०४३

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - भौमोत्रिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ᳓ धेन᳓वः प᳓यसा तू᳓र्णिअर्था
अ᳓मर्धन्तीर् उ᳓प नो यन्तु म᳓ध्वा
महो᳓ राये᳓ बृहतीः᳓ सप्त᳓ वि᳓प्रो
मयोभु᳓वो जरिता᳓ जोहवीति

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

dhenávaḥ ← dhenú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

páyasā ← páyas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

tū́rṇyarthāḥ ← tū́rṇyartha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ámardhantīḥ ← ámardhant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

mádhvā ← mádhu- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

úpa ← úpa (invariable)

yantu ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

br̥hatī́ḥ ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

maháḥ ← máh- (nominal stem)
{case:GEN, number:SG}

rāyé ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

saptá ← saptá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

vípraḥ ← vípra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jaritā́ ← jaritár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

johavīti ← √hū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

mayobhúvaḥ ← mayobhū́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

आ । धे॒नवः॑ । पय॑सा । तूर्णि॑ऽअर्थाः । अम॑र्धन्तीः । उप॑ । नः॒ । य॒न्तु॒ । मध्वा॑ ।
म॒हः । रा॒ये । बृ॒ह॒तीः । स॒प्त । विप्रः॑ । म॒यः॒ऽभुवः॑ । ज॒रि॒ता । जो॒ह॒वी॒ति॒ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• dhenavaḥ ← dhenu
• [noun], nominative, plural, feminine
• “cow; dhenu [word]; milk.”

• payasā ← payas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “milk; milky juice; water; fluid; juice; payas [word]; drink.”

• tūrṇyarthā ← tūrṇi
• [noun]
• “agile.”

• tūrṇyarthā ← arthāḥ ← artha
• [noun], nominative, plural, feminine
• “for; meaning; purpose; sense; wealth; object of sense; matter; aim; money; message; object; artha [word]; wealth; function; content; topic; property; situation; reason; affair; concern; reason; enterprise; reason; cause; five; application; application.”

• amardhantīr ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• amardhantīr ← mardhantīḥ ← mṛdh
• [verb noun], nominative, plural
• “neglect.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• yantu ← i
• [verb], plural, Present imperative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• madhvā ← madhu
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• maho ← mahaḥ ← mah
• [noun], accusative, plural, feminine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• rāye ← rai
• [noun], dative, singular, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• bṛhatīḥ ← bṛhat
• [noun], accusative, plural, feminine
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• sapta ← saptan
• [noun], accusative, singular, neuter
• “seven; seventh.”

• vipro ← vipraḥ ← vipra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Brahmin; poet; singer; priest; guru; Vipra.”

• mayobhuvo ← mayobhuvaḥ ← mayobhu
• [noun], accusative, plural, feminine

• jaritā ← jaritṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “singer.”

• johavīti ← johav ← √hvā
• [verb], singular, Present indikative
• “appeal.”

धेनवः प्रीणयित्र्यो नद्यः मध्वा मधुरेण पयसा रसेन सहिताः तूर्ण्यर्थाः त्वरमाणगमनाः । ‘अर्थोऽर्तेः ( निरु. १. १८ ) इति यास्कः । अमर्धन्तीः अहिंसन्त्यः सत्यः नः अस्मान् उप आ यन्तु उपागच्छन्तु । तदर्थं महः महते राये धनाय बृहतीः महतीः सप्त सर्पणस्वभावाः सप्तसंख्याकाः ‘इमं मे गङ्गे’ ( ऋ. सं. १०. ७५.५) इति मन्त्रोक्ता गङ्गाद्या वा ॥ तत्र हि प्राधान्येन सप्तैवोक्ताः । मयोभुवः सुखस्य भावयित्रीः विप्रः विशेषेण प्रीणयिता जरिता स्तोता जोहवीत आह्वयति ॥

English translation:

“May the kine, quick-moving, doing no harm, come to us, (laden) with their sweet fluid; the wise worshipper invokes the seven vast and joy-diffusing (rivers) for the sake of ample riches.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The kine: dhenavaḥ = rivers

Let the milk-cows, swift to their tasks, not neglectful, come close to us here with their milk, their honey.
For great wealth, the inspired poet, the singer keeps invoking the seven lofty (cows [=rivers?]), who are joy itself.

On mahó rāyé see comm. ad IV.31.11. Again the published translation carelessly follows Geldner’s tr., which takes the two forms together, as if they were an adjective-noun syntagm despite the difference in case. I would now take maháḥ adverbially with Oldenberg

See further ad VI.1.2.

The seven lofty and joy-bringing feminine beings (bṛhatī́ḥ saptá … mayobhúvaḥ) in cd, the target of our invocation, are not further specified. I have supplied ‘cows’ on the basis of ab and IX.86.25, which contains saptá dhenávaḥ, but this is by no means certain. See other suggestions in Geldner’s n. 1. The problem is that there is no reason for the cows to number exactly seven; either ‘seven’ is, as Oberlies (Rel. RV II.74) suggests, simply an indication of totality, or some more standard group of seven, like the rivers, is being referred to (either via the image of cows or directly).

MAY the Milch-cows who hasten to their object come harmless unto us with liquid sweetness.
The Singer, lauding, calls, for ample riches, the Seven Mighty Ones who bring enjoyment.

Die Kühe sollen zielschnell mit ihrer Milch zu uns kommen, mit ihrer Süßigkeit uns nicht im Stich lassend. Der redekundige Sänger ruft die sieben Hohen, Erfreulichen zu großem Reichtum.

Her mögen zu uns unermüdlich kommen mit süsser Milch zum Ziel die Kühe eilend; Viel zu erlangen ruft der Sänger preisend die sieben grossen lustbegabten Ströme.

Пусть дойные коровы, спешащие к цели,
Не пренебрегая, приходят к нам с молоком, с медом!
Для великого богатства громко зовет
Вдохновенный певец семь мощных (из них,) дающих утешение.

• विश्वेदेवा:
• अत्रिः
• याजुषीपङ्क्ति
• पञ्चमः

अब सत्रह ऋचावाले तेंतालीसवें सूक्त का प्रारम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में विद्वान् के विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (जरिता) सम्पूर्ण विद्याओं की स्तुति करनेवाला (विप्रः) बुद्धिमान् जन (महः) बड़े (राये) धन के लिये (सप्त) सात प्रकार की (बृहतीः) बड़ी वाणियों का (जोहवीति) वार-वार उपदेश करता है और उससे प्रेरणा किये गये (मध्वा) मधुर आदि गुणों के साथ और (पयसा) दुग्धदान के साथ (अमर्धन्तीः) नहीं हिंसा करती हुई और (तूर्ण्यर्थाः) शीघ्र चलनेवाले अर्थ जिनमें ऐसी (मयोभुवः) सुख की भावना करानेवाली (धेनवः) गौओं के सदृश वाणियाँ (नः) हम लोगों को (उप, आ, यन्तु) समीप में उत्तम प्रकार प्राप्त होवें ॥१॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य यथार्थवक्ता विद्वानों के सङ्ग से शास्त्रों के विषय से युक्त वाणियों को ग्रहण करके उनकी कृपा से अन्यों के लिये उपदेश देवें, वे भी श्रेष्ठ होते हैं ॥१॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यो जरिता विप्रो महो राये सप्त बृहतीर्गिरो जोहवीति तत्प्रेरिता मध्वा पयसा सहाऽमर्धन्तीस्तूर्ण्यर्था मयोभुवो धेनवो न उपायन्तु ॥१॥

अथ विद्वद्विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) (धेनवः) गाव इव वाचः (पयसा) दुग्धदानेन (तूर्ण्यर्थाः) तूर्णयः सद्योगामिनोऽर्था यासु ताः (अमर्धन्तीः) अहिंसन्त्यः (उप) (नः) अस्मान् (यन्तु) प्राप्नुवन्तु (मध्वा) मधुरादिगुणेन सह (महः) महते (राये) धनाय (बृहतीः) महत्यः (सप्त) सप्तविधाः (विप्रः) मेधावी (मयोभुवः) सुखं भावुकाः (जरिता) सकलविद्याः स्तावकः (जोहवीति) भृशमुपदिशति ॥१॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्या आप्तविद्वत्सङ्गेन सर्वशास्त्रविषया वाचो गृहीत्वैताः कृपयाऽन्येभ्योऽप्युपदिशेयुस्तेऽऽप्याप्ता जायन्ते ॥१॥

या सूक्तात संपूर्ण विद्वानांचे गुणवर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्वसूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - जी माणसे आप्त विद्वानांच्या संगतीने शास्त्रयुक्त वाणीचा वापर करून विद्वानांच्या कृपेने इतरांना उपदेश करतात तीही श्रेष्ठ असतात. ॥ १ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - भौमोत्रिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ᳓ सुष्टुती᳓ न᳓मसा वर्तय᳓ध्यै
द्या᳓वा वा᳓जाय पृथिवी᳓ अ᳓मृध्रे
पिता᳓ माता᳓ म᳓धुवचाः सुह᳓स्ता
भ᳓रे-भरे नो यश᳓साव् अविष्टाम्

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

námasā ← námas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

suṣṭutī́ ← suṣṭutí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

vartayádhyai ← √vr̥t- (root)
{case:DAT, number:SG, tense:PRS}

ámr̥dhre ← ámr̥dhra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:DU}

dyā́vā ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

pr̥thivī́ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

vā́jāya ← vā́ja- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

mádhuvacāḥ ← mádhuvacas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

mātā́ ← mātár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

pitā́ ← pitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

suhástā ← suhásta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

aviṣṭām ← √avⁱ- (root)
{number:DU, person:3, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

bháre-bhare ← bhára- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

yaśásau ← yaśás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

आ । सु॒ऽस्तु॒ती । नम॑सा । व॒र्त॒यध्यै॑ । द्यावा॑ । वाजा॑य । पृ॒थि॒वी इति॑ । अमृ॑ध्रे॒ इति॑ ।
पि॒ता । मा॒ता । मधु॑ऽवचाः । सु॒ऽहस्ता॑ । भरे॑ऽभरे । नः॒ । य॒शसौ॑ । अ॒वि॒ष्टा॒म् ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• suṣṭutī ← suṣṭuti
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “hymn; praise.”

• namasā ← namas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “adoration; court; namas [word]; bow; salute.”

• vartayadhyai ← vartay ← √vṛt
• [verb noun]
• “pound; tell; exist; bring; spill; mix; survive; melt; roll; explain; perform; turn; chop; sustain; spend; roll up; produce.”

• dyāvā ← div
• [noun], nominative, dual, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• vājāya ← vāja
• [noun], dative, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• pṛthivī
• [noun], nominative, dual, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• amṛdhre ← amṛdhra
• [noun], nominative, dual, feminine

• pitā ← pitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• mātā ← mātṛ
• [noun], nominative, singular, feminine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

• madhuvacāḥ ← madhu
• [noun]
• “sweet; deft.”

• madhuvacāḥ ← vacāḥ ← vacas
• [noun], nominative, singular, feminine
• “statement; command; speech; words; advice; word; voice.”

• suhastā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suhastā ← hastā ← hasta
• [noun], nominative, singular, feminine
• “hand; hand; proboscis; hasta [word]; autograph.”

• bhare ← bhara
• [noun], locative, singular, masculine
• “battle; weight; foray; bhṛ; load.”

• bhare ← bhara
• [noun], locative, singular, masculine
• “battle; weight; foray; bhṛ; load.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• yaśasāv ← yaśasau ← yaśas
• [noun], nominative, dual, masculine
• “esteemed; celebrated; glorious; honorable.”

• aviṣṭām ← av
• [verb], dual, Aorist imperative
• “support; help; prefer; prefer; like.”

अहं सुष्टुती सुष्टुत्या शोभनस्तोत्रेण नमसा हविषा च अमृधे हिंसारहिते द्यावा पृथिवी द्यावापृथिव्यौ आ वर्तयध्यै। आवर्तयितुमिच्छामि वाजाय अन्नार्थम् । ‘अन्नं वै वाजः’ (तै. ब्रा. १.३.६.६ ) इति हि श्रुतिः । पिता पालयित्री द्यौः माता निर्मात्री पृथिवी मधुवचाः प्रियवचना सुहस्ता अभिमतदानेन शोभनहस्ता। एते उभयविशेषणे । यशसौ यशोयुक्तौ द्यावापृथिव्यौ भरेभरे सर्वेषु संग्रामेषु यज्ञेषु वा नः अस्मान् अविष्टां रक्षताम् ॥

English translation:

“(I purpose) to approach with pious praise, and with oblations, for (the sake of) uninjured heaven and earth may the paternal (heaven), and the sweet-spoken, free-handed, maternal (earth), both enjoying renown, defens us in every battle.”

With lovely praise, with reverence Heaven and Earth are to be turned hither—they who are not neglectful with regard to the prize-contest. The Father, the Mother who has honeyed speech and good hands—let the two glorious ones aid us in every bout.

With reverence and fair praise will I bring hither, for sake of strength, exhaustless Earth and Heaven.
Father and Mother, sweetof speech, fairhanded, may they, far-famed, in every fight protect us.

Mit Lobpreis, mit Verbeugung will ich Himmel und Erde uns zuwenden, die nicht zu Verachtenden zu reichem Gewinn. Der Vater, die Mutter mit süßer Rede und guter Hand, die beiden Geehrten sollen uns in jedem Wettkampf beistehen.

Herwenden will ich durch Gebet und Loblied zur Labung Erd’ und Himmel, die nicht säumen, Sie, Vater, Mutter, lieblich redend, kunstreich, sei’n hülfreich uns in jedem Kampf, die schönen.

Силой прекрасного прославления с поклонением я хочу повернуть (к нам)
Не пренебрегающие Небо и Землю ради награды.
Пусть отец (и) мать с медовыми речами, с ласковыми руками
Помогают нам, знаменитые, в каждом состязании!

• विश्वेदेवा:
• अत्रिः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! आप लोगों से (वाजाय) विज्ञान के लिये (सुष्टुती) श्रेष्ठ प्रशंसा से (नमसा) सत्कार वा अन्न आदि से (अमृध्रे) नहीं हिंसा किये गये में (सुहस्ता) सुन्दर हस्त जिनके वे (यशसौ) यश और धन से युक्त (द्यावा) अन्तरिक्ष और (पृथिवी) पृथिवी (मधुवचाः) मधुर वचन जिसका ऐसा वा (पिता) पिता और (माता) माता के सदृश (भरेभरे) संग्राम संग्राम में (नः) हम लोगों को (अविष्टाम्) प्राप्त होवें, वे (आ, वर्त्तयध्यै) उत्तम प्रकार वर्त्ताव करने को प्राप्त होवें ॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपालङ्कार है। हे मनुष्यो ! जैसे माता और पिता अपने सन्तानों को उत्तम प्रकार शिक्षा देकर और वृद्धि करके विजयकारी करते हैं, वैसे ही प्राप्त हुई सूर्य्य और पृथिवी की विद्या सर्वत्र विजय को प्राप्त होती हैं ॥२॥

अन्वय: हे मनुष्या ! युष्माभिर्वाजाय सुष्टुती नमसाऽमृध्रे सुहस्ता यशसौ द्यावा पृथिवी मधुवचाः पिता माता चेव भरेभरे नोऽस्मानविष्टां ते आ वर्त्तयध्या अविष्टाम् ॥२॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (सुष्टुती) श्रेष्ठया प्रशंसया (नमसा) सत्कारेणान्नादिना वा (वर्त्तयध्यै) वर्त्तयितुम् (द्यावा) द्यौः (वाजाय) विज्ञानाय (पृथिवी) भूमी (अमृध्रे) अहिंसिते (पिता) जनक इव (माता) जननीव (मधुवचाः) मधुवचो यस्य यस्या वा स सा (सुहस्ता) शोभना हस्ता वर्त्तन्ते ययोस्ते (भरेभरे) सङ्ग्रामे सङ्ग्रामे (नः) अस्मान् (यशसौ) कीर्तिधनयुक्ते (अविष्टाम्) प्राप्नुयाताम् ॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः । हे मनुष्या ! यथा मातापितरौ स्वसन्तानान् सुशिक्ष्य वर्धयित्वा विजयकारिणः सम्पादयतस्तथैव प्राप्ता सूर्य्यपृथिवीविद्या सर्वत्र विजयं प्रापयति ॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो! जसे माता-पिता आपल्या संतानांना सुशिक्षित करून वाढवितात व विजयी करवितात तसेच सूर्य व पृथ्वीबाबतची विद्याप्राप्ती सर्वत्र विजय करविते. ॥ २ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - भौमोत्रिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓ध्वर्यवश् चकृवां᳓सो म᳓धूनि
प्र᳓ वाय᳓वे भरत चा᳓रु शुक्र᳓म्
हो᳓तेव नः प्रथमः᳓ पाहि अस्य᳓
दे᳓व म᳓ध्वो ररिमा᳓ ते म᳓दाय

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádhvaryavaḥ ← adhvaryú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

cakr̥vā́ṁsaḥ ← √kr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRF, voice:ACT}

mádhūni ← mádhu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

bharata ← √bhr̥- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

cā́ru ← cā́ru- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

prá ← prá (invariable)

śukrám ← śukrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vāyáve ← vāyú- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pāhi ← √pā- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

prathamáḥ ← prathamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

déva ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mádāya ← máda- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

mádhvaḥ ← mádhu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

rarimá ← √rā- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

अध्व॑र्यवः । च॒कृ॒ऽवांसः॑ । मधू॑नि । प्र । वा॒यवे॑ । भ॒र॒त॒ । चारु॑ । शु॒क्रम् ।
होता॑ऽइव । नः॒ । प्र॒थ॒मः । पा॒हि॒ । अ॒स्य । देव॑ । मध्वः॑ । र॒रि॒म । ते॒ । मदा॑य ॥

• adhvaryavaś ← adhvaryavaḥ ← adhvaryu
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Adhvaryu; adhvaryu [word]; Yajur-Veda.”

• cakṛvāṃso ← cakṛvāṃsaḥ ← kṛ
• [verb noun], nominative, plural
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• madhūni ← madhu
• [noun], accusative, plural, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• vāyave ← vāyu
• [noun], dative, singular, masculine
• “wind; Vayu; vāta; prāṇa (coll.); air; air; fart; breath; northwest; draft; vāyu [word]; Vāyu; Marut.”

• bharata ← bhṛ
• [verb], plural, Present imperative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• cāru
• [noun], accusative, singular, neuter
• “pleasant; beautiful; beloved; agreeable; cāru [word].”

• śukram ← śukra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “semen; sperm; śukra; śukraprameha; liquid; ejaculation.”

• hoteva ← hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• hoteva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• prathamaḥ ← prathama
• [noun], nominative, singular, masculine
• “first; prathama [word]; third; young; chief(a); best; antecedent.”

• pāhy ← pāhi ← pā
• [verb], singular, Aorist imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• deva
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• madhvo ← madhvaḥ ← madhu
• [noun], genitive, singular, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• rarimā ← rā
• [verb], plural, Perfect indicative
• “give; impart.”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• madāya ← mada
• [noun], dative, singular, masculine
• “drunkenness; mada; estrus; excitement; sexual arousal; alcohol; musth; mad; mada; ecstasy; pride; drink; joy; arrogance; vivification.”

हे अध्वर्यवः अध्वरं युञ्जानाः मधूनि मधुररसानि सोमाज्यादीनि चकृवांसः कुर्वाणा यूयं वायवे प्रथमं प्र भरत प्रकर्षेण संपादयत चारु चरणीयं शुक्रं दीप्तं सोमम् । हे वायो त्वं च होतेव होता यथा प्रथमं पिबति तद्वत् नः अस्मदर्थम् अस्य अमुं सोमं प्रथमः इतरदेवेभ्यः पूर्वं पाहि पिब । हे देव वायो मध्वः मधुरं सोमरसं ते मदाय ररिम ददाम । वायोः पूर्वपानमसकृत्प्रपञ्चितम् ॥

English translation:

“Priests, who are preparing (the libation), first offer to Vāyu the delightful and brilliant (Soma); and do you, divine Vāyu, like the Hotā, first drink of this sweet juice, which we offer for your exhilaration.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

First drink of this sweet juice: vāyu’s first drinking of the Soma is repeatedly enjoined, asakṛt prapañcitam

Adhvaryus—having made the honeyed (drinks), present the pure dear (soma) to Vāyu.
Like the Hotar, drink first of this honey of ours, god; we have given it to you for your exhilaration.

The subject of the impv. in c must also be Vāyu, because he regularly receives the first drink of soma.

Adhvaryus, make the sweet libations ready, and bring the beautiful bright juice to Vayu.
God, as our Priest, be thou the first to drink it: we give thee of the mead to make thee joyful.

Adhvaryu´s! Ihr habt die Süßtränke bereitet, setzet dem Vayu den angenehmen klaren Saft vor! Trink zuerst wie der Hotri von diesem Süßtrank, o Gott! Wir haben ihn dir zum Rausche gespendet.

O Diener, die die Tränke ihr bereitet, den lieben, hellen bringet dar dem Vaju; Dem Priester gleich trink du zuerst vom Safte; den süssen schenkten wir, o Gott, zur Lust dir.

О адхварью, приготовив сладкие напитки,
Предложите Ваю приятный прозрачный (сок)!
Как хотар наш испей первым
Этого меду, о бог! Мы дали (его) тебе для опьянения.

• विश्वेदेवा:
• अत्रिः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (देव) विद्वन् (प्रथमः) पहिले आप (होतेव) दाता जन के सदृश (अस्य) इस (मध्वः) मधुर के मध्य में (नः) हम लोगों की (पाहि) रक्षा करिये, जिससे हम लोग (ते) आपके (मदाय) आनन्द के लिये (ररिमा) क्रीड़ा करें । हे (चक्रिवांसः) कार्य्य करते हुए और (अध्वर्य्यवः) अपनी अहिंसा की इच्छा करते हुए आप लोग (वायवे) वायुविद्या के लिये (मधूनि) विज्ञानों और (चारु) सुन्दर (शुक्रम्) जल को (प्र, भरत) उत्तम प्रकार धारण कीजिये ॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! जैसे हवन करनेवाला होम से सब के हित को सिद्ध करता है, वैसे ही सब के हित के लिये वायु और जल की विद्या को विस्तारिये, जिससे सब हम लोग आनन्दित हुए वर्त्ताव करें ॥३॥

अन्वय: हे देव ! प्रथमस्त्वं होतेवाऽस्य मध्वो मध्ये नः पाहि यतो वयं ते मदाय ररिमा। हे चक्रिवांसोऽध्वर्यवो ! यूयं वायवे मधूनि चारु शुक्रं च प्र भरत ॥३॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अध्वर्य्यवः) आत्मनोऽध्वरमहिंसामिच्छवः (चकृवांसः) कुर्वन्तः (मधूनि) विज्ञानानि (प्र) (वायवे) वायुविद्यायै (भरत) (चारु) सुन्दरम् (शुक्रम्) उदकम्। शुक्रमित्युदकनामसु पठितम्। (निघं०१।१२) (होतेव) यथा दाता (नः) अस्मान् (प्रथमः) (पाहि) (अस्य) (देव) विद्वन् (मध्वः) मधुरस्य (ररिमा) रमेमहि। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (ते) तव (मदाय) आनन्दाय ॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । हे मनुष्या ! यथा होता होमेन सर्वहितं साध्नोति तथैव सर्वहिताय वायुजलविद्यां प्रसारयत येन सर्वे वयमानन्दिता वर्त्तेमहि ॥३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसा यज्ञ करणारा सर्वांचे हित करतो तसेच सर्वांच्या हितासाठी वायू व जलाच्या विद्येचा विस्तार केला पाहिजे. ज्यामुळे आम्ही सर्व आनंदाने वागू. ॥ ३ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - भौमोत्रिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

द᳓श क्षि᳓पो युञ्जते बाहू᳓ अ᳓द्रिं
सो᳓मस्य या᳓ शमिता᳓रा सुह᳓स्ता
म᳓ध्वो र᳓सं सुग᳓भस्तिर् गिरिष्ठां᳓
च᳓निश्चदद् दुदुहे शुक्र᳓म् अंशुः᳓

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádrim ← ádri- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

bāhū́ ← bāhú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

dáśa ← dáśa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

kṣípaḥ ← kṣíp- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

yuñjate ← √yuj- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

śamitā́rā ← śamitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

sómasya ← sóma- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

suhástā ← suhásta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

yā́ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

giriṣṭhā́m ← giriṣṭhā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mádhvaḥ ← mádhu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

rásam ← rása- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sugábhastiḥ ← sugábhasti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

aṁśúḥ ← aṁśú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

cániścadat ← √cand- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

duduhe ← √duh- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

śukrám ← śukrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

दश॑ । क्षिपः॑ । यु॒ञ्ज॒ते॒ । बा॒हू इति॑ । अद्रि॑म् । सोम॑स्य । या । श॒मि॒तारा॑ । सु॒ऽहस्ता॑ ।
मध्वः॑ । रस॑म् । सु॒ऽगभ॑स्तिः । गि॒रि॒ऽस्थाम् । चनि॑श्चदत् । दु॒दु॒हे॒ । शु॒क्रम् । अं॒शुः ॥

• daśa ← daśan
• [noun], nominative, singular, neuter
• “ten; tenth; daśan [word].”

• kṣipo ← kṣipaḥ ← kṣip
• [noun], nominative, plural, feminine
• “finger.”

• yuñjate ← yuj
• [verb], plural, Present indikative
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

• bāhū ← bāhu
• [noun], nominative, dual, masculine
• “arm; bāhu [word]; elbow; forefoot.”

• adriṃ ← adrim ← adri
• [noun], accusative, singular, masculine
• “mountain; rock; seven; stone; adri; grindstone; adri; rock.”

• somasya ← soma
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• yā ← yad
• [noun], nominative, dual, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• śamitārā ← śamitṛ
• [noun], nominative, dual, masculine
• “śamitṛ [word]; butcher.”

• suhastā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suhastā ← hastā ← hasta
• [noun], nominative, dual, masculine
• “hand; hand; proboscis; hasta [word]; autograph.”

• madhvo ← madhvaḥ ← madhu
• [noun], genitive, singular, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• rasaṃ ← rasam ← rasa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “mercury; juice; medicine; rasa; alchemy; liquid; Rasa; mahārasa; taste; broth; elixir; resin; rasa; essence; six; water; soup; liquid body substance; rasa; formulation; myrrh; rasa [word]; amṛta; purpose; delight; solution; milk; beverage; alcohol; sap; nectar; Rasātala.”

• sugabhastir ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sugabhastir ← gabhastiḥ ← gabhasti
• [noun], nominative, singular, masculine
• “beam; hand; sun.”

• giriṣṭhāṃ ← giriṣṭhām ← giriṣṭhā
• [noun], accusative, singular, masculine

• caniścadad ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• duduhe ← duh
• [verb], singular, Perfect indicative
• “milk.”

• śukram ← śukra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “semen; sperm; śukra; śukraprameha; liquid; ejaculation.”

• aṃśuḥ ← aṃśu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sunbeam; beam; aṃśu [word]; thread.”

अत्राभिषवस्य प्रतिपाद्यमानत्वात् सोमो देवता । यद्वा ऐन्द्री । अद्रिम् अभिषव ग्रावाणं दश क्षिपः दशसंख्याकाः क्षेप्त्र्योऽङ्गुलयः युञ्जते गृह्णन्ति । यद्वा । परस्परं युक्ता भवन्ति । बाहू अप्यध्वर्युसंबन्धिनौ अद्रिं युञ्जाते । या यौ सुहस्ता शोभनहननौ सोमस्य शमितारौ अभिषोतारौ तौ बाहू युञ्जाते । मध्वः मधुरस्य सोमस्य रसं गिरिष्ठां गिरिस्थायिनं गिरिवदुन्नतप्रदेशस्थितं वा सुगभस्तिः शोभनाङ्गुलिरध्वर्युः चनिश्चदत् आह्लादयन् ॥ ‘चदि आह्लादने’ इत्यस्माद्यङ्लुकि छान्दसं रूपम् । दुदुहे दोग्धि । स च अंशुः शुक्रं निर्मलं रसं दुदुहे दुग्धे । यद्वैकं वाक्यम् । अंशुः व्याप्तः सुगभस्तिः सुहस्तोऽध्वर्युः मध्वो रसं दुदुहे दोग्धि ॥

English translation:

“The ten express of the juice, (the fingers), and the two arms of the priests, which are the dexterous immolators of the Soma, take hold of the stone; the exulting, skilful-fingered (priest) milks the mountain-born juice of the sweet Soma, and that Soma (yields its) pure juice.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The text has only śukram aṃśuḥ = sa ca aṃsu‘h śukram nirmalam rasam dugdhe, and that Soma has milked the pure juice; or aṃśu may be an epithet of adhvaryu, the extensively present priest, aṃśur vyāpto adhvaryuḥ

The ten fingers and the two arms hitch up the stone—the two arms with good hands that are the laboring priests [/quellers] of soma.
The plant, well(-handled by) the fists, has milked out the sap of honey that dwells on the mountain, shimmering and pure.

In b the agent noun śamitár- most naturally belongs with the forms of √śam referring to ritual labor. See, e.g., in the preceding hymn V.42.10 śámīṃ śaśamānásya “the (ritual) labor of the one laboring.” However, already in the Aśvamedha hymn of the RV it has acquired the euphemistic meaning ‘queller’, that is, slaughterer, of the sacrificial beast; cf. I.162.9-10, as well as the simile in V.85.1 ví yó jaghā́na śamitéva cárma “who like a butcher a hide split apart …” in this maṇḍala. I think it likely that both senses are meant here; in post-RVic ritual texts Soma is regularly presented as a sacrificial victim.

In the 2nd hemistich Geldner and Witzel Gotō (cf. also Oldenberg) take c and d as separate clauses, utilizing the verb duduhe for both and supplying a priest (Geldner: Adhvaryu) as subj. of c.

The reason is nom. sugábhastiḥ lit. ‘having good fists’, which must otherwise modify aṃśú- ‘plant’. With Renou, in the published translation I take cd as a single clause with sugábhastiḥ … aṃśúḥ a single NP, assuming that ‘having good fists’ of the soma plant means that the plant has received good handling from the fists of its preparer. (Renou, by contrast, tr.

“aux beaux rameaux,” with gábhasti- referring metaphorically to the growth habits of the plant.) I now think my interpr. pushes the bahuvrīhi further than it should go, so I would now emend the tr. to “(The priest,) having good fists, has milked out the sap of the honey that dwells on the mountain; the plant has milked out its own shimmering, pure (sap).” It is likely that the verb underlying pāda c should be active (perhaps *dudoha); when middle forms like duduhe take an object, the subject is usually a cow or cow-substitute (as here) producing milk from itself.

Two arms-the Soma’s dexterous immo. lators-and the ten fingers set and fix the press-stone.
The stalk hath poured, fair with its spreading branches, the mead’s bright glittering juice that dwells on mountains.

Die zehn Finger und die Arme, die die beiden handfertigen Zubereiter des Soma sind, setzen den Preßstein in Tätigkeit. Der handgeschickte Adhvaryu hat den berggewachsenen Saft des Süßtrankes gemolken; der Stengel hat die schimmernde, helle Somamilch von sich gegeben.

Die Arme, die schönhändig Soma schaffen, und die zehn Finger schirren an den Pressstein; Der schönverzweigte Stengel strömet schimmernd den hellen, süssen, bergentsprungnen Saft aus.

Десять пальцев, две руки запрягают давильный камень -
(Те,) что две умелые приготовительницы сомы.
(Жрец) с ловкими пальцами (выжимает) сок медового (сомы), возникший на горе.
Стебель дал надоить ярко сверкающего прозрачного (сока).

• विश्वेदेवा:
• अत्रिः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे (सुगभस्तिः) सुन्दर किरणें जिसकी वह सूर्य्य और (अंशुः) किरण (चनिश्चदत्) प्रसन्न करता है और (मध्वः) मधुर आदि गुणों से युक्त (सोमस्य) ऐश्वर्य्य के सम्बन्धी (गिरिष्ठाम्) मेघ में वर्त्तमान (अद्रिम्) मेघ को (रसम्) रस को और (शुक्रम्) जल को (दुदुहे) दुहता है, वैसे जो (दश) दश संख्यावाली (क्षिपः) प्रेरणा करते हैं जिनसे वे अङ्गुलियाँ और (या) जो (शमितारा) शान्ति से यज्ञकर्म्म के करनेवाले और (सुहस्ता) अच्छे हाथोंवाले (बाहू) भुजाओं को (युञ्जते) युक्त करते हैं, उनसे धर्मसम्बन्धी कार्य्यों को करो ॥४॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे मनुष्य आदि प्राणी अङ्गुलियों से पदार्थों को ग्रहण करते और त्यागते हैं, वैसे ही सूर्य्य किरणों से भूमि के नीचे से जल को ग्रहण करके फेंकता अर्थात् वृष्टि करता है, ऐसा जानो ॥४॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यथा सुगभस्तिरंशुश्चनिश्चदत् सन् मध्वः सोमस्य गिरिष्ठामद्रिं रसं शुक्रं दुदुहे तथा या दश क्षिपो या शमितारा सुहस्ता बाहू युञ्जते ताभिर्धर्म्याणि कृत्यानि कुरुत ॥४॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (दश) दशसंख्याकाः (क्षिपः) क्षिपन्ति प्रेरयन्ति याभिस्ता अङ्गुलयः। क्षिप इत्यङ्गुलिनामसु पठितम्। (निघं०२.५) (युञ्जते) (बाहू) भुजौ (अद्रिम्) मेघम् (सोमस्य) ऐश्वर्य्यस्य (या) यौ (शमितारा) शान्त्या यज्ञकर्मकर्त्तारौ (सुहस्ता) शौभनौ हस्तौ ययोस्तौ (मध्वः) मधुरादिगुणयुक्तस्य (रसम्) (सुगभस्तिः) शोभना गभस्तयः किरणा यस्य सूर्यस्य सः। (गिरिष्ठाम्) गिरौ मेघे स्थितम्। गिरिरिति मेघनामसु पठितम्। (निघं०१.१) (चनिश्चदत्) आह्लादयति (दुदुहे) दोग्धि (शुक्रम्) उदकम् (अंशुः) किरणः ॥४॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः । यथा मनुष्यादयः प्राणिनोऽङ्गुलिभिः पदार्थान् गृह्णन्ति त्यजन्ति तथैव सूर्य्यः किरणैर्भूमेस्तलाज्जलं गृहीत्वा प्रक्षिपतीति वेद्यम् ॥४॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जशी माणसे बोटांनी पदार्थ घेतात व टाकतात तसा सूर्य किरणांद्वारे भूमीखालून जल घेतो व फेकतो. अर्थात, वृष्टी करतो. हे जाणा. ॥ ४ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - भौमोत्रिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓सावि ते जुजुषाणा᳓य सो᳓मः
क्र᳓त्वे द᳓क्षाय बृहते᳓ म᳓दाय
ह᳓री र᳓थे सुधु᳓रा यो᳓गे अर्वा᳓ग्
इ᳓न्द्र प्रिया᳓ कृणुहि हूय᳓मानः

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ásāvi ← √su- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:PASS}

jujuṣāṇā́ya ← √juṣ- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

sómaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

br̥haté ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

dákṣāya ← dákṣa- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

krátve ← krátu- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

mádāya ← máda- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

arvā́k ← arvā́ñc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

hárī ← hári- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

ráthe ← rátha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

sudhúrā ← sudhúr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

yóge ← yóga- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

hūyámānaḥ ← √hū- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:PASS}

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

kr̥ṇuhi ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

priyā́ ← priyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

असा॑वि । ते॒ । जु॒जु॒षा॒णाय॑ । सोमः॑ । क्रत्वे॑ । दक्षा॑य । बृ॒ह॒ते । मदा॑य ।
हरी॒ इति॑ । रथे॑ । सु॒ऽधुरा॑ । योगे॑ । अ॒र्वाक् । इन्द्र॑ । प्रि॒या । कृ॒णु॒हि॒ । हू॒यमा॑नः ॥

• asāvi ← su
• [verb], singular, Aorist passive
• “press out; su.”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• jujuṣāṇāya ← juṣ
• [verb noun], dative, singular
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• somaḥ ← soma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• kratve ← kratu
• [noun], dative, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• dakṣāya ← dakṣa
• [noun], dative, singular, masculine
• “deft; right; intelligent; expert.”

• bṛhate ← bṛhat
• [noun], dative, singular, masculine
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• madāya ← mada
• [noun], dative, singular, masculine
• “drunkenness; mada; estrus; excitement; sexual arousal; alcohol; musth; mad; mada; ecstasy; pride; drink; joy; arrogance; vivification.”

• harī ← hari
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Vishnu; monkey; Krishna; horse; lion; Indra; Hari; Surya; Hari; haritāla; Hari; snake; frog.”

• rathe ← ratha
• [noun], locative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• sudhurā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sudhurā ← dhurā ← dhura
• [noun], accusative, dual, masculine
• “yoke.”

• yoge ← yoga
• [noun], locative, singular, masculine
• “method; application; yoga; remedy; mix; treatment; mixture; procedure; contact; use; yogin; connection; application; union; magic trick; formulation; fraud; relation; sense; connection; war; therapy; enterprise; addition; undertaking; performance; marriage; yoke; yoga [word]; art; combination; assortment; confluence; constellation; relationship; connection; agent; means.”

• arvāg ← arvāk
• [adverb]
• “here.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• priyā ← priya
• [noun], accusative, dual, masculine
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• kṛṇuhi ← kṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• hūyamānaḥ ← hvā
• [verb noun], nominative, singular
• “raise; call on; call; summon.”

हे इन्द्र ते तुभ्यं जुजुषाणाय सेवमानाय सोमः असावि अभिषुतः । किमर्थम् । क्रत्वे क्रतवे वृत्रवधादिकर्मणे दक्षाय बलाय बृहते मदाय च । यस्मादेवं तस्मात् हे इन्द्र त्वं हूयमानः सन् सुधुरा शोभनायां धुरि नियुक्तौ प्रिया प्रियौ हरी अश्वौ योगे योगार्हे युक्ते वा रथे योजयित्वा तं रथम् अर्वाक् अस्मदभिमुखं कृणुहि कुरु ॥ ॥ २० ॥

English translation:

“The Soma has been effused, (Indra), for your gratification, for (giving you) strength in action, and for your great exhilaration; therefore Indra, when invoked by us, put to your two beloved, docile, well-trained horses in your car, and come down.”

The soma has been pressed for you who have enjoyed (it)—for will and skill, for lofty exhilaration.
Indra, bring nearby the two dear fallow bays, those amenable to the chariot-pole at the yoking to your chariot, when you are being
invoked.

The Soma hath been pressed for thee, its lover, to give thee power and might and high enjoyment.
Invoked, turn hither in thy car, O Indra, at need, thy two well-trained and dear Bay Horses.

Der Soma ist für dich, den Liebhaber, zum Entschluß, zur Tatkraft, zu großem Rausche ausgepreßt. Lenk die beiden Falben, die jochfrommen am Wagen bei der Ausfahrt, die lieben herwärts, wenn du gerufen wirst, o Indra.

Dir ward gepresst, der du ihn liebst, der Soma zur Kraft und Stärkung und zu tücht’gem Rausche; Die Füchs’ am Wagen, schöngeschirrt am Joche, die lieben schaff, o Indra, her, geruf’ner.

Выжат сома для тебя, наслаждающегося (им) –
Для силы духа, для силы действия, для мощного опьянения.
Пригони, о Индра, в наши края, когда тебя зовут,
Пару приятных буланых коней, послушных у дышла при выезде.

• विश्वेदेवा:
• अत्रिः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) अत्यन्त ऐश्वर्य्य से युक्त विद्वान् ! जिनसे (ते) आपके (बृहते) बड़े (जुजुषाणाय) प्रीति से सेवन किये गये (क्रत्वे) प्रज्ञान तथा (दक्षाय) चातुर्य्य बल और (मदाय) आनन्द के लिये (सोमः) बड़ी ओषधियों का रस वा ऐश्वर्य्य (असावि) उत्पन्न किया जाये और उनके (योगे) संयोग होने पर (अर्वाक्) नीचेवाले (सुधुरा) सुन्दर धुरा जिनकी ऐसे (हरी) हरणशील घोड़ों को (रथे) वाहन में जोड़ के (हूयमानः) स्पर्द्धा किये गये आप (प्रिया) सेवन करने योग्य सुन्दर वस्तुओं वा सुखों को (कृणुहि) सिद्ध करिये ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जिससे बुद्धि, बल, आनन्द और पुरुषार्थ बढ़े और अग्नि और घोड़े आदि के चलाने की विद्या प्राप्त होवे, वह कर्म्म सदा करना चाहिये ॥५॥

अन्वय: हे इन्द्र विद्वन् ! यैस्ते बृहते जुजुषाणाय क्रत्वे दक्षाय मदाय सोमोऽसावि तेषां योगे सत्यर्वाक् सुधुरा हरी रथे युक्त्वा हूयमानः सन् प्रिया कृणुहि ॥५॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (असावि) सूयते (ते) तुभ्यम् (जुजुषाणाय) प्रीत्या सेवमानाय (सोमः) महौषधिरस ऐश्वर्य्यं वा (क्रत्वे) प्रज्ञानाय (दक्षाय) चातुर्य्याय बलाय (बृहते) महते (मदाय) आनन्दाय (हरी) हरणशीलावश्वौ (रथे) याने (सुधुरा) शोभना धूर्ययोस्तौ (योगे) संयोजने (अर्वाक्) योऽर्वागधोगञ्चतः (इन्द्र) परमैश्वर्य्ययुक्त (प्रिया) सेवनीयानि कमनीयानि वस्तूनि सुखानि वा (कृणुहि) (हूयमानः) स्पर्धमानः ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! येन प्रज्ञाबलाऽऽन्दपुरुषार्था वर्धेरन्नग्नितुरङ्गादिचालनविद्या प्राप्नुयात् तत्कर्म्म सदाऽनुष्ठेयम् ॥५॥

भावार्थभाषाः - भावार्थ- हे माणसांनो! ज्यामुळे बुद्धी, बल, आनंद व पुरुषार्थ वाढतो. तसेच अग्नी, घोडे इत्यादी चालविण्याची विद्या प्राप्त होते ते कर्म सदैव करा. ॥ ५ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - भौमोत्रिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ᳓ नो मही᳓म् अर᳓मतिं सजो᳓षा
ग्नां᳐᳓ देवीं᳓ न᳓मसा रात᳓हव्याम्
म᳓धोर् म᳓दाय बृहती᳓म् ऋतज्ञा᳓म्
आ᳓ग्ने वह पथि᳓भिर् देवया᳓नैः

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

arámatim ← arámati- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

mahī́m ← máh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sajóṣāḥ ← sajóṣas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

devī́m ← devī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

gnā́m ← gnā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

námasā ← námas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

rātáhavyām ← rātáhavya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

br̥hatī́m ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

mádāya ← máda- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

mádhoḥ ← mádhu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

r̥tajñā́m ← r̥tajñā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

devayā́naiḥ ← devayā́na- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

pathíbhiḥ ← pánthā- ~ path- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

vaha ← √vah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

आ । नः॒ । म॒हीम् । अ॒रम॑तिम् । स॒ऽजोषाः॑ । ग्नाम् । दे॒वीम् । नम॑सा । रा॒तऽह॑व्याम् ।
मधोः॑ । मदा॑य । बृ॒ह॒तीम् । ऋ॒त॒ऽज्ञाम् । आ । अ॒ग्ने॒ । व॒ह॒ । प॒थिऽभिः॑ । दे॒व॒ऽयानैः॑ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• mahīm ← mah
• [noun], accusative, singular, feminine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• aramatiṃ ← aramatim ← aramati
• [noun], accusative, singular, feminine

• sajoṣā ← sajoṣāḥ ← sajoṣas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “consentaneous; combined; associated; united.”

• gnāṃ ← gnām ← gnā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “goddess.”

• devīṃ ← devīm ← deva
• [noun], accusative, singular, feminine
• “divine.”

• namasā ← namas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “adoration; court; namas [word]; bow; salute.”

• rātahavyām ← rāta ← rā
• [verb noun]
• “give; impart.”

• rātahavyām ← havyām ← havya
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Havya; offering; havya [word].”

• madhor ← madhoḥ ← madhu
• [noun], genitive, singular, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• madāya ← mada
• [noun], dative, singular, masculine
• “drunkenness; mada; estrus; excitement; sexual arousal; alcohol; musth; mad; mada; ecstasy; pride; drink; joy; arrogance; vivification.”

• bṛhatīm ← bṛhat
• [noun], accusative, singular, feminine
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• ṛtajñām ← ṛta
• [noun], neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• ṛtajñām ← jñām ← jña
• [noun], accusative, singular, feminine
• “conversant(p); aware(p); wise.”

• āgne ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• āgne ← agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• vaha ← vah
• [verb], singular, Present imperative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• pathibhir ← pathibhiḥ ← pathin
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “way; road; path [word]; journey; method.”

• devayānaiḥ ← deva
• [noun], masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devayānaiḥ ← yānaiḥ ← yāna
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “vehicle; journey; campaign; carriage; vessel; cart.”

अत्राग्निं संबोध्य ग्नादेवताया आवाह्यत्वादस्याग्निर्ग्ना वा देवता । हे अग्ने सजोषाः अस्माभिः सह प्रीयमाणस्त्वं ग्नां देवीं सर्वैर्गन्तव्यामेतन्नामिकां देवताम् । ‘मेना ग्ना इति स्त्रीणाम् ( निरु. ३. २१ ) इति यास्कः । नः अस्मदर्थं देवयानैः देवैर्गन्तव्यैः पथिभिः मार्गैः आ अभिमुखम् आ वह । कीदृशीम् । महीं महतीम् अरमतिम् आ समन्ताद्रममाणां सर्वत्र गन्त्रीं वा नमसा स्तोत्रेण सह रातहव्याम् । रातं दत्तं दानाय संकल्पितं हव्यं यस्यास्ताम् । दत्तहविष्कामित्यर्थः । किमर्थम् । मधोः मधुरस्य सोमस्य मदाय । पुनः कीदृशीम् । बृहतीं प्रवृद्धाम् ऋतज्ञां यज्ञमभिजानतीम् ॥

English translation:

“Agni, being well plural asd with us, bring to us, by paths frequented by the gods, the divine (feminine le), Gnā, mighty and omnipresent, to whom oblations are offered with reverence, who is vast and cognizant of rites, to partake of the exhilaration of the sweet Soma.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Gnā = strī, a woman, a wife; commonly expresses the wife of a deity; here, it is a proper name, gnām = etannāmikām devatām

Hither to us, in agreement (with her), (bring) great Devotion [/Aramati], lady goddess, on whom the oblation is bestowed with reverence,
the lofty knower of truth—for the exhilarating drink of honey, bring her hither, Agni, along the paths the gods travel.

Bring by God-traversed paths, accordant, Agni, the great Aramati, Celestial Lady,
Exalted, worshipped with our gifts and homage, who knoweth holy Law, to drink sweet Soma.

Bring, damit einverstanden, uns die hohe Aramati her, die göttliche Frau, der unter Verbeugung Opfer gespendet werden, zum Rausche des Süßtranks, die hehre gesetzeskundige auf den gottbefahrenen Wegen, o Agni!

Fahr her uns, Agni, gleichgesinnt, die grosse, erhab’ne Andacht, die des Werkes kundig Die Opfer nimmt, die Götterfrau, mit Ehrfurcht zum Somarausch auf gottbetretnen Pfaden.

(Привези) сюда великую Арамати, согласный (с нею),
Божественную жену, которой приносят жертву с поклонением,
Для опьянения сладким (соком), могучую, знающую закон,
О Агни, по путям, изъезженным богами!

• विश्वेदेवा:
• अत्रिः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विद्वद्विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) विद्वन् ! (आ) सब ओर से (सजोषाः) तुल्य प्रीति के सेवन करनेवाले आप (नमसा) सत्कार वा अन्न आदि से (देवयानैः) यथार्थवक्ता विद्वान् चलते हैं जिनसे उन (पथिभिः) मार्गों से (मधोः) मधुर आदि गुण युक्त से (मदाय) आनन्द के लिये (नः) हम लोगों को (अरमतिम्) विषयों में नहीं रमण करती हुई (रातहव्याम्) देने योग्य दान जिससे (ग्नाम्) प्राप्त होते हैं ज्ञान को जिससे तथा (ऋतज्ञाम्) सत्य को जानता है जिससे उस (बृहतीम्) बड़े पदार्थों के विषय से युक्त (देवीम्) देदीप्यमान मनोहर (महीम्) बड़ी वाणी को हम लोगों के लिये (आ, वह) प्राप्त कराइये ॥६॥

भावार्थभाषाः - वे ही विद्वान् होते हैं जो सब प्रकार से सब काल में विद्या की याचना करते हैं और वे ही विद्वान् हैं, जो धर्मयुक्त मार्ग से विरुद्ध कुछ भी आचरण नहीं करते हैं ॥६॥

अन्वय: हे अग्ने ! आ सजोषास्त्वं नमसा पथिभिर्देवयानैर्मधोर्मदाय नोऽरमतिं रातहव्यां ग्नामृतज्ञां बृहतीं देवीं महीं न आ वह ॥६॥

पुनस्तमेव विद्वद्विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) (नः) अस्मान् (महीम्) महतीं वाचम् (अरमतिम्) विषयेष्वरममाणाम् (सजोषाः) समानप्रीतिसेवी (ग्नाम्) गच्छन्ति ज्ञानं यया ताम् (देवीम्) देदीप्यमानां कमनीयाम् (नमसा) सत्कारेणान्नादिना वा (रातहव्याम्) रातानि हव्यानि दातव्यानि दानानि यया ताम् (मधोः) मधुरादिगुणयुक्तात् (मदाय) आनन्दाय (बृहतीम्) बृहत्पदार्थविषयाम् (ऋतज्ञाम्) ऋतं सत्यं जानाति यया ताम् (आ) (अग्ने) विद्वन् (वह) प्रापय (पथिभिः) मार्गैः (देवयानैः) देवा आप्ता विद्वांसो गच्छन्ति येषु तैः ॥६॥

भावार्थभाषाः - त एव विद्वांसो जायन्ते ये सर्वथा सर्वदा विद्यां याचन्ते त एव विद्वांसो ये धर्म्यात् पथो विरुद्धं किमप्याचरणं न कुर्वन्ति ॥६॥

भावार्थभाषाः - जे सर्व प्रकारे सर्वकाळी विद्येची याचना करतात तेच विद्वान असतात व जे धर्ममार्गाच्या विरुद्ध आचरण करीत नाहीत तेच विद्वान असतात. ॥ ६ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - भौमोत्रिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अञ्ज᳓न्ति य᳓म् प्रथ᳓यन्तो न᳓ वि᳓प्रा
वपा᳓वन्तं न᳓ अग्नि᳓ना त᳓पन्तः
पितु᳓र् न᳓ पुत्र᳓ उप᳓सि प्र᳓यिष्ठ+
आ᳓ घर्मो᳓ अग्नि᳓म् ऋत᳓यन्न् असादि

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
añjánti ← √añj- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)

pratháyantaḥ ← √prathⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

víprāḥ ← vípra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

agnínā ← agní- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

tápantaḥ ← √tap- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

vapā́vantam ← vapā́vant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

pitúḥ ← pitár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

préṣṭhaḥ ← préṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG, mood:OPT}

putráḥ ← putrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

upási ← upás- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

asādi ← √sad- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:PASS}

gharmáḥ ← gharmá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

r̥táyan ← √r̥tay- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

अ॒ञ्जन्ति॑ । यम् । प्र॒थय॑न्तः । न । विप्राः॑ । व॒पाऽव॑न्तम् । न । अ॒ग्निना॑ । तप॑न्तः ।
पि॒तुः । न । पु॒त्रः । उ॒पसि॑ । प्रेष्ठः॑ । आ । घ॒र्मः । अ॒ग्निम् । ऋ॒तय॑न् । अ॒सा॒दि॒ ॥

• añjanti ← añj
• [verb], plural, Present indikative
• “smear; anoint; mix; color.”

• yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• prathayanto ← prathayantaḥ ← prathay ← √prath
• [verb noun], nominative, plural
• “spread; proclaim.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• viprā ← viprāḥ ← vipra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Brahmin; poet; singer; priest; guru; Vipra.”

• vapāvantaṃ ← vapāvantam ← vapāvat
• [noun], accusative, singular, masculine

• nāgninā ← na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• nāgninā ← agninā ← agni
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• tapantaḥ ← tap
• [verb noun], nominative, plural
• “heat; burn; grieve; afflict; burn; afflict; trouble; boil.”

• pitur ← pituḥ ← pitṛ
• [noun], genitive, singular, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• putra ← putraḥ ← putra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “son; putra [word]; male child; Putra; Bodhisattva.”

• upasi ← upas
• [noun], locative, singular, neuter
• “lap.”

• preṣṭha ← preṣṭhaḥ ← preṣṭha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “dearest.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• gharmo ← gharmaḥ ← gharma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sunlight; heat; summer; Gharma; Gharma; boiler; perspiration; caldron.”

• agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• ṛtayann ← ṛtayan ← ṛtay
• [verb noun], nominative, singular

• asādi ← sad
• [verb], singular, Aorist passive
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

यं घर्मं महावीरं प्रथयन्तो न । नेति संप्रत्यर्थीयः । अस्त्युपमार्थस्य संप्रत्यर्थे प्रयोगः । इदानीं प्रथयन्तः विप्राः मेधाविन ऋत्विजोऽध्वर्य्वादयः वपावन्तं न । वपावन्तं प्रवृद्धं पशुं यथाग्नौ तपन्ति तद्वत् अग्निना तपन्तः अञ्जन्ति । पितुर्न पुत्र उपसि प्रेष्ठः पितुरुपस्थे प्रियतमः पुत्र इव घर्मः महावीरः । यद्घ्राम् इत्यपतत्तद्धर्मस्य घर्मत्वम् ’ ( तै. आ. ५. १. ५) इति हि श्रुतिः । सः ऋतयन् यज्ञमिच्छन् अग्निम् अग्नौ आ असादि आसादितः । अत्र पितृपुत्रदृष्टान्तः स्फोटादिराहित्येन सुखवासप्रख्यापनार्थः ॥

English translation:

“The vessel which the priests, celebrating (it), supply with butter, as if roasting a marrow-yielding animal with fire, has been plural ced, desirous of the sacrifice, upon the fire, like a son upon the lap of his father.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The vessel: gharma

The one which the inspired poets anoint, like (the ritual grass) as they spread it, heating it with fire like (the offering of the sacrificial
animal) with its omentum:
the truth-(sing)ing gharma (drink/pot) has been set here on the fire like the dearest son on the lap of his father.

On the position of this vs. in the hymn and its significance, see published introduction. If the vs. is an omphalos, it may focus attention on the mysteries of the Pravargya ritual.

The vs. is structured as a riddle, with the referent of yám (pāda a) withheld till d, with three similes and several technical references to ritual activities in between.

The first simile (pāda a) is oddly structured, in that one expects something to be compared to the unidentified acc. yám but there is no overt acc. expressed. Instead we must supply this acc., as the most likely object of the participle pratháyantaḥ ‘spreading’ (transitive), which, in default of the acc. obj. itself, carries the simile particle ná. The object to be supplied is barhíḥ ‘ritual grass’, which at every ritual is spread as a seat for the visiting gods. Generally the verb in the expression “spread (barhis)” is √stṛ ‘strew’, not √prath, but, as Oldenberg points out, √prath can also be used, generally for the intransitive sense “(barhis) spreads” (V.5.4, X.70.4, etc.). The object of transitive √prath is generally something much more prominent, like ‘earth’.

It may be that √prath was used here to give a cosmic resonance, but it may also be partly ascribed to the alliteration in the vs.: prathayanto … víprā, vapā́vantam …

tápantaḥ / pitúr ná putrá upási práyiṣṭha(ḥ). The barhis is also sometimes anointed; cf. II.3.4 barhíḥ … ghṛténāktám. Thus, the absent barhíḥ is at the intersection of the two ritual verbs ‘spread’ and ‘anoint’, and supplies the missing point of comparison in the simile “They anoint ‘which one’ (yám) like X.” The poet is inviting his audience to solve for two variables – the identity of the focus of the vs. expressed by the rel. prn. yám and the object to which it is compared, but he makes the second riddle easier by providing two verbs that could govern it. The overlap of the two produces the answer.

The next simile, in b, targets a different ritual substance to compare with the still unidentified yám. This time an accusative does appear on the surface, but it in the form of an associated adjective, vapā́vantam ‘possessing the/an omentum.” In classical śrauta ritual the omentum (vapā́) is the first and probably the most important part of the sacrificial animal to be dealt with; after the death of the animal, the omentum is removed and heated on two different fires, first preliminarily singed on the Śamitar’s fire (NB: see vs. 4 and comm. thereon), then cooked on the Āhavanīya fire (see my Hyenas, pp. 104-5). Here we can assume that what is identified as ‘possessing an omentum’ is the sacrificial animal (an identification supported by the occurrence of vapā́vantam in ŚB XIII.7.1.9), which itself is cooked on the fire. Sacrificial animals are also anointed; see IV.6.3 paśvó anakti in a hymn that treats the animal sacrifice in some detail. Once again, the incompletely identified target of the simile is at the intersection of two ritual actions: ‘heat’ and ‘anoint’. In this case the similarly unidentified yám, the gharma pot, is also subject to both these actions in the Pravargya ritual.

The third simile, in pāda c, is the only one with all its parts, and is also the only one without a ritual reference. It is a version of a standard trope.

As on his father’s lap the son, the darling, so on the fire is set the sacred caldron,
Which holy singers deck, as if extending and heating that which holds the fatty membrane.

Der Gharmakessel, den die Redekundigen salben - wie das Barhis, wenn sie es ausbreiten, wie das mit der Netzhaut versehene Opferstück, wenn sie es am Feuer kochen ist regelrecht ans Feuer gesetzt wie der liebste Sohn auf den Schoß des Vaters.

Den sie beträufeln, wie am Feu’r die Priester den fettverseh’nen breiten und erhitzen, Der heil’ge Kessel ward gesetzt ans Feuer, wie in des Vaters Schooss der Sohn, der liebste.

Котелок с молоком, который освящают помазанием вдохновенные,
Словно раскладывая (жертвенную солому), словно варя на огне (мясо) с пленкой,
Самый дорогой, преданный закону, уселся на огонь,
Словно сын на колени к отцу.

• विश्वेदेवा:
• अत्रिः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्यार्थिन् ! (यम्) जिस (वपावन्तम्) विद्या के बीज के विस्तार को करते हुए के (न) सदृश आप को (अग्निना) अग्नि के सदृश ब्रह्मचर्य्य से (तपन्तः) संताप दुःख को सहते और विद्या के बीज का विस्तार करते हुए के (न) सदृश (प्रथयन्तः) प्रसिद्ध करते हुए (विप्राः) बुद्धिमान जनों के (न) सदृश अग्नि के समान ब्रह्मचर्य्य से सन्ताप दुःख को सहते हुए (अञ्जन्ति) कामना करते वा प्रकट करते हैं और जो (पितुः) पिता के (पुत्रः) पुत्र के सदृश (उपसि) समीप में (प्रेष्ठः) अत्यन्त प्रिय (घर्मः) यज्ञ वा तप (अग्निम्) अग्नि को (ऋतयन्) सत्य के सदृश आचरण करते हुए (आ, असादि) उत्तम प्रकार स्थित होवे, उनको और उसको आप निरन्तर सेवन करके विद्या को ग्रहण करिये ॥७॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। हे अध्यापक विद्वानो ! तुम लोग जो जितेन्द्रिय उत्तम स्वभावयुक्त शीत-उष्ण, सुख-दुःख, आनन्द, शोक, निन्दा-स्तुति आदि द्वन्द्व को सहनेवाले अभिमान और मोह से रहित सत्य आचरणकर्त्ता और परोपकारप्रिय ब्रह्मचारी विद्यार्थी होवें, उनको पुरुषार्थ से विद्वान् करिये ॥७॥

अन्वय: हे विद्यार्थिन् ! यं वपावन्तं न त्वामग्निना तपन्तो वपावन्तं न प्रथयन्तो विप्रा नाऽग्निना तपन्तोऽञ्जन्ति यः पितुः पुत्रो नोपसि प्रेष्ठो घर्मोऽग्निमृतयन्नासादि ताँस्तञ्च त्वं सततं सेवित्वा विद्यामुपादत्स्व ॥७॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अञ्जन्ति) कामयन्ते प्रकटयन्ति वा (यम्) (प्रथयन्तः) प्रख्यापयन्तः (न) इव (विप्राः) मेधाविनः (वपावन्तम्) विद्याबीजं विस्तरन्तम् (न) इव (अग्निना) पावकेनेव ब्रह्मचर्य्येण (तपन्तः) सन्तापदुःखं सहमानाः (पितुः) जनकस्य (न) इव (पुत्रः) (उपसि) समीपे (प्रेष्ठः) अतिशयेन प्रियः (आ) समन्तात् (घर्मः) यज्ञस्तापो वा (अग्निम्) (ऋतयन्) सत्यमिवाचरन् (असादि) सीदेत् ॥७॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । हे अध्यापकविद्वांसो यूयं ये जितेन्द्रिया आप्तस्वभावाः शीतोष्णसुख- दुःखहर्षशोकनिन्दास्तुत्यादिद्वन्द्वं सोढारो निरभिमानिनो निर्म्मोहाः सत्याचरणपरोपकारप्रिया ब्रह्मचारिणो विद्यार्थिनः स्युस्तान् पुरुषार्थेन विदुषः कुरुत ॥७॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. हे अध्यापक विद्वानांनो! जे जितेंद्रिय, उत्तम स्वभावाचे, शीत, उष्ण, सुख, दुःख, शोक, निंदा, स्तुती इत्यादी द्वंद्व सहन करणारे, अभिमान व मोहापासून अलिप्त, सत्याचरणी, परोपकारी, ब्रह्मचारी विद्यार्थी असतील तर त्यांना पुरुषार्थाने विद्वान करा. ॥ ७ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - भौमोत्रिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓छा मही᳓ बृहती᳓ शं᳓तमा गी᳓र्
दूतो᳓ न᳓ गन्तु अश्वि᳓ना हुव᳓ध्यै
मयोभु᳓वा सर᳓था᳓ यातम् अर्वा᳓ग्
गन्तं᳓ निधिं᳓ धु᳓रम् आणि᳓र् न᳓ ना᳓भिम्

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ácha ← ácha (invariable)

br̥hatī́ ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

gī́ḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

mahī́ ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

śáṁtamā ← śáṁtama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

aśvínā ← aśvín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

dūtáḥ ← dūtá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

gantu ← √gam- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

huvádhyai ← √hū- (root)
{case:DAT, number:SG, tense:AOR}

ná ← ná (invariable)

ā́ ← ā́ (invariable)

arvā́k ← arvā́ñc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mayobhúvā ← mayobhū́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

saráthā ← sarátha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

yātam ← √yā- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

āṇíḥ ← āṇí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dhúram ← dhúr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

gantám ← √gam- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)

nā́bhim ← nā́bhi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

nidhím ← nidhí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

अच्छ॑ । म॒ही । बृ॒ह॒ती । शम्ऽत॑मा । गीः । दू॒तः । न । ग॒न्तु॒ । अ॒श्विना॑ । हु॒वध्यै॑ ।
म॒यः॒ऽभुवा॑ । स॒रथा॑ । आ । या॒त॒म् । अ॒र्वाक् । ग॒न्तम् । नि॒ऽधिम् । धुर॑म् । आ॒णिः । न । नाभि॑म् ॥

• acchā
• [adverb]
• “towards; accha [prefix].”

• mahī ← mah
• [noun], nominative, singular, feminine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• bṛhatī ← bṛhat
• [noun], nominative, singular, feminine
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• śantamā ← śaṃtama
• [noun], nominative, singular, feminine
• “beneficent.”

• gīr ← gīḥ ← gir
• [noun], nominative, singular, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• dūto ← dūtaḥ ← dūta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “messenger; emissary; dūta [word].”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• gantv ← gantu ← gam
• [verb], singular, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• aśvinā ← aśvin
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• huvadhyai ← hvā
• [verb noun]
• “raise; call on; call; summon.”

• mayobhuvā ← mayobhu
• [noun], nominative, dual, masculine

• sarathā ← sa
• [adverb]
• “with; little; together.”

• sarathā ← rathā ← ratha
• [noun], nominative, dual, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• yātam ← yā
• [verb], dual, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• arvāg ← arvāk
• [adverb]
• “here.”

• gantaṃ ← gantam ← gam
• [verb], dual, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• nidhiṃ ← nidhim ← nidhi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hoard; receptacle; treasure; ocean; instrument.”

• dhuram ← dhur
• [noun], accusative, singular, feminine
• “yoke; dhur [word].”

• āṇir ← āṇiḥ ← āṇi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “āṇi; pin.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• nābhim ← nābhi
• [noun], accusative, singular, feminine
• “navel; hub; kinship; beginning; origin; umbilical cord; nābhi [word]; friendship; center.”

अच्छ अभिमुखम् अश्विना अश्विनौ हुवध्यै आह्वातुं गीः अस्मदीया स्तुतिः दूतो न दूत इवाह्वातेव गन्तु गच्छतु । गीर्विशेष्यते । मही पूज्या बृहती महती शंतमा सुखतमा । हे अश्विनी मयोभुवा सुखस्य भावयितारौ सरथा एकरथौ सन्तौ निधिं निहितं सोमम् अर्वाक् अभिमुखं यातं गच्छतम् । धुरं भारवाहिकां नाभिम् आणिर्न कील इव । यथा निष्कीला नाभी रथं न निर्वहति तद्वत् युवाभ्यां वियुक्तः सोमो यागं न निर्वहतीति ज्ञापयितुमेवं दृष्टान्तितम् ॥

English translation:

“May this adoring, earnest, and gratifying praise go like a messenger to summon the Aśvins hither; come, Aśvins, givers of happiness, riding in one chariot, come down to the deposited (Soma), as the bolt (is essential) to the axle of the wagon.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

As the cart cannot move if the axle of the wheel is not fastened by the pin or bolt, so the offering of the Soma is without efficacy unless the Aśvins be present

Let the great, lofty, most availing hymn come like a messenger to invoke the Aśvins.
(O Aśvins,) joy itself, drive nearby on the same chariot; go to the
treasury (of honey) as if to the chariot-pole, like the axle-pin into the wheel-nave.

The last pāda is difficult, primarily because of dhúram. This would ordinarily be the acc. of the root noun dhúr- ‘chariot pole’, and indeed that is how I take it. Geldner interprets it rather as an acc. infinitive (‘festzuhalten’) to √dhṛ. But that aniṭ root has no seṭ forms in dhur- (unless dhúr- ‘chariot pole’ itself; so Whitney Roots, but see now standard alternative etymology in Schindler, Rt nouns, and EWA, both s.v.).

Witzel Gotō’s semantic interpr. (‘zur Sicherung’) is similar to Geldner’s, though derivationally distinct: they see it as a secondary abstract(ion) from the ‘chariot pole’ word. Either of these analyses eases the interpr. of the pāda. But given the chariot-part vocab. in the rest of the pāda (āṇí- ‘axle-pin, peg’, nā́bhi- ‘wheel-nave’), it seems highly unlikely that a standard word for a part of the chariot would in just this context not be so used – and cf. sudhúr- ‘amenable to the chariot pole’ a few vss. back (5c). I think dhúram has to be an unmarked simile, an acc. goal parallel to nidhím. The Aśvins are asked to go to the nidhí- as draft animals come tamely to the dhúr-, then to enter it as the pin enters the nave.

I supply ‘honey’ with nidhím on the basis of the phrase nidhí- mádhūnām used twice in Aśvin hymns with sim. vocab.: I.183.4 ayáṃ vām bhagó níhita iyáṃ gī́r, dásrāv imé vām nidháyo mádhūnām “Here is the portion deposited for you, here the hymn, o wondrous ones, and here the deposits of honey for you” / III.58.5 éhá yātam pathíbhir devayā́nair, dásrāv imé vāṃ nidháyo mádhūnām “Travel here along the paths leading to the gods. Wondrous ones, these stores of honey belong to you two.” Since ‘honey’ is thematic in the previous parts of this hymn (1b, 2c, 3a, d, 4c, 6c), supplying it here (esp. in Aśvin context) is easy.

Hither, as herald to invite the Asvins, come the great lofty song, most sweet and pleasant!
Come in one car, joy-givers! to the banquet, like the bolt binding pole and nave, come hither.

Die große hohe zusagendste Lobrede soll wie ein Bote zu den Asvin gehen, sie zu rufen. Heilbringend kommt auf einem Wagen heran, kommet um den Schatz festzuhalten wie der Zapfen die Nabe!

Das grosse, hehre, liebste Lied, es gehe als Bote hin, die Ritter einzuladen; Erquickend kommt zum Mahl auf gleichem Wagen, gleichwie der Zapfen in die feste Nabe.

Великая, высокая, самая благодатная песнь,
Словно вестник, пусть отправится, чтобы позвать Ашвинов!
Ободряя (нас), приезжайте в наши края вдвоем на одной колеснице!
Поезжайте за сокровищем – грузом, (который подходит к колеснице,) словно ось ко втулке.

• विश्वेदेवा:
• अत्रिः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विद्वद्विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (बृहती) बड़े ब्रह्म आदि वस्तु को प्रकाश करनेवाली और (शन्तमा) अत्यन्त कल्याणकारिणी (मही) बड़ी (गीः) गाते हैं पदार्थों को जिससे ऐसी वाणी और (मयोभुवा) सुख को उत्पन्न करनेवाले (सरथा) वाहन आदिकों के साथ वर्त्तमान (अश्विना) अध्यापक और उपदेशक जनों को (हुवध्यै) बुलाने को जैसे (दूतः) धार्म्मिक विद्वान् चतुर राजा का दूत (न) वैसे (गन्तु) प्राप्त हूजिये तथा जिससे अध्यापक और उपदेशक जन (नाभिम्) मध्य (धुरम्) वाहन के आधार काष्ठ को (आणिः) कीले के (न) सदृश और (अर्वाक्) सत्य धर्म्म के पीछे (गन्तम्) चलते हुए (निधिम्) द्रव्यपात्र को (अच्छा) उत्तम प्रकार (आ, यातम्) प्राप्त हूजिये, उसको आप लोग प्राप्त होओ ॥८॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है । वे ही मनुष्य हैं जिनको जैसे राजा को दूत वैसे सम्पूर्ण शास्त्रों में प्रवीण वाणी प्राप्त होवे और वे ही भाग्यशाली हैं, जिनको धर्मयुक्त पुरुषार्थ से अतुल ऐश्वर्य्य प्राप्त होवे ॥८॥

अन्वय: हे मनुष्या ! या बृहती शन्तमा मही गीर्मयोभुवा सरथाऽश्विना हुवध्यै दूतो न गन्तु ययाऽश्विना नाभिं धुरमाणिर्नार्वाग्गन्तं निधिमच्छाऽऽयातं तां यूयं प्राप्नुत ॥८॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अच्छा) अत्र संहितायामिति दीर्घः। (मही) महती (बृहती) बृहद्ब्रह्मादिवस्तुप्रकाशिका (शन्तमा) अतिशयेन कल्याणकारिणी (गीः) गायन्ति पदार्थान् यया सा (दूतः) धार्म्मिको विद्वान् दक्षो राजदूतः (न) इव (गन्तु) प्राप्नोतु (अश्विना) अध्यापकोपदेशकौ (हुवध्यै) आह्वातुम् (मयोभुवा) सुखं भावुकौ (सरथा) रथादिभिः सह वर्त्तमानौ (आ) (यातम्) गच्छतम् (अर्वाक्) सत्यधर्ममनु (गन्तम्) गच्छन्तम् (निधिम्) (धुरम्) यानाधारकाष्ठम् (आणिः) कीलकम् (न) इव (नाभिम्) मध्यम् ॥८॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । त एव मनुष्या यान् राजानं दूत इव सर्वशास्त्रप्रवीणा वाक् प्राप्नुयात् त एव भाग्यवन्तो यान् धर्म्येण पुरुषार्थेनातुलमैश्वर्य्यमीयात् ॥८॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. राजाच्या दूताप्रमाणे ज्यांची वाणी शास्त्रात प्रवीण असते तीच माणसे भाग्यवान असतात व त्यांना धर्मयुक्त पुरुषार्थाने अतुल ऐश्वर्य प्राप्त होते. ॥ ८ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - भौमोत्रिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प्र᳓ त᳓व्यसो न᳓मउक्तिं तुर᳓स्य
अह᳓म् पूष्ण᳓ उत᳓ वायो᳓र् अदिक्षि
या᳓ रा᳓धसा चोदिता᳓रा मतीनां᳓
या᳓ वा᳓जस्य द्रविणोदा᳓ उत᳓ त्म᳓न्

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
náma:uktim ← náma:ukti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

prá ← prá (invariable)

távyasaḥ ← távyaṁs- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

turásya ← turá- 1 (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

adikṣi ← √diś- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

ahám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

pūṣṇáḥ ← pūṣán- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)

vāyóḥ ← vāyú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

coditā́rā ← coditár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

matīnā́m ← matí- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

rā́dhasā ← rā́dhas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

yā́ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

draviṇodaú ← draviṇodā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

tmán ← tmán- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)

vā́jasya ← vā́ja- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yā́ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

प्र । तव्य॑सः । नमः॑ऽउक्तिम् । तु॒रस्य॑ । अ॒हम् । पू॒ष्णः । उ॒त । वा॒योः । अ॒दि॒क्षि॒ ।
या । राध॑सा । चो॒दि॒तारा॑ । म॒ती॒नाम् । या । वाज॑स्य । द्र॒वि॒णः॒ऽदौ । उ॒त । त्मन् ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• tavyaso ← tavyasaḥ ← tavyas
• [noun], genitive, singular, masculine
• “stronger; rich.”

• namauktiṃ ← namauktim ← namaukti
• [noun], accusative, singular, feminine

• turasyāham ← turasya ← tura
• [noun], genitive, singular, masculine
• “powerful; noble; noble.”

• turasyāham ← aham ← mad
• [noun], nominative, singular
• “I; mine.”

• pūṣṇa ← pūṣṇaḥ ← pūṣan
• [noun], genitive, singular
• “Pushan; pūṣan [word]; sun.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• vāyor ← vāyoḥ ← vāyu
• [noun], genitive, singular, masculine
• “wind; Vayu; vāta; prāṇa (coll.); air; air; fart; breath; northwest; draft; vāyu [word]; Vāyu; Marut.”

• adikṣi ← diś
• [verb], singular, Athematic s aor. (Ind.)
• “describe; give; give; teach.”

• yā ← yad
• [noun], nominative, dual, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• rādhasā ← rādhas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

• coditārā ← coditṛ
• [noun], nominative, dual, masculine

• matīnāṃ ← matīnām ← mati
• [noun], genitive, plural, feminine
• “intelligence; decision; mind; hymn; purpose; idea; opinion; belief; desire; wish; conviction; plan; devotion.”

• yā ← yad
• [noun], nominative, dual, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vājasya ← vāja
• [noun], genitive, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• draviṇodā ← draviṇaḥ ← draviṇas
• [noun], neuter
• “property.”

• draviṇodā ← dā
• [noun], nominative, dual, masculine
• “giving.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• tman
• [noun], locative, singular, masculine
• “self.”

अहम् ऋषिः तव्यसः प्रकृष्टबलस्य तुरस्य त्वरमाणस्य पूष्णः पोषकस्य देवस्य । उक्तगुणकाय देवाय उत अपि च वायोः उक्तलक्षणाय च नमउक्तिं नम इति वचनं स्तोत्रं प्र अदिक्षि प्रदिशामि। या यौ पूषवायू राधसा हविर्लक्षणेन निमित्तेन मतीनां चोदितारा प्रेरयितारौ । यद्वा ॥ राधसेति षष्ठयर्थे तृतीया । राधसो धनस्य मतीनां च चोदयितारौ । यौ च वाजस्य अन्नस्य संग्रामस्य वा चोदयितारौ तौ देवौ उत अपि च त्मन् आत्मन्यनन्यप्रेरणयैव द्रविणोदौ भवतमिति शेषः ॥

English translation:

“I offer adoration to the powerful and rapid Pūṣaṇ, and to (the powerful and rapid) Vāyu, who are both instrumental gators of the desire of wealth and of food, (who are both) distributors of riches.”

I have shown forth an expression of reverence to the very strong, powerful Pūṣan and to Vāyu,
who are impellers of thoughts by reason of their bounty and
treasure-givers of the prize in their own nature.

The function of utá in the pāda-final phrase utá tmán is unclear. Klein (I.347, 349) treats it as an example of an X Y utá construction (suggesting several diff.

possibilities), but does not consider the positional tendency of tmán(ā) or the dossier of rhetorically similar phrases. Both tmán and tmánā have a distinct preference for pāda-final position, with a word consisting of two light syllables preceding as here – frequently iva, also úpa, etc. As a parallel to our passage, cf. esp. IX.88.3 … draviṇodā́iva tmán. I’m inclined to think that utá is in fact empty here (though perhaps orig. adapted from places where it made sense) and Klein’s piecemeal attempts to make sense of the various passages misplaced. Here the utá was perhaps slotted in because iva was inappropriate. One can also keep in mind that -a tmánrecalls (and replicates metrically) ātmán-. Renou’s characterization of utá tmán as “type de clausule inert” seems close to my “empty.”

I have declared this speech of adoration to mightiest Pusan and victorious Vayu,
Who by their bounty are the hymns’ inspirers, and of themselves give power as a possession.

Ich habe das Huldigungswort für den stärksten, übermächtigen Pusan und für Vayu bestimmt, die beide durch ihre Freigebigkeit die Gedanken anregen und die selbst die Reichtumschenker des Lohnes sind.

Ich hab’ den Spruch gelehrt, mit dem man betet zum starken Puschan und zum schnellen Vaju, Die durch Geschenke die Gebete schärfen, und welche gern auch reiche Güter spenden.

Сильнейшему настойчивому (богу) Пушану,
А также Ваю я предназначил провозглашение поклонения,
(Тем двоим,) кто благодаря щедрости – вдохновители мыслей
И кто также сами – дарители богатства вознаграждения.

• विश्वेदेवा:
• अत्रिः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - भौमोत्रिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ᳓ ना᳓मभिर् मरु᳓तो वक्षि वि᳓श्वान्
आ᳓ रूपे᳓भिर् जातवेदो हुवानः᳓
यज्ञं᳓ गि᳓रो जरितुः᳓ सुष्टुतिं᳓ च
वि᳓श्वे गन्त मरुतो वि᳓श्व ऊती᳓

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

marútaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

nā́mabhiḥ ← nā́man- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

vakṣi ← √vah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

víśvān ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

huvānáḥ ← √hū- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:MED}

jātavedaḥ ← jātávedas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

rūpébhiḥ ← rūpá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

ca ← ca (invariable)

gíraḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

jaritúḥ ← jaritár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

suṣṭutím ← suṣṭutí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ganta ← √gam- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

marutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

ūtī́ ← ūtí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

víśve ← víśva- (nominal stem)

víśve ← víśva- (nominal stem)

आ । नाम॑ऽभिः । म॒रुतः॑ । व॒क्षि॒ । विश्वा॑न् । आ । रू॒पेभिः॑ । जा॒त॒ऽवे॒दः॒ । हु॒वा॒नः ।
य॒ज्ञम् । गिरः॑ । ज॒रि॒तुः । सु॒ऽस्तु॒तिम् । च॒ । विश्वे॑ । ग॒न्त॒ । म॒रु॒तः॒ । विश्वे॑ । ऊ॒ती ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• nāmabhir ← nāmabhiḥ ← nāman
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “name; appellation; nāman [word]; nāmakaraṇa; surname; noun; word.”

• maruto ← marutaḥ ← marut
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• vakṣi ← vah
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• viśvān ← viśva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• rūpebhir ← rūpebhiḥ ← rūpa
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “form; appearance; beauty; look; shape; shape; symptom; feature; nature; guise; rūpa [word]; one; appearance; likeness; color; kind; vowel; type; disguise; aspect; form; derivative; omen; vision.”

• jātavedo ← jātavedaḥ ← jātavedas
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Agni; fire.”

• huvānaḥ ← hvā
• [verb noun], nominative, singular
• “raise; call on; call; summon.”

• yajñaṃ ← yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• giro ← giraḥ ← gir
• [noun], accusative, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• jarituḥ ← jaritṛ
• [noun], genitive, singular, masculine
• “singer.”

• suṣṭutiṃ ← suṣṭutim ← suṣṭuti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “hymn; praise.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• viśve ← viśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• ganta ← gam
• [verb], plural, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• maruto ← marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• viśva ← viśve ← viśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• ūtī ← ūti
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

हे जातवेदः जातप्रज्ञाग्ने हुवानः अस्माभिराहूयमानः सन् विश्वान् मरुतः सर्वानपि स्तोत्रभाजो हविर्भाजश्च देवान् नामभिः इन्द्रवरुणेत्यादिलक्षणैः आ वक्षि आवहसि । रूपेभिः सहस्राक्षवज्रहस्तत्वादिलक्षणै रूपैः आ वक्षि वहसि यज्ञम् । किंच हे मरुतः विश्वे सर्वे यूयं यज्ञम् अस्मदीयं यज्ञसंबन्धि हविर्वा जरितुः स्तोतुः संबन्धिनीः गिरः स्तुतिवचांसि सुष्टुतिं तत्साध्यां शोभनफलां स्तुतिं च । अवयविन्या: स्तुतेरेकत्वादेकवचनम् । अवयवानां बहुत्वाद्बहुवचनम् ॥ उक्ते यज्ञस्तुती अभिलक्ष्य गन्त आगच्छत । विश्वे च यूयम् ऊती ऊत्या रक्षया च सह गन्त ॥ ॥ २१ ॥

English translation:

“Bring hither Jātavedas, who are invoked by us all, the Maruts, under their several names and forms; come all you Maruts, with all your protecting faculties, to the sacrifice, the paises, and the adoration of the worshipper.”

Convey all the Maruts according to their (individual) names, according to their (individual) forms, o Jātavedas, when you are invoked.
The sacrifice, the hymns, and the lovely praise of the singer—all you Maruts, all come (to these) with your help.

The instr. pl.s nā́mabhiḥ and rūpébhiḥ identically positioned in pādas a and b seem both to refer to individuated Maruts and also to make reference to the concept later to be called nāmarūpa ‘name and form’ referring to the pairing of words and things differentiating the separate entities of creation. This unusual distinguishing of individual Maruts is then countered by the insistent repetition of víśve ‘all’ referring to them as an undifferentiated class in pāda d. In that pāda I take the first víśve as voc. pl. with marutaḥ (accented because pāda-initial) and the 2nd as a nom. with the verb, but this grammatical separation may not be nec. if the two víśve-s are there to match ‘names’ and ‘forms’ respectively. Viśve Marutaḥ also semi-equates them with the Viśve Devāḥ.

Invoked by us bring hither, jatavedas the Maruts all under their names and figures.
Come to the sacrifice with aid all Maruts, all to the songs and praises of the singer!

Führ alle Marut nach ihrem Namen heran, nach ihren Gestalten, o Jatavedas, wenn du darum angerufen wirst: Zum Opfer, zu den Lobesworten und zum Lobpreis des Sängers kommet alle, ihr Marut, alle in Gnaden!

Fahr alle Maruts her, o Wesenkenner, und lad’ sie ein nach Namen und Gestalten; Zu Opfer, Liedern und zum Lob des Sängers kommt her mit Hülfe, o ihr Maruts alle.

Привези Марутов (в соответствии) с (их) именами - всех
(В соответствии) с (их) формами, о Джатаведас, когда тебя зовут.
На жертвоприношение, к песням и прекрасному восхвалению певца
Приезжайте все, о Маруты, все – со (своими) поддержками!

• विश्वेदेवा:
• अत्रिः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - भौमोत्रिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ᳓ नो दिवो᳓ बृहतः᳓ प᳓र्वताद् आ᳓
स᳓रस्वती यजता᳓ गन्तु यज्ञ᳓म्
ह᳓वं देवी᳓ जुजुषाणा᳓ घृता᳓ची
शग्मां᳓ नो वा᳓चम् उशती᳓ शृणोतु

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

ā́ ← ā́ (invariable)

br̥hatáḥ ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:ABL, number:SG}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

párvatāt ← párvata- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

gantu ← √gam- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

sárasvatī ← sárasvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

yajatā́ ← yajatá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

devī́ ← devī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ghr̥tā́cī ← ghr̥tā́ñc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

hávam ← háva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

jujuṣāṇā́ ← √juṣ- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

śagmā́m ← śagmá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

śr̥ṇotu ← √śru- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

uśatī́ ← √vaś- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

vā́cam ← vā́c- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

आ । नः॒ । दि॒वः । बृ॒ह॒तः । पर्व॑तात् । आ । सर॑स्वती । य॒ज॒ता । ग॒न्तु॒ । य॒ज्ञम् ।
हव॑म् । दे॒वी । जु॒जु॒षा॒णा । घृ॒ताची॑ । श॒ग्माम् । नः॒ । वाच॑म् । उ॒श॒ती । शृ॒णो॒तु॒ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], ablative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• bṛhataḥ ← bṛhat
• [noun], ablative, singular, masculine
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• parvatād ← parvatāt ← parvata
• [noun], ablative, singular, masculine
• “mountain; Parvata; parvata [word]; Parvata; Parvata; rock; height.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• sarasvatī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Sarasvati; Sarasvatī; language; voice; speech; eloquence; balloon vine; river.”

• yajatā ← yajata
• [noun], nominative, singular, feminine
• “holy; august; sacrificial.”

• gantu ← gam
• [verb], singular, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• havaṃ ← havam ← hava
• [noun], accusative, singular, masculine
• “invocation.”

• devī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Parvati; queen; goddess; Devi.”

• jujuṣāṇā ← juṣ
• [verb noun], nominative, singular
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• ghṛtācī ← ghṛtāñc
• [noun], nominative, singular, feminine

• śagmāṃ ← śagmām ← śagma
• [noun], accusative, singular, feminine
• “powerful; reliable; competent.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• vācam ← vāc
• [noun], accusative, singular, feminine
• “speech; statement; voice; voice; speech; language; vāc [word]; word; literary composition; conversation; sound; Sarasvati; cry; assurance; spell.”

• uśatī ← vaś
• [verb noun], nominative, singular
• “desire; agree; call; care; like; love.”

• śṛṇotu ← śru
• [verb], singular, Present imperative
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

नः अस्माकं यज्ञं यजता यष्टव्या देवी सरस्वती दिवः द्योतमानात् द्युलोकात् आ गन्तु आगच्छतु । तथा बृहतः महतः पर्वतात् पर्ववतः पूरणवतः प्रीणनवतो वान्तरिक्षात् मेघाद्वा सरस्वती आ गन्तु आगच्छतु । अनेन माध्यमिकी वागुच्यते । यद्वा एतत् दिव इत्यस्य विशेषणम् । सन्ति हि द्युलोकस्य त्रीणि पर्वाणि तिस्रो दिवः पृथिवीः’ इत्यादि श्रुतेः । अस्मिन् पक्षे द्वितीय आकारः पूरणः । तदर्थं हवम् अस्मदीयमाह्वानं देवी सरस्वती जुजुषाणा स्तुतिं सेवमाना घृताची घृतमुदकमञ्चती नः अस्मदीयां शग्मां सुखकरीं वाचं स्तुतिम् उशती कामयमाना सती शृणोतु ॥

पर्वतादा इति प्रथमपादान्तः । सरस्वती देवी यजता यष्टव्या ।
यजेः क्तिच्[क्तः] । दिवः द्युलोकात् नः अस्माकं यज्ञमागन्तु आगच्छतु यद्यप्यनुच्छ्रिते प्रदेशे स्थिता शीघ्रमागच्च्छतु । छान्दसश्शपो लुक् ।
किञ्च - बृहतो महतः अपि पर्वतादागच्छतु प्रकृष्टाद्विषमाच्च प्रदेशादागच्छत्वित्यर्थः ।
किञ्च - हवमस्माकमाह्वानम् । ‘भावेनुपसर्गस्य’ इत्यप्, सम्प्रसारणं च । जुजुषाणा सेवमाना प्रीयमाणा वा घृताची घृतमाज्यभागं प्रत्यञ्चती । ‘चौ’ इति पूर्वपदस्य दीर्घत्वमन्तोदात्तत्त्वं च । शग्मां सुखां समर्थां वा अस्माकं स्तुतिरूपां शृणोतु उशती कामयमाना अस्मत्प्रत्तानि हवींषि स्तोत्राण्येव वा । वष्टेश्शतरि ‘शतुरनुमः’ इति नद्या उदात्तत्वम् ॥

यजमानस्य वाजनीया देवी सरस्वती दिवः विप्रकृष्टाद्वा देशात् बृहतो वा पर्वतात् विषमाद्देशादागच्छतु । अस्माकमिमं यज्ञं अस्माकमाह्वानं सेवमाना घृताची घृताञ्चना उदकाञ्चना वा उशती कामयमाना अस्मत्स्तोत्रं हविर्वा शग्मां शक्तां वाचं शृणोत्विति ॥

नोस्मार्कं यज्ञं सरस्वती यजता यजनीया दिवोन्तरिक्षादागच्छतु, बृहतो वा पर्वतादागच्छतु । सर्वं हवं जुषाणा सेवमाना घृताची उदकस्याञ्चती उशती हवींषि कामयमाना नोस्माकं शग्मां शक्तां वाचं शृणोत्विति ॥

English translation:

“May the radiant Sarasvatī come to the sacrifice from the heavens or the spacious firmament; may the goddess, the showerer of water, propitiated by our invocation, and desirous of our gratifying praises hear.”

Hither to us from lofty heaven, from the mountain let Sarasvatī, deserving the sacrifice, come to the sacrifice.
Let the goddess, having enjoyed our call, turning toward the ghee, listen willingly to our capable speech.

To us from the sky, from the great [1] mountain;
May Sarasvati, the worshipful, come to the sacrifice

May the goddess rejoicing in our supplication, rich in ghee, May she hearken gladly to our effectual speech.

From high heaven may Sarasvati the Holy visit our sacrifice, and from the mountain.
Eager, propitious, may the balmy Goddess hear our effectual speech, our invocation.

Vom hohen Himmel, vom Gebirge soll die opferwürdige Sarasvat? zu unserem Opfer kommen. Die in Schmalz gehende Göttin soll unseren Ruf gut aufnehmen, unsere tüchtige Rede gern hören!

Zu unserm Opfer komme her vom Himmel, vom hohen Berg Sarasvati, die hehre; Die butterreiche Göttin höre willig, den Ruf vernehmend, unsre kräft’ge Rede.

С высокого неба, с горы пусть придет к нам
На жертвоприношение Сарасвати, достойная жертв!
Богиня, наслаждающаяся (нашим) зовом, окруженная жиром,
Пусть услышит благосклонно нашу могучую речь!

• विश्वेदेवा:
• अत्रिः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्यार्थी जनो ! जैसे यह (यजता) उत्तम प्रकार प्राप्त होने योग्य (सरस्वती) विज्ञानयुक्त वाणी (दिवः) कामना करते हुए (बृहतः) महदाशययुक्त (नः) हम लोगों को (पर्वतात्) मेघ से जल के सदृश (आ, गन्तु) सब प्रकार प्राप्त होवे (घृताची) घृत को प्राप्त होनेवाली (जुजुषाणा) उत्तम प्रकार से सेवन की गई (देवी) श्रेष्ठ गुण और शास्त्र के बोध से युक्त (उशती) कामना करती हुई विद्यायुक्त स्त्री (नः) हम लोगों के (यज्ञम्) विद्याव्यवहार को (हवम्) कहने-सुनने योग्य व्यवहार को वा (शग्माम्) सुखमयी (वाचम्) वाणी को और हम लागों को (आ, शृणोतु) अच्छे प्रकार सुने, वैसे आप लोगों को भी प्राप्त हुई यह आप लोगों के कृत्य को सुने ॥११॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है । उन्हीं को श्रेष्ठ वाणी प्राप्त होती है, जो सत्य की कामना करनेवाले, महाशय, परोपकारप्रिय, धर्मिष्ठ और विद्यार्थियों के परीक्षक होवें ॥११॥

अन्वय: हे विद्यार्थिनो ! यथेयं यजता सरस्वती दिवो बृहतो नोऽस्मान् पर्वताज्जलमिवाऽऽगन्तु घृताची जुजुषाणा देव्युशती कामयमाना विदुषी स्त्री नो यज्ञं हवं शग्मां वाचं नोऽस्मांश्चऽऽशृणोतु तथैव युष्मानपि प्राप्ता सतीयं युष्माकं कृत्यं शृणुयात् ॥११॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) (नः) अस्मान् (दिवः) कामयमानान् (बृहतः) महाशयान् (पर्वतात्) मेघात् (आ) (सरस्वती) विज्ञानयुक्ता वाक् (यजता) सङ्गन्तव्या (गन्तु) प्राप्नोतु (यज्ञम्) विद्याव्यवहारम् (हवम्) वक्तव्यं श्रोतव्यं वा (देवी) दिव्यगुणशास्त्रबोधयुक्ता (जुजुषाणा) सम्यक् सेवमाना (घृताची) या घृतमुदकमञ्चति (शग्माम्) सुखमयीम् (नः) अस्माकम् (वाचम्) वाणीम् [(उशती)] कामयमाना (शृणोतु) ॥११॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः । तानेव दिव्या वाक् प्राप्नोति ये सत्यकामा महाशयाः परोपकारप्रिया धर्मिष्ठा विद्यार्थिनां परीक्षकाः स्युः ॥११॥

भावार्थभाषाः - जे सत्याची कामना करणारे, परोपकार प्रिय, धार्मिक व विद्यार्थ्यांची परीक्षा घेणारे असतात त्यांनाच श्रेष्ठ वाणी प्राप्त होते. ॥ ११ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - भौमोत्रिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ᳓ वेध᳓सं नी᳓लपृ᳓ष्ठम् बृह᳓न्तम्
बृ᳓हस्प᳓तिं स᳓दने सादयध्वम्
साद᳓द्योनिं द᳓म आ᳓ दीदिवां᳓सं
हि᳓रण्यवर्णम् अरुषं᳓ सपेम

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

br̥hántam ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

nī́lapr̥ṣṭham ← nī́lapr̥ṣṭha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vedhásam ← vedhás- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

bŕ̥haspátim ← bŕ̥haspáti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sádane ← sádana- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

sādayadhvam ← √sad- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ā́ ← ā́ (invariable)

dáme ← dáma- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

dīdivā́ṁsam ← √dī- 1 (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

sādádyonim ← sādádyoni- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

aruṣám ← aruṣá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

híraṇyavarṇam ← híraṇyavarṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sapema ← √sap- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

आ । वे॒धस॑म् । नील॑ऽपृष्ठम् । बृ॒हन्त॑म् । बृह॒स्पति॑म् । सद॑ने । सा॒द॒य॒ध्व॒म् ।
सा॒दत्ऽयो॑निम् । दमे॑ । आ । दी॒दि॒ऽवांस॑म् । हिर॑ण्यऽवर्णम् । अ॒रु॒षम् । स॒पे॒म॒ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vedhasaṃ ← vedhasam ← vedhas
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Brahma; creator; believer [worshipper]; Vishnu.”

• nīlapṛṣṭham ← nīla
• [noun]
• “blue; black; black; nīla [word]; green.”

• nīlapṛṣṭham ← pṛṣṭham ← pṛṣṭha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “back; top; top; surface; shell; peak; Pṛṣṭha; flat roof; pṛṣṭha [word]; back; roof.”

• bṛhantam ← bṛhat
• [noun], accusative, singular, masculine
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• bṛhaspatiṃ ← bṛhaspatim ← bṛhaspati
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Brihaspati; Jupiter; Bṛhaspati.”

• sadane ← sadana
• [noun], locative, singular, neuter
• “seat; weakness; inertness; dwelling; exhaustion; numbness; home; residence; seat; inanition; location.”

• sādayadhvam ← sāday ← √sad
• [verb], plural, Present imperative

• sādadyoniṃ ← sādadyonim ← sādadyoni
• [noun], accusative, singular, masculine

• dama ← dame ← dama
• [noun], locative, singular, masculine
• “dwelling; home.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• dīdivāṃsaṃ ← dīdivāṃsam ← dīdī
• [verb noun], accusative, singular
• “shine; glitter.”

• hiraṇyavarṇam ← hiraṇya
• [noun]
• “aureate; gold.”

• hiraṇyavarṇam ← varṇam ← varṇa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “color; caste; complexion; vowel; varṇa [word]; vowel; syllable; appearance; Karat; people; beauty; varṇa; gold; color; complexion.”

• aruṣaṃ ← aruṣam ← aruṣa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “red; red.”

• sapema ← sap
• [verb], plural, Present optative

एषा बार्हस्पत्या । हे ऋत्विजो यूयं बृहस्पतिं बृहतो मन्त्रस्य स्वामिनं देवं सदने अस्मद्यागगृहे आ सादयध्वं स्थापयध्वम् । कीदृशं देवम् ।’ वेधसं विविधकर्तारं नीलपृष्ठं स्निग्धाङ्गं बृहन्तं महान्तम् । तथा सन्तं वयमृत्विग्यजमानाः सपेम परिचरेम । स एव विशेष्यते । सादद्योनिं योनौ सीदन्तं दमे यागगृहे आ सर्वतः दीदिवांसं दीप्यमानं हिरण्यवर्णम् हितरमणीयवर्णम् अरुषम् आरोचमानम् । अथवेयमाग्नेयी । बृहतः परिवृढस्य कर्मणः स्वामीति बृहस्पतिरग्निरुच्यते । तथा नीलवर्णधूमपृष्ठत्वसदनसादनहिरण्यवर्णत्वादिलिङ्गैरप्यग्निरेव बृहस्पतिः ॥

English translation:

“(Priests) plural ce the mighty Bṛhaspati, the creator whose back is dark blue, in the chamber (of sacrifice); let us worship him who is seated in the interior of the mansion, everywhere shining, golden-hued, resplendent.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Whose back is dark blue: that is, who is enveloped in smoke, from this and other attributes specified and his presence in the sacrificial chamber, the inference is that Bṛhaspati is Agni, ityādi liṅgair apyagnir eva Bṛhaspatiḥ

Here on the seat make him sit—the ritual adept, dark-backed, lofty Br̥haspati (as Agni).
Sitting on his womb, shining here in the house, golden-colored,
reddish—(him) may we serve.714 V.44

Set in his seat the God whose back is dusky, Brhaspati the lofty, the Disposer.
Him let us worship, set within the dwelling, the red, the golden-hued, the allresplendent.

Den hohen Meister, mit dem dunkelfarbigen Rücken, den Brihaspati setzet auf seinen Sitz! Wenn er seinen Platz einnimmt und im Hause leuchtet, wollen wir den Goldfarbigen, Rötlichen pflegen.

Setzt hin den Ordner, dessen Rücken schwarz ist, an einen Sitz, den mächtigen Gebets-Herrn; Lasst ehren uns den feurigen, den lichten, goldfarbigen, der in dem Hause Platz nimmt.

Брихаспати, устроителя (обряда), с черной спиной,
Высокого, усадите на (его) сиденье.
Мы хотим заботиться (о боге), сидящем на своем месте,
Ярко сверкающем в доме, (о том, кто) золотистого цвета, об алом!

• विश्वेदेवा:
• अत्रिः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे बुद्धिमान् जनो ! आप लोग (नीलपृष्ठम्) नीलगुण से युक्त पृष्ठ जिसका उस (बृहन्तम्) बड़े (बृहस्पतिम्) बड़ों के स्वामी (वेधसम्) बुद्धिमान् को (सदने) सभा के स्थान में (आ, सादयध्वम्) उत्तम प्रकार स्थित कीजिये। और हम लोग (सादद्योनिम्) धर्मसम्बन्धी कारण में स्थित होते और (दीदिवांसम्) निरन्तर प्रकाशमान देनेवाले (हिरण्यवर्णम्) तेजस्वी (अरुषम्) मर्मविद्या में स्थित होते हुए को (दमे) गृह में अर्थात् सभास्थान में (आ, सपेम) अच्छे प्रकार सपथों से नियत करावें ॥१२॥

भावार्थभाषाः - वे ही मनुष्य राज्य करने और बढ़ाने को समर्थ होवें, जो धर्मिष्ठ और किये हुए उपकारों को जाननेवाले, कुलीन विद्वानों को सभा में स्थित करें तथा वहाँ स्थापनसमय में सपथों से आप लोग अन्याय को कभी मत करो, ऐसा प्रलम्भन करावें ॥१२॥

अन्वय: हे धीमन्तो जना ! यूयं नीलपृष्ठं बृहन्तं बृहस्पतिं वेधसं सदन आ सादयध्वम्। वयं सादद्योनिं तं दीदिवांसं हिरण्यवर्णमरुषं दमे सभास्थान आ सपेम ॥१२॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) (वेधसम्) मेधाविनम् (नीलपृष्ठम्) नीलसंवृत्तं पृष्ठं यस्य तम् (बृहन्तम्) महान्तम् (बृहस्पतिम्) महतां पतिम् (सदने) सभास्थाने (सादयध्वम्) स्थापयत (सादद्योनिम्) सीदन्तं धर्म्ये कारणे (दमे) गृहे (आ) (दीदिवांसम्) देदीप्यमानं दातारम् (हिरण्यवर्णम्) तेजस्विनम् (अरुषम्) मर्मविद्यायां सीदन्तम् (सपेम) सपथैर्नियमयेम ॥१२॥

भावार्थभाषाः - त एव मनुष्या राज्यं कर्त्तुं वर्धयितुं च शक्नुयुर्ये धर्मिष्ठान् कृतज्ञान् कुलीनान् विदुषः सभायां स्थापयेयुस्तत्र स्थापनसमये सपथैर्यूयमन्यायं कदाचिन्मा करिष्यथेति प्रलम्भयेयुः ॥१२॥

भावार्थभाषाः - जी धार्मिक व उपकार जाणणाऱ्या कुलीन विद्वानांना (राज्य) सभेत स्थित करतात. तेथे चांगल्या मार्गाचा अवलंब करा व अन्याय करू नका, अशी शिकवण देतात. तीच माणसे राज्य करण्यास व वाढविण्यास समर्थ बनू शकतात. ॥ १२ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - भौमोत्रिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ᳓ धर्णसि᳓र् बृह᳓द्दिवो र᳓राणो
वि᳓श्वेभिर् गन्तु ओ᳓मभिर् हुवानः᳓
ग्ना᳐᳓ व᳓सान ओ᳓षधीर् अ᳓मृध्रस्
त्रिधा᳓तुशृङ्गो वृषभो᳓ वयोधाः᳓

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

br̥háddivaḥ ← br̥háddiva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dharṇasíḥ ← dharṇasí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rárāṇaḥ ← √rā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

gantu ← √gam- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

huvānáḥ ← √hū- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:MED}

ómabhiḥ ← óman- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

víśvebhiḥ ← víśva- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ámr̥dhraḥ ← ámr̥dhra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

gnā́ḥ ← gnā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

óṣadhīḥ ← óṣadhī- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

vásānaḥ ← √vas- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

tridhā́tuśr̥ṅgaḥ ← tridhā́tuśr̥ṅga- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vayodhā́ḥ ← vayodhā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vr̥ṣabháḥ ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

आ । ध॒र्ण॒सिः । बृ॒हत्ऽदि॑वः । ररा॑णः । विश्वे॑भिः । ग॒न्तु॒ । ओम॑ऽभिः । हु॒वा॒नः ।
ग्नाः । वसा॑नः । ओष॑धीः । अमृ॑ध्रः । त्रि॒धातु॑ऽशृङ्गः । वृ॒ष॒भः । व॒यः॒ऽधाः ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• dharṇasir ← dharṇasiḥ ← dharṇasi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “permanent; firm.”

• bṛhaddivo ← bṛhat
• [noun]
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• bṛhaddivo ← divaḥ ← diva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “day; sky; Svarga.”

• rarāṇo ← rarāṇaḥ ← rā
• [verb noun], nominative, singular
• “give; impart.”

• viśvebhir ← viśvebhiḥ ← viśva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• gantv ← gantu ← gam
• [verb], singular, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• omabhir ← omabhiḥ ← oman
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “relief; aid.”

• huvānaḥ ← hvā
• [verb noun], nominative, singular
• “raise; call on; call; summon.”

• gnā ← gnāḥ ← gnā
• [noun], accusative, plural, feminine
• “goddess.”

• vasāna ← vasānaḥ ← vas
• [verb noun], nominative, singular
• “wear.”

• oṣadhīr ← oṣadhīḥ ← oṣadhi
• [noun], accusative, plural, feminine
• “herb; plant; drug; simple; oṣadhi [word]; remedy.”

• amṛdhras ← amṛdhraḥ ← amṛdhra
• [noun], nominative, singular, masculine

• tridhātuśṛṅgo ← tri
• [noun]
• “three; tri/tisṛ [word].”

• tridhātuśṛṅgo ← dhātu
• [noun], masculine
• “mineral; dhātu; saptadhātu; Sanskrit verbal root; etymon; aṣṭaloha; mahābhūta; gairika; component; navadhātu; svarṇamākṣika; doṣa; inorganic compound.”

• tridhātuśṛṅgo ← śṛṅgaḥ ← śṛṅga
• [noun], nominative, singular, masculine
• “peak; horn; tusk; śṛṅga [word].”

• vṛṣabho ← vṛṣabhaḥ ← vṛṣabha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• vayodhāḥ ← vayodhas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fortifying.”

इदमाद्यृक्त्रयमाग्नेयम् । अग्निः आ गन्तु आगच्छत्वस्मयज्ञं धर्णसिः सर्वस्य धारकः बृहद्दिवः प्रभूतदीप्तिः रराणः रममाणः कामान् प्रयच्छन् वा विश्वेभिः सर्वैः ओमभिः रक्षणैः सह हुवानः आहूयमानः । ग्नाः गन्त्रीर्ज्वालाः ओषधीः च वसानः अमृधः अहिसितः त्रिधातुशृङ्गः त्रिप्रकारशृङ्गवदुन्नतलोहितशुक्लकृष्णवर्णज्वाल: वृषभः वर्षिता वयोधाः अन्नस्य दाता हविषो वा धारकः ॥

English translation:

“May the sustainer of all, (Agni), the greatly radiant, the delighter, come, with all his protecting (faculties), when invoked; he who is clothed with flames and with plural nts; who is irresistible; who has horns of three colours, the showerer (of benefits), the accepter of oblations.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Horns of three colours: tridhātu śṛṅgaḥ, his flames of three colours, red, white and black (or smoke). Or, tridhātu may simply connote protrusions of three elemental ores

The enduring one belonging to lofty heaven, the bestower—let him come with all his succors when he is invoked—
clothing himself in his wives, the plants, not neglectful, a bull with
tripartite horn, conferring vigor [=Agni].

In d tridhā́tu-śṛṅga- ‘having tripartite horns’ may refer to the three hearths, though see the tripartite cows (tridhā́tavaḥ … gā́vaḥ), probably of Agni, in nearby V.47.4.

May the Sustainer, high in heaven, come hither, the Bounteous One, invoked, with all his favours,
Dweller with Dames divine, with plants, unwearied, the Steer with triple horn, the life-bestower.

Der Dauerhafte, der vom hohen Himmel abstammt, soll freigebig mit allen Schützern kommen, wenn er gerufen wird, der sich in seine Frauen, die Pflanzen einhüllt, der nicht zu verschmähende Bulle mit dreifachem Horn, der Kraftspender.

Der hochbetagte, starke Spender komme gerufen her mit sämmtlichen Genossen, Umschart von Weibern, von Gewächsen, rastlos, der kraftverleih’nde Stier mit dreien Hörnern.

Пусть (этот бог) – основа (жертвоприношения), (происходящий) с высокого неба, дарующий (блага),
Придет со всеми помощниками, когда его позовут,
Скрывающийся в женах, в растениях, не останавливающийся
Бык с троякими рогами, наделяющий телесной силой!

• विश्वेदेवा:
• अत्रिः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् ! जैसे (धर्णसिः) धारण करनेवाला (बृहद्दिवः) बड़े प्रकाश का (रराणः) दान करता हुआ (विश्वेभिः) सम्पूर्ण (ओमभिः) रक्षण आदि के करनेवालों के साथ (हुवानः) ग्रहण करता और (ग्नाः) वाणियों को (वसानः) आच्छादित करता हुआ (ओषधीः) सोमलता आदि का (अमृध्रः) नहीं नाश करनेवाला (त्रिधातुशृङ्गः) तीन धातु अर्थात् शुक्ल, रक्त, कृष्ण गुण शृङ्गों के सदृश जिसके और (वयोधाः) सुन्दर आयु को धारण करनेवाला (वृषभः) वृष्टिकारक सूर्य्य संसार का उपकारी है, वैसे ही आप संसार के उपकार के लिये (आ, गन्तु) उत्तम प्रकार प्राप्त हूजिये ॥१३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो विद्वान् तीन गुणों से युक्त प्रकृति के जानने, वाणी के जानने, नहीं हिंसा करने, औषधों से रोगों के निवारने और ब्रह्मचर्य्य आदि के बोध से अवस्था के बढ़ानेवाले होते हैं, वे ही संसार के पूज्य होते हैं ॥१३॥

अन्वय: हे विद्वन् ! यथा धर्णसिर्बृहद्दिवो रराणो विश्वेभिरोमभिर्हुवानो ग्ना वसान ओषधीरमृध्रस्त्रिधातुशृङ्गो वयोधा वृषभस्सूर्य्यो जगदुपकारी वर्त्तते तथैव भवान् जगदुपकारायाऽऽगन्तु ॥१३॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (धर्णसिः) धर्त्ता (बृहद्दिवः) बृहतः प्रकाशस्य (रराणः) ददन् (विश्वेभिः) सर्वैः (गन्तु) प्राप्नोतु (ओमभिः) रक्षणादिकारकैः सह (हुवानः) आददानः (ग्नाः) वाचः। ग्नेति वाङ्नामसु पठितम्। (निघं०१.११) (वसानः) आच्छादयन् (ओषधीः) सोमलताद्याः (अमृध्रः) अहिंसकः (त्रिधातुशृङ्गः) त्रयो धातवो शुल्करक्तकृष्णगुणाः शृङ्गवद्यस्य सः (वृषभः) वर्षकः (वयोधाः) यो वयः कमनीयमायुर्दधाति सः ॥१३॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः । ये विद्वांसः त्रिगुणयुक्तप्रकृतिबोधका वाग्विज्ञापका अहिंस्रा औषधै रोगनिवारका ब्रह्मचर्य्यादिबोधेनायुर्वर्धका भवन्ति त एव जगत्पूज्या जायन्ते ॥१३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे विद्वान, त्रिगुणयुक्त प्रकृतीला जाणणारे, विज्ञानयुक्त वाणी असणारे, औषधींनी रोग नष्ट करणारे, ब्रह्मचर्य इत्यादींचा बोध करून दीर्घायुषी करणारे असतात तेच जगात पूज्य असतात. ॥ १३ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - भौमोत्रिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

मातु᳓ष् पदे᳓ परमे᳓ शुक्र᳓ आयो᳓र्
विपन्य᳓वो · रास्पिरा᳓सो अग्मन्
सुशे᳓वियं न᳓मसा रात᳓हव्याः
शि᳓शुम् मृजन्ति आय᳓वो न᳓ वासे᳓

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
āyóḥ ← āyú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

mātúḥ ← mātár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

padé ← padá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

paramé ← paramá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

śukré ← śukrá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

agman ← √gam- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

rāspirā́saḥ ← rāspirá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vipanyávaḥ ← vipanyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

námasā ← námas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

rātáhavyāḥ ← rātáhavya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

suśévyam ← suśévya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

āyávaḥ ← āyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

mr̥janti ← √mr̥j- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)

śíśum ← śíśu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vāsé ← vāsá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

मा॒तुः । प॒दे । प॒र॒मे । शु॒क्रे । आ॒योः । वि॒प॒न्यवः॑ । रा॒स्पि॒रासः॑ । अ॒ग्म॒न् ।
सु॒ऽशेव्य॑म् । नम॑सा । रा॒तऽह॑व्याः । शिशु॑म् । मृ॒ज॒न्ति॒ । आ॒यवः॑ । न । वा॒से ॥

• mātuṣ ← mātṛ
• [noun], genitive, singular, feminine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

• pade ← pada
• [noun], locative, singular, neuter
• “word; location; foot; footprint; pada [word]; verse; footstep; metrical foot; situation; dwelling; state; step; mark; position; trace; construction; animal foot; way; moment; social station; topographic point; path; residence; site; topic.”

• parame ← parama
• [noun], locative, singular, neuter
• “extreme; best; excellent; highest; highest; devoted(p); maximal; distant; parama [word]; very; farthermost.”

• śukra ← śukre ← śukra
• [noun], locative, singular, neuter
• “bright; clear; white; light; pure.”

• āyor ← āyoḥ ← āyu
• [noun], genitive, singular, masculine

• vipanyavo ← vipanyavaḥ ← vipanyu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “admiring; laudatory.”

• rāspirāso ← rāspirāsaḥ ← rāspira
• [noun], nominative, plural, masculine

• agman ← gam
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• suśevyaṃ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suśevyaṃ ← śevyam ← śevya
• [noun], accusative, singular, masculine

• namasā ← namas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “adoration; court; namas [word]; bow; salute.”

• rātahavyāḥ ← rāta ← rā
• [verb noun]
• “give; impart.”

• rātahavyāḥ ← havyāḥ ← havya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Havya; offering; havya [word].”

• śiśum ← śiśu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “child; young; baby; śiśu [word]; Śiśu; male child; fetus.”

• mṛjanty ← mṛjanti ← mṛj
• [verb], plural, Present indikative
• “purify; polish; rub; remove.”

• āyavo ← āyavaḥ ← āyu
• [noun], nominative, plural, masculine

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• vāse ← vāsa
• [noun], locative, singular, masculine
• “stay; dwelling; vāsa; residency; vāsa [word]; camp; bedroom.”

आयोः मनुष्यस्य यजमानस्य विपन्यवः । स्तोतृनामैतत् । स्तोतारो होत्रादयः रास्पिरासः ॥ रा धनं हविर्लक्षणम् । तत्स्पृशन्ति रास्पा जुह्वादयः । तद्वान् रास्पी । तद्वन्तो रास्पिराः ॥ उक्तविधा ऋत्विजः मातुः निर्मातुः पृथिव्याः शुक्रे दीप्ते परमे पदे उत्तरवेद्यां स्थितम् अग्मन् अगमन् भजन्ते । तदर्थं सुशेव्यं सुखाय हितं शिशुम् उत्पन्नमात्रं ‘वासे वासाय नमसा स्तोत्रेण रातहव्याः दत्तहविष्काः इत्यर्थः । तादृशास्ते मृजन्ति संमार्जयन्ति । तत्र दृष्टान्तः । आयवो न लौकिका मनुष्य इव । ते यथा शिशुं वासाय मृजन्ति तद्वत् ॥

English translation:

“The holders of the (sacrificial) ladles, the ministrant priests of the man (who instrumental tutes the rite), have repaired to the bright and most excellent plural ce of the maternal (earth); offerers of the oblations, they foster the tender infant, (Agni), with worship, as people rub (the limbs of a child to promote his) existence.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The excellent plural ce: that is, to the first altar; as people rub the limbs: śiśum mṛjanti āyavo na vase = yathā manuṣya śiśum vasāya mṛjanti, they rub the infant has double application, to the first kindling of Agni by attrition, and to the new-born babe

In the highest, gleaming footstep of the mother of Āyu [=Urvaśī] the admiring abundant [?] ones have come.
With their oblations bestowed with reverence, they groom the beloved child [=Agni] in his dwelling place, like the Āyus.

On rāspirá- see comm. ad I.122.4.

The tuneful eloquent priests of him who liveth have sought the Mother’s bright and loftiest station.
As living men, with offered gifts and homage they deck the most auspicious Child to clothe him.

An den höchsten lichten Ort der Mutter des Ayu sind preisend die ……. gekommen. Den Liebling putzen sie unter Verneigung Opfer darbringend zur Nachtzeit wie die Ayu´s ein Kind.

Zum höchsten Ort der Mutter und zum hellsten des regen gingen jauchzend hin die Prassler, Mit Opfergaben schmückend den geliebten voll Ehrfurcht, wie das Kind im Haus die Pfleger.

В высший светлый след матери, (в след) Аю
Пришли удивительные шумные.
С поклонением, принося жертвы, они украшают
Милого, словно Аю – ребенка в (своем) жилище.

• विश्वेदेवा:
• अत्रिः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (शुक्रे) शुद्ध (परमे) उत्तम (मातुः) माता के सदृश वर्त्तमान भूमि के (पदे) प्राप्त होने योग्य स्थान में (आयोः) जीवन के (विपन्यवः) विशेषतया स्तुति करने और और (रास्पिरासः) दोनों की प्रीति करनेवाले (रातहव्याः) दिये हुओं के देने योग्य (नमसा) सत्कार वा अन्न आदि से (वासे) वसने में (आयवः) मनुष्य (शिशुम्) शासन करने योग्य बालक को (मृजन्ति) शुद्ध करते हैं (न) जैसे वैसे (सुशेव्यम्) उत्तम सुखों में हुए व्यवहार को (अग्मन्) प्राप्त होते हैं, वे उत्तम प्रकार सुखों से युक्त होते हैं ॥१४॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे माता शीघ्र उत्पन्न हुए बालक को उत्तम प्रकार शुद्ध करके उत्तम स्थान में रक्षा करती है, वैसे ही जो योगाभ्यास में चित्त को शुद्ध करते हैं, वे ऐश्वर्य्य के सहित सुख को प्राप्त होते हैं ॥१४॥

अन्वय: हे मनुष्या ! ये शुक्रे परमे मातुष्पद आयोर्विपन्यवो रास्पिरासो रातहव्या नमसा वास आयवः शिशुं मृजन्ति न सुशेव्यमग्मन् ते सुशेव्या जायन्ते ॥१४॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (मातुः) जननीव वर्त्तमानाया भूमेः (पदे) प्रापणीये (परमे) उत्कृष्टे (शुक्रे) शुद्धे (आयोः) जीवनस्य (विपन्यवः) विशेषेण स्तावकाः (रास्पिरासः) ये रा दानानि स्पृणन्ति ते (अग्मन्) गच्छन्ति (सुशेव्यम्) सुष्ठु सुखेषु भवम् (नमसा) सत्कारेणान्नादिना वा (रातहव्याः) दत्तदातव्याः (शिशुम्) शासनीयं बालकम् (मृजन्ति) शोधयन्ति (आयवः) मनुष्याः (न) इव (वासे) ॥१४॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । यथा माता सद्योजातं बालकं संशोध्य सुवासे रक्षति तथैव ये योगाभ्यासे चित्तं शोधयन्ति ते सैश्वर्य्यं सुखं प्राप्नुवन्ति ॥१४॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जशी माता जन्मलेल्या बालकाला शुद्ध करून उत्तम स्थानी ठेवून त्याचे रक्षण करते. तसेच जे योगाभ्यासाने चित्त शुद्ध करतात ते ऐश्वर्य प्राप्त करून सुख मिळवितात. ॥ १४ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - भौमोत्रिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

बृह᳓द् व᳓यो बृहते᳓ तु᳓भ्यम् अग्ने
धियाजु᳓रो मिथुना᳓सः सचन्त
देवो᳓-देवः सुह᳓वो भूतु म᳓ह्यम्
मा᳓ नो माता᳓ पृथिवी᳓ दुर्मतउ᳓ धात्

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

br̥hát ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

br̥haté ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

túbhyam ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

váyaḥ ← váyas- 2 (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dhiyājúraḥ ← dhiyājúr- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

mithunā́saḥ ← mithuná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sacanta ← √sac- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

bhūtu ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

devó-devaḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

máhyam ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

suhávaḥ ← suháva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dhāt ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

durmataú ← durmatí- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

mā́ ← mā́ (invariable)

mātā́ ← mātár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pr̥thivī́ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

बृ॒हत् । वयः॑ । बृ॒ह॒ते । तुभ्य॑म् । अ॒ग्ने॒ । धि॒या॒ऽजुरः॑ । मि॒थु॒नासः॑ । स॒च॒न्त॒ ।
दे॒वःऽदे॑वः । सु॒ऽहवः॑ । भू॒तु॒ । मह्य॑म् । मा । नः॒ । मा॒ता । पृ॒थि॒वी । दुः॒ऽम॒तौ । धा॒त् ॥

• bṛhad ← bṛhat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• vayo ← vayaḥ ← vayas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “age; vigor; old age; strength; vayas [word]; aging; power; youth; food.”

• bṛhate ← bṛhat
• [noun], dative, singular, masculine
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• tubhyam ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• dhiyājuro ← dhiyā ← dhī
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• dhiyājuro ← juraḥ ← jur
• [noun], nominative, plural, masculine

• mithunāsaḥ ← mithuna
• [noun], nominative, plural, masculine
• “twin; couple; couple; coupling; sexual intercourse; Gemini.”

• sacanta ← sac
• [verb], plural, Present injunctive
• “accompany; follow; company; obey; participate; enter.”

• devo ← devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• suhavo ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suhavo ← havaḥ ← hava
• [noun], nominative, singular, masculine
• “invocation.”

• bhūtu ← bhū
• [verb], singular, Aorist imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• mahyam ← mad
• [noun], dative, singular
• “I; mine.”

• mā
• [adverb]
• “not.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• mātā ← mātṛ
• [noun], nominative, singular, feminine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

• pṛthivī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• durmatau ← durmati
• [noun], locative, singular, feminine
• “hate; envy.”

• dhāt ← dhā
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

बृहत् प्रभूतं वयः अन्नं हे अग्ने बृहते तुभ्यं धियाजुरः कर्मणा जीर्णाः मिथुनासः पत्नीभिः सहिताः सचन्त सेवन्ते । ‘जायापती अग्निमादधीयाताम्’ इत्यादिश्रुतेः । अधिकाराध्याये षष्ठे स्त्रिया अप्यधिकारः स च पत्या सह (पू. मी. ६ . १. २४ ) इति हि प्रतिपादितम् । अवशिष्टं गतम् ॥

English translation:

“Married pairs, worn by devout rites; jointly offer abundant sacrificial food, Agni, to you who are mighty; may each individual divinity be successfully invoked by me; let them not take us into unfavourable thought.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Jointly offer: jāyāpati agnim adadhīyātām, let husband and wife worship or keep up Agni

Lofty vigor for lofty you, Agni, do those rivalrous (priestly) pairs, who reach old age through their insight, pursue.
Let every god be easy for me to invoke. Let Mother Earth not set us in disfavor.

Both Renou and Witzel Gotō take pāda a as a separate nominal clause. This is certainly possible, and an alternative tr. of the hemistich could be “to you, the lofty one, there (belongs) lofty vigor, Agni. The … (priestly) pairs attend upon (you).”

Agni, great vital power is thine, the mighty: pairs waxing old in their devotion seek thee.
May every Deity be swift to listen, and Mother Earth with no ill thought regard me.

An deine, des Hotri, hohe Kraft, o Agni, halten sich die in Andacht ergrauten Ehepaare. Jeder Gott soll für mich gut zu errufen sein. Nicht soll uns die Mutter Erde in Mißgunst bringen.

Dir Agni weihen grosse Kraft, dem grossen, im Andachtswerk ergrauet die verbundnen; Ein jeder Gott erhöre recht mein Rufen; nicht geb’ uns hin der Ungunst Mutter Erde.

Высокая сила (присуща) тебе, высокому, о Агни.
(За тобой) следуют пары, состарившиеся в молитве.
Пусть каждый бог будет для меня легкопризываемым!
Мать-земля да не поместит нас в немилость!

• विश्वेदेवा:
• अत्रिः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) विद्वन् ! जो (धियाजुरः) बुद्धि वा कर्म्म से प्राप्त हुई वृद्धावस्था जिनको ऐसे (मिथुनासः) स्त्रियों के सहित वर्त्तमान जन (बृहते) वृद्ध (तुभ्यम्) आपके लिये (बृहत्) बड़े (वयः) जीवन को (सचन्त) उत्तम प्रकार प्राप्त होते हैं और (सुहवः) उत्तम प्रकार प्रशंसा करने योग्य (देवोदेवः) विद्वान् विद्वान् (मह्यम्) मेरे लिये सुखकारी (भूतु) हो और (पृथिवी) भूमि के सदृश (माता) माता (नः) हम लोगों को (दुर्म्मतौ) दुष्ट बुद्धि में (मा) नहीं (धात्) धारण करे ॥१५॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो अवस्था और विद्या में वृद्ध आप लोगों को विद्याओं से सम्बन्धित करते हैं और माता के सदृश कृपा से रक्षा करते हैं, वे आप लोगों के पूज्य हों ॥१५॥

अन्वय: हे अग्ने ! ये धियाजुरो मिथुनासो बृहते तुभ्यं बृहद्वयः सचन्त सुहवो देवोदेवो मह्यं सुखकारी भूतु पृथिवीव माता नोऽस्मान् दुर्म्मतौ मा धात् ॥१५॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (बृहत्) महत् (वयः) जीवनम् (बृहते) वृद्धाय (तुभ्यम्) (अग्ने) विद्वन् (धियाजुरः) धिया प्रज्ञया कर्म्मणा वा प्राप्तजरावस्थाः (मिथुनासः) सपत्नीकाः (सचन्त) समवयन्ति (देवोदेवः) विद्वान् विद्वान् (सुहवः) सुष्ठुप्रशंसनीयः (भूतु) भवतु (मह्यम्) (मा) निषेधे (नः) अस्मान् (माता) जननी (पृथिवी) भूमिरिव (दुर्मतौ) दुष्टायां प्रज्ञायाम् (धात्) दध्यात् ॥१५॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! ये वयोविद्यावृद्धा युष्मान् विद्याभिः सह सम्बध्नन्ति मातृवत् कृपया रक्षन्ति ते युष्माकं पूज्या भवन्तु ॥१५॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! जे वय व विद्यावृद्ध असलेले लोक तुमच्याशी विद्येने संबंधित असतात व मातेप्रमाणे कृपावंत बनून रक्षण करतात ते तुम्हाला पूज्य वाटावेत. ॥ १५ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - भौमोत्रिः
• छन्दः - एकपदा विराट्

उरउ᳓ देवा अनिबाधे᳓ सियाम

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; repeated line

Morph
anibādhé ← anibādhá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

devāḥ ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

syāma ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

uraú ← urú- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

उ॒रौ । दे॒वाः॒ । अ॒नि॒ऽबा॒धे । स्या॒म॒ ॥

• urau ← uru
• [noun], locative, singular, masculine
• “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”

• devā ← devāḥ ← deva
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• anibādhe ← anibādha
• [noun], locative, singular, masculine

• syāma ← as
• [verb], plural, Present optative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

व्याख्यातेद्वे ॥ १६ ॥

English translation:

“[16-17] May we ever be participant of the unprecedent joy-conferring, and well-guiding protection of the Aśvins bring to us, immortal (Aśvins), riches, male progeny, and all good things.”

May we come to be in broad unconstricted (space), o gods.

Gods, may we dwell in free untroubled bliss.

Wir möchten in weiter Unbeschränktheit leben, ihr Götter.

Wir sein in freier Unbedrängtheit, Götter.

Да будем мы, о боги, в широком (просторе), в нестесненности!

• विश्वेदेवा:
• अत्रिः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (देवाः) विद्वान् जनो ! आप लोग जैसे हम लोग (उरौ) बहु (अनिबाधे) व्यवहार में (स्याम) होवें वैसे करिये ॥१६॥

भावार्थभाषाः - विद्वानों को चाहिये कि सब मनुष्य जैसे विघ्नरहित होवें, वैसा करें ॥१६॥

अन्वय: हे देवा ! यूयं यथा वयमुरावनिबाधे स्याम तथा विदधत ॥१६॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उरौ) बहौ (देवाः) विद्वांसः (अनिबाधे) व्यवहारे (स्याम) भवेम ॥१६॥

भावार्थभाषाः - विद्वद्भिः सर्वे मनुष्या यथा निर्विघ्नाः स्युस्तथा विधेयम् ॥१६॥

भावार्थभाषाः - सर्व माणसे विघ्नरहित होतील असे विद्वानांनी वागावे. ॥ १६ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - भौमोत्रिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

स᳓म् अश्वि᳓नोर् अ᳓वसा नू᳓तनेन
मयोभु᳓वा सुप्र᳓णीती गमेम
आ᳓ नो रयिं᳓ वहतम् ओ᳓त᳓ वीरा᳓न्
आ᳓ वि᳓श्वानि अमृता सउ᳓भगानि

Strata
Strophic on metrical evidence alone

Pāda-label
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line

Morph
aśvínoḥ ← aśvín- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:DU}

ávasā ← ávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

nū́tanena ← nū́tana- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

sám ← sám (invariable)

gamema ← √gam- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

mayobhúvā ← mayobhū́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

supráṇītī ← supráṇīti- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

ā́ ← ā́ (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)

vahatam ← √vah- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

vīrā́n ← vīrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

amr̥tā ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

saúbhagāni ← saúbhaga- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

víśvāni ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

सम् । अ॒श्विनोः॑ । अव॑सा । नूत॑नेन । म॒यः॒ऽभुवा॑ । सु॒ऽप्रनी॑ती । ग॒मे॒म॒ ।
आ । नः॒ । र॒यिम् । व॒ह॒त॒म् । आ । उ॒त । वी॒रान् । आ । विश्वा॑नि । अ॒मृ॒ता॒ । सौभ॑गानि ॥

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• aśvinor ← aśvinoḥ ← aśvin
• [noun], genitive, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• avasā ← avas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “aid; favor; protection.”

• nūtanena ← nūtana
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “new; fresh; recent; contemporary; present(a); first.”

• mayobhuvā ← mayobhu
• [noun], instrumental, singular, feminine

• supraṇītī ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• supraṇītī ← praṇītī ← praṇīti
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “guidance; guidance.”

• gamema ← gam
• [verb], plural, Aorist optative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• rayiṃ ← rayim ← rayi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wealth; property.”

• vahatam ← vah
• [verb], dual, Present imperative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• ota ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• ota ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• vīrān ← vīra
• [noun], accusative, plural, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• viśvāny ← viśvāni ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• amṛtā ← amṛta
• [noun], vocative, dual, masculine
• “immortal; amṛta; imperishable.”

• saubhagāni ← saubhaga
• [noun], accusative, plural, neuter
• “well-being.”

व्याख्यातेद्वे ॥ १७ ॥तम्प्रत्नथेतिपञ्चदशर्चन्द्वादशंसूक्तं अवत्सारोनामऋषिः सचकश्यपगोत्रः यास्वृक्षुसदापृणबाहुवृक्तादयः श्रुताः तासुतेपिसमुच्चीयन्ते चतुर्दशीपञ्चदश्यौत्रिष्टुभौ शिष्टास्त्रिष्टुबन्तपरिभाषया जगत्यः विश्वेदेवादेवताः अनुक्रान्तञ्च-तम्प्रत्नथापञ्चोनाकाश्यपोवत्सारोन्ये -चऋषयोत्रदृष्टलिङ्गाद्वित्रिष्टुबन्तमिति । वाजपेयेअतिरिक्तोक्थ्ये आदितस्त्रयोदशर्चः शंसनीयाः सूत्रितञ्च-तम्प्रत्नथेतित्रयोदशानामेकां -शिष्ट्वाहूयदूरोहणरोहेदिति ।

May we come together with the present help of the Aśvins, which is joy itself and provides good guidance.
Here to us bring wealth and here heroes, you two immortals, and here all that brings good fortune.

May we obtain the Asvins’ newest favour, and gain their health-bestowing happy guidance.
Bring riches hither unto us, and heroes, and all felicity and joy, Immortals!

Wir möchten der neuesten erfreulichen Gnade und der guten Führung der Asvin teilhaft werden. Bringet uns Reichtum und Söhne, alle Glücksgüter mit, ihr beiden Unsterblichen!

Erlangen mögen wir der Ritter Hülfe, die neuste, die erquickt und sicher leitet; O fahret Gut her, fahret her uns Helden, Unsterbliche, und alle Glückesgüter.

Да соединимся мы с сиюминутной помощью
Ашвинов, ободряющей, приводящей к хорошей цели!
Привезите вы двое нам богатство, а также мужей,
О бессмертные, и все дары, приносящие счастье!

• विश्वेदेवा:
• अत्रिः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे अध्यापकोपदेशको ! जो (मयोभुवाः) सुख के उत्पन्न करनेवाले (सुप्रणीती) धर्मसन्बधी नीति से युक्त आप (नः) हम लोगों को (रयिम्) धन (उत) और (वीरान्) अति उत्तम पुत्र-पौत्र आदिकों को (आ, वहतम्) अच्छे प्रकार प्राप्त करावें और जिन (अश्विनोः) अध्यापक और उपदेशकों के (नूतनेन) नवीन (अवसा) रक्षण आदि से हम लोग (विश्वानि) सम्पूर्ण (अमृता) नाश से रहित (सौभगानि) सुन्दर ऐश्वर्य्यों के भावों को हम लोग (सम्, आ गमेम) उत्तम प्रकार प्राप्त होवें, वे दोनों हम लोगों से सदा (आ) उत्तम प्रकार सेवन करने योग्य हैं ॥१७॥

भावार्थभाषाः - जो अध्यापक और उपदेशक जन सब मनुष्यों को नवीन और प्राचीन विद्या से युक्त कर ऐश्वर्य्य को प्राप्त कराते हैं, वे सदा ही प्रशंसित होते हैं ॥१७॥ इस सूक्त में सम्पूर्ण विद्वानों के गुण वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की इस से पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह तेतालीसवाँ सूक्त और बाईसवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे अध्यापकोपदेशकौ ! यौ मयोभुवा सुप्रणीती युवां नो रयिमुतापि वीराना वहतं ययोरश्विनोर्नूतनेनावसा वयं विश्वान्यमृता सौभगानि वयं सोमा गमेम तावस्माभिः सदैवा सेवनीयौ स्तः ॥१७॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सम्) (अश्विनोः) अध्यापकोपदेशकयोः (अवसा) रक्षणाद्येन (नूतनेन) नवीनेन (मयोभुवा) सुखंभावुकौ (सुप्रणीती) धर्म्यनीतियुक्तौ (गमेम) प्राप्नुयाम (आ) (नः) अस्मान् (रयिम्) धनम् (वहतम्) प्रापयेतम् (आ) (उत) अपि (वीरान्) अत्युत्तमान् पुत्रपौत्रादीन् (आ) (विश्वानि) समग्राणि (अमृता) नाशरहितानि (सौभगानि) शोभनैश्वर्य्याणां भावान् ॥१७॥

भावार्थभाषाः - येऽध्यापकोपदेशकाः सर्वान् मनुष्यान् नूतनयाऽनूतनया विद्यया युक्तान् कृत्वैश्वर्य्यं प्रापयन्ति ते सदैव प्रशंसिता भवन्तीति ॥१७॥ अत्र विश्वदेवगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति त्रिचत्वारिंशत्तमं सूक्तं द्वाविंशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - जे अध्यापक व उपदेशक सर्व माणसांना नवीन व प्राचीन विद्येने युक्त करून ऐश्वर्य प्राप्त करवितात ते सदैव प्रशंसित होतात. ॥ १७ ॥