- (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

asmábhyam ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

dhattana ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ī́mahe ← √yā- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

rā́dhaḥ ← rā́dhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

saúbhagam ← saúbhaga- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

viśvā́yu ← viśvā́yu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

येन॑ । तो॒काय॑ । तन॑याय । धा॒न्य॑म् । बीज॑म् । वह॑ध्वे । अक्षि॑तम् ।
अ॒स्मभ्य॑म् । तत् । ध॒त्त॒न॒ । यत् । वः॒ । ईम॑हे । राधः॑ । वि॒श्वऽआ॑यु । सौभ॑गम् ॥

• yena ← yad
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• tokāya ← toka
• [noun], dative, singular, neuter
• “offspring.”

• tanayāya ← tanaya
• [noun], dative, singular, neuter
• “biological.”

• dhānyam ← dhānya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “grain; Coriander; corn; food; plant.”

• bījaṃ ← bījam ← bīja
• [noun], accusative, singular, neuter
• “bīja; seed; semen; bīja; beginning; menorrhea; bīja [word]; footing; cause; origin; method; bead.”

• vahadhve ← vah
• [verb], plural, Present indikative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• akṣitam ← akṣita
• [noun], accusative, singular, neuter
• “undecaying; uninjured.”

• asmabhyaṃ ← asmabhyam ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• tad ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• dhattana ← dhā
• [verb], plural, Present imperative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• yad ← yat ← yad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• va ← vaḥ ← tvad
• [noun], accusative, plural
• “you.”

• īmahe ← ī ← √i
• [verb], plural, Present indikative
• “beg; solicit.”

• rādho ← rādhaḥ ← rādhas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

• viśvāyu
• [noun], accusative, singular, neuter
• “lifelong.”

• saubhagam ← saubhaga
• [noun], accusative, singular, neuter
• “well-being.”

हे मरुतः येन सदयेन मनसा तोकाय पुत्राय तनयाय तहपुत्राय धनाय वा धान्यं बीजम् अक्षितम् अक्षीणं वहध्वे धारयध्वे तेन चित्तेन अस्मभ्यं तत् धान्यं बीजं धत्तन । यत् च वः युष्मान् ईमहे याचामहे राधः धनं विश्वायु सर्वान्नोपेतं कृत्स्नायुष्योपेतं वा सौभगं सौभाग्यं च तद्धत्तनेति समन्वयः ॥

English translation:

“With the same (goodwill) that you bestow imperishable grain-seed upon a son or grandson, bestow it upon us, for we ask of you life-sustaining and auspicious wealth.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Imperishable grain-seed: dhānyam bījam akṣitam: unperishing grain-seed

—Along which (course) you convey the imperishable granular seed to offspring and descendants.
Establish for us what we implore you for: generosity through our whole lifetime and good fortune.

With the standard tr. I take yéna in pāda as referring to enā́yā́mena in the previous vs. (12c).

I tr. dhānyà- lit., ‘related to grain (dhānā́), as ‘granular’, because I think it refers both to the raindrops, shaped like grain, and the actual grain that results from the rain.

I.57.1 rā́dho víśvā́yu suggests that viśvā́yu belongs to what precedes, rather than to saúbhagam as Geldner and Renou take it.

Vouchsafe to us the bounty, that which we implore, through which, for child and progeny,
Ye give the seed of corn that wasteth not away, and bliss that reacheth to all life.

Mit der ihr für leiblichen Nachwuchs das unversiegliche Saatkorn bringt? Gewähret uns die Gabe, um die wir euch bitten, um Glück für das ganze Leben!

Den Schatz gewährt uns, den, um welchen wir euch flehn, durch den für Kind und Enkel ihr Getreidesamen bringet, unvergänglichen, das Glück, das alles Leben schafft.

По которому для (наших) детей, (нашего) потомства
Вы привозите урожай – нерушимое зерно?
Дайте нам тот дар, о котором мы вас просим –
Счастье, длящееся весь век!

• मरुतः
• श्यावाश्व आत्रेयः
• निचृदुष्णिक्
• ऋषभः

फिर मनुष्यों को क्या करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (येन) जिस कर्म्म से (तोकाय) तुरन्त उत्पन्न हुए सन्तान के और (तनयाय) कुमार के लिये (अक्षितम्) नाश से रहित (धान्यम्) तण्डुल आदि को और (बीजम्) बोने के योग्य को (वहध्वे) प्राप्त हूजिये और (यत्) जिस (विश्वायु) सम्पूर्ण आयु के करने और (सौभगम्) सौभाग्य को बढ़ानेवाले नाश से रहित (राघः) धन की (वः) आप लोगों के लिये (ईमहे) याचना करते हैं (तत्) उसको (अस्मभ्यम्) हम लोगों के लिये (धत्तन) धारण करिये ॥१३॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य सन्तानों की रक्षा के लिये धान्य आदि वस्तु की उत्तम प्रकार रक्षा करते हैं, वे नाश रहित सुख को प्राप्त होते हैं ॥१३॥

अन्वय: हे मनुष्या ! येन तोकाय तनयायाक्षितं धान्यं बीजं च यूयं वहध्वे। यद्विश्वायु सौभगमक्षितं राधो वा ईमहे तदस्मभ्यं धत्तन ॥१३॥

पुनर्मनुष्यैः किं कर्त्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (येन) कर्मणा (तोकाय) सद्यो जातायापत्याय (तनयाय) कुमाराय (धान्यम्) तण्डुलादिकम् (बीजम्) वपनार्हम् (वहध्वे) वहत (अक्षितम्) क्षयरहितम् (अस्मभ्यम्) (तत्) (धत्तन) धरत (यत्) (वः) युष्मदर्थम् (ईमहे) याचामहे (राधः) धनम् (विश्वायु) सम्पूर्णमायुष्करम् (सौभगम्) सौभाग्यवर्धकम् ॥१३॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्या अपत्यरक्षार्थं धान्यादिवस्तु संरक्षन्ति तेऽक्षयं सुखं लभन्ते ॥१३॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे संतानाच्या रक्षणासाठी धान्य इत्यादी वस्तूंचे उत्तम प्रकारे रक्षण करतात ती अक्षय सुख प्राप्त करतात. ॥ १३ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - श्यावाश्व आत्रेयः
• छन्दः - सतो बृहती

अ᳓तीयाम निद᳓स् तिरः᳓ सुअस्ति᳓भिर्
हित्वा᳓ अवद्य᳓म् अ᳓रातीः
वृष्टुवी᳓ शं᳓ यो᳓र् आ᳓प उस्रि᳓ भेषजं᳓
सिया᳓म मरुतः सह᳓

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
áti ← áti (invariable)

iyāma ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

nidáḥ ← níd- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

svastíbhiḥ ← svastí- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

tirás ← tirás (invariable)

árātīḥ ← árāti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

avadyám ← avadyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

hitvā́ ← √hā- 2 (root)
{non-finite:CVB}

ā́paḥ ← áp- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

bheṣajám ← bheṣajá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śám ← śám (invariable)

usrí ← uṣár- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

vr̥ṣṭvī́ ← √vr̥ṣ- 1 (root)
{non-finite:CVB}

yós ← yós (invariable)

marutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

sahá ← sahá (invariable)

syā́ma ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

अति॑ । इ॒या॒म॒ । नि॒दः । ति॒रः । स्व॒स्तिऽभिः॑ । हि॒त्वा । अ॒व॒द्यम् । अरा॑तीः ।
वृ॒ष्ट्वी । सम् । योः । आपः॑ । उ॒स्रि । भे॒ष॒जम् । स्याम॑ । म॒रु॒तः॒ । स॒ह ॥

• atīyāma ← atī ← √i
• [verb], plural, Present optative
• “elapse; overcome; transgress; die; fail; pierce.”

• nidas ← nidaḥ ← nid
• [noun], accusative, plural, feminine
• “derision; scoffer; contempt.”

• tiraḥ ← tiras
• [adverb]
• “tiras [word]; away; secretly.”

• svastibhir ← svastibhiḥ ← svasti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “prosperity; well-being; fortune; benediction; svasti [word]; well; luck.”

• hitvāvadyam ← hitvā ← hā
• [verb noun]
• “abandon; decrease; want; kill; deteriorate; get rid of; exclude; lose; avoid; remove; leave; abandon; neglect; leave; discard; apostatize; discontinue; weaken; abandon; assail; subtract; foreswear; pour away; withdraw; depart; reduce.”

• hitvāvadyam ← avadyam ← avadya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “shame; censure; blame.”

• arātīḥ ← arāti
• [noun], accusative, plural, feminine
• “hostility; adversity; foe; envy; stinginess.”

• vṛṣṭvī ← vṛṣ
• [verb noun]
• “shower; rain; effuse; shower; drench.”

• śaṃ ← śam
• [noun], nominative, singular, neuter
• “luck; well-being; fortune.”

• yor ← yoḥ ← yos
• [noun], nominative, singular, neuter
• “fortune.”

• āpa ← āpaḥ ← ap
• [noun], nominative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• usri ← usṛ
• [noun], locative, singular, feminine
• “dawn.”

• bheṣajaṃ ← bheṣajam ← bheṣaja
• [noun], nominative, singular, neuter
• “drug; medicine; herb; bheṣaja [word]; remedy; reagent.”

• syāma ← as
• [verb], plural, Present optative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• saha
• [adverb]
• “together; together; with; jointly; together; saha [word]; along.”

हे मरुतो वयं स्वस्तिभिः क्षेमैः अवद्यं पापं हित्वा परित्यज्य निदः निन्दकान् अरातीः शत्रून् तिरः प्राप्तान् । यद्वा तिरः अन्तर्हितम् । अतीयाम अतिक्रम्य गच्छेम तिरस्कुर्म इत्यर्थः । अनेनानिष्टपरिहारः प्रार्थित उत्तरेणेष्टप्राप्तिरुच्यते । वृष्ट्वी वृष्टिषु युष्मत्प्रेरितासु सतीषु शं सुखं योः पापानां यावनं च आपः उदकानि ॥ शसः स्थाने जस् ॥ उस्रि गोयुक्तं भेषजम् । यद्यप्येतदुदकनाम तथापि पृथगपामभिधानादत्र तद्धेतुकार्यमन्नमुच्यते । तत् सर्वं सह स्याम लभेमहि हे मरुतः वयम् । यद्वा । आपो युष्मत्प्रेरिता उक्तं सर्वं कुर्वन्तु । वयं सर्वे सहैव स्याम भवेम युष्मत्स्वभूताः ॥

English translation:

“May we overcomeour secret and reviling adversaries, having departed from iniquity by good deeds; may we possess, Maruts, through the rain (sent by you), unmixed happiness, water, cattle and herbs.”

May we cross over beyond scorners through your blessings, having left behind imperfection and hostilities.
When it rains, the waters are luck and lifetime; at dawn they are
medicine. May we be together with (them/you), o Maruts.

The standard tr. take usrí as having temporal domain over the whole of pāda c: “when it rains, the waters at dawn are luck, lifetime, and medicine.” I don’t see any way to tell, and in fact I don’t see why dawn should limit any of these predicates.

May we in safety pass by those who slander us, leaving behind disgrace and hate.
Maruts, may we be there when ye, at dawn, in rest and toil, rain waters down and balm.

Wir möchten glücklich über den Tadel hinwegkommen, Unehre und Mißgunst dahinten lassend. Wenn es geregnet hat, sollen die Wasser in der Morgenfrühe Glück und Arzenei sein. Wir möchten dabei sein, ihr Marut.

Lasst ungefährdet durch die Feinde dringen uns, vermeidend Schmach und Ungemach; Wenn morgens Heil und Arzenei das Wasser strömt, so sei’n, o Maruts, wir dabei.

Пусть пройдем мы благополучно через насмешки,
Оставив (позади) упреки (и) недоброжелательность!
Когда прошел дождь, да будут воды на заре на счастье (и) благо, (да будут они) целебными средством!
Да будет мы при этом, о Маруты!

• मरुतः
• श्यावाश्व आत्रेयः
• गायत्री
• षड्जः

फिर मनुष्यों को कैसा वर्त्ताव करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मरुतः) मनुष्यो ! जैसे हम लोग (निदः) निन्दा करनेवाले मिथ्यावादियों का (अति, इयाम) उल्लङ्घन करें अर्थात् त्याग करें और (स्वस्तिभिः) सुख आदिकों से (तिरः) तिरश्चीन कर्म्म और (अवद्यम्) निन्दित कर्म्म (अरातीः) और शत्रुओं का (हित्वा) त्याग और (शम्) सुख (वृष्ट्वी) वर्षा करके (आपः) जलों को और (योः) मिश्रित (उस्रि) गो आदि से युक्त (भेषजम्) ओषधि को सुख आदिकों के (सह) साथ प्राप्त (स्याम) होवें, वैसे आप लोगों को होना चाहिये ॥१४॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को चाहिये कि निन्दक, निन्दा और पापी तथा पाप को छोड़ शत्रुओं को जीतकर, ओषधि आदि के सेवन से शरीर रोगरहित कर, विद्या और योगाभ्यास से आत्मा की उन्नति करके निरन्तर सुख प्राप्त करें ॥१४॥

अन्वय: हे मरुतो ! यथा वयं निदोऽतीयाम स्वस्तिभिस्तिरोऽवद्यमरातीश्च हित्वा शं वृष्ट्वी आपो योरुस्रि भेषजं स्वस्तिभिस्सह प्राप्ताः स्याम तथा युष्माभिर्भवितव्यम् ॥१४॥

पुनर्मनुष्यैः कथं वर्त्तितव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अति, इयाम) उल्लङ्घेम त्यजेम (निदः) ये निन्दन्ति तान् मिथ्यावादिनः (तिरः) तिरश्चीनं कर्म्म (स्वस्तिभिः) सुखादिभिः (हित्वा) त्यक्त्वा (अवद्यम्) निन्दितं कर्म (अरातीः) शत्रून् (वृष्ट्वी) वृष्ट्वा वर्षित्वा (शम्) सुखम् (योः) मिश्रितम् (आपः) जलानि (उस्रि) गवादियुक्तम् (भेषजम्) औषधम् (स्याम) (मरुतः) मनुष्याः (सह) ॥१४॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैर्निन्दकान् निन्दां पापिनः पापं च त्यक्त्वा शत्रून् विजित्यौषधादिसेवनेन शरीरमरोगं विधाय विद्यायोगाभ्यासेनात्मानमुन्नीय सततं सुखमाप्तव्यम् ॥१४॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी निंदकांची निंदा व पापी लोकांचे पाप यांच्यापासून दूर राहावे. शत्रूंना जिंकावे व औषधींनी शरीर निरोगी ठेवावे. विद्या व योगाभ्यासाने आत्म्याची उन्नती करून निरंतर सुख प्राप्त करावे. ॥ १४ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - श्यावाश्व आत्रेयः
• छन्दः - ककुप्

सुदेवः᳓ समहासति
सुवी᳓रो नरो मरुतः स᳓ म᳓र्तियः
यं᳓ त्रा᳓यध्वे सिया᳓म ते᳓

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
asati ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

samaha ← samaha (invariable)

sudeváḥ ← sudevá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mártyaḥ ← mártya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

marutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

náraḥ ← nár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

suvī́raḥ ← suvī́ra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

syā́ma ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

trā́yadhve ← √trā- (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

सु॒ऽदे॒वः । स॒म॒ह॒ । अ॒स॒ति॒ । सु॒ऽवीरः॑ । न॒रः॒ । म॒रु॒तः॒ । सः । मर्त्यः॑ ।
यम् । त्राय॑ध्वे । स्याम॑ । ते ॥

• sudevaḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sudevaḥ ← devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• samahāsati ← samaha
• [adverb]
• “verily; somewhere; somehow.”

• samahāsati ← asati ← as
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• suvīro ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvīro ← vīraḥ ← vīra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• naro ← naraḥ ← nara
• [noun], nominative, singular, masculine
• “man; man; Nara; person; people; Nara; Puruṣa; nara [word]; servant; hero.”

• marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• martyaḥ ← martya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “mortal.”

• yaṃ ← yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• trāyadhve ← trā
• [verb], plural, Present indikative
• “protect; help.”

• syāma ← as
• [verb], plural, Present optative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

हे समह । प्रशस्तवचनः समहशब्दः । हे पूजित मरुतां गण सः मर्त्यः च सुदेवः कल्याणमरुत्संज्ञकदेवोपेतः असति भवति । हे नरः नेतारो हे मरुतः सः सुवीरः शोभनपुत्राद्युपेतश्च असति भवति । यं मर्त्यं त्रायध्वे पालयध्वे । एवं भवति ते वयं स्याम युष्मदीयाः ॥

English translation:

“Renowned (host of) Maruts, leaders (of rites), that mortal is favoured by the gods, and blessed with progeny, whom you protet; may we be such as he is.”

Well provided with gods and with heroes in every way will that
mortal be
whom you protect, o men, o Maruts. May we be those (mortals).

Favoured by Gods shall he the man, O Heroes, Marutr! and possessed of noble sons,
Whom ye protect. Such may we be.

Der Sterbliche wird jedenfalls von Gott begünstigt ein Meister werden, ihr Herren Marut, den ihr beschirmet. Wir wollen zu denen gehören.

Den Göttern und den Menschen werth, o Marutschar, ist überall der Sterbliche, Den ihr beschützt; so sei’n auch wir.

Непременно уж бывает любимцем богов,
Обладателем прекрасных героев тот смертный, о мужи Маруты,
Кого вы охраняете. Да будем мы ими!

• मरुतः
• श्यावाश्व आत्रेयः
• निचृत्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर मनुष्यों को क्या करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (समह) सत्कार से सहित ! (सः) वह (सुदेवः) सुन्दर विद्वान् (सुवीरः) सुन्दर वीर (मर्त्यः) मनुष्य (असति) है (यम्) जिसको हे (मरुतः) मनुष्यो (नरः) अग्रणीजनो ! (ते) वे आप लोग (त्रायध्वे) रक्षा करो, हम लोग उसके साथ (स्याम) होवें ॥१५॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को चाहिये कि अति उन्नत होकर निर्बल प्राणियों की सदा ही रक्षा करें ॥१५॥

अन्वय: हे समह ! स सुदेवः सुवीरो मर्त्योऽसति यं हे मरुतो नरस्ते यूयं त्रायध्वे वयं तेन सहिताः स्याम ॥१५॥

पुनर्मनुष्यैः किं कर्त्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सुदेवः) शोभनश्चासौ विद्वान् (समह) सत्कारसहित (असति) भवति (सुवीरः) शोभनश्चासौ वीरः (नरः) नायकाः (मरुतः) मनुष्याः (सः) (मर्त्यः) (यम्) (त्रायध्वे) रक्षत (स्याम) (ते) ॥१५॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैरत्युन्नतैर्भूत्वा निर्बलाः प्राणिनः सदैव रक्षणीयाः ॥१५॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी अत्यंत उन्नत होऊन निर्बल प्राण्यांचे सदैव रक्षण करावे. ॥ १५ ॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - श्यावाश्व आत्रेयः
• छन्दः - सतो बृहती

स्तुहि᳓ भोजा᳓न् स्तुवतो᳓ अस्य या᳓मनि
र᳓णन् गा᳓वो न᳓ य᳓वसे
यतः᳓ पू᳓र्वाँ इव स᳓खीँर् अ᳓नु ह्वय
गिरा᳓ गृणीहि कामि᳓नः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

bhojā́n ← bhojá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

stuhí ← √stu- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

stuvatáḥ ← √stu- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

yā́mani ← yā́man- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

gā́vaḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ná ← ná (invariable)

ráṇan ← √ranⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

yávase ← yávasa- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)

hvaya ← √hvā- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

iva ← iva (invariable)

pū́rvān ← pū́rva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

sákhīn ← sákhi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

yatáḥ ← √i- 1 (root)
{case:ACC, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

girā́ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

gr̥ṇīhi ← √gr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

kāmínaḥ ← kāmín- (nominal stem)
{case:ACC, number:PL}

स्तु॒हि । भो॒जान् । स्तु॒व॒तः । अ॒स्य॒ । याम॑नि । रण॑म् । गावः॑ । न । यव॑से ।
य॒तः । पूर्वा॑न्ऽइव । सखी॑न् । अनु॑ । ह्व॒य॒ । गि॒रा । गृ॒णी॒हि॒ । का॒मिनः॑ ॥

• stuhi ← stu
• [verb], singular, Present imperative
• “laud; praise; declare; stu.”

• bhojān ← bhoja
• [noun], accusative, plural, masculine
• “big; hospitable.”

• stuvato ← stuvataḥ ← stu
• [verb noun], genitive, singular
• “laud; praise; declare; stu.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• yāmani ← yāman
• [noun], locative, singular, neuter
• “expedition; path; expedition; arrival.”

• raṇan ← ran
• [verb], plural, Present injunctive
• “rejoice.”

• gāvo ← gāvaḥ ← go
• [noun], nominative, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• yavase ← yavasa
• [noun], locative, singular, masculine
• “eatage; pasture; fodder.”

• yataḥ ← i
• [verb noun], accusative, plural
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• pūrvāṃ ← pūrvān ← pūrva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “aforesaid(a); antecedent; previous(a); first; eastern; former(a); pūrva [word]; age-old; anterior; bygone; fore(a); predictive; firstborn; easterly; instrumental.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• sakhīṃr ← sakhīn ← sakhi
• [noun], accusative, plural, masculine
• “friend; companion; sakhi [word].”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• hvaya ← hvā
• [verb], singular, Present imperative
• “raise; call on; call; summon.”

• girā ← gir
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• gṛṇīhi ← gṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “praise.”

• kāminaḥ ← kāmin
• [noun], accusative, plural, masculine
• “desirous; aroused; loving.”

हे ऋषे स्तुवतः स्तुतिं कुर्वतः अस्य यजमानस्य यामनि यज्ञे भोजान् दातॄन् मरुतः स्तुहि । गावो न यवसे । तृणादिभक्षणाय गच्छन्त्यः गावो यथा रमन्ते तद्वन्मरुतोऽपि रणन् रमन्ताम् । यतः गच्छतो मरुतः पूर्वान् पुरातनान् सखीन् इव अनु ह्वय आह्वय । कामिनः स्तुतीच्छावतो मरुतः गिरा स्तुत्या गृणीहि स्तुहि ॥ ॥ १३ ॥

English translation:

“Praise the givers of enjoyment, (the Maruts), at the sacrifice of this worshiper, (for they) delight in (pious praise) like cattle in fodder; wherefore call upon them as if upon friends; praise them, desirous of praise, with a sacred hymn.”

Praise the benefactors of the praiser on the journey of this (flock). They will take pleasure as cows do in a pasture.
Invoke them as they go, like old comrades. With song sing (to) those who desire it.

Unaccented asya should not modify stuvatáḥ as Witzel Gotō take it. Better the solutions of Geldner and Renou, esp. the latter, who separate these two genitives, with Renou supplying “Marut troop” with asya.

Praise the Free-givers. At this liberal patron’s rite they joy like cattle in the mead.
So call thou unto them who come as ancient Friends: hymn those who love thee with a song.

Preise die Wohltäter des Preisenden auf dessen Fahrt; sie sollen sich behagen wie die Kühe auf der Weide. Ruf ihnen nach wie alten Freunden, wenn sie gehen, lobe sie mit Lobrede, die das lieben!

Die Geber preise, mögen bei des Sängers Fest wie Küh’ im Grase schwelgen sie, Wie alte Freunde ruf die Fahrenden du an, mit Lied erfreu die lüsternen.

Восхваляй благодетелей восхвалителя во время похода этой (толпы Марутов)!
Пусть радуются они, как коровы на пастбище!
Окликай их, удаляющихся, как старых друзей!
Воспой в песне (их), любящих (это)!

• मरुतः
• श्यावाश्व आत्रेयः
• बृहती
• मध्यमः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् ! (रणन्) उपदेश देते हुए आप (स्तुवतः) प्रशंसा करनेवाले (भोजान्) पालकों की (स्तुहि) स्तुति कीजिये और (अस्य) इस रक्षण के (यामनि) मार्ग में (यतः) जिससे (पूर्वानिव) जैसे पूर्व वैसे वर्त्तमान (सखीन्) मित्रों का (गिरा) वाणी से (अनु, ह्वय) निमन्त्रण करो और मित्रों को (यवसे) बुस आदि में (गावः) गौओं के (न) सदृश निमन्त्रण करो और (कामिनः) श्रेष्ठ मनोरथ जिनका उनकी (गृणीहि) स्तुति करो ॥१६॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है । हे विद्वन् ! जो प्रशंसा करने योग्य और सब के मित्र और सत्य की कामना करनेवाले होवें, उनका सदा ही सत्कार करो ॥१६॥ इस सूक्त में प्रश्न उत्तर और विद्वान् के गुण वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की इस से पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह तिरपनवाँ सूक्त और तेरहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे विद्वन् ! रणँस्त्वं स्तुवतो भोजान् स्तुहि। अस्य यामनि यतः पूर्वानिव सखीन् गिराऽनु ह्वय सखीन् यवसे गावो नाऽनु ह्वय कामिनो गृणीहि ॥१६॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (स्तुहि) (भोजान्) पालकान् (स्तुवतः) प्रशंसकान् (अस्य) रक्षणस्य (यामनि) मार्गे (रणन्) उपदिशन् (गावः) धेनवः (न) इव (यवसे) बुसादौ (यतः) (पूर्वानिव) यथा पूर्वांस्तथा वर्त्तमानान् (सखीन्) मित्रान् (अनु) (ह्वय) निमन्त्रय (गिरा) वाण्या (गृणीहि) (कामिनः) प्रशस्तं कामो येषामस्ति तान् ॥१६॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । हे विद्वन् ! ये प्रशंसनीयाः सर्वेषां सुहृदः सत्यकामाः स्युस्तान् सदैव सत्कुर्य्या इति ॥१६॥ अत्र प्रश्नोत्तरविद्वद्गुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति त्रिपञ्चाशत्तमं सूक्तं त्रयोदशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. हे विद्वाना! जे प्रशंसा करण्यायोग्य, सर्वांचे मित्र असून सत्याची कामना करणारे असतील त्यांचा सत्कार कर. ॥ १६ ॥