०४९

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - प्रतिप्रभ आत्रेयः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

देवं꣡ वो अद्य꣡ सविता꣡रम् ए꣡षे
भ꣡गं च र꣡त्नं विभ꣡जन्तम् आयोः꣡
आ꣡ वां नरा पुरुभुजा ववृत्यां
दिवे꣡-दिवे चिद् अश्विना सखीय꣡न्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

adyá ← adyá (invariable)
{}

devám ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

īṣe ← √īṣ- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED, mood:DES}

savitā́ram ← savitár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

āyóḥ ← āyú- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

bhágam ← bhága- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)
{}

rátnam ← rátna- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vibhájantam ← √bhaj- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

narā ← nár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

purubhujā ← purubhuj- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

vavr̥tyām ← √vr̥t- (root)
{number:SG, person:1, mood:OPT, tense:PRF, voice:ACT}

aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

cit ← cit (invariable)
{}

divé-dive ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

sakhīyán ← √sakhīy- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

दे॒वम् । वः॒ । अ॒द्य । स॒वि॒तार॑म् । आ । ई॒षे॒ । भग॑म् । च॒ । रत्न॑म् । वि॒ऽभज॑न्तम् । आ॒योः ।
आ । वा॒म् । न॒रा॒ । पु॒रु॒ऽभु॒जा॒ । व॒वृ॒त्या॒म् । दि॒वेऽदि॑वे । चि॒त् । अ॒श्वि॒ना॒ । स॒खि॒ऽयन् ॥

• devaṃ ← devam ← deva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], dative, plural
• “you.”

• adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• savitāram ← savitṛ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• eṣe ← iṣ
• [verb], singular, Present indikative
• “desire; recommend; approve; seek; call; search; try; prefer; love; commend; assent; permit; choose.”

• bhagaṃ ← bhagam ← bhaga
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Bhaga; vulva; good fortune; vagina; bhaga [word]; sun; well-being; happiness; overlord.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• ratnaṃ ← ratnam ← ratna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “jewel; wealth; best; treasure; vajra; property; jewel; ruby; jewelry.”

• vibhajantam ← vibhaj ← √bhaj
• [verb noun], accusative, singular
• “divide; give away; distribute; choose; allocate; separate; spread; consider; assign; distinguish; proportion.”

• āyoḥ ← āyu
• [noun], genitive, singular, masculine

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• narā ← nṛ
• [noun], vocative, dual, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• purubhujā ← puru
• [noun]
• “many; much(a); very.”

• purubhujā ← bhujā ← bhuj
• [noun], vocative, dual, masculine
• “eating; consuming.”

• vavṛtyāṃ ← vavṛtyām ← vṛt
• [verb], singular, Perfect optative
• “behave; happen; exist; return; dwell; die; roll; continue; act; exist; feed on; issue; move; travel; proceed; turn; situate; drive; account for; begin; do; inhere; revolve.”

• dive ← diva
• [noun], locative, singular, neuter
• “day; sky; Svarga.”

• dive ← diva
• [noun], locative, singular, neuter
• “day; sky; Svarga.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• sakhīyan ← sakhīy
• [verb noun], nominative, singular
• “befriend.”

देवं द्योतमानं सवितारं सर्वस्याभ्यनुज्ञातारं वः । त्वामित्यर्थः । यद्वा होतुरिदं वाक्यम् । वः यजमानेभ्यो युष्मभ्यमर्थाय अद्य इदानीम् एषे उपगच्छामि । भगं च भजनीयं देवम् आयोः मनुष्यस्य यजमानस्य रत्नं रमणीयं हविः विभजन्तम् । ‘भगो वां विभजतु ’ इति हि भगस्य विभजनं प्रसिद्धम् । ‘रायो विभक्ता संभरश्च वस्वः’ ( ऋ. सं. ४. १७. ११ ), ‘ भगो विभक्ता शवसा ’ (ऋ. सं. ५. ४६. ६ ) इति च श्रुतिः । यद्वा । चतुर्थ्यर्थे षष्ठी । यजमानार्थं रत्नं रमणीयं धनं विभजन्तम् । हे नरा नेतारौ हे पुरुभुजा । पुरु भुञ्जाते इति पुरुभुजौ। हे अश्विना अश्विनौ वां युवां दिवेदिवे प्रतिदिनम् आ ववृत्याम् आवर्तयाम्यस्मदभिमुखम् । सखीयन् युवयोः सखित्वमिच्छन् । चित् इति पूरणः ॥

English translation:

“For you, (worshippers), I approach today the divine Savitā and Bhaga, the distributors of precious (wealth) among men; Aśvins, (leaders of rites), enjoyers of many (good things), desiring your friendship, I solicit your daily presence.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Distributors of precious wealth: the function was assigned to Bhaga (RV. 5.046.06), bhago vibhakta, dhanānām vibhāgakarttā; here he is called ratnam vibhajantam: ratnam is applied to haviṣ, the oblation; yajamānārtham dhanam vibhajantam; in RV. 4.017.11, he is called rayo vibhakta

I hasten toward god Savitar for you today, and toward Bhaga who apportions the treasure of Āyu.
I would also turn hither you two superior men, who bring many
enjoyments—seeking companionship with you, o Aśvins, day
after day.

As noted in the published introduction, the first hemistich seems to pick up the last one of the previous hymn (48.5cd), where Bhaga and Savitar are identified as the givers of desirable things. Āyu is always a somewhat mysterious figure in the RV, and in this case it is difficult to tell whether the gen. āyóḥ dependent on rátnam (also in 2d) is in possessive or indirect object use – that is, are the two gods distributing treasure to Āyu or Āyu’s treasure to others. Geldner seems to opt for the former, Renou and Witzel Gotō the latter. In this case, the end of the last hymn may be helpful: V.48.5cd ná tasya vidma … yáto bhágaḥ savitā́dā́ti vā́ryam “We do not know that from which Bhaga and Savitar will give what is choice.” The ablatival yátaḥ ‘from which’ indicates the source from which they will acquire what they then distribute. If 49.1 is in some way responsive to this, āyóḥ should likewise indicate the source not the recipient of the treasure.

In the 2nd hemistich I tr. the vocc. narā purubhujā … aśvinā as if acc., to avoid extra fuss.

THIS day I bring God Savitar to meet you, and Bhaga who allots the wealth of mortals.
You, Asvins, Heroes rich in treasures, daily seeking your friendship fain would I turn hither.

Ich nahe mich heute für euch dem Gott Savitri und Bhaga, der dem Ayu die Belohnung austeilt. Euch beide, ihr vielnützenden Herren, möchte ich herlenken, um Tag für Tag euch Freundschaft zu halten, ihr Asvin.

Ich flehe an Gott Savitar auch heute und Bhaga, der dem Menschen Gut vertheilet; Euch möcht’ ich herziehn, freudenreiche Männer, o Ritter, täglich eure Freundschaft suchend.

К богу Савитару я обращаюсь для вас сегодня
И к Бхаге, распределяющему сокровище Аю.
О два мужа, дающие большое наслаждение, о Ашвины,
День за днем я хотел бы поворачивать вас (к себе), ища (вашей) дружбы!

• विश्वेदेवा:
• प्रतिभानुरात्रेयः
• निचृज्जगती
• निषादः

अब पाँच ऋचावाले उनचासवें सूक्त का प्रारम्भ किया जाता है, उसके प्रथम मन्त्र में मनुष्यों को चाहिये कि परोपकार ही करें, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! मैं (अद्य) आज (वः) आप लोगों के लिये (आयोः) जीवन का (विभजन्तम्) विभाग करते हुए (देवम्) विद्वान् (सवितारम्) ऐश्वर्यवान् (रत्नम्) रमणीय धन (भगम्) और ऐश्वर्य्य को (च) भी (आ, ईषे) अच्छे प्रकार चाहता हूँ और हे (पुरुभुजा) बहुतों का पालन करते हुए (नरा) अग्रणी (अश्विना) राजा और प्रजाजनो ! (सखीयन्) मित्र के सदृश आचरण करता हुआ मैं (चित्) निश्चित (दिवेदिवे) प्रतिदिन (वाम्) आप दोनों को (आ, ववृत्याम्) अच्छे प्रकार वर्त्ताऊँ ॥१॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य मित्र होकर दूसरे के लिये सुख की इच्छा करें, वे सदा ही आदर करने योग्य होवें ॥१॥

अन्वय: हे मनुष्या ! अहमद्य व आयोर्विभजन्तं देवं सवितारं रत्नं भगञ्चेषे। हे पुरुभुजा नरा अश्विना ! सखीयन्नहं चिद्दिवेदिवे वामा ववृत्याम् ॥१॥

मनुष्यैः परोपकार एव कर्त्तव्य इत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (देवम्) विद्वांसम् (वः) युष्मदर्थम् (अद्य) (सवितारम्) ऐश्वर्य्यवन्तम् (आ) (ईषे) इच्छामि (भगम्) ऐश्वर्य्यम् (च) (रत्नम्) रमणीयं धनम् (विभजन्तम्) विभागं कुर्वन्तम् (आयोः) जीवनस्य (आ) (वाम्) युवाम् (नरा) नेतारौ (पुरुभुजा) यौ पुरून् बहून् पालयतस्तौ (ववृत्याम्) वर्त्तयेयम् (दिवेदिवे) प्रतिदिनम् (चित्) (अश्विना) राजप्रजाजनौ (सखीयन्) सखेवाचरन् ॥१॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्याः सखायो भूत्वा परार्थं सुखमिच्छेयुस्ते सदैव माननीया भवेयुः ॥१॥

या सूक्तात सूर्य व विद्वानाच्या गुणांचे वर्णन केल्याने या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्वसूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - जी माणसे मित्र बनून दुसऱ्याचे सुख इच्छितात ती सदैव आदरणीय असतात. ॥ १ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - प्रतिप्रभ आत्रेयः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प्र꣡ति प्रया꣡णम् अ꣡सुरस्य विद्वा꣡न्
सूक्तइ꣡र् देवं꣡ सविता꣡रं दुवस्य
उ꣡प ब्रुवीत न꣡मसा विजान꣡ञ्
ज्ये꣡ष्ठं च र꣡त्नं विभ꣡जन्तम् आयोः꣡

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ásurasya ← ásura- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

práti ← práti (invariable)
{}

prayā́ṇam ← prayā́ṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vidvā́n ← √vid- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

devám ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

duvasya ← √duvasy- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

savitā́ram ← savitár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sūktaíḥ ← sūktá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

bruvīta ← √brū- (root)
{number:SG, person:3, mood:OPT, tense:PRS, voice:MED}

námasā ← námas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)
{}

vijānán ← √jñā- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

āyóḥ ← āyú- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)
{}

jyéṣṭham ← jyéṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

rátnam ← rátna- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vibhájantam ← √bhaj- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

प्रति॑ । प्र॒ऽयान॑म् । असु॑रस्य । वि॒द्वान् । सु॒ऽउ॒क्तैः । दे॒वम् । स॒वि॒तार॑म् । दु॒व॒स्य॒ ।
उप॑ । ब्रु॒वी॒त॒ । नम॑सा । वि॒ऽजा॒नन् । ज्येष्ठ॑म् । च॒ । रत्न॑म् । वि॒ऽभज॑न्तम् । आ॒योः ॥

• prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

• prayāṇam ← prayāṇa
• [noun], accusative, singular, neuter
• “departure; death.”

• asurasya ← asura
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Asura; lord; asura [word]; sulfur.”

• vidvān ← vid
• [verb noun], nominative, singular
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• sūktair ← sūktaiḥ ← sūkta
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “Mantra; hymn.”

• devaṃ ← devam ← deva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• savitāraṃ ← savitāram ← savitṛ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• duvasya ← duvasy
• [verb], singular, Present imperative
• “worship.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• bruvīta ← brū
• [verb], singular, Present optative
• “say; tell; describe; speak; state; answer; call; explain; address; proclaim; talk; talk; choose.”

• namasā ← namas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “adoration; court; namas [word]; bow; salute.”

• vijānañ ← vijānan ← vijñā ← √jñā
• [verb noun], nominative, singular
• “know; diagnose; detect; find; identify; call; understand; observe; name; deem; recognize; explain; know.”

• jyeṣṭhaṃ ← jyeṣṭham ← jyeṣṭha
• [noun], accusative, singular, neuter
• “firstborn; best; first; excellent; highest; jyeṣṭha [word].”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• ratnaṃ ← ratnam ← ratna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “jewel; wealth; best; treasure; vajra; property; jewel; ruby; jewelry.”

• vibhajantam ← vibhaj ← √bhaj
• [verb noun], accusative, singular
• “divide; give away; distribute; choose; allocate; separate; spread; consider; assign; distinguish; proportion.”

• āyoḥ ← āyu
• [noun], genitive, singular, masculine

असुरस्य शत्रूणां निरसितुः सवितुः प्रति प्रयाणं प्रत्यागतिं विद्वान् जानन् सूक्तैः सवितारं देवं दुवस्य परिचर हे अन्तरात्मन् । किंच आयोः मनुष्याय ज्येष्ठं रत्नं धनं च विभजन्तम् । गमयन्तमित्यर्थः । नमसा नमस्कारेण हविषा वा विजानन् । विशेषेण भावयन्नित्यर्थः ॥ यद्वान्तर्णीतण्यर्थोऽयम् ॥ ज्ञापयन् उप ब्रुवीत स्तौतु भवान् ॥

English translation:

“Knowing the approach of the expeller (of the foes of the gods from heaven), worship the divine Savitā with holy hymns; praise him with reverence, distinguishing him as distributing precious (treasures) among men.”

In response to the advance of the lord, as a knowing one offer friendship to god Savitar with hymns.
A discerning one should call on (him) with reverence and on the
preeminent one who apportions the treasure of Āyu.

The standard tr. construe vidvā́n with prayā́ṇam ásurasya (e.g., Geldner “‘Der Ausfahrt des Asura gewärtig,” with a slightly odd rendering of vidvā́n, perhaps because he construes it with práti?). But pāda-final vidvā́n, which is quite common, is generally used absolutely, without an object (and tmesis would be unusual, though not unprecedented, with a participle). The absolute usage would be reinforced by likewise pāda-final vijānán ‘discerning’ in c; the two participles define the subject as a sagacious and perceptive poet/sacrificer.

The referent of the acc. sg. adj. jyéṣṭham is entirely ambiguous: it can be neut.

and modify rátnam or masc. and modify vibhájantam. Since jyéṣṭha- ‘distinguished, pre-eminent’ is used of both animates and inanimates, there is no way to tell – and the decision hardly matters. More interesting is the ca in d, which must link the phrase jyéṣṭham … rátnaṃ vibhájantam āyóḥ, which refers to Bhaga (see 1b), with a gapped Savitar, who, though present in pāda b and conjoined with Bhaga in 1ab, is not found in the clause in 2cd. See Klein DGRV 127.

Knowing full well the Asura’s time of coming, worship God Savitar with hymns and praises.
Let him who rightly knoweth speak with homage to him who dealeth out man’s noblest treasure.

Der Ausfahrt des Asura gewärtig huldige du dem Gott Savitri mit wohlgesetzten Reden! Wer es versteht, soll unter Verbeugung ihm zureden und dem, der die höchste Belohnung dem Ayu austeilt.

Des Himmlischen Herannahn recht erkennend, verehre den Gott Savitar mit Liedern; Mit Demuth rede an auch der Verständ’ge den, der vertheilt den besten Schatz dem Menschen.

Предвосхищая выезд Асуры,
Почитай гимнами бога Савитара!
Пусть разбирающийся (в этом) просит с поклонением (его),
И (того, другого), распределяющего лучшее сокровище Аю.

• विश्वेदेवा:
• प्रतिभानुरात्रेयः
• निचृज्जगती
• निषादः

मेघ का कारण क्या है, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे जन (विद्वान्) विद्वान् ! आप (सूक्तैः) अच्छे अर्थों को कहनेवाले वेद के विभागों से (असुरस्य) मेघ की (प्रयाणम्) यात्रा का और (देवम्) प्रकाशित होते हुए (सवितारम्) मेघ को उत्पन्न करनेवाले का (प्रति) प्रत्यक्ष में (दुवस्य) सेवन करो और (नमसा) अन्न आदि के दानरूप सत्कार से (ज्येष्ठम्) अत्यन्त प्रशंसा करने योग्य (रत्नम्) धन को (च) भी (विजानन्) विशेष करके जानता हुआ (आयोः) जीवन के (विभजन्तम्) विभाग करते हुए को (उप, ब्रुवीत) कहें ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! सूर्य्य ही मेघ आदिकों का उत्पन्न करनेवाला है, उसकी विद्या का उपदेश दीजिये ॥२॥

अन्वय: हे जन विद्वांस्त्वं सूक्तैरसुरस्य प्रयाणं देव सवितारं प्रति दुवस्य नमसा ज्येष्ठं रत्नञ्च विजानन्नायोर्विभजन्तमुप ब्रुवीत ॥२॥

मेघस्य कारणं किमस्तीत्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (प्रति) प्रत्यक्षे (प्रयाणाम्) यात्राम् (असुरस्य) मेघस्य (विद्वान्) (सूक्तैः) सुष्ठ्वर्थवाचकैर्वेदविभागैः (देवम्) देदीप्यमानम् (सवितारम्) मेघोत्पादकम् (दुवस्य) सेवस्व (उप) (ब्रुवीत) (नमसा) अन्नाद्येन सत्कारेण (विजानन्) (ज्येष्ठम्) अतिशयेन प्रशस्यम् (च) (रत्नम्) धनम् (विभजन्तम्) (आयोः) जीवनस्य ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्याः ! सूर्य्य एव मेघादीनामुत्पादकोऽस्ति तद्विद्यामुपदिशत ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! सूर्यच मेघ इत्यादींना उत्पन्न करतो तेव्हा त्याच्या विद्येचा उपदेश करा. ॥ २ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - प्रतिप्रभ आत्रेयः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अदत्रया꣡ दयते वा꣡रियाणि
पूषा꣡ भ꣡गो अ꣡दितिर् व꣡स्त उस्रः꣡
इ꣡न्द्रो वि꣡ष्णुर् व꣡रुणो मित्रो꣡ अग्नि꣡र्
अ꣡हानि भद्रा꣡ जनयन्त दस्माः꣡

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
adatrayā́ ← adatrayā́ (invariable)
{}

dayate ← √dā- 3 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

vā́ryāṇi ← vā́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

áditiḥ ← áditi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

bhágaḥ ← bhága- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pūṣā́ ← pūṣán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

usráḥ ← uṣár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

vásto ← vástu- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mitráḥ ← mitrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

váruṇaḥ ← váruṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

víṣṇuḥ ← víṣṇu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

áhāni ← áhar ~ áhan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

bhadrā́ ← bhadrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

dasmā́ḥ ← dasmá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

janayanta ← √janⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

अ॒द॒त्र॒ऽया । द॒य॒ते॒ । वार्या॑णि । पू॒षा । भगः॑ । अदि॑तिः । वस्ते॑ । उ॒स्रः ।
इन्द्रः॑ । विष्णुः॑ । वरु॑णः । मि॒त्रः । अ॒ग्निः । अहा॑नि । भ॒द्रा । ज॒न॒य॒न्त॒ । द॒स्माः ॥

• adatrayā ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• adatrayā ← datra ← dattra
• [noun], neuter
• “gift.”

• adatrayā ← yāḥ ← yā
• [noun], nominative, singular, masculine
• “going.”

• dayate ← day
• [verb], singular, Present indikative
• “share.”

• vāryāṇi ← vārya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “wealth.”

• pūṣā ← pūṣan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Pushan; pūṣan [word]; sun.”

• bhago ← bhagaḥ ← bhaga
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Bhaga; vulva; good fortune; vagina; bhaga [word]; sun; well-being; happiness; overlord.”

• aditir ← aditiḥ ← aditi
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Aditi; aditi [word].”

• vasta ← vastau ← vastu
• [noun], locative, singular, feminine
• “dawn.”

• usraḥ ← usṛ
• [noun], genitive, singular, feminine
• “dawn.”

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• viṣṇur ← viṣṇuḥ ← viṣṇu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Vishnu; Krishna; Viṣṇu; Om; Shiva.”

• varuṇo ← varuṇaḥ ← varuṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• mitro ← mitraḥ ← mitra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• ahāni ← ahar
• [noun], accusative, plural, neuter
• “day; day; ahar [word]; day; day.”

• bhadrā ← bhadra
• [noun], accusative, plural, neuter
• “auspicious; lovely; good; happy; bhadra [word]; lucky; fine-looking; beautiful.”

• janayanta ← janay ← √jan
• [verb], plural, Present injunctive
• “cause; give birth; produce; beget; generate; originate; create; create; make.”

• dasmāḥ ← dasma
• [noun], nominative, plural, masculine
• “overlord.”

अयमग्निः अदत्रया अदनीयानि ॥ अदेरौणादिकोऽत्रप्रत्ययः । सुपां सुलुक् ’ इति याजादेशः । अथवा अत्तीत्यदत्रा जिह्वा । तया वार्याणि वरणीयानि काष्ठानि दयते । दयतिरनेककर्मात्र दहने वर्तते । दहतीत्यर्थः । सामर्थ्यादग्निरिति गम्यते । यद्वा । अदनीयानि वरणीयान्यन्नानि दयते ॥ ददाति यजमानाय ॥ ‘दय दानगतिहिंसाबलाख्यानेषु ’ ॥ कीदृशोऽग्निः । पूषा पोषकः भगः भजनीयः अदितिः अखण्डनीयः । यद्वा । पूषादयस्त्रयोऽपि प्रत्येकमदनीयानि वार्याणि चान्नानि दयते । उस्रः सूर्यः वस्ते आच्छादयति । सामर्थ्यात्तेजांसि । इन्द्रादयः पञ्चापि देवाः दस्माः दर्शनीयाः अहानि सर्वाण्यागन्तॄणि भद्रा शोभनानि जनयन्त जनयन्ति । दिवसानां यागदानादिविशिष्टत्वमेव भद्रत्वम् ॥

English translation:

“Pūṣan, Bhaga, Aditi bestow (severally) excellent viands; the fierce (sun) robes (himself with radiance); the good-looking (deities), Indra, Viṣṇu, Varuṇa, Mitra, Agni, give birth to happy days.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Bestow excellent viands: adatrayā dayate vāryāṇi: adatrayā = adanīyāni, eatables; Agni consumes excellent consumable timbers, varaṇīyāni kāṣṭhāni dahate; the other terms are epithets: nourishing, the desirable, the uninjurable Agni

Traveling to those lacking gifts, (each god) distributes valuables—Pūṣan, Bhaga, Aditi—at the dawning of the ruddy (Dawn).
Indra, Viṣṇu, Varuṇa, Mitra, Agni—the wondrous ones beget lucky days.

The hapax adatrayā́is universally taken as an adverbial instr. built to a fem.

*adatrā- with the meaning ‘ohne Geschenk empfangen zu haben’ (Grassmann), ‘ohne ein (Gegen)geschenk zu verlangen’ (Geldner), ‘nicht geschenkweise’ (AiG III.76), etc. But the morphology rests on very little (there is no independent fem. -ā stem), and, so interpreted, the word is also hard to make sense of. If it means ‘in a nongiving/distributing fashion’, it is immediately contradicted by the statement that the gods do distribute good things (dayate vā́ryāṇi). To make it work somewhat better, most interpr. sneak in the notion of counter-gift: that is, the gods distribute good things without expectation of getting something in return. But this hardly fits the Vedic conceptual universe any better. Gods don’t selflessly hand out “free gifts”; they expect praise and oblations in return. This is, after all, the reciprocal arrangement that the whole RV rests on! I therefore suggest an entirely different analysis of the word, as adatra-yā́-, a root noun cmpd. with √yā ‘travel, drive’ as 2nd member, hence ‘traveling to those (so far) without gifts’. The accent is correct for such a cmpd. We need a nom. sg. with underlying final -s, but *-yā́s in sandhi would yield the -yā́found in the passage, so only the Pp. would need emendation. The cmpd.

would refer to the standard journey of gods to the sacrifice, bringing goods to distribute to the sacrificers; note the presence of the same root √yā in prayā́ṇam ‘advance’ in the preceding vs. 2a, referring to the same advent of the god(s) at the sacrifice.

As noted in the published introduction, the vs. seems to refer to the distribution of dakṣiṇās, a ritual event that in RVic times happened at the dawn sacrifice (as here: vásta usráḥ), not at the Midday Pressing as in classical śrauta ritual.

This phrase vásta usráḥ is found 3 other times, all pāda final, with the other three occurrences (IV.25.2, VII.69.5, VIII.46.26; cf. also VI.3.6 vasta usrā́ḥ) containing usrā́ḥ. Although Grassmann classifies vásta as the 3rd sg. med. pres. of √vas ‘wear’ (that is, pausal form váste; so Pp.), it is clear from the phraseology that it must belong with √vas ‘dawn’, and is most likely a form of the loc. to vástu- ‘dawning’; see AiG III.153-54 with lit. cited there. I do not entirely understand the mechanism that produced the form we have, and in fact several different pathways have been suggested. Wackernagel simply attributes it to shortening of -ā in *vástā usr… ←

*vástāvusr…, but I find the shortening hard to motivate. Others (e.g., Oldenberg) suggest that it rests on a u-stem loc. sg. *-av / -o, which would yield the sequence directly, but at the cost of positing an alternative loc. sg. ending with little or no support.

Not for reward doth Pusan send his blessings, Bhaga, or Aditi: his garb is splendour.
May Indra, Visniu, Varuna, Mitra, Agni produce auspicious days, the Wonder-Workers.

Ohne ein Gegengeschenk zu erlangen teilen Pusan, Bhaga, Aditi am Anbruch des Morgens die wünschenswerten Gaben aus. Indra, Vishnu, Varuna, Mitra, Agni, die Meister, mögen glückliche Tage anbrechen lassen.

Auch unbeschenkt verschenket reiche Schätze Puschan, Bhaga, Aditi lichtgekleidet, Indra, Vischnu, Varuna, Mitra, Agni, die prächt’gen mögen sel’ge Tage zeugen.

Безвозмездно раздают лучшие (дары)
Пушан, Бхага, Адити, когда зажигается заря.
Пусть Индра, Вишну, Варуна, Митра, Агни
Искусные породят счастливые дни!

• विश्वेदेवा:
• प्रतिप्रभ आत्रेयः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर मनुष्यों को क्या जानना चाहिये, इस विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! विद्वान् (अदत्रया, वार्य्याणि) खाने और स्वीकार करने योग्य अन्नादिकों को (दयते) देता है और (पूषा) पुष्टिकर्त्ता (भगः) सेवन करने योग्य तथा (अदितिः) माता (उस्रः) किरणों का (वस्ते) आच्छादन करती है और (इन्द्रः) सूर्य्य (विष्णुः) व्यापक बिजुली (वरुणः) उदान (मित्रः) प्राण (अग्निः) प्रसिद्ध अग्नि (दस्माः) और दुःख के नाश करनेवाले (भद्रा) कल्याणकारक (अहानि) दिनों को (जनयन्त) उत्पन्न करते हैं, उनको व्यर्थ मत व्यतीत करिये ॥३॥

भावार्थभाषाः - जैसे माता अनुग्रह से अन्न-पान आदि के दान से सन्तानों का पालन करती है, वैसे ही सूर्य्य आदि पदार्थ दिन और रात्रि से सब की रक्षा करते हैं ॥३॥

अन्वय: हे मनुष्या ! विद्वानदत्रया वार्य्याणि दयते पूषा भगोऽदितिरुस्रो वस्त इन्द्रो विष्णुर्वरुणो मित्रोऽग्निर्दस्मा भद्राऽहानि जनयन्त तानि व्यर्थानि मा नयत ॥३॥

पुनर्मनुष्यैः किं वेदितव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अदत्रया) अत्तुं योग्यान्यन्नादीनि (दयते) ददाति (वार्य्याणि) वरितुमर्हाणि (पूषा) पुष्टिकर्त्ता (भगः) भजनीयः (अदितिः) माता (वस्ते) आच्छादयति (उस्रः) किरणान्। उस्रा इति रश्मिनामसु पठितम्। (निघं०१।५) (इन्द्रः) सूर्य्यः (विष्णुः) व्यापिका विद्युत् (वरुणः उदानः (मित्रः) प्राणः (अग्निः) प्रसिद्धो वह्निः (अहानि) दिनानि (भद्रा) भद्राणि (जनयन्त) जनयन्ति (दस्मा) दुःखोपक्षयितारः ॥३॥

भावार्थभाषाः - यथा माता कृपयान्नपानादिदानेनाऽपत्यानि पालयति तथैव सूर्य्यादयोऽहोरात्रिभ्यां सर्वान् रक्षन्ति ॥३॥

भावार्थभाषाः - जशी माता अन्न इत्यादींनी संतानाचे पालन करते तसेच सूर्य इत्यादी पदार्थ दिवस व रात्रीद्वारे सर्वांचे रक्षण करतात. ॥ ३ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - प्रतिप्रभ आत्रेयः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

त꣡न् नो अनर्वा꣡ सविता꣡ व꣡रूथं
त꣡त् सि꣡न्धव इष꣡यन्तो अ꣡नु ग्मन्
उ꣡प य꣡द् वो꣡चे अध्वर꣡स्य हो꣡ता
रायः꣡ स्याम प꣡तयो वा꣡जरत्नाः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
anarvā́ ← anarván- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

savitā́ ← savitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

várūtham ← várūtha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)
{}

gman ← √gam- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

iṣáyantaḥ ← √iṣ- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

síndhavaḥ ← síndhu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

adhvarásya ← adhvará- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)
{}

vóce ← √vac- (root)
{number:SG, person:1, mood:INJ, tense:AOR, voice:MED}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

pátayaḥ ← páti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

rāyáḥ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{gender:M}

syāma ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

vā́jaratnāḥ ← vā́jaratna- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

तत् । नः॒ । अ॒न॒र्वा । स॒वि॒ता । वरू॑थम् । तत् । सिन्ध॑वः । इ॒षय॑न्तः । अनु॑ । ग्म॒न् ।
उप॑ । यत् । वोचे॑ । अ॒ध्व॒रस्य॑ । होता॑ । रा॒यः । स्या॒म॒ । पत॑यः । वाज॑ऽरत्नाः ॥

• tan ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• anarvā ← anarvan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “unchallenged; unrivaled.”

• savitā ← savitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• varūthaṃ ← varūtham ← varūtha
• [noun], nominative, singular, neuter
• “defense; protective covering.”

• tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• sindhava ← sindhavaḥ ← sindhu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “river; Indus; sindhu [word].”

• iṣayanto ← iṣayantaḥ ← iṣay ← √iṣ
• [verb noun], nominative, plural

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• gman ← gam
• [verb], plural, Aorist inj. (proh.)
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• voce ← vac
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “say; describe; name; tell; address; enumerate; call; state; teach; explain; say; declare; speak; define; declare; order; address; recommend; answer; deem; recite; approve; proclaim; indicate; determine; mention; designate.”

• adhvarasya ← adhvara
• [noun], genitive, singular, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• rāyaḥ ← rai
• [noun], genitive, singular, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• syāma ← as
• [verb], plural, Present optative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• patayo ← patayaḥ ← pati
• [noun], nominative, plural, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• vājaratnāḥ ← vāja
• [noun], masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• vājaratnāḥ ← ratnāḥ ← ratna
• [noun], nominative, plural, masculine
• “jewel; wealth; best; treasure; vajra; property; jewel; ruby; jewelry.”

तत् प्रसिद्धं वरूथं वरणीयमस्मदभिमतं धनं नः अस्मभ्यम् अनर्वा अप्रत्यृतः केनाप्यतिरस्कृतः सविता देवः प्रयच्छत्विति शेषः । तत्: धनं सिन्धवः स्यन्दनशीलाः इषयन्तः गच्छन्त्यो नद्यः अनु अनुसृत्य ग्मन् गच्छन्तु । धनं दातुं गच्छन्त्वित्यर्थः । यत् यस्मात् अध्वरस्य यागस्य होता होमनिष्पादकोऽहम् उप वोचे उपेत्य ब्रवीमि तस्मात्तत्प्रयच्छन्त्विति शेषः । वयं चात्रयः रायः धनस्य बहुविधस्य पतयः स्वामिनः स्याम भवेम । वाजरत्नाः अन्नेन बलेन वा रमणीयाः । अथवा यद्यस्माद्वोचे स्तौमि तस्मात् सविता नो वरूथमागच्छतु । तस्मान्नद्यश्च नो वरूथं यज्ञमनु ग्मन् अनुगच्छन्त्विति वा योज्यम् ॥

English translation:

“May the irreproachable Savitā (grant) us that desirable (wealth); may the flowing rivers hasten to (convey) it to us; for which purpose I, the ministering priest of the sacrifice, repeat (pious praises); affluent in food, may we be the lords of (manifold) riches.”

Then Savitar without assault is our defense, then the nurturing rivers follow suit,
when, as Hotar of the ceremony, I call upon (them). May we be lords of wealth, with prizes as our treasure.

The standard tr. supply a verb (such as ‘grant’) in pāda a, but this seems unnecessary. The clause can be an equational expression; gods are called upon to be várūtham ‘defense’ elsewhere: cf. I.59.8 bhávā várūthaṃ grṇ̥ até … (Agni); sim.

VII.32.7 (Indra), VIII.67.3.

Sending the shelter which we ask, the foeless Savitar and the Rivers shall approach us.
When I, the sacrifice’s priest, invite them, may we he lords of wealth and rich possessions.

Diesen Schutz möge uns der unerreichte Savitri gewähren; dem mögen die labenden Flüsse nachkommen, worum ich als Hotri des Opfers bitte: Wir möchten reichbelohnte Herren des Reichtums sein.

Erlabend mögen diesen Schutz die Ströme, der unnahbare Savitar uns bieten, Wenn als des Festes Priester ich sie rufe, so sei’n wir reichbeschenkte Herrn des Reichthums.

(Пусть) нам (дарует) эту защиту непобедимый Савитар!
Пусть следуют за ней насыщающие реки!
О чем я говорю как хотар обряда:
Да будем мы повелителями богатства, обладая сокровищем наград!

• विश्वेदेवा:
• प्रतिप्रभ आत्रेयः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर मनुष्यों को क्या वर्त्ताव करके क्या प्राप्त करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अध्वरस्य) अहिंसारूप यज्ञ का (होता) ग्रहण करनेवाला मैं सब के प्रति (यत्) जिसका (उप, वोचे) उपदेश करूँ (तत्) उसके और (नः) हम लोगों के (वरूथम्) गृह (अनर्वा) घोड़े जिसके नहीं वह और (सविता) सूर्य्य तथा (तत्) उसको (इषयन्तः) प्राप्त होते वा प्राप्त कराते हुए। (सिन्धवः) नदियाँ वा समुद्र (अनु, ग्मन्) पीछे चलते हैं, जिससे (वाजरत्नाः) विज्ञान धन है जिनके, ऐसे हम लोग (रायः) धन के (पतयः) स्वामी (स्याम) होवें ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो तुम सूर्य्य आदि के सदृश निरन्तर पुरुषार्थी होओ तो लक्ष्मीवान् होओ ॥४॥

अन्वय: अध्वरस्य होताऽहं सर्वान् प्रति यदुप वोचे तन्नो वरूथमनर्वा सविता तदिषयन्तः सिन्धवोऽनु ग्मन्। येन वाजरत्ना वयं रायः पतयः स्यामः ॥४॥

पुनर्मनुष्यैः किं वर्त्तित्वा किं प्राप्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (तत्) (नः) अस्मान् (अनर्वा) अविद्यमानाश्वः (सविता) सूर्य्यः (वरूथम्) गृहम् (तत्) (सिन्धवः) नद्यः समुद्रा वा (इषयन्तः) प्राप्नुवन्तः प्रापयन्तो वा (अनु) (ग्मन्) अनुगच्छन्ति (उप) (यत्) (वोचे) उपदिशेयम् (अध्वरस्य) अहिंसामयस्य यज्ञस्य (होता) आदाता (रायः) धनस्य (स्याम) भवेम (पतयः) स्वामिनः (वाजरत्नाः) विज्ञानधनवन्तः ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यदि यूयं सूर्य्यादिवत् सततं पुरुषार्थिनः स्यात् तर्हि श्रीमन्तो भवेत ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! जर तुम्ही सूर्यासारखे सतत पुरुषार्थी व्हाल तर श्रीमंत बनाल. ॥ ४ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - प्रतिप्रभ आत्रेयः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प्र꣡ ये꣡ व꣡सुभ्य ई꣡वद् आ꣡ न꣡मो दु꣡र्
ये꣡ मित्रे꣡ व꣡रुणे सुउक्त꣡वाचः
अ꣡वैतु अ꣡भ्वं कृणुता꣡ व꣡रीयो
दिव꣡स्पृथिव्यो꣡र् अ꣡वसा मदेम

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

dúḥ ← √dā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

ī́vat ← ī́vant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

námaḥ ← námas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

prá ← prá (invariable)
{}

vásubhyaḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

yé ← yá- (pronoun)
{}

mitré ← mitrá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

sūktávācaḥ ← sūktávāc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

váruṇe ← váruṇa- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

yé ← yá- (pronoun)
{}

ábhvam ← ábhva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

áva ← áva (invariable)
{}

etu ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

kr̥ṇutá ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

várīyaḥ ← várīyaṁs- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ávasā ← ávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

diváspr̥thivyóḥ ← dyā́vāpr̥thivī́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:DU}

madema ← √mad- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

प्र । ये । वसु॑ऽभ्यः । ईव॑त् । आ । नमः॑ । दुः । ये । मि॒त्रे । वरु॑णे । सू॒क्तऽवा॑चः ।
अव॑ । ए॒तु॒ । अभ्व॑म् । कृ॒णु॒त । वरी॑यः । दि॒वःपृ॑थि॒व्योः । अव॑सा । म॒दे॒म॒ ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vasubhya ← vasubhyaḥ ← vasu
• [noun], dative, plural, masculine
• “good; good; benign; vasu [word].”

• īvad ← īvat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “such(a).”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• namo ← namaḥ ← namas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “adoration; court; namas [word]; bow; salute.”

• dur ← duḥ ← dā
• [verb], plural, Aorist inj. (proh.)
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• mitre ← mitra
• [noun], locative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• varuṇe ← varuṇa
• [noun], locative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• sūktavācaḥ ← sūkta
• [noun], neuter
• “Mantra; hymn.”

• sūktavācaḥ ← vācaḥ ← vāc
• [noun], nominative, plural, masculine
• “speech; statement; voice; voice; speech; language; vāc [word]; word; literary composition; conversation; sound; Sarasvati; cry; assurance; spell.”

• avaitv ← avaitu ← ave ← √i
• [verb], singular, Present imperative
• “descend; go; learn; know; disappear.”

• abhvaṃ ← abhvam ← abhva
• [noun], nominative, singular, neuter
• “monstrosity; nothingness; void; force.”

• kṛṇutā ← kṛṇuta ← kṛ
• [verb], singular, Present injunctive
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• varīyo ← varīyaḥ ← varīyas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “freedom; room.”

• divaspṛthivyor ← divaspṛthivyoḥ ← divaspṛthivī
• [noun], genitive, dual, feminine
• “heaven and earth.”

• avasā ← avas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “aid; favor; protection.”

• madema ← mad
• [verb], plural, Present optative
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

ये यजमानाः वसुभ्यः यज्ञनिवासेभ्यो देवेभ्यः ईवत् गमनवत् नमः अन्नं पश्वात्मकं प्र दुः प्रादुः । ये च मित्रे देवे वरुणे च सूक्तवाचः सूक्तवचसो भवन्ति तानस्मान् अभ्वं महद्धनं तेजो वा अवैतु अवगच्छतु । हे देवाः कृणुत कुरुत चैतेभ्यः वरीयः उरुतरं सुखम् । दिवस्पृथिव्योः द्यावापृथिव्योः अवसा रक्षणेन मदेम हृष्येम ॥ ॥ ३ ॥

English translation:

“May ample wealth devolve upon those who have presented victims to the Vasus, and upon those who have repeated praises to Mitra and Varuṇa confer upon them, (gods), felicity, and may we rejoice in the protection of heaven and earth.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Presented victims to the Vasus: pra ye vasubhya īvadā namaḥ: īvadā namaḥ = gamanavad annana, food having motion, that is paśvātmakam, the same with animals

Those who have presented such great reverence to the good ones, who possess well-spoken speech for Mitra and Varuṇa,
let the formless void go away (from them); make a wider space (for
them). With the aid of Heaven and Earth may we rejoice.

There is no overt referent in the main clause (c) for the yé in ab, but ‘they’ (namely the poet/sacrificers) are clearly to be the beneficiaries of the good actions in c, who, in d, appear in the 1st ps.

They who devote such worship to the Vasus, singing their hymns to Varuna and Mitra,
Vouchsafe them ample room, far off be danger. Through grace of Heaven and Earth may we be happy.

Die den Göttern eine Huldigung wie diese darbringen, die auf Mitra und Varuna schöne Worte sprechen, vor denen soll das drohende Gespenst weichen, schaffet einen Ausweg! Wir möchten uns der Gunst von Himmel und Erde erfreuen.

Die solche Huldigung den Vasu’s weihten, dem Varuna und Mitra Sprüche sprechend, Die löst vom Unglück, macht sie frei und sicher, mit Huld mög’ Erd’ und Himmel uns erfreuen.

Кто (богам) Васу воздает вот такое поклонение,
Кто обращается с гимнами к Митре, Варуне,
Да уйдет (от них) ужас! Создайте широкий выход (для нас)!
Да возрадуемся мы от помощи Неба и Земли!

• विश्वेदेवा:
• प्रतिप्रभ आत्रेयः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

मनुष्यों को क्या करके क्या प्राप्त करना चाहिये, इस विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (ये) जो (मित्रे) मित्र (वरुणे) उत्तम तिथि के निमित्त (ईवत्) गतिमान् तथा रक्षणवान् पदार्थ को (प्र, आ, दुः) उत्तम प्रकार देवें वा (ये) जो तुम लोग (वसुभ्यः) धनों के लिये (नमः) अन्न को (कृणुता) सिद्ध करो उनसे युक्त (सूक्तवाचः) उत्तम प्रशंसित वाणीवाले हम लोग (दिवः, पृथिव्योः) प्रकाश सूर्य्य और भूमि के मध्य में जिससे (वरीयः, अभ्वम्) अत्युत्तम धनादि तथा अत्यन्त (अव, एतु) प्राप्त हो उसकी (अवसा) रक्षा से (मदेम) आनन्दित हों ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! पुरुषार्थ से लक्ष्मी को और उससे अन्न आदि को इकट्ठा कर बड़े सुख को प्राप्त होकर सब का रक्षण करो ॥५॥ इस सूक्त में सूर्य और विद्वानों के गुण वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की इस से पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह उनचासवाँ सूक्त और तीसरा वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे मनुष्यो ! ये मित्रे वरुण ईवत्प्रा दुर्ये यूयं वसुभ्यो नमः कृणुता तद्युक्ता सूक्तवाचो वयं दिवस्पृथिव्योर्मध्ये येन वरीयोऽभ्वमवैतु तदवसा मदेम ॥५॥

मनुष्यैः किं कृत्वा किं प्राप्तव्यमित्याह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (प्र) (ये) (वसुभ्यः) धनेभ्यः (ईवत्) गतिरक्षणवत् (आ) (नमः) अन्नम् (दुः) दद्युः (ये) (मित्रे) सख्याम् (वरुणे) उत्तमतिथौ (सूक्तवाचः) सुस्तुता सुप्रशंसिता वाग्येषान्ते (अव) (एतु) प्राप्नोतु (अभ्वम्) महत् (कृणुता) कुरुत। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (वरीयः) अत्युत्तमं धनादिकम् (दिवः) (पृथिव्योः) सूर्य्यभूम्योर्मध्ये (अवसा) रक्षणादिना (मदेम) ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्याः ! पुरुषार्थेन श्रियं तस्या अन्नादिकं सञ्चित्य महत् सुखं प्राप्य सर्वेषां रक्षणं विदधत्विति ॥५॥ अत्र सूर्यविद्वद्गुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इत्येकोनपञ्चाशत्तमं सूक्तं तृतीयो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! पुरुषार्थाने लक्ष्मी वाढवून त्याद्वारे अन्न इत्यादी संचित करून खूप सुख प्राप्त करून सर्वांचे रक्षण करा. ॥ ५ ॥