०४२

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - भौमोत्रिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प्र᳓ शं᳓तमा व᳓रुणं दी᳓धिती गी᳓र्
मित्र᳓म् भ᳓गम् अ᳓दितिं नून᳓म् अश्याः
पृ᳓षद्योनिः प᳓ञ्चहोता शृणोतु
अ᳓तूर्तपन्था अ᳓सुरो मयोभुः᳓

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dī́dhitī ← dī́dhiti- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

gī́ḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

prá ← prá (invariable)

śáṁtamā ← śáṁtama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

váruṇam ← váruṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

áditim ← áditi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

aśyāḥ ← √naś- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT, mood:PREC}

bhágam ← bhága- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mitrám ← mitrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

nūnám ← nūnám (invariable)

páñcahotā ← páñcahotar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pŕ̥ṣadyoniḥ ← pŕ̥ṣadyoni- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śr̥ṇotu ← √śru- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ásuraḥ ← ásura- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

átūrtapanthāḥ ← átūrtapanthā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mayobhúḥ ← mayobhú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

प्र । शम्ऽत॑मा । वरु॑णम् । दीधि॑ती । गीः । मि॒त्रम् । भग॑म् । अदि॑तिम् । नू॒नम् । अ॒श्याः॒ ।
पृष॑त्ऽयोनिः । पञ्च॑ऽहोता । शृ॒णो॒तु॒ । अतू॑र्तऽपन्थाः । असु॑रः । म॒यः॒ऽभुः ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• śantamā ← śaṃtama
• [noun], nominative, singular, feminine
• “beneficent.”

• varuṇaṃ ← varuṇam ← varuṇa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• dīdhitī ← dīdhiti
• [noun], instrumental, singular, feminine

• gīr ← gīḥ ← gir
• [noun], nominative, singular, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• mitram ← mitra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• bhagam ← bhaga
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Bhaga; vulva; good fortune; vagina; bhaga [word]; sun; well-being; happiness; overlord.”

• aditiṃ ← aditim ← aditi
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Aditi; aditi [word].”

• nūnam
• [adverb]
• “now; surely; immediately; just.”

• aśyāḥ ← aś
• [verb], singular, Aorist optative
• “get; reach; enter (a state).”

• pṛṣadyoniḥ ← pṛṣat
• [noun]
• “motley; patched.”

• pṛṣadyoniḥ ← yoniḥ ← yoni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “vagina; vulva; uterus; beginning; origin; reincarnation; birthplace; family; production; cause; race; grain; raw material; birth; kind; caste; kinship; bed.”

• pañcahotā ← pañca ← pañcan
• [noun]
• “five; fifth; pañcan [word].”

• pañcahotā ← hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• śṛṇotv ← śṛṇotu ← śru
• [verb], singular, Present imperative
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• atūrtapanthā ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• atūrtapanthā ← tūrta ← tṛ
• [verb noun]
• “traverse; overcome; float; rescue; reach; satisfy.”

• atūrtapanthā ← panthāḥ ← pathin
• [noun], nominative, singular, masculine
• “way; road; path [word]; journey; method.”

• asuro ← asuraḥ ← asura
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Asura; lord; asura [word]; sulfur.”

• mayobhuḥ ← mayobhu
• [noun], nominative, singular, masculine

शंतमा अत्यन्तं सुखकरी गीः स्तुतिरूपा वाक् वरुणं मित्रं भगमदितिं च दीधिती दीधित्या कर्मणा हविष्प्रक्षेपणात्मकेन सह नूनम् अवितथं प्र अश्याः प्राप्नोतु । किंच पृषद्योनिः पृषद्वर्णान्तरिक्षस्थः पञ्चहोता पञ्चविधस्य प्राणापानादिहोमस्य साधको वायुः । यद्वा । पञ्चहोतेति वायोर्नाम । वायुः पञ्चहोता स प्राणः’ इति हि श्रुतेः । स च अतूर्तपन्थाः अहिंसितगतिः असुरः प्राणस्य दाता मयोभुः सुखस्यास्पदभूतः । एवमुक्तलक्षणो वायुः शृणोतु स्तोत्रमिति ॥

English translation:

“May our most animating praise, together with our offerings, successfully attain Varuṇa, Mitra, Bhaga and Aditi; may the ministrant of the five (vital airs, Vāyu), the dweller in the dappled (firmament), he whose path is unimpeded, who is the giver of life, the bestower of happiness, hear.”

May the most availing hymn now reach Varuṇa with its visionary power; may it reach Mitra, Bhaga, Aditi.
Let him hear it—the lord whose womb is the dappled (cow/ghee), who has five Hotars, whose path cannot be transgressed, who is joy itself [=Aryaman].

As Geldner (etc.) point out, átūrtapanthāḥ is the clue to the identification of the referent of cd, since this epithet only occurs once elsewhere in the RV, in X.64.5, where it is explicitly used of Aryaman. In that passage he is also qualified as saptáhotā ‘having 7 Hotrars’, like páñcahotā here. And of course Aryaman makes sense in this highly Ādityan context. Nonetheless, I think pāda c (pṛ́ṣadyoniḥ páñcahotā) flirts with a different identification – of Agni – before sealing that of Aryaman by átūrtapanthāḥ in d. Agni could plausibly have a womb of dappled (ghee) (pṛ́ṣadyoni-), similar to ghṛtáyoni- ‘having a womb of ghee’ used of Agni in V.8.6, as Geldner points out (n. 1cd), and of course Agni is both associated with Hotars and is the Hotar par excellence himself. Since, as noted above, Agni is not otherwise found in this hymn, the poet may have gestured towards him covertly in 1c.

Now may our sweetest song with deep devotion reach Varuna, Mitra, Aditi, and Bhaga.
May the Five Priests’ Lord, dwelling in oblations, bliss-giving Asura, hear, whose paths are open.

Als die genehmste möge nunmehr unsere Lobrede mit Andacht zu Varuna, Mitra, Bhaga, Aditi dringen. Der erfreuliche Asura, der in Schmalz sitzt und fünf Opferpriester hat, der seinen Weg noch nicht zurückgelegt hat, soll zuhören.

Vor dringe nun das liebste Lied mit Andacht zu Aditi, Varuna, Mitra, Bhaga, Es hör, der wohlthut, dem fünf Priester dienen, der Gott mit Gut im Schooss, dess Pfad unnahbar.

Пусть самая благотворная молитва (и) песня
Достигнет сейчас Варуны, Митры, Бхаги, Адити!
Да услышит (ее бог,) пребывающий в крапчатом (жире), с пятью хотарами,
Ободряющий Асура, чей путь недоступен!

• विश्वेदेवा:
• अत्रिः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

अब अठारह ऋचावाले बयालीसवें सूक्त का प्रारम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में विश्वेदेवों के गुणों को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् ! जो (वरुणम्) उदान वायु को (दीधिती) प्रकाशित करती हुई (शन्तमा) अत्यन्त सुख करनेवाली (पृषद्योनिः) वृष्टि है कारण जिसका ऐसी तथा (पञ्चहोता) पाँच प्राण ग्रहण करनेवाले जिसके ऐसी (गीः) वाणी वर्त्तमान है उसको (मित्रम्) प्राण (भगम्) ऐश्वर्य और (अदितिम्) आकाश वा भूमि को (नूनम्) निश्चय करके (प्र, अश्याः) प्राप्त होवे और जो (अतूर्त्तपन्थाः) नहीं हिंसित है मार्ग जिसका ऐसा (मयोभुः) सुखकारक (असुरः) प्रकाश का आवरण करनेवाले मेघ हैं, उसमें स्थित जो वाणी उसको आप (शृणोतु) सुनिये ॥१॥

भावार्थभाषाः - सब चर और अचर पदार्थों में आकाश के संयोग से वाणी वर्त्तमान है, उसको विद्वान् ही जान और कार्य्यों में व्यवहार में ला सकते हैं ॥१॥

अन्वय: हे विद्वन् ! या वरुणं दीधिती शन्तमा पृषद्योनिः पञ्चहोता गीर्वर्त्तते तां मित्रं भगमदितिं च नूनं प्राश्याः। योऽतूर्त्तपन्थाः मयोभुरसुरो मेघोऽस्ति तत्रस्था या वाक् तां भवाञ्छृणोतु ॥१॥

अथ विश्वेदेवगुणानाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (प्र) (शन्तमा) अतिशयेन सुखकरी (वरुणम्) उदानम् (दीधिती) प्रकाशयन्ती (गीः) वाक् (मित्रम्) प्राणम् (भगम्) ऐश्वर्य्यम् (अदितिम्) आकाशं भूमिं वा (नूनम्) (अश्याः) प्राप्नुयाः (पृषद्योनिः) पृषतिर्वृष्टिर्योनिर्यस्याः सा (पञ्चहोता) पञ्च प्राणा होता आदातारो यस्याः सा (शृणोतु) (अतूर्त्तपन्थाः) अतूर्त्तोऽहिंसितः पन्था यस्य सः। (असुरः) प्रकाशाऽऽवरको मेघः (मयोभुः) सुखं भावुकः ॥१॥

भावार्थभाषाः - सर्वेषु चराचरेषु पदार्थेष्वाकाशसंयोगाद् वाणी वर्त्तते तां विद्वांस एव ज्ञातुं कार्य्येषु व्यवहर्त्तुं च शक्नुवन्ति ॥१॥

या सूक्तात विश्वेदेव रुद्र व विद्वानांच्या गुणवर्णनाने या सूक्ताच्या अर्थाची यापूर्वीच्या सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - सर्व चर व अचर पदार्थांमध्ये आकाशाच्या संयोगाने वाणी असते त्याला विद्वानच जाणू शकतात व कार्यात आणि व्यवहारात आणू शकतात. ॥ १ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - भौमोत्रिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प्र᳓ति मे स्तो᳓मम् अ᳓दितिर् जगृभ्यात्
सूनुं᳓ न᳓ माता᳓ हृ᳓दियं सुशे᳓वम्
ब्र᳓ह्म प्रियं᳓ देव᳓हितं य᳓द् अ᳓स्ति
अह᳓म् मित्रे᳓ व᳓रुणे य᳓न् मयोभु᳓

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
áditiḥ ← áditi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

jagr̥bhyāt ← √gr̥bhⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:OPT, tense:PRF, voice:ACT}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

práti ← práti (invariable)

stómam ← stóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

hŕ̥dyam ← hŕ̥dya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mātā́ ← mātár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ná ← ná (invariable)

sūnúm ← sūnú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

suśévam ← suśéva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ásti ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

bráhma ← bráhman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

deváhitam ← deváhita- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

priyám ← priyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ahám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

mayobhú ← mayobhú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

mitré ← mitrá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

váruṇe ← váruṇa- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

प्रति॑ । मे॒ । स्तोम॑म् । अदि॑तिः । ज॒गृ॒भ्या॒त् । सू॒नुम् । न । मा॒ता । हृद्य॑म् । सु॒ऽशेव॑म् ।
ब्रह्म॑ । प्रि॒यम् । दे॒वऽहि॑तम् । यत् । अस्ति॑ । अ॒हम् । मि॒त्रे । वरु॑णे । यत् । म॒यः॒ऽभुः ॥

• prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

• me ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

• stomam ← stoma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• aditir ← aditiḥ ← aditi
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Aditi; aditi [word].”

• jagṛbhyāt ← grah
• [verb], singular, Perfect optative
• “take; grasp; take out; extract; perceive; pick; assume; include; accept; understand; use; learn; possess; keep; choose; accept; afflict; suck; paralyze; mention; mistake; eat; wear; embrace; fill into; capture; eclipse; get; collect; hand down; marry; heed; touch.”

• sūnuṃ ← sūnum ← sūnu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “son; offspring.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• mātā ← mātṛ
• [noun], nominative, singular, feminine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

• hṛdyaṃ ← hṛdyam ← hṛdya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “good for the heart; dainty; pleasant.”

• suśevam ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suśevam ← śevam ← śeva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “friendly; favorable; dear.”

• brahma ← brahman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• priyaṃ ← priyam ← priya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• devahitaṃ ← deva
• [noun], masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devahitaṃ ← hitam ← dhā
• [verb noun], nominative, singular
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• yad ← yat ← yad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• asty ← asti ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• aham ← mad
• [noun], nominative, singular
• “I; mine.”

• mitre ← mitra
• [noun], locative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• varuṇe ← varuṇa
• [noun], locative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• yan ← yat ← yad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• mayobhu
• [noun], nominative, singular, neuter

मे मदीयं स्तोमं स्तोत्रम् अदितिः देवता प्रति जगृभ्यात् प्रतिगृह्णातु । सूनुं न माता स्वतनुजं जननीव । सा यथा प्रतिगृह्यालिङ्ग्य परितुष्यति तद्वदित्यर्थः । कीदृशं तम् । हृद्यं हृदयंगमं सुशेवं शोभनसुखकरम् । एतद्व्दयं साधारणम् । किंच ब्रह्म मन्त्रजातं प्रियं प्रियकरं देवहितं देवैः प्राप्यं यदस्ति यद्ब्रह्म मयोभु सुखसाधनं तत् अहं मित्रे वरुणे च प्रापयामीति शेषः । यद्वा । मित्रे वरुणे च अहोरात्राभिमानिदेवयोर्यदुक्तलक्षणं ब्रह्म परिवृढं यज्ञादिरूपं कर्मास्ति तदहं धारयामीति ॥

English translation:

“May Aditi accept my affectionate and devoted praise, as a mother (the endearments of) a son; the plural asing, delightful prayer that is approved of by the gods I address to Varuṇa and Mitra.”

May Aditi grab hold of my praise, like a mother the beloved son of her heart.
The dear sacred formulation that has been established by the gods, that is joy itself to Mitra and Varuṇa—may I (grab hold of it).

This vs. is quite straightforward until we reach pāda d, where the nom. ahám ‘I’ demands a verb that isn’t there. Keeping in mind the theme of divine/human reciprocity that runs through the last hymn and the rest of this one and employing our usual method of attempting to supply missing material from context, it seems best to supply a form of práti √grabh complementary to práti … jagṛbhyāt in a with Aditi as subject. The poet wishes to grasp the bráhman- produced by the gods (c) in order to turn it into praise (stóma-) for the gods (a). This reciprocal relationship may be signaled by the first word in the vs. práti ‘in return, in response’.

The other question in d is what to do with the untethered locc. mitré varuṇé. I have followed Geldner in loosely construing them with mayobhú ‘joy itself’, even though this stem does not elsewhere take a loc. Geldner (n. 2d) cites a series of parallels with locc.

mitré váruṇe that seem to have similarly loose beneficial value.

May Aditi welcome, even as a mother her dear heart-gladdening son, my song that lauds her.
The prayer they love, bliss-giving, God-appointed, I offer unto Varuna and Mitra.

Aditi soll meinen Lobgesang wie die Mutter ihren Herzenssohn, den Liebling aufnehmen; ich möchte das liebe Kraftwort, das gottverliehene, das für Mitra und Varuna erfreulich ist, empfangen.

Mein Loblied möge Aditi ergreifen, so wie den holden Herzenssohn die Mutter, Das labende, das liebe, gottbefohlne Gebet bring’ ich dem Varuna und Mitra.

Пусть Адити примет мою хвалу,
Словно мать сына, взявшего за сердце, нежно любимого!
Дорогое священное слово, которое установлено богами,
Я (получаю его) у Митры, у Варуны (то,) которое ободряет.

• विश्वेदेवा:
• अत्रिः
• याजुषीपङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (अदितिः) पूर्ण सुख की देनेवाली (माता) माता (हृद्यम्) हृदय के प्रिय (सूनुम्) सन्तान के (न) सदृश जो (मे) मेरी (स्तोमम्) स्तुति को (प्रति, जगृभ्यात्) अत्यन्त ग्रहण करे और (यत्) जिस (सुशेवम्) उत्तम प्रकार सुख देनेवाले (प्रियम्) सुन्दर और प्रीतिकारक तथा (देवहितम्) देव अर्थात् विद्वानों के लिये हितकारक (ब्रह्म) सत्, चित् और आनन्दस्वरूप चेतन (अस्ति) है और (यत्) जो (मित्रे) प्राणवायु और (वरुणे) उदान वायु में (मयोभु) सुखकारक है, उसको (अहम्) मैं इष्ट मानता हूँ, वैसे आप लोग भी मानिये ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो जगदीश्वर प्रेमभाव से स्तुति किया गया और जो उसकी आज्ञा का सेवन किया हो तो वह जैसे कृपा करनेवाली माता शीघ्र उत्पन्न हुए बालक पर वैसे धार्मिक उपासक जन पर दया करता है, जो जगदीश्वर सर्वत्र व्याप्त हुआ भी प्राणादिकों में पाया जाता है, उस सब काल में सुख देनेवाले परमात्मा की हम उपासना करें ॥२॥

अन्वय: हे मनुष्या ! अदितिर्माता हृद्यं सूनुं न यो मे स्तोमं प्रति जगृभ्याद्यत्सुशेवं प्रियं देवहितं ब्रह्मास्ति यच्च मित्रे वरुणे मयोभ्वस्ति तदहमिष्टं मन्ये तथा यूयमपि मन्यध्वम् ॥२॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (प्रति) (मे) मम (स्तोमम्) स्तुतिम् (अदितिः) अखण्डसुखप्रदा (जगृभ्यात्) भृशं गृह्णीयात् (सूनुम्) अपत्यम् (न) इव (माता) (हृद्यम्) हृदयस्य प्रियम् (सुशेवम्) सुसुखकरम् (ब्रह्म) सच्चिदानन्दलक्षणं चेतनम् (प्रियम्) कमनीयं प्रीतिकरम् (देवहितम्) देवेभ्यो विद्वद्भ्यो हितकारि (यत्) (अस्ति) (अहम्) (मित्रे) प्राणे (वरुणे) उदाने (यत्) (मयोभुः) सुखं भावुकम् ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यो जगदीश्वरः प्रेमभावेन स्तुतस्तदाऽऽज्ञासेवनं कृतं चेत्तर्हि स यथा कृपायमाणा माता सद्यो जातं बालकमिव धार्मिकमुपासकमनुगृह्णाति, यो जगदीश्वरः सर्वत्र व्याप्तोऽपि प्राणादिषु प्राप्यते तं सर्वदा सुखप्रदं वयमुपास्महि ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! ज्या जगदीश्वराची प्रेमाने (भक्ती) स्तुती केली जाते व त्याच्या आज्ञेचे पालन केले जाते तेव्हा जशी कृपा करणारी माता जन्मलेल्या बाळावर दया (प्रेम) करते. तसा परमेश्वर धार्मिक उपासकांवर दया करतो. जगदीश्वर सर्वत्र व्यापक असून प्राण इत्यादीमध्येही आहे सदैव सुख देणाऱ्या त्या परमेश्वराची आपण उपासना करावी ॥ २ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - भौमोत्रिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उ᳓द् ईरय कवि᳓तमं कवीना᳓म्
उन᳓त्तैनम् अभि᳓ म᳓ध्वा घृते᳓न
स᳓ नो व᳓सूनि प्र᳓यता हिता᳓नि
चन्द्रा᳓णि देवः᳓ सविता᳓ सुवाति

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
īraya ← √īr- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

kavīnā́m ← kaví- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

kavítamam ← kavítama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

út ← út (invariable)

abhí ← abhí (invariable)

enam ← ena- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ghr̥téna ← ghr̥tá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

mádhvā ← mádhu- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

unátta ← √ud- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

hitā́ni ← √hi- (root)
{case:ACC, gender:N, number:PL, non-finite:PPP}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

práyatā ← √yam- (root)
{case:ACC, gender:N, number:PL, non-finite:PPP}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vásūni ← vásu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

candrā́ṇi ← candrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

savitā́ ← savitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

suvāti ← √sū- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

उत् । ई॒र॒य॒ । क॒विऽत॑मम् । क॒वी॒नाम् । उ॒नत्त॑ । ए॒न॒म् । अ॒भि । मध्वा॑ । घृ॒तेन॑ ।
सः । नः॒ । वसू॑नि । प्रऽय॑ता । हि॒तानि॑ । च॒न्द्राणि॑ । दे॒वः । स॒वि॒ता । सु॒वा॒ति॒ ॥

• ud
• [adverb]
• “up.”

• īraya ← īray ← √īr
• [verb], singular, Present imperative
• “name; describe; propel; shoot; state; call; raise; expel; tell; enumerate.”

• kavitamaṃ ← kavitamam ← kavitama
• [noun], accusative, singular, masculine

• kavīnām ← kavi
• [noun], genitive, plural, masculine
• “mental; wise; mental; enlightened.”

• unattainam ← unatta ← und
• [verb], plural, Present imperative

• unattainam ← enam ← enad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.).”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• madhvā ← madhu
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• ghṛtena ← ghṛta
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “ghee; fat.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• vasūni ← vasu
• [noun], accusative, plural, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• prayatā ← prayam ← √yam
• [verb noun], accusative, plural
• “give; emit; send; transmit.”

• hitāni ← dhā
• [verb noun], accusative, plural
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• candrāṇi ← candra
• [noun], accusative, plural, neuter
• “aglitter(p); shining.”

• devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• savitā ← savitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• suvāti ← sū
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “give birth; urge; bestow; cause.”

अनया सविता च स्तूयते । हे ऋत्विजः कवीनां कवितमं क्रान्तदर्शिनम् अमुं पुरोवर्तिनमग्निं सवितारं वा उदीरय ऊर्ध्वं प्रापयत हर्षयतेत्यर्थः । एनं देवं मध्वा मधुरेण सोमरसेन घृतेन च अभि उनत्त अभिषिञ्चत । तर्पयतेत्यर्थः । सः सविता देवः नः अस्मभ्यं वसूनि निवासयोग्यानि गवादिधनानि प्रयता प्रयतानि हितानि चन्द्राणि आह्लादकानि हिरण्यानि सुवाति प्रयच्छत्वित्यर्थः ॥

English translation:

“Celebrate, (priests), the most prophetic of the prophets; imbue him with the sweet libation, and may the divine Savitā bestow upon us ample, beneficial and delightful riches.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The most prophetic of the prophets: kavitamam kavīnām: kavi = krānta dar’ī, a seer or shower of the past, whence may be inferred the application of his knowledge to the future

Rouse the best poet of poets. Wet him with honey, with ghee.
He—god Savitar—will propel to us the golden goods that have been held forth and set out.

Note the distinction in no. between the two 2nd ps. impvs. in ab: sg. úd īraya and pl. unátta. As commonly, the sg. is probably a self-addressed by the poet to himself; that his object is “the best poet of poets” (kavítamaṃ kavīnā́m) simply emphasizes the closed loop of reciprocity. The pl. impv. is presumably addressed to his fellow celebrants, in this case the priests charged with the physical activity (the Adhvaryu and his helpers, quite possibly). The pl. impv. unátta has a strong stem form where we properly expect weak, but the expected form *und-ta à *untta à (probably simplified to) *unta would have been difficult to parse.

In spirit him, the Sagest of the Sages; with sacrificial oil and meath bedew him
So then let him, God Savitar, provide us excellent, ready, and resplendent treasures.

Ermuntere den Weisesten der Weisen, begießet ihn mit Met, mit Schmalz: Gott Savitri möge uns die dargebotenen ausgesetzten blinkenden Schätze zuweisen.

Erhebe ihn, den weisesten der weisen, benetzet ihn mit süsser Opferbutter; Gott Savitar, er schaffe her uns Schätze, willkommne, glänzende, uns dargereichte.

Приведи в действие самого мудрого из мудрых!
Окропите его медом (и) жиром!
Этот бог Савитар пусть создаст нам
Преподнесенные установленные сверкающие блага!

• विश्वेदेवा:
• अत्रिः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे खेत बोनेवाले जन (मध्वा) मधुर (घृतेन) जल से क्षेत्र आदि सींच कर अन्नादिकों को प्राप्त होते हैं, वैसे ही (एनम्) इस (कवीनाम्) बुद्धिमानों के मध्य में (कवितमम्) अत्यन्त बुद्धिमान् को (उत्, ईरय) उत्तमता से प्रेरणा देओ तथा (अभि, उनत्त) अभ्युदय के अर्थ विद्या और उत्तम शिक्षा से सींचो और हे विद्वन् ! जिस कवियों के मध्य में श्रेष्ठ कवि की प्रेरणा करो (सः) वह (सविता) विद्या और ऐश्वर्य्य का करनेवाला (देवः) विद्वान् (नः) हम लोगों के लिये (प्रयता) प्रयत्न से सिद्ध होने योग्य (चन्द्राणि) आनन्द के देनेवाले सुवर्ण आदि (हितानि) हितकारक (वसूनि) द्रव्यों को (सुवाति) देवे ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वान् अध्यापक पुरुषो ! आप लोग जो निश्चय करके सब से उत्तम, सम्पूर्ण विद्याओं से युक्त, श्रेष्ठ विद्वान् होवे, उसको गृहाश्रम न कर, ऐसा उपदेश दीजिये। जिससे संसार में वर्त्तमान मनुष्यों का बड़ा सुख बढ़े, क्योंकि जो निश्चय करके पूर्ण विद्यायुक्त होकर गृहाश्रम को करे, वह बहुत व्यापारवान् होने से, वीर्य्य आदि के नाश होने से, थोड़ी अवस्थायुक्त होकर निरन्तर मनुष्यों के हित करने को नहीं समर्थ होवे ॥३॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यथा कृषीवला मध्वा घृतेन क्षेत्रादीनि सिक्त्वा शस्यादीनि लभन्ते तथैवैनं कवीनां कवितममुदीरयाभ्युदयायोनत्त। हे विद्वांसो ! यं कवीनां कवितममुदीरय स सविता देवो नो प्रयता चन्द्राणि हितानि वसूनि सुवाति ॥३॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उत्) (ईरय) प्रेरयत (कवितमम्) अतिशयेन मेधाविनम् (कवीनाम्) मेधाविनाम् (उनत्त) विद्यासुशिक्षाभ्यां सिञ्चत (एनम्) (अभि) आभिमुख्ये (मध्वा) मधुरेण (घृतेन) उदकेनेव (सः) (नः) अस्मभ्यम् (वसूनि) द्रव्याणि (प्रयता) प्रयत्नसाध्यानि (हितानि) हितकराणि (चन्द्राणि) आनन्दप्रदानि सुवर्णादीनि (देवः) विद्वान् (सविता) विद्यैश्वर्य्यकारकः (सुवाति) सुवेत् प्रयच्छेत् ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वांसोऽध्यापका यो हि सर्वेभ्य उत्तमोऽखिलविद्योऽनूचानो विद्वान् भवेत्तं गृहाश्रमं मा कुर्वित्युपदिशत। येन संसारस्थमनुष्याणां महत्सुखं वर्धेत, कुतो यो हि पूर्णविद्यो भूत्वा गृहाश्रमं बहुव्यापारवत्त्वेन वीर्य्यादिक्षयादल्पायुर्भूत्वा सततं मनुष्यहितं कर्त्तुं न शक्नुयात् ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वान अध्यापकांनो! जो निश्चयपूर्वक सर्वात उत्तम संपूर्ण विद्यांनी युक्त श्रेष्ठ विद्वान असेल त्याने गृहस्थाश्रम स्वीकारू नये, असा तुम्ही उपदेश करा. ज्यामुळे जगातील माणसांचे सुख वाढेल. कारण जो निश्चयपूर्वक पूर्ण विद्या शिकून गृहस्थाश्रमी बनेल तर व्यापारी होईल. वीर्याचा नाश करून अल्पायुषी ठरेल व निरंतर माणसांचे हित करण्यास समर्थ होऊ शकणार नाही. ॥ ३ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - भौमोत्रिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

स᳓म् इन्द्र णो म᳓नसा नेषि गो᳓भिः
सं᳓ सूरि᳓भिर् हरिवः सं᳓ सुअस्ति᳓
स᳓म् ब्र᳓ह्मणा देव᳓हितं य᳓द् अ᳓स्ति
सं᳓ देवा᳓नां सुमती᳓° यज्ञि᳓यानाम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
góbhiḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mánasā ← mánas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

neṣi ← √nī- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

sám ← sám (invariable)

harivaḥ ← hárivant- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sám ← sám (invariable)

sám ← sám (invariable)

sūríbhiḥ ← sūrí- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

svastí ← svastí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

ásti ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

bráhmaṇā ← bráhman- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

deváhitam ← deváhita- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sám ← sám (invariable)

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

sám ← sám (invariable)

sumatyā́ ← sumatí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

yajñíyānām ← yajñíya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

सम् । इ॒न्द्र॒ । नः॒ । मन॑सा । ने॒षि॒ । गोभिः॑ । सम् । सू॒रिऽभिः॑ । ह॒रि॒ऽवः॒ । सम् । स्व॒स्ति ।
सम् । ब्रह्म॑णा । दे॒वऽहि॑तम् । यत् । अस्ति॑ । सम् । दे॒वाना॑म् । सु॒ऽम॒त्या । य॒ज्ञिया॑नाम् ॥

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• ṇo ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• manasā ← manas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• neṣi ← nī
• [verb], singular, Present indikative
• “bring; lead; spend; decant; enter (a state); remove; take out; take away; enforce; marry; carry; fill into; bring; learn; go out; add.”

• gobhiḥ ← go
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• sūribhir ← sūribhiḥ ← sūri
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “patron.”

• harivaḥ ← harivas ← harivat
• [noun], vocative, singular, masculine

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• svasti
• [noun], accusative, singular, neuter
• “prosperity; well-being; fortune; benediction; svasti [word]; well; luck.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• brahmaṇā ← brahman
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• devahitaṃ ← deva
• [noun], masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devahitaṃ ← hitam ← dhā
• [verb noun], nominative, singular
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• yad ← yat ← yad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• asti ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• devānāṃ ← devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• sumatyā ← sumati
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “benevolence; favor; Sumati.”

• yajñiyānām ← yajñiya
• [noun], genitive, plural, masculine
• “sacrificial; divine; devoted.”

हे इन्द्र नः अस्मान् मनसा प्रकृष्टेन चेतसा गोभिः सह सं नेषि नयसि । अस्मान् गाः प्रापयसीत्यर्थः । एवं सर्वत्र । हे हरिवः हरिभ्यां तद्वन् इन्द्र सूरिभिः मेधाविभिः पुत्रैर्ऋत्विग्भिर्वा सं नेषि । तथा स्वस्ति स्वस्तिभिः क्षेमैः सं नेषि । ब्रह्मणा प्रभूतेनान्नेन सं नेषि । यत् अन्नं देवहितम् अस्ति तेन । किंच यज्ञियानां यज्ञार्हाणां देवानां सुमत्या अनुग्रहबुद्ध्या सं नेषि ॥

English translation:

“With a (willing) mind, Indra, you associate us with cattle, with pious (priests) and, lord of steeds, with prosperity, with (sacrificial) food that is agreeable to the gods, and with the favour of the adorable deities.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Yajus. 2.15

Through your thought, Indra, join us with cows, with patrons, with well-being, o possessor of the fallow bays—
and with the sacred formulation established by the gods, with the favor of the gods who are worthy of the sacrifice.

Geldner thinks it’s our mánas- that’s at issue, but context makes it more likely to be Indra’s (so also Renou and Witzel Gotō).

Pāda c is a minor variant of 2c and in fact makes clear what the structure of 2c is and where the rel. cl. begins. A minor example of syntactic repair.

With willing mind, Indra, vouchsafe us cattle, prosperity, Lord of Bays! and pious patrons;
And, with the sacred prayer by Gods appointed, give us the holy Deities’ lovingkindness.

Verhilf uns, Indra, durch unsere Einsicht zu Kühen, zu freigebigen Herren, o Falbenlenker, zu Glück, zu dem Kraftwort, das gottverliehen ist, zur Gunst der opferwürdigen Götter.

Beschenk uns, Indra, holden Sinns mit Rindern, mit reichen Gebern und mit Heil, o Rossherr, Mit solchen Bitten, die der Gott uns eingibt, und mit der Gunst der opferwerthen Götter.

Соедини нас, о Индра, по доброй воле с коровами,
С покровителями, о господин буланых коней, со счастьем,
Со священным словом, которое установлено богами,
С милостью богов, достойных жертв!

• विश्वेदेवा:
• अत्रिः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) विद्या और ऐश्वर्य्य से युक्त जिससे आप (यत्) जो (गोभिः) इन्द्रियों वा वाणियों के साथ (सम्, स्वस्ति) उत्तम सुख (अस्ति) है वह (नः) हम लोगों को (मनसा) विज्ञान के साथ (सम्, नेषि) अच्छे प्रकार प्राप्त करते हैं और हे (हरिवः) श्रेष्ठ मनुष्यों से युक्त ! जो (सूरिभिः) विद्वानों के साथ सुख है, वह हम लोगों को (सम्) एक साथ प्राप्त करते हैं और जो (ब्रह्मणा) वेद, धन वा अन्न के साथ (देवहितम्) विद्वानों का हितकारक सुख है, वह हम लोगों को (सम्) एक साथ प्राप्त करते हैं और जो (यज्ञियानाम्) यज्ञ करनेवाले (देवानाम्) विद्वानों की (सुमत्या) श्रेष्ठ बुद्धि के साथ विद्वानों का हितकारक सुख है, वह हम लोगों के लिये (सम्) एक साथ प्राप्त करते हैं, इससे सत्कार करने योग्य हो ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! आप लोग सत्यवाणी, विद्वानों का सङ्ग, वेदविद्या और श्रेष्ठ बुद्धि के सहित उत्तम प्रकार शोभित हुए अभीष्ट सुख को प्राप्त हूजिये ॥४॥

अन्वय: हे इन्द्र ! यतस्त्वं यद् गोभिः सह सं स्वस्त्यस्ति तन्नो मनसा सन्नेषि। हे हरिवो ! यत्सूरिभिः सह स्वस्त्यस्ति तन्नः सन्नेषि। यद् ब्रह्मणा सह देवहितं स्वस्त्यस्ति तन्न सन्नेषि। यद्यज्ञियानां देवानां सुमत्या सह देवहितं स्वस्त्यस्ति तन्नः सन्नेषि तस्मात् सत्कर्त्तव्योऽसि ॥४॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सम्) उत्तमप्रकारेण (इन्द्र) विद्यैश्वर्य्यसम्पन्न (नः) अस्मान् (मनसा) विज्ञानेन (नेषि) नयसि (गोभिः) इन्द्रियैर्वाग्भिर्वा (सम्) (सूरिभिः) विद्वद्भिस्सह (हरिवः) प्रशस्तमनुष्ययुक्त (सम्) (स्वस्ति) सुखम् (सम्) (ब्रह्मणा) वेदेन धनेनाऽन्नेन वा (देवहितम्) (यत्) (अस्ति) (सम्) (देवानाम्) विदुषाम् (सुमत्या) श्रेष्ठया प्रज्ञया (यज्ञियानाम्) यज्ञकर्तॄणाम् ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यूयं सत्यवाचा विद्वत्सङ्गेन वेदविद्यया श्रेष्ठप्रज्ञया च सहिताः सुभूषिताः सन्तोऽभीष्टं सुखं लभध्वम् ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! तुम्ही सत्यवचन, विद्वानांचा संग, वेद-विद्या व श्रेष्ठ बुद्धीसह शोभित व्हा व मनोवांछित सुख प्राप्त करा. ॥ ४ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - भौमोत्रिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

देवो᳓ भ᳓गः सविता᳓ रायो᳓ अं᳓श
इ᳓न्द्रो वृत्र᳓स्य संजि᳓तो ध᳓नानाम्
ऋभुक्षा᳓ वा᳓ज उत᳓ वा पु᳓रंधिर्
अ᳓वन्तु नो अमृ᳓तासस् तुरा᳓सः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
áṁśaḥ ← áṁśa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhágaḥ ← bhága- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rāyáḥ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{gender:M}

savitā́ ← savitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dhánānām ← dhána- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:PL}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

saṁjítaḥ ← saṁjít- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vr̥trásya ← vr̥trá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

púraṁdhiḥ ← púraṁdhi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

r̥bhukṣā́ḥ ← r̥bhukṣā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)

vā ← vā (invariable)

vā́jaḥ ← vā́ja- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

amŕ̥tāsaḥ ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ávantu ← √avⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

turā́saḥ ← turá- 1 (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

दे॒वः । भगः॑ । स॒वि॒ता । रा॒यः । अंशः॑ । इन्द्रः॑ । वृ॒त्रस्य॑ । स॒म्ऽजितः॑ । धना॑नाम् ।
ऋ॒भु॒क्षाः । वाजः॑ । उ॒त । वा॒ । पुर॑म्ऽधिः । अव॑न्तु । नः॒ । अ॒मृता॑सः । तु॒रासः॑ ॥

• devo ← devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• bhagaḥ ← bhaga
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Bhaga; vulva; good fortune; vagina; bhaga [word]; sun; well-being; happiness; overlord.”

• savitā ← savitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• rāyo ← rāyaḥ ← rai
• [noun], genitive, singular, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• aṃśa ← aṃśaḥ ← aṃśa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “part; part; share; part; volume; parcel; part; Aṃśa; aṃśa [word]; fraction.”

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• vṛtrasya ← vṛtra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Vṛtra; vṛtra [word].”

• saṃjito ← saṃjitaḥ ← saṃji ← √ji
• [verb noun], nominative, singular

• dhanānām ← dhana
• [noun], genitive, plural, neuter
• “wealth; property; money; treasure; prize; dhana [word]; valuable; dhan; capital; fight.”

• ṛbhukṣā ← ṛbhukṣāḥ ← ṛbhukṣan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra.”

• vāja ← vājaḥ ← vāja
• [noun], nominative, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• purandhir ← purandhiḥ ← purandhi
• [noun], nominative, singular, masculine

• avantu ← av
• [verb], plural, Present imperative
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• amṛtāsas ← amṛtāsaḥ ← amṛta
• [noun], nominative, plural, masculine
• “immortal; amṛta; imperishable.”

• turāsaḥ ← tura
• [noun], nominative, plural, masculine
• “powerful; noble; noble.”

अत्र लिङ्गोक्ता देवताः । भगः देवः सविता च रायः धनस्य स्वामी अंशः त्वष्टा वृत्रस्य हन्ता इन्द्रः च एते देवाः धनानां संजितः सम्यग्जेतारः । ऋभुक्षाः ऋभुः वाजः च उत वा अपि च पुरंधिः बहुधीः विभ्वोच्यते । एते च अमृतासः अमृता अमरणधर्माणो भगादिदेवाः तुरासः अस्मद्यज्ञं प्रति त्वरमाणाः सन्तः नः अस्मान् अवन्तु रक्षन्तु ॥ ॥ १७ ॥

English translation:

“May the divine Bhaga, Savitā, the lord of wealth, Aṃśa, Indra (the slayer) of Vṛtra, (all) the conquerors of riches, Ṛbhukṣin, Vāja and also Purandhi, immortals, hastening (to our sacrifice) preserve us.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Ṛbhukṣin: a name of Indra, but here it implies Ṛbhu, while Purandhi = Vibhu, making, with Vāja, the triad. Aṃśa is an apparent reference to Soma

God Bhaga, Savitar, Share of Wealth [/Aṃśa], Indra, the complete victor over Vr̥tra and riches,
the lord of the R̥bhus, Vāja [=a R̥bhu], and Plenitude—let the powerful immortals aid us.

In pāda a it is unclear with what noun to construe gen. rāyáḥ. Geldner and Renou take it with savitā́(Geldner: “der Zuweiser … des Reichtums”), while Witzel Gotō seem to agree with me in taking it with áṃśa(ḥ). Since Savitar is a far more defined divine being with a name that, though having the literal sense ‘impeller’, is normally used just as a name, I think Aṃśa, whose animatization is fairly shaky, is more likely to be used in a literal abstract value and construed with a gen. of the same type.

The problematic form in the vs. is saṃjítaḥ. Properly speaking, this should either be an abl./gen. sg. or a nom./acc. pl. of the root noun cmpd saṃjít- ‘complete victor’. Grassmann analyzes it as gen. sg., modifying vṛtrásya, as, apparently, does Renou, while Geldner and Witzel Gotō take it as nom. pl., presumably applicable to all the gods listed singly before. All construe the gen. pl. dhánānām with it (e.g., Geldner “die Erbeuter der Schätze”), but this leaves vṛtrásya stranded, since it would be perverse to attribute the victory over Vṛtra to Bhaga, Savitar, and Aṃśa in addition to Indra. Therefore all the standard tr. supply sg. *hantā́(vel sim.) as an appositive to Indra, to govern vṛtrásya. I consider this unnec. Our pāda seems to be based on a much-repeated pāda, couched in the acc. sg., in the Triṣṭubh refrain vs. of the Viśvāmitras’ Indra hymns: III.30.22 (etc.) ghnántaṃ vṛtṛā́ṇi saṃjítaṃ dhánānām. I consider our pāda a nonce adaptation of the orig. pāda, construed as if orig. saṃjítam belonged to a them. stem -

• in other words saṃjítaḥ is a thematic back-formation, nom. singular, that allows the formula to remain metrical. The last part of 7b, with sg. sanitā́raṃ dhánānām, gives some support to this interpr., and note that Indra alone is called jiṣṇú- ‘victor’ in the next vs. (6a). Of course, it must be admitted that in III.30.22 vṛtrā́ṇi is the obj. of a form of √han and so supplying such a form here (as the standard tr. do) also gets some support. But vṛtrá- has been transformed from acc. (pl.) to gen. (sg.) in our passage and should be parallel to dhánānām.

God Bhaga, Savitar who deals forth riches, Indra, and they who conquer Vrtra’s treasures,
And Vaja and Rbhuksan and Purandhi, the Mighty and Immortal Ones, protect us!

Gott Bhaga, der Zuweiser des Reichtums Savitri, Amsa, Indra, der Besieger des Vritra, die Erbeuter der Schätze, Ribhuksan, Vaja oder auch Purandhi, die Unsterblichen, Übermächtigen sollen uns ihre Gunst schenken.

Gott Bhaga, Savitar, der Reichthumsspender, und Indra, die des Vritra Gut erbeuten, Ribhukschan, Vadscha, und der Gott des Segens, die starken Götter mögen uns beschützen.

Бог Бхага, Савитар (-создатель) богатства, Анша,
Индра (-убийца) Вритры, завоеватели сокровищ,
Рибхукшан, Ваджа, а также Пурамдхи –
Да помогут нам бессмертные доблестные (боги)!

• विश्वेदेवा:
• अत्रिः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे (देवः) दाता (भगः) ऐश्वर्य्य से सम्पन्न (सविता) प्रेरणा करनेवाला (रायः) धनों का (अंशः) विभाग तथा (वृत्रस्य) मेघ और (धनानाम्) धनों का (संजितः) उत्तम प्रकार जीतनेवाला (इन्द्रः) सूर्य्य (ऋभुक्षाः) बड़ा (वाजः) ज्ञानवान् (उत) भी (वा) वा (पुरन्धिः) बहुत बुद्धिमान् और (तुरासः) शीघ्र कार्य्य करनेवाले तथा (अमृतासः) अपने रूप में नहीं नाश होनेवाले (नः) हम लोगों की (अवन्तु) रक्षा करें, वैसे ये आप लोगों की भी रक्षा करें ॥५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो मनुष्य अपने सदृश अन्यों के भी सुख-दुःख, हानि-लाभ, प्रतिष्ठा और अप्रतिष्ठा को मानते हैं, वे ही प्रशंसा के योग्य होते हैं ॥५॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यथा देवो भगः सविता रायोंऽशो वृत्रस्य धनानां संजित इन्द्र ऋभुक्षा वाज उत वा पुरन्धिस्तुरासोऽमृतासो नोऽस्मानवन्तु तथैते युष्मानपि रक्षन्तु ॥५॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (देवः) दाता (भगः) ऐश्वर्य्यसम्पन्नः (सविता) प्रेरकः (रायः) धनानि (अंशः) विभागः (इन्द्रः) सूर्यः (वृत्रस्य) मेघस्य (संजितः) सम्यग्जेता (धनानाम्) (ऋभुक्षाः) महान् (वाजः) ज्ञानवान् (उत) अपि (वा) (पुरन्धिः) पूर्वी बह्वी धीर्यस्य सः। (अवन्तु) (नः) अस्मान् (अमृतासः) स्वरूपेणाऽविनाशिनः (तुरासः) शीघ्रकारिणस्त्वरिताः ॥५॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये मनुष्याः स्वात्मवदन्येषां सुखदुःखहानिलाभप्रतिष्ठाऽप्रतिष्ठा मन्यन्ते त एव प्रशंसार्हा जायन्ते ॥५॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे लोक आपल्याप्रमाणे इतरांचे सुख, दुःख, हानी, लाभ, प्रतिष्ठा व अप्रतिष्ठा मानतात तेच प्रशंसा करण्यायोग्य असतात. ॥ ५ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - भौमोत्रिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

मरु᳓त्वतो अ᳓प्रतीतस्य जिष्णो᳓र्
अ᳓जूर्यतः प्र᳓ ब्रवामा कृता᳓नि
न᳓ ते पू᳓र्वे मघवन् ना᳓परासो
न᳓ वीरि᳓यं नू᳓तनः क᳓श् चना᳓प

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ápratītasya ← ápratīta- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

jiṣṇóḥ ← jiṣṇú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

marútvataḥ ← marútvant- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ájūryataḥ ← ájūryant- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

bravāma ← √brū- (root)
{number:PL, person:1, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

kr̥tā́ni ← √kr̥- (root)
{case:NOM, gender:N, number:PL, non-finite:PPP}

prá ← prá (invariable)

áparāsaḥ ← ápara- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

maghavan ← maghávan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

ná ← ná (invariable)

pū́rve ← pū́rva- (nominal stem)

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

āpa ← √āp- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

caná ← caná (invariable)

káḥ ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

nū́tanaḥ ← nū́tana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vīryàm ← vīryà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

म॒रुत्व॑तः । अप्र॑तिऽइतस्य । जि॒ष्णोः । अजू॑र्यतः । प्र । ब्र॒वा॒म॒ । कृ॒तानि॑ ।
न । ते॒ । पूर्वे॑ । म॒घ॒ऽव॒न् । न । अप॑रासः । न । वी॒र्य॑म् । नूत॑नः । कः । च॒न । आ॒प॒ ॥

• marutvato ← marutvataḥ ← marutvat
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Marut(a).”

• apratītasya ← apratīta
• [noun], genitive, singular, masculine
• “irresistible.”

• jiṣṇor ← jiṣṇoḥ ← jiṣṇu
• [noun], genitive, singular, masculine
• “victorious.”

• ajūryataḥ ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• ajūryataḥ ← jūryataḥ ← jṛ
• [verb noun], genitive, singular
• “jṛ; digest; age; cook; boil down; decay; decay; ripen.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• bravāmā ← bravāma ← brū
• [verb], plural, Present conjunctive (subjunctive)
• “say; tell; describe; speak; state; answer; call; explain; address; proclaim; talk; talk; choose.”

• kṛtāni ← kṛta
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Kṛta; action; throw; work; production; work; kindness; four; kṛta [word].”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• pūrve ← pūrva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “aforesaid(a); antecedent; previous(a); first; eastern; former(a); pūrva [word]; age-old; anterior; bygone; fore(a); predictive; firstborn; easterly; instrumental.”

• maghavan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; maghavan [word].”

• nāparāso ← na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• nāparāso ← aparāsaḥ ← apara
• [noun], nominative, plural, masculine
• “other; another(a); following; western; future; apara [word]; elder; remaining; some(a); later(a); back(a).”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• vīryaṃ ← vīryam ← vīrya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “potency; vīrya; heroism; potency; strength; semen; power; deed; active agent; efficacy; vīryapāramitā; gold; vigor; vīrya [word]; virility; manfulness; jewel; force.”

• nūtanaḥ ← nūtana
• [noun], nominative, singular, masculine
• “new; fresh; recent; contemporary; present(a); first.”

• kaś ← kaḥ ← ka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• canāpa ← cana
• [adverb]
• “not even; cana [word].”

• canāpa ← āpa ← āp
• [verb], singular, Perfect indicative
• “enter (a state); get; reach; obtain; equal.”

वयं यजमानाः मरुत्वतः मरुद्भिस्तद्वत इन्द्रस्य कृतानि कर्माणि प्र ब्रवाम प्रख्यापयाम । कीदृशस्य तस्य । अप्रतीतस्य अप्रतिगतस्य युद्धेऽपलायमानस्य । न केवलं तावन्मात्रम् । जिष्णोः जयनशीलस्य अजूर्यतः अजीर्यमाणस्य । सर्वदा यून इत्यर्थः । अथ प्रत्यक्षेणोच्यते । हे मघवन् इन्द्र ते तव वीर्यं पराक्रमं पूर्वे पुरातनाः पुरुषाः न आपुः । नापरासः अपरेऽपि नापुः । किं बहुना । नूतनः कश्चन आश्चर्यभूतः यः कोऽपि वीर्यं न आप न प्राप्नोति ॥

English translation:

“We celebrate the exploits of Marutvat, the unrecoiling, the victorious, the undecaying; neither the ancients, Maghavan, nor their successors, have attained your prowess, nor has any one recent attained it.”

We will proclaim the deeds of the one accompanied by the Maruts [=Indra], unopposable, victorious, unaging.
None previous to you, bounteous one, nor later, nor anyone at all right now has achieved your manly power.

Let us declare his deeds, the undecaying unrivalled Victor whom the Maruts follow.
None of old times, O Maghavan, nor later, none of these days hath reached thy hero prowess.

Wir wollen die Taten des Marutführers verkünden, des unwiderstehlichen, siegreichen, alterlosen. Weder Frühere, o Gabenreicher, noch Spätere, noch irgend ein Heutiger hat deine Heldenkraft erreicht.

Lasst preisen uns des unbesiegten Siegers, des Marutherrschers Thaten, der nie alt wird; Nicht jetzige, nicht frühere, noch spätre erreichten jemals deine Kraft, o mächt’ger.

Мы хотим провозгласить деяния (бога,) сопровождаемого Марутами,
Не имеющего равных, нестареющего победителя.
Ни те прежние, о щедрый, ни будущие,
Ни кто-нибудь теперешний не достиг твоей героической славы!

• विश्वेदेवा:
• अत्रिः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर विद्वानों के विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मघवन्) अत्यन्त श्रेष्ठ धन से युक्त और अत्यन्त विद्यावाले विद्वान् वा अतिबलवान् राजन् ! (मरुत्वतः) प्रशंसित विद्वानों से युक्त (अप्रतीतस्य) प्रतीति के अविषय (अजूर्य्यतः) जिसको जीर्ण अवस्था नहीं प्राप्त हुई ऐसे (जिष्णोः) जीतनेवाले (ते) आपके जिन (कृतानि) कृत्यों का हम लोग (प्र, ब्रवामा) उपदेश देवें उनको (न) न (पूर्वे) प्राचीनजन (न) न (अपरासः) पीछे से हुए जन व्याप्त होते हैं और (नूतनः) नवीन (कः, चन) कोई भी, आपके (वीर्य्यम्) पराक्रम को (न) नहीं (आप) व्याप्त होता है ॥६॥

भावार्थभाषाः - विद्वानों को चाहिये कि उन्हीं प्रशंसित कर्मवालों के कृत्यों को अन्य जनों के लिये उपदेश देवें, जिनके कर्म अप्रतिहत अर्थात् नष्ट नहीं होते हैं ॥६॥

अन्वय: हे मघवन्नतुलविद्य विद्वन्नतिबल राजन् वा ! मरुत्वतोऽप्रतीतस्याऽजूर्य्यतो जिष्णोस्ते तव यानि कृतानि वयं प्र ब्रवामा तानि न पूर्वे नापरासो व्याप्नुवन्ति तथा नूतनः कश्चन तव वीर्य्यं नाप ॥६॥

पुनर्विद्वद्विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (मरुत्वतः) प्रशंसितविद्वद्युक्तस्य (अप्रतीतस्य) प्रतीत्यविषयस्य (जिष्णोः) जयशीलस्य (अजूर्य्यतः) अप्राप्तजीर्णावस्थस्य (प्र) (ब्रवामा) उपदिशेम। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (कृतानि) अनुष्ठितानि (न) (ते) तव (पूर्वे) प्राचीनाः (मघवन्) परमपूजितधनयुक्त (न) (अपरासः) पश्चाद्भूताः (न) (वीर्य्यम्) पराक्रमं बलम् (नूतनः) (कः) (चन) अपि (आप) व्याप्नोति ॥६॥

भावार्थभाषाः - विद्वद्भिस्तेषामेव प्रशंसितकर्म्मणां कृत्यान्यन्येभ्य उपदेश्यानि येषामप्रतिहतानि सन्ति ॥६॥

भावार्थभाषाः - ज्यांचे कर्म अखंड चालू असते. त्याच प्रशंसित कर्म करणाऱ्यांच्या कृत्यांचा विद्वानांनी इतर लोकांना उपदेश करावा. ॥ ६ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - भौमोत्रिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उ᳓प स्तुहि प्रथमं᳓ रत्नधे᳓यम्
बृ᳓हस्प᳓तिं सनिता᳓रं ध᳓नानाम्
यः᳓ शं᳓सते स्तुवते᳓ श᳓म्भविष्ठः
पुरूव᳓सुर् आग᳓मज् जो᳓हुवानम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
prathamám ← prathamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ratnadhéyam ← ratnadhéya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

stuhi ← √stu- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

úpa ← úpa (invariable)

bŕ̥haspátim ← bŕ̥haspáti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dhánānām ← dhána- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:PL}

sanitā́ram ← sanitár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śámbhaviṣṭhaḥ ← śámbhaviṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śáṁsate ← √śaṁs- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

stuvaté ← √stu- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

āgámat ← √gam- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

jóhuvānam ← √hū- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

purūvásuḥ ← purūvásu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

उप॑ । स्तु॒हि॒ । प्र॒थ॒मम् । र॒त्न॒ऽधेय॑म् । बृह॒स्पति॑म् । स॒नि॒तार॑म् । धना॑नाम् ।
यः । शंस॑ते । स्तु॒व॒ते । शम्ऽभ॑विष्ठः । पु॒रु॒ऽवसुः॑ । आ॒ऽगम॑त् । जोहु॑वानम् ॥

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• stuhi ← stu
• [verb], singular, Present imperative
• “laud; praise; declare; stu.”

• prathamaṃ ← prathamam ← prathama
• [noun], accusative, singular, neuter
• “first; prathama [word]; third; young; chief(a); best; antecedent.”

• ratnadheyam ← ratna
• [noun], neuter
• “jewel; wealth; best; treasure; vajra; property; jewel; ruby; jewelry.”

• ratnadheyam ← dheyam ← dheya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “giving; distribution.”

• bṛhaspatiṃ ← bṛhaspatim ← bṛhaspati
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Brihaspati; Jupiter; Bṛhaspati.”

• sanitāraṃ ← sanitāram ← sanitṛ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “bestowing; victorious.”

• dhanānām ← dhana
• [noun], genitive, plural, neuter
• “wealth; property; money; treasure; prize; dhana [word]; valuable; dhan; capital; fight.”

• yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• śaṃsate ← śaṃs
• [verb noun], dative, singular
• “recommend; tell; praise; approve; communicate; recite; commend; bode; name; agree.”

• stuvate ← stu
• [verb noun], dative, singular
• “laud; praise; declare; stu.”

• śambhaviṣṭhaḥ ← śambhaviṣṭha
• [noun], nominative, singular, masculine

• purūvasur ← purūvasuḥ ← purūvasu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “rich.”

• āgamaj ← āgamat ← āgam ← √gam
• [verb], singular, Thematic aorist (Ind.)
• “come; arrive; return; enter (a state); approach; travel; enter; inherit; hand down; achieve; reach; appear; happen.”

• johuvānam ← johav ← √hvā
• [verb noun], accusative, singular
• “appeal.”

हे अन्तरात्मन् त्वं प्रथमं मुख्यं प्रकृष्टतममित्यर्थः । रत्नधेयं रमणीयधनदातारं धनानां हविर्लक्षणानां सनितारं संभक्तारम् । अथवा रत्नशब्देन मणिमुक्तादयो गृहीता इह धनशब्देन गवादयः । गवादिदातारं बृहस्पतिं बृहतो मन्त्रस्य पतिं स्वामिनं देवम् उप स्तुहि । यः देवः शंसते शस्त्रैः स्तुवते सामभिर्यजमानाय शंभविष्ठः सुखस्य भावयितृतमो भवति । यश्च जोहुवानम् आह्वयन्तं यजमानं पुरूवसुः प्रभूतधनः सन् आगमत् आगच्छति तमुप स्तुहि ॥

English translation:

“Glorify the first donor of precious treasure, Bṛhaspati, the distributor of riches, the bestower of great happiness upon him who recites or chants (his praise), who comes laden with ample wealth to his invoker.”

Praise the first conferring of treasure; (praise) Br̥haspati, the winner of riches,
who, the most wealful for him who chants and praises, will come here, with many goods, to the one who repeatedly invokes (him).

The splv. śámbhaviṣṭha- recalls śáṃtama- in 1a. Both stems are reasonably well attested, though śáṃtama- has the edge. They do not seem to be consistently distinguished in usage, but śáṃtama- seems more common qualifying inanimates while śámbhaviṣṭha- and its base śambhú-/-ū́- are more common with animates. Such is the case in this hymn, where śáṃtamā in 1a modifies ‘hymn’ (gī́ḥ) and śámbhaviṣṭhaḥ in 7c modifies Bṛhaspati. Nonetheless, the tr. of the two forms should be harmonized.

Praise him the Chief who gives the boon of riches, Brhaspati distributor of treasures,
Who, blessing most the man who sings and praises, comes with abundant wealth to his invoker.

Besinge die erste Lohnspende, besinge den Brihaspati, den Gewinner von Schätzen, der dem Vortragenden, dem Lobsingenden am meisten gewogen ist und zu dem Rufenden kommen möge, der Schätzereiche.

Besinge nun die erste Güterspende, Brihaspati, den Geber reicher Schätze, Der heilvoll ist dem Sänger, der ihn preiset, er komme her, an Gütern reich, zum Beter.

Прославь первое дарение сокровища,
Брихаспати – захватчика богатств,
Который наиболее благожелателен к провозглашающему (и) восхваляющему
(И) может придти к громко зовущему, неся многие дары.

• विश्वेदेवा:
• अत्रिः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर विद्वानों के उपदेशविषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्या और ऐश्वर्य्य से युक्त ! (यः) जो (पुरूवसुः) बहुत धनों से युक्त (शम्भविष्ठः) अत्यन्त सुखकारक जन (शंसते) प्रशंसा करनेवाले और (स्तुवते) स्तुति करनेवाले के लिये (प्रथमम्) पहिले (रत्नधेयम्) रत्न धरने योग्य जिससे उस (जोहुवानम्) पुकारे गये वा पुकारनेवाले के लिये (बृहस्पतिम्) बड़ों के पालन करने और (धनानाम्) धनों के (सनितारम्) उत्तम प्रकार विभाग करनेवाले को (आगमत्) प्राप्त हो, उसकी आप (उप, स्तुहि) समीप में स्तुति करो ॥७॥

भावार्थभाषाः - वे ही जन प्रशंसा करने योग्य होते हैं, जो सब पदार्थ बाँट अर्थात् विभाग करके खाते हैं ॥७॥

अन्वय: हे विद्यैश्वर्य्ययुक्त ! यः पुरूवसुः शम्भविष्ठो जनः शंसते स्तुवते प्रथमं रत्नधेयं जोहुवानं बृहस्पतिं धनानां सनितारमागमत् तं त्वमुप स्तुहि ॥७॥

पुनर्विद्वदुपदेशविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उप) (स्तुहि) (प्रथमम्) आदिमम् (रत्नधेयम्) रत्नानि धेयानि तेन तम् (बृहस्पतिम्) बृहतां पालकम् (सनितारम्) संविभाजकम् (धनानाम्) (यः) (शंसते) प्रशंसकाय (स्तुवते) प्रशंसां कुर्वते (शम्भविष्ठः) योऽतिशयेन शम्भावयति सः (पुरूवसुः) पुरूणि बहूनि वसूनि धनानि यस्य सः (आगमत्) आगच्छेत् (जोहुवानम्) आहूयमानमाह्वयितारं वा ॥७॥

भावार्थभाषाः - त एव प्रशंसनीया भवन्ति ये सर्वं सम्भज्य भुञ्जते ॥७॥

भावार्थभाषाः - जे सर्व पदार्थ वाटून खातात तेच लोक प्रशंसा करण्यायोग्य असतात. ॥ ७ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - भौमोत्रिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

त᳓वोति᳓भिः स᳓चमाना अ᳓रिष्टा
बृ᳓हस्पते मघ᳓वानः सुवी᳓राः
ये᳓ अश्वदा᳓ उत᳓ वा स᳓न्ति गोदा᳓
ये᳓ वस्त्रदाः᳓ सुभ᳓गास् ते᳓षु रा᳓यः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
áriṣṭāḥ ← áriṣṭa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sácamānāḥ ← √sac- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

ūtíbhiḥ ← ūtí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

bŕ̥haspate ← bŕ̥haspáti- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

maghávānaḥ ← maghávan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

suvī́rāḥ ← suvī́ra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

aśvadā́ḥ ← aśvadā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

godā́ḥ ← godā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sánti ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

utá ← utá (invariable)

vā ← vā (invariable)

yé ← yá- (pronoun)

rā́yaḥ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{gender:M}

subhágāḥ ← subhága- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

téṣu ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

vastradā́ḥ ← vastradā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yé ← yá- (pronoun)

तव॑ । ऊ॒तिऽभिः॑ । सच॑मानाः । अरि॑ष्टाः । बृह॑स्पते । म॒घऽवा॑नः । सु॒ऽवीराः॑ ।
ये । अ॒श्व॒ऽदाः । उ॒त । वा॒ । सन्ति॑ । गो॒ऽदाः । ये । व॒स्त्र॒ऽदाः । सु॒ऽभगाः॑ । तेषु॑ । रायः॑ ॥

• tavotibhiḥ ← tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• tavotibhiḥ ← ūtibhiḥ ← ūti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• sacamānā ← sacamānāḥ ← sac
• [verb noun], nominative, plural
• “accompany; follow; company; obey; participate; enter.”

• ariṣṭā ← ariṣṭāḥ ← ariṣṭa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “safe; unharmed.”

• bṛhaspate ← bṛhaspati
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Brihaspati; Jupiter; Bṛhaspati.”

• maghavānaḥ ← maghavan
• [noun], nominative, plural, masculine
• “big.”

• suvīrāḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvīrāḥ ← vīrāḥ ← vīra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• aśvadā ← aśva
• [noun], masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• aśvadā ← dāḥ ← dā
• [noun], nominative, plural, masculine
• “giving.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• santi ← as
• [verb], plural, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• godā ← go
• [noun], masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• godā ← dāḥ ← dā
• [noun], nominative, plural, masculine
• “giving.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vastradāḥ ← vastra
• [noun], neuter
• “fabric; clothing; dress; vastra [word].”

• vastradāḥ ← dāḥ ← dā
• [noun], nominative, plural, masculine
• “giving.”

• subhagās ← subhagāḥ ← subhaga
• [noun], nominative, plural, masculine
• “beautiful; auspicious; beloved; fine-looking; fortunate; subhaga [word]; charming; pleasing; lucky.”

• teṣu ← tad
• [noun], locative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• rāyaḥ ← rai
• [noun], nominative, plural, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

हे बृहस्पते तवोतिभिः रक्षाभिः सचमानाः संगच्छमानाः अरिष्टाः अहिंसिताः मघवानः धनवन्तः सुवीराः शोभनपुत्राश्च भवन्ति । ये त्वदनुगृहीताः अश्वदाः बहूनामश्वानां दातारः सन्ति । उत वा अथवा गोदाः सन्ति । ये च वस्त्रदाः सुभगाः शोभनधनाः सन्ति तेषु सर्वेषु रायः धनानि संभवन्विति शेषः ॥

English translation:

“Associated, Bṛhaspati, with your protections, (men) are unharmed (by foes), and become opulent and blessed with descendants; may wealth devolve on those who are genitive rous, and givers of horses, of cows, of clothes.”

O Br̥haspati, the bounteous ones accompanied by your help, who are invulnerable and possessing good heroes,
who are givers of horses or givers of cows, who are givers of garments, the well-portioned ones [=patrons]—on them (confer) riches.

The standard tr. (incl. also Schmidt, Bṛhaspati und Indra 84 and Scarlatta 202) take ab as a separate nominal cl. The difference is trivial.

Less trivial is the difference between my rendering of the last part of d and that of all the others. They take subhágās téṣu rā́yaḥ as the nominal main clause to the rel. cl. (yé aśvadā́ḥ …) that occupies the rest of the hemistich. Cf., e.g., Geldner “denen gehören die beglückenden Reichtümer.” In contrast I take subhágāḥ with the rel. cl., qualifying the givers, and rā́yaḥ as acc. pl. in the main cl., and in the main cl.

I supply a verb ‘confer’ (vel sim.) extracted from ratnadhéyam in 7a. In favor of the standard tr. are the facts that by accent rā́yaḥ is better analyzed as nom. than acc. (though acc. pl. so accented are not rare) and that no verb need be supplied. Although I am usually reluctant to supply material, in this case there are countervailing factors.

First, with the exception of one late passage (X.140.5), subhága-, which is quite well-attested, is only used of animate beings, not of wealth or the like. Moreover, the standard rendering leaves Bṛhaspati with little to do. The givers are “accompanied by your help” (távotíbhiḥ), but otherwise seem to do quite nicely on their own – whereas we might expect him to be acting on their material behalf by giving to them, just as in the next vs. he is asked to strip the niggardly of their possessions and do worse by other anti-ritualists. By my interpr. the vs. expresses the usual Rigvedic trickle-down theory of material redistribution: the gods give goods to the patrons of the sacrifice (kings, etc.), who then confer them on the priests and poets.

Tended, Brhaspati, with thy protections, the princes are unharmed and girt by heroes.
Wealth that brings bliss is found among the givers of horses and of cattle and of raiment.

Von deinen Gnaden begleitet, o Brihaspati, sind die freigebigen Gönner ohne Schaden, reich an tüchtigen Mannen, Söhnen; die Verschenker von Rossen oder Kühen und die Verschenker von Kleidern sind, denen gehören die beglückenden Reichtümer.

Brihaspati, versehn mit deinen Hülfen sind unversehrt und heldenreich die Fürsten, Die Rosse, Rinder oder Kleider schenken; bei denen seien gabenreiche Güter.

Сопровождаемые твоими поддержками невредимы,
О Брихаспати, щедрые дарители, богатые прекрасными мужами.
(Те,) что дарители коней или же дарители коров,
Что дарители одежды – их богатства приносят счастье.

• विश्वेदेवा:
• अत्रिः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (बृहस्पते) बृहत् अर्थात् विद्या आदि उत्तम पदार्थों की रक्षा करनेवाले ! (ये) जो (तव) आपकी (ऊतिभिः) रक्षा आदिकों के साथ (अरिष्टाः) नहीं हिंसा किये गये (सचमानाः) सम्बन्ध करते हुए (मघवानः) अत्यन्त श्रेष्ठ धन से युक्त (सुवीराः) उत्तम वीरजन (अश्वदाः) अग्नि आदि वा घोड़ों को देनेवाले (उत) भी (वा) वा (ये) जो (गोदाः) सुशिक्षित वाणी वा गौवों के देनेवाले (वस्त्रदाः) वस्त्रों के देनेवाले और (सुभगाः) सुन्दर ऐश्वर्य्य वा धन से युक्त (सन्ति) हैं (तेषु) उनमें (रायः) धन होते हैं ॥८॥

भावार्थभाषाः - जो धार्मिक राजा से रक्षा किये गये प्रशंसित धनों से युक्त दाताजन हैं, वे ही यशस्वी होके धनाढ्य होते हैं ॥८॥

अन्वय: हे बृहस्पते ! ये तवोतिभिररिष्टाः सचमाना मघवानः सुवीरा अश्वदा उत वा ये गोदा वस्त्रदाः सुभगाः सन्ति तेषु रायो भवन्ति ॥८॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (तव) (ऊतिभिः) रक्षादिभिः सह (सचमानाः) सम्बध्नन्तः (अरिष्टाः) अहिंसिताः (बृहस्पते) विद्याद्युत्तमपदार्थानां पालक (मघवानः) परमपूजितधनाः (सुवीराः) शोभनाश्च ते वीराश्च ते (ये) (अश्वदाः) अश्वानग्न्यादींस्तुरङ्गान् वा ददति (उत) अपि (वा) (सन्ति) (गोदाः) ये गाः सुशिक्षिता वाचो धेनुं ददति (ये) (वस्त्रदाः) ये वस्त्राणि ददति (सुभगाः) सुष्ठु भग ऐश्वर्य्यं धनं वा येषान्ते (तेषु) (रायः) धनानि ॥८॥

भावार्थभाषाः - ये धार्मिका राज्ञा रक्षिताः प्रशंसितधनयुक्ता दातारः सन्ति त एव यशस्विनो भूत्वा धनाढ्या जायन्ते ॥८॥

भावार्थभाषाः - जे धार्मिक राजाकडून रक्षित व प्रशंसनीय धनांनी युक्त दाता असतात तेच यशस्वी होऊन धनाढ्य बनतात. ॥ ८ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - भौमोत्रिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

विसर्मा᳓णं कृणुहि वित्त᳓म् एषां
ये᳓ भुञ्ज᳓ते अ᳓पृणन्तो न उक्थइः᳓
अ᳓पव्रतान् प्रसवे᳓ वावृधाना᳓न्
ब्रह्मद्वि᳓षः सू᳓रियाद् यावयस्व

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
eṣām ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

kr̥ṇuhi ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

visarmā́ṇam ← visarmán- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vittám ← √vid- 1 (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, non-finite:PPP}

ápr̥ṇantaḥ ← ápr̥ṇant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

bhuñjáte ← √bhuj- 2 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ukthaíḥ ← ukthá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

yé ← yá- (pronoun)

ápavratān ← ápavrata- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

prasavé ← prasavá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

vāvr̥dhānā́n ← √vr̥dh- (root)
{case:ACC, gender:M, number:PL, tense:PRF, voice:MED}

brahmadvíṣaḥ ← brahmadvíṣ- (nominal stem)
{case:ACC, number:PL}

sū́ryāt ← sū́rya- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

yāvayasva ← √yu- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

वि॒ऽस॒र्माण॑म् । कृ॒णु॒हि॒ । वि॒त्तम् । ए॒षा॒म् । ये । भु॒ञ्जते॑ । अपृ॑णन्तः । नः॒ । उ॒क्थैः ।
अप॑ऽव्रतान् । प्र॒ऽस॒वे । व॒वृ॒धा॒नान् । ब्र॒ह्म॒ऽद्विषः॑ । सूर्या॑त् । य॒व॒य॒स्व॒ ॥

• visarmāṇaṃ ← visarmāṇam ← visarman
• [noun], accusative, singular, masculine

• kṛṇuhi ← kṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• vittam ← vitta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “wealth; property; money.”

• eṣāṃ ← eṣām ← idam
• [noun], genitive, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• bhuñjate ← bhuj
• [verb], plural, Present indikative
• “eat; enjoy; consume; eat; love; burn; run down; enjoy; live on.”

• apṛṇanto ← apṛṇantaḥ ← apṛṇat
• [noun], nominative, plural, masculine
• “stingy.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• ukthaiḥ ← uktha
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “hymn; praise; uktha [word]; encomium.”

• apavratān ← apavrata
• [noun], accusative, plural, masculine
• “lawless; faithless.”

• prasave ← prasava
• [noun], locative, singular, masculine
• “stimulation.”

• vāvṛdhānān ← vṛdh
• [verb noun], accusative, plural
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• brahmadviṣaḥ ← brahma ← brahman
• [noun], neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• brahmadviṣaḥ ← dviṣaḥ ← dviṣ
• [noun], accusative, plural, masculine
• “hostile; hating.”

• sūryād ← sūryāt ← sūrya
• [noun], ablative, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• yāvayasva ← yāvay ← √yu
• [verb], singular, Present imperative
• “keep away.”

एषां वक्ष्यमाणानां वित्तं धनं विसर्माणं विसरणशीलं कृणुहि कुरु हे ब्रह्मणस्पते ॥ एषामित्युक्तं केषामित्याह । ये भुञ्जते अपृणन्तः अप्रयच्छन्तः । केभ्यः । उक्थैः स्तुतिप्रतिपादकैः शस्त्रैर्विशिष्टेभ्यः नः अस्मभ्यम् । तान् अपव्रतान् अपगतकर्मणः प्रसवे उत्पत्तिमति मनुष्यलोके ववृधानान् वर्धमानान् ब्रह्मद्विषः ब्राह्मणद्वेष्टॄने मन्त्रद्वेष्टॄन् वा सूर्यात् यवयस्व पृथक्कुरु । अन्धकारे स्थापयेत्यर्थः ॥

English translation:

“Render transitory the riches of those who partake of enjoyment without giving satisfaction (to those who are eminent) by holy hymns; put apart from the sun those who perform not sacred rites, and who, though prospering in their posterity, are the adversaries of prayer.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Put apart from the sun: sūryād yavayasva, make them separate, condemn them to darkness

Dissipate the possessions of those who benefit by our hymns without giving. Those violating the commandments, grown strong at forward thrusting, the haters of the sacred formulation—keep them away from the sun.

The stilted nominal syntax with dummy verb √kṛ + acc. masc. abstract (visarmā́ṇaṃ kṛṇuhi, lit. “make dissipation”), which together govern a neut. acc. vittám, must result from the lack of a transitive pres. to √sṛ ‘flow, run’ – pace Narten (“Ai. sṛ …” 1969: 83 and n. 16 [=KlSch 130 and n. 16]), who characterizes several forms of ví √sṛ as “transitiv,” though the acc. expresses the goal/place-throughwhich, not a real transitive object.

The expression prasavé vāvṛdhānā́n is not entirely clear and is variously rendered — Geldner “‘die im Befehl gross sind,” Renou “qui (se croyant) renforcés pour la compétition,” Schmidt (Bṛhaspati und Indra 85) “bei (unserer) Regsamkeit wachsen,” Witzel Gotō “obwohl sie in ihrem Unterfangen erstarkt sind” — differing primarily in what prasavá- is taken to mean. By my interpr. these foes, who violate all the norms of Ārya society by refusing to participate in reciprocal exchange, by acting contrary to vratá- (the chains of command that structure Ārya society), and by hating the verbal formulations that express the Ārya view of the cosmos and their place in it, nonetheless show their strength on the attack, the forward thrust. All the tr. reflect this notion one way or another: the regretable strength of the enemies despite their antisocial behavior.

Make their wealth flee who, through our hymns enjoying their riches, yield us not an ample guerdon.
Far from the sun keep those who hate devotion, the godless, prospering in their vocation.

Laß deren Besitz zerrinnen, die ohne zu spenden von unseren Lobliedern den Nutzen haben. Die Gesetzlosen, die im Befehlen groß sind, die Priesterfeinde schließe von der Sonne aus!

Zerrinnen lasse das Vermögen derer, die ohn’ Geschenk ausbeuten unsre Lieder; Die ungerechten, die auf Reichthum trotzen, der Andacht feind, schliess aus vom Licht der Sonne.

Сделай растекающимся имущество у тех,
Которые пользуются нашими гимнами, (ничего) не давая!
Отвернувшихся от обета, преуспевших в повелевании,
Ненавистников священного слова отстрани от солнца!

• विश्वेदेवा:
• अत्रिः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् ! (ये) जो (अपृणन्तः) नहीं पूर्ण वा नहीं पालन करते हुए (भुञ्जते) भोगते हैं और (नः) हमारे (उक्थैः) उत्तम वाक्यों से (प्रसवे) उत्पन्न हुए जगत् में (वावृधानान्) अत्यन्त बढ़ते हुए (अपव्रतान्) ब्रह्मचर्य्य, सत्यभाषणादि व्रताचाररहित (ब्रह्मद्विषः) वेद वा परमात्मा से द्वेष करनेवालों को रोकते हैं (एषाम्) इन लोगों के (विसर्म्माणम्) उत्पन्न करनेवाले (वित्तम्) धन वा भोग को (कृणुहि) करो और (सूर्य्यात्) सूर्य्य से उनको (यावयस्व) अमिश्रित करो ॥९॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो लोग शुद्ध आचरणों से रहितों को शुद्ध आचरणों के सहित और अविद्वानों को विद्वान् करके नास्तिकों को रोक के अधर्म्म के आचरण से पृथक् होके निरन्तर सुखी करते, वे निरन्तर आदर करने योग्य होते हैं ॥९॥

अन्वय: हे विद्वन् ! येऽपृणन्तो भुञ्जते न उक्थैः प्रसवे वावृधानानपव्रतान् ब्रह्मद्विषो निवारयन्त्येषां विसर्म्माणं वित्तं कृणुहि सूर्यात्तान् यावयस्व ॥९॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (विसर्माणम्) यो विसृजति तम् (कृणुहि) (वित्तम्) धनं भोगं वा (एषाम्) (ये) (भुञ्जते) (अपृणन्तः) अपूर्णा अपालयन्तो वा (नः) अस्माकम् (उक्थैः) उत्तमैर्वाक्यैः (अपव्रतान्) ब्रह्मचर्यसत्यभाषणादिव्रताचाररहितान् (प्रसवे) उत्पन्ने जगति (वावृधानान्) विवर्धमानान् (ब्रह्मद्विषः) ये ब्रह्म वेदं परमात्मानं वा द्विषन्ति (सूर्यात्) सवितुः (यावयस्व) अमिश्रितान् कुरु ॥९॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! येऽनाचारान् साचारानविदुषो विदुषः कृत्वा नास्तिकान् निरुध्याधर्माचरणात् पृथग्भूत्वा सततं सुखयन्ति ते माननीया भवन्ति ॥९॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! जे लोक दुराचारी लोकांना सदाचारी करतात. अविद्वानांना विद्वान करून नास्तिकांना रोखतात. अधर्माचरणापासून पृथक राहून सतत सुखी करतात ते निरंतर आदर करण्यायोग्य असतात. ॥ ९ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - भौमोत्रिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

य᳓ ओ᳓हते रक्ष᳓सो देव᳓वीताव्
अचक्रे᳓भिस् त᳓म् मरुतो नि᳓ यात
यो᳓ वः श᳓मीं शशमान᳓स्य नि᳓न्दात्
तुछ्या᳓न् का᳓मान् करते सिष्विदानः᳓

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
devávītau ← devávīti- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

óhate ← √uh- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:MED}

rakṣásaḥ ← rakṣás- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

acakrébhiḥ ← acakrá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

marutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

ní ← ní (invariable)

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yāta ← √yā- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

níndāt ← √nid- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

śámīm ← śámī- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

śaśamānásya ← √śamⁱ- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kā́mān ← kā́ma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

karate ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:MED}

siṣvidānáḥ ← √svid- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

tuchyā́n ← tuchyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

यः । ओह॑ते । र॒क्षसः॑ । दे॒वऽवी॑तौ । अ॒च॒क्रेभिः॑ । तम् । म॒रु॒तः॒ । नि । या॒त॒ ।
यः । वः॒ । समी॑म् । श॒श॒मा॒नस्य॑ । निन्दा॑त् । तु॒च्छ्यान् । कामा॑न् । क॒र॒ते॒ । सि॒स्वि॒दा॒नः ॥

• ya ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• ohate ← ūh
• [verb], singular, Present indikative
• “diagnose.”

• rakṣaso ← rakṣasaḥ ← rakṣas
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Rākṣasa.”

• devavītāv ← deva
• [noun], masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devavītāv ← vītau ← vīti
• [noun], locative, singular, feminine

• acakrebhis ← acakrebhiḥ ← acakra
• [noun], instrumental, plural, masculine

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• maruto ← marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• yāta ← yā
• [verb], plural, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• śamīṃ ← śamīm ← śamī
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Prosopis spicigera Linn.; śamī [word]; Acacia sundra; attempt; labor.”

• śaśamānasya ← śam
• [verb noun], genitive, singular
• “calm; go out; end; die; pacify; heal; labor; make peace; rest.”

• nindāt ← nind
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “blame; disapprove; condemn; reprehend; reprimand.”

• tucchyān ← tucchya
• [noun], accusative, plural, masculine

• kāmān ← kāma
• [noun], accusative, plural, masculine
• “wish; desire; sexual love; sexual desire; desire; Kama; sensuality; love; purpose; sexual arousal; pleasure; enjoyment; licentiousness; kāma [word]; sexual intercourse; thorn apple; wish.”

• karate ← kṛ
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• siṣvidānaḥ ← svid
• [verb noun], nominative, singular
• “sveday; svid; sweat; heat; macerate.”

यः यजमानः रक्षसः बलिनो राक्षसान् ओहते प्रापयति देववीतौ । देवानां वीतिः प्राप्तिर्भक्षणं वा यत्र स तथोक्तः । तस्मिन् यज्ञे । अन्यथानुष्ठानादिना आसुरं करोतीत्यर्थः । तं यजमानम् अचक्रेभिः अचक्रै रथैर्हे मरुतो नि यात नितरां प्रापयतान्धकारम् । यद्वा । अचक्रेभिरिति पूर्वत्रान्वयः । चक्रशब्देनाङ्गान्युच्यन्ते । पुनः पुनरङ्गरहितैः केवलैरेव प्रधानैरोहते प्रापयति । साङ्गं हि कर्म देवानभ्येति । यः च वः युष्माकं शमीं कर्म स्तुतिलक्षणं शशमानस्य शंसमानस्य मम संबन्धि निन्दात् निन्देत् वैदिकं ज्योतिष्टोमादिरूपं कर्म निन्दति स्वयं च तुच्छ्यान् नश्वरान् कामान् कृष्यादिजनितभोगान् करते कुरुते सिष्विदानः स्विद्यन्नात्मानं क्लेशयन् । अथवा युष्मासु कमनीयान् भोगान् तुच्छयान् करोति ॥ ॥ १८ ॥

English translation:

“Send, Maruts, into darkness with (cars) devoid of wheels, the man who invites the rākṣasas to the food of the gods; (him also) who reviles me when offering praise to you; while sweating, he toils (to realize) vain desires.”

Whoever lauds the demons at the invitation to the gods, run him over, Maruts, with your wheel-less (chariots).
Whoever will scorn the labor of the one who labors for you, he will render his own desires empty when he sweats (at ritual labor).

This vs. continues the theme of the impious foe, though the divine ally the poet calls on to destroy the foe has changed from Bṛhaspati to the Maruts. Here (pāda a) the enemy chooses to praise demons (rakṣásaḥ) when gods (deva-) are being invited to the ritual and (c) mocks the ritual labor of the devotee. Because of the strong association of sweat with ritual labor in the RV (see my “Avestan xšuuīd: A Relic of Indo-Iranian Ritual Vocabulary,” Bulletin of the Asia Institute 25 [2011 (2015),] and for √śam ‘labor’ with √svid ‘sweat’ I.86.8), I assume that the enemy himself is engaging in (what we hope will be fruitless) ritual in pāda d, perhaps in service of the demons, not the gods (cf. pāda a). In post-RVic texts the Asuras would probably serve as the polar opposition to the gods, not the Rakṣasas, an indirect piece of evidence for the well-known fact that the Asura-Deva opposition almost entirely postdates the RV.

In the published translation óhate in pāda a is tr. as an indicative (‘whoever lauds’), but it should really be a subjunctive (“whoever will laud”), both on the basis of the morphology (it belongs to a root pres., whose 3rd plural is also óhate) and of the parallel subjunctives in the passage, cd yáḥ … nindāt, … karate.

With wheelless chariots drive down him, O Maruts, who at the feasts of Gods regards the demons.
May he, though bathed in sweat, form empty wishes, who blames his sacred rite who toils to serve you.

Wer bei der Götterladung die Unholde lobt, auf den fahret nieder, o Marut, mit euren räderlosen Wagen! Wer den Opferdienst eures Dienstfertigen herabsetzt, der soll, wenn er auch sich’s heiß werden läßt, eitle Wünsche hegen.

Wer bei dem Festmahl auf Unholde Acht gibt, den fahrt, o Maruts, nieder ohne Räder; Wer schmäht die Dienste dessen, der euch dienet, dess Streben sei umsonst, wie er auch schwitze.

Кто при приглашении богов подразумевает ракшасов -
Переедьте его, о Маруты, на (ваших колесницах) без колес!
Кто вздумает хулить труд потрудившегося (на жертвоприношении),
Пусть лелеет пустые желания, даже если он и попотел (принося жертву)!

• विश्वेदेवा:
• अत्रिः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर शिक्षाविषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मरुतः) मनुष्यो ! (यः) जो (देववीतौ) देव अर्थात् विद्वानों से व्याप्त क्रिया में (रक्षसः) दुष्ट आचरणयुक्त मनुष्यों को (ओहते) प्राप्त कराता है (यः) जो (वः) आप लोगों और (शशमानस्य) प्रशंसा किये गये के (शमीम्) कर्म्म की (निन्दात्) निन्दा करे और (सिष्विदानः) संलग्न हुआ (तुच्छ्यान्) क्षुद्रों में हुए (कामान्) मनोरथों को (करते) करे (तम्) उसको (अचक्रेभिः) चक्रों से रहितों के द्वारा दण्ड से (नि, यात) निरन्तर प्राप्त हूजिये ॥१०॥

भावार्थभाषाः - हे राजा आदि मनुष्यो ! जो बुरी शिक्षा से मनुष्यों को दूषित करते और निन्दा तथा विषयों की आसक्ति में प्रवृत्त कराते हैं, उनको निरन्तर दण्ड दीजिये ॥१०॥

अन्वय: हे मरुतो ! यो देववीतौ रक्षस ओहते यो वः शशमानस्य च शमीं निन्दात् सिष्विदानः सँस्तुच्छ्यान् कामान् करते तमचक्रेर्भिर्दण्डेन नि यात ॥१०॥

पुनः शिक्षाविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) (ओहते) वहति प्रापयति (रक्षसः) दुष्टाचारान् मनुष्यान् (देववीतौ) देवैर्विद्वद्भिर्व्याप्तायां क्रियायाम् (अचक्रेभिः) अविद्यमानचक्रैः (तम्) (मरुतः) मनुष्याः (नि) (यात) प्राप्नुत (यः) (वः) युष्माकम् (शमीम्) कर्म्म (शशमानस्य) प्रशंसितस्य (निन्दात्) निन्देत् (तुच्छ्यान्) तुच्छेषु क्षुद्रेषु भवान् (कामान्) (करते) कुर्य्यात् (सिष्विदानः) स्निह्यमानः ॥१०॥

भावार्थभाषाः - हे राजादयो मनुष्या भवन्तो ये कुशिक्षया मनुष्यान् दूषयन्ति निन्दायां विषयासक्तौ च प्रवर्त्तयन्ति तान् भृशं दण्डयन्तु ॥१०॥

भावार्थभाषाः - हे राजा इत्यादींनो! जे कु शिक्षणाद्वारे माणसांमध्ये दोष उत्पन्न करतात, निंदा करतात व विषयासक्तीमध्ये प्रवृत्त करवितात, त्यांना सतत दंड द्या. ॥ १० ॥

• देवता - रुद्रः
• ऋषिः - भौमोत्रिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

त᳓म् उ ष्टुहि यः᳓ सुइषुः᳓ सुध᳓न्वा
यो᳓ वि᳓श्वस्य क्ष᳓यति भेषज᳓स्य
य᳓क्ष्वा महे᳓ सौमनसा᳓य रुद्रं᳓
न᳓मोभिर् देव᳓म् अ᳓सुरं दुवस्य

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
stuhi ← √stu- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sudhánvā ← sudhánvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sviṣúḥ ← sviṣú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

u ← u (invariable)

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bheṣajásya ← bheṣajá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

kṣáyati ← √kṣā- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

víśvasya ← víśva- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mahé ← máh- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

rudrám ← rudrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

saumanasā́ya ← saumanasá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

yákṣva ← √yaj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

ásuram ← ásura- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

devám ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

duvasya ← √duvasy- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

námobhiḥ ← námas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

तम् । ऊं॒ इति॑ । स्तु॒हि॒ । यः । सु॒ऽइ॒षुः । सु॒ऽधन्वा॑ । यः । विश्व॑स्य । क्षय॑ति । भे॒ष॒जस्य॑ ।
यक्ष्व॑ । म॒हे । सौ॒म॒न॒साय॑ । रु॒द्रम् । नमः॑ऽभिः । दे॒वम् । असु॑रम् । दु॒व॒स्य॒ ॥

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• ṣṭuhi ← stuhi ← stu
• [verb], singular, Present imperative
• “laud; praise; declare; stu.”

• yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• sviṣuḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sviṣuḥ ← iṣuḥ ← iṣu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “arrow; iṣu [word]; iṣ; five; munj.”

• sudhanvā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sudhanvā ← dhanvā ← dhanvan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bow; desert; steppe; barren.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• viśvasya ← viśva
• [noun], genitive, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• kṣayati ← kṣi
• [verb], singular, Present indikative
• “govern; inhabit; dwell; stay; predominate; bide; own.”

• bheṣajasya ← bheṣaja
• [noun], genitive, singular, neuter
• “drug; medicine; herb; bheṣaja [word]; remedy; reagent.”

• yakṣvā ← yakṣva ← yaj
• [verb], singular, Aorist imperative
• “sacrifice; worship; worship.”

• mahe ← mah
• [noun], dative, singular, neuter
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• saumanasāya ← saumanasa
• [noun], dative, singular, neuter
• “favor; satisfaction.”

• rudraṃ ← rudram ← rudra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Shiva; Rudra; eleven; rudra [word]; eleventh.”

• namobhir ← namobhiḥ ← namas
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “adoration; court; namas [word]; bow; salute.”

• devam ← deva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• asuraṃ ← asuram ← asura
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Asura; lord; asura [word]; sulfur.”

• duvasya ← duvasy
• [verb], singular, Present imperative
• “worship.”

हे आत्मन् तमु तमेव रुद्रं स्तुहि स्तुतिं कुरु । यः स्विषुः शोभनबाणः सुधन्वा च । विरोधिहन्तृत्वात् सुष्ठुत्वम् । यः च विश्वस्य भेषजस्य औषधस्य क्षयति ईश्वरो भवति । शारीरस्य सांसारिकस्य च अरिष्टस्य शमनाय ईश्वरव्यतिरिक्तस्य औषधस्य अभावाद्भिषक्तमत्वाच्चास्य भेषजस्वामित्वम् । भिषक्तमं त्वा भिषजां शृणोमि’ ( ऋ. सं. २. ३३. ४) इत्यादिश्रुतेः । किंच तमेव रुद्रं दुःखात्तत्साधनाद्दुरिताद्वा मोचयितारं देवं यक्ष्व यज च महे महते सौमनसाय सुमनस्त्वाय । ईश्वराराधनाच्चित्तशान्तिः प्रसिद्धा । किंच नमोभिः हविर्भिर्नमस्कारैर्वा देवं द्योतमानम् असुरं प्रकृष्टासुम् । बलवन्तमित्यर्थः । यद्वा । प्राणदातारं रुद्रं दुवस्य परिचरेति ॥

English translation:

“Praise him who has the sure arrow, the strong bow, who presides over all sanitary drugs; worship Rudra for a comprehensive and sound understanding; adore the powerful divinity with prostrations.”

Praise him, who has the good arrow and the good bow, who holds sway over every healing remedy.
Sacrifice to Rudra for great benevolence; with acts of reverence offer friendship to the god, the lord.

One of the striking passages in which the same divinity, in this case Rudra, is called both devá- and ásura- (námobhir devám ásuraṃ duvasya “with acts of reverence offer friendship to the god, the lord”), strong evidence that the strict division and eternal enmity between Devas and Asuras in later texts has not yet developed.

Praise him whose bow is strong and sure his arrow, him who is Lord of every balm that bealeth.
Worship thou Rudra for his great good favour: adore the Asura, God, with salutations.

Preise den, der guten Pfeil und Bogen hat, der über jegliches Heilmittel gebeut. Erbitte den Rudra zu großem Wohlwollen, huldige dem Gott, dem Asura mit Verbeugungen!

Den preise, welcher schöne Pfeil und Bogen und im Besitz hat alle Arzeneien; Zu hohem Glücke huldige dem Rudra; den Gott, den Geist, verehre mit Verbeugung.

Того славь, у кого прекрасные стрелы, прекрасный лук,
Кто повелевает любым целебным средством!
Приноси жертвы Рудре для великого благожелательства!
Награди бога, Асуру, поклонениями!

• विश्वेदेवा:
• अत्रिः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब रुद्रविषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजन् अथवा विद्वान् ! (यः) जो (स्विषुः) सुन्दर वाणों से युक्त (सुधन्वा) उत्तम धनुष् वाला शत्रुओं को जीतता है और (यः) जो (विश्वस्य) सम्पूर्ण जगत् के मध्य में (भेषजस्य) ओषधि की प्रवृत्ति का (क्षयति) निवास करता वा निवास कराता है (तम्) उसकी (महे) बड़े (सौमसनाय) श्रेष्ठ मन के भाव के लिये (स्तुहि) स्तुति कीजिये और श्रेष्ठ कर्म्मों को (यक्ष्वा) मिलाइये वा प्राप्त हूजिये उस (उ) ही (देवम्) श्रेष्ठ गुणों से युक्त (रुद्रम्) और दुष्टों के रुलानेवाले (असुरम्) मेघ को बड़े श्रेष्ठ मन के भाव के लिये (नमोभिः) अन्नादिकों से (दुवस्य) सेवन कीजिये ॥११॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! जो शस्त्र और अस्त्रों के चलाने के लिये युद्धविद्या में चतुर, वैद्यविद्या में निपुण और दुष्टों के दण्ड देनेवाले जन होवें, उनकी स्तुति कर अच्छे कर्म्मों में नियुक्त कर और अच्छे प्रकार सेवन कर समस्त राजकृत्यों को पूर्ण करो ॥११॥

अन्वय: हे राजन् विद्वन् वा ! यः स्विषुः सुधन्वा शत्रूञ्जयति यो विश्वस्य मध्ये भेषजस्य प्रवृत्तिं क्षयति निवासयति तं महे सौमनसाय स्तुहि सत्कर्माणि यक्ष्वा तमु देवं रुद्रमसुरं च महे सौमनसाय नमोभिर्दुवस्य ॥११॥

अथ रुद्रविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (तम्) (उ) (स्तुहि) (यः) (स्विषुः) शोभना इषवो यस्य सः (सुधन्वा) शोभनं धनुर्यस्य सः (यः) (विश्वस्य) समग्रस्य जगतः (क्षयति) निवसति निवासयति वा (भेषजस्य) औषधस्य (यक्ष्वा) सङ्गमय प्राप्नुहि वा। अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (महे) महते (सौमनसाय) शोभनस्य मनसो भावाय (रुद्रम्) दुष्टानां रोदयितारम् (नमोभिः) अन्नादिभिः (देवम्) दिव्यगुणम् (असुरम्) मेघम् (दुवस्य) सेवस्व ॥११॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! ये शस्त्रास्त्रप्रक्षेपणाय युद्धविद्यायां कुशला वैद्यविद्यायां निपुणा दुष्टानां दण्डप्रदाश्च जनाः स्युस्तान् स्तुत्वा सत्कर्म्मसु नियोज्य सम्यक् परिचर्य सर्वाणि राजकृत्यान्यलङ्कुर्य्याः ॥११॥

भावार्थभाषाः - हे राजा! जे युद्धात शस्त्र अस्त्र चालविण्यात कुशल, वैद्यकविद्येमध्ये निपुण, दुष्टांना दंड देणारे असतील तर त्यांची स्तुती करून चांगल्या कर्मात नियुक्त करावे व सम्यक प्रकारे सेवन करून संपूर्ण राज्यकार्ये करावीत. ॥ ११ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - भौमोत्रिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

द᳓मूनसो अप᳓सो ये᳓ सुह᳓स्ता
वृ᳓ष्णः प᳓त्नीर् नदि᳓यो विभ्वतष्टाः᳓
स᳓रस्वती बृहद्दिवो᳓त᳓ राका᳓
दशस्य᳓न्तीर् वरिवस्यन्तु शुभ्राः᳓

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
apásaḥ ← apás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dámūnasaḥ ← dámūnas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

suhástāḥ ← suhásta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yé ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

nadyàḥ ← nadī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

pátnīḥ ← pátnī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

vibhvataṣṭā́ḥ ← vibhvataṣṭá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

vŕ̥ṣṇaḥ ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

br̥haddivā́ ← br̥haddivá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

rākā́ ← rākā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

sárasvatī ← sárasvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

utá ← utá (invariable)

daśasyántīḥ ← √daśasy- (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

śubhrā́ḥ ← śubhrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

varivasyantu ← √varivasy- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

दमू॑नसः । अ॒पसः॑ । ये । सु॒ऽहस्ताः॑ । वृष्णः॑ । पत्नीः॑ । न॒द्यः॑ । वि॒भ्व॒ऽत॒ष्टाः ।
सर॑स्वती । बृ॒ह॒त्ऽदि॒वा । उ॒त । रा॒का । द॒श॒स्यन्तीः॑ । व॒रि॒व॒स्य॒न्तु॒ । शु॒भ्राः ॥

• damūnaso ← damūnasaḥ ← damūnas
• [noun], nominative, plural, masculine
• “master.”

• apaso ← apasaḥ ← apas
• [noun], nominative, plural, masculine
• “busy; effective; hardworking.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• suhastā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suhastā ← hastāḥ ← hasta
• [noun], nominative, plural, masculine
• “hand; hand; proboscis; hasta [word]; autograph.”

• vṛṣṇaḥ ← vṛṣan
• [noun], genitive, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• patnīr ← patnīḥ ← patnī
• [noun], nominative, plural, feminine
• “wife; mistress; queen.”

• nadyo ← nadyaḥ ← nadī
• [noun], nominative, plural, feminine
• “river; nadī; nadī [word]; Premna spinosa Roxb..”

• vibhvataṣṭāḥ ← vibhva ← vibhvan
• [noun], masculine
• “Vibhvan.”

• vibhvataṣṭāḥ ← taṣṭāḥ ← takṣ
• [verb noun], nominative, plural
• “produce; shape; fashion; chisel; invent.”

• sarasvatī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Sarasvati; Sarasvatī; language; voice; speech; eloquence; balloon vine; river.”

• bṛhaddivota ← bṛhat
• [noun]
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• bṛhaddivota ← divā ← diva
• [noun], nominative, singular, feminine
• “day; sky; Svarga.”

• bṛhaddivota ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• rākā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Rākā; rākā; full moon.”

• daśasyantīr ← daśasyantīḥ ← daśasy
• [verb noun], nominative, plural

• varivasyantu ← varivasy
• [verb], plural, Present imperative

• śubhrāḥ ← śubhra
• [noun], nominative, plural, feminine
• “white; beautiful; attractive; śubhra [word]; light.”

अत्र लिङ्गोक्तदेवताः । दमूनसः दानमनसो दान्तमनसो वा अपसः चमसाश्वरथगवादिशोभनकर्मवन्तः ॥ मत्वर्थों लुप्यते ॥ अत एव सुहस्ताः कुशलहस्ताः ये सन्ति ते ऋभवः वृष्णः वर्षकस्येन्द्रस्य पत्नीः पत्न्यः पालयित्र्यः नद्यः नदनशीला गङ्गाद्याः विभ्वतष्टाः ऋभूणां मध्यमेन कृताः सरस्वती एतन्नामिका नदी वाग्देवी वा बृहद्दिवा प्रभूतदीप्तिः उत अपि च राका देवी च दशस्यन्तीः दशस्यन्त्यः कामान् प्रयच्छन्त्यः शुभ्राः दीप्ता: ताश्च वरिवस्यन्तु अस्मभ्यं धनमिच्छन्तु ॥

English translation:

“May the dexterous-handed, humble-minded artist (of the gods, the Ṛbhus); may the wives of the showerer (Indra); may the rivers carved out by Vibhu; may Sarasvatī and the brilliant Rākā, the illustrious granters of desires, be willing to grant us riches.”

The masters of the house, the workmen who have good hands
[=R̥bhus?], the wives of the bull, the rivers fashioned for wide
extension,
Sarasvatī, Br̥haddivā, and Rākā—let the resplendent ones, showing
favor, create a wide realm (for us).

The grammar of this vs. is quite straightforward; what difficulty it presents lies in the uncertain and permeable boundary between PNs and common noun/adjectives. In b vibhvataṣṭā́ḥ, modifying the rivers, is universally taken as containing the PN Vibhvan, hence ‘fashioned by Vibhvan’. Since the referents of pāda a are the Ṛbhus and Vibhvan is the name of an Ṛbhu, this makes some contextual sense. However, fashioning a river seems beyond even the Ṛbhus’ expertise, and, further, in VI.61.13 Sarasvatī, a river after all, is vibhváne kr̥tā́“made for wide extension / wide ranging.” I think that sense is meant here as well, and there is simply some sly play on the Ṛbhu’s name.

I am less certain about what to do with bṛhaddivā́in c. In the immediately preceding hymn (V.41.19) I take the same form as an attributive adjective with urváśī: Urvaśī Bṛhaddivā “Urvaśī of lofty heaven.” Here it could likewise be attributive to Sarasvatī or it could be a separate goddess. See Klein (I.328-29, 337) on this mild dilemma. If Bṛhaddivā is a distinct entity, she is featureless, so there is little at stake here.

May the House-friends, the cunning-handed Artists, may the Steer’s Wives, the streams carved out by Vibhvan,
And may the fair Ones honour and befriend us, Sarasvati, Brhaddiva, and Raka.

Die Hausherren, die Künstler mit geschickter Hand, die von Vibhvan gebildeten Flüsse, die Gattinnen des Bullen, Sarasvat? und Raka vom hohen Himmel, die schmucken, sollen sich gefällig zeigen und uns fördern.

Die holden Künstler, deren Hand geschickt ist, die stiervermählten Ströme, Vibhvan’s Kunstwerk, Sarasvati, Brihaddiva und Raka, die, glänzend, hülfreich mögen Segen spenden.

Хозяева дома, деятельные, (те.) у кого прекрасные руки,
Жены быка – реки, сделанные Вибхваном,
Сарасвати с высокого неба, а также Рака,
Пусть создадут (нам) свободу, прекрасные, проявляя благожелательность!

• विश्वेदेवा:
• अत्रिः
• भुरिक्पङ्क्ति
• पञ्चमः

अब विद्वत्कर्त्तव्यशिक्षविषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (ये) जो (अपसः) उत्तम कर्म्म करने (दमूनसः) देने (सुहस्ताः) और उत्तम कर्म्मों में हाथ लगानेवाले (वृष्णः) पराक्रम से युक्त और (विभ्वतष्टाः) व्यापक ईश्वर से रचे गये जन (नद्यः) नदियों के सदृश (उत) और (बृहद्दिवा) बड़ा विद्या का प्रकाश जिसमें ऐसी (राका) सुख को देनेवाली (सरस्वती) विज्ञानयुक्त वाणी के सदृश (दशस्यन्तीः) अभीष्ट मनोरथ-मनोरथ को देती हुई और (शुभ्राः) सुन्दर स्वरूप तथा उत्तम आचरण करनेवाली (पत्नीः) विवाहित स्त्रियों का (वरिवस्यन्तु) सेवन करें, वे अत्यन्त सुख को प्राप्त होवें ॥१२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। कन्या और वर जब ब्रह्मचर्य्य से विद्यायें पूर्ण, युवावस्था और परस्पर की परीक्षा होवे, तब स्वयंवर विवाह से पति और पत्नी होकर सौभाग्यवान् होते हैं ॥१२॥

अन्वय: हे मनुष्या ! येऽपसो दमूनसः सुहस्ता वृष्णो विभ्वतष्टा नद्य इव उत बृहद्दिवा राका सरस्वतीव दशस्यन्तीः शुभ्राः पत्नीर्वरिवस्यन्तु तेऽतुलं सुखमाप्नुवन्तु ॥१२॥

अथ विद्वत्कर्त्तव्यशिक्षाविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (दमूनसः) दान्ताः (अपसः) सुकर्म्माणः (ये) (सुहस्ताः) शोभनेषु कर्म्मसु येषान्ते (वृष्णः) वीर्यवन्तः (पत्नीः) भार्याः (नद्यः) नद्य इव (विभ्वतष्टाः) विभुनेश्वरेण निर्मिताः (सरस्वती) विज्ञानवती वाक् (बृहद्दिवा) बृहती द्यौर्विद्याप्रकाशो यस्यां सा (उत) (राका) राति ददाति सुखं या सा। राकेति पदनामसु पठितम्। (निघं०५.५) (दशस्यन्तीः) इष्टान् कामान् कामान् ददति (वरिवस्यन्तु) सेवन्ताम् (शुभ्राः) शुद्धस्वरूपाचाराः ॥१२॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। कन्या वराश्च यदा ब्रह्मचर्य्येण विद्याः पूर्णा युवावस्था च परस्परस्य परीक्षा च भवेत्तदा स्वयंवरेण विवाहेन पतिपत्न्यौ भूत्वा सौभाग्यवन्तो भवन्तु ॥१२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. कन्या व वर जेव्हा ब्रह्मचर्यपूर्वक विद्या शिकून युवावस्थेत परस्पर परीक्षा करतात तेव्हा स्वयंवर विवाह करून पती -पत्नी बनून सौभाग्यवान बनतात. ॥ १२ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - भौमोत्रिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प्र᳓ सू᳓ महे᳓ सुशरणा᳓य मेधां᳓
गि᳓रम् भरे न᳓व्यसीं जा᳓यमानाम्
य᳓ आहना᳓ दुहितु᳓र् वक्ष᳓णासु
रूपा᳓ मिनानो᳓ अ᳓कृणोद् इदं᳓ नः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
mahé ← máh- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

medhā́m ← medhā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

prá ← prá (invariable)

sú ← sú (invariable)

suśaraṇā́ya ← suśaraṇá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

bhare ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

gíram ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

jā́yamānām ← √janⁱ- (root)
{case:ACC, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

návyasīm ← návyas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

āhanā́ḥ ← āhanás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

duhitúḥ ← duhitár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

vakṣáṇāsu ← vakṣáṇā- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ákr̥ṇot ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

idám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

minānáḥ ← √mī- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

rūpā́ ← rūpá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

प्र । सु । म॒हे । सु॒श॒र॒णाय॑ । मे॒धाम् । गिर॑म् । भ॒रे॒ । नव्य॑सीम् । जाय॑मानाम् ।
यः । आ॒ह॒नाः । दु॒हि॒तुः । व॒क्षणा॑सु । रू॒पा । मि॒ना॒नः । अकृ॑णोत् । इ॒दम् । नः॒ ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• sū ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• mahe ← mah
• [noun], dative, singular, masculine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• suśaraṇāya ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suśaraṇāya ← śaraṇāya ← śaraṇa
• [noun], dative, singular, masculine
• “refuge; safety; shelter; house; protection.”

• medhāṃ ← medhām ← medhā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “intelligence; medhā [word]; Medhā.”

• giram ← gir
• [noun], accusative, singular, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• bhare ← bhṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• navyasīṃ ← navyasīm ← navyas
• [noun], accusative, singular, feminine
• “new.”

• jāyamānām ← jan
• [verb noun], accusative, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• ya ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• āhanā ← āhanāḥ ← āhanas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “aroused; intoxicant.”

• duhitur ← duhituḥ ← duhitṛ
• [noun], genitive, singular, feminine
• “daughter; duhitṛ [word].”

• vakṣaṇāsu ← vakṣaṇā
• [noun], locative, plural, feminine
• “abdomen; udder; inside.”

• rūpā ← rūpa
• [noun], accusative, plural, neuter
• “form; appearance; beauty; look; shape; shape; symptom; feature; nature; guise; rūpa [word]; one; appearance; likeness; color; kind; vowel; type; disguise; aspect; form; derivative; omen; vision.”

• mināno ← minānaḥ ← mī
• [verb noun], nominative, singular
• “transgress; damage.”

• akṛṇod ← akṛṇot ← kṛ
• [verb], singular, Imperfect
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• idaṃ ← idam
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

सु सुष्ठु प्र भरे प्रकर्षेण संपादयामि महे महते सुशरणाय शोभनरक्षकायेन्द्राय पर्जन्याय वा सुसुखाय वा । किम् । मेधां मतौ धीयमानां गिरं स्तुतिम् । कीदृशीम् । नव्यसीं नवतरामतिशयेन स्तुत्यां वा जायमानाम् इदानीमुत्पद्यमानाम् । नूतनामित्यर्थः। यः इन्द्रः पर्जन्यो वा आहनाः आहन्ता सेक्ता दुहितुः दुहितृस्थानीयायाः पृथिव्या हिताय वक्षणासु नदीषु रूपा रूपाणि मिनान: कुर्वाणः इदम् उदकं नः अस्मभ्यम् अकृणोत् करोतु ॥

English translation:

“To the great protector, (Indra), I offer devout pious praise, new and originated (at this time); to him, the showerer, who, for his daughter (earth), giving form to the rivers, has provided this water for our (use).”

I present to the great one who grants good shelter [=Tvaṣṭar] wisdom (in the form of) a hymn just newly being born,
to him who, bulging [?] in the belly of his daughter, changing his forms [=Tvaṣṭar as father of Viśvarūpa?], made this (world? form?) for us.

The phrase návyasīṃ jā́yamānam “the newer (hymn), being born,” with comparative of ‘new’ and the pres. participle seems designed to refer to the current hymn in the process of composition.

Tvaṣṭar is both the possessor and producer of “all forms” (cf. I.13.10 tváṣṭāram … viśvárūpam) and the father of a being called Viśvarūpa (likewise viśvárūpa- ‘possessing all forms’ (cf. II.11.19, X.8.9 tvāṣṭrá- viśvárūpa- with the patronymic tvāṣṭrá-). In one sense the second hemistich seems to be an attempt to reconcile these two aspects: Tvaṣṭar as a lone creator god, the fashioner of all forms, “(ex)changing his forms” (rūpā́minānáḥ) as sole agent – but doing so “bulging (?) in the body of his daughter” (āhanā́duhitúr vakṣánāsu)(if that’s what it means), which introduces a sexual (indeed incestuous) element that would be appropriate to the fathering of a son. On the one hand, we seem to have a model of primitive embryology, with the fetus changing and developing within its mother’s womb; on the other hand, the half-vs. mirrors the later Sanskrit notion that the father enters the body of the mother and is reborn as the son. Unlike the incest of Dyaus and of Prajāpati, the story of Tvaṣṭar’s incest (if that’s what this is) is otherwise muted and not securely attested elsewhere.

The meaning and etymology of the s-stem āhanás- are deeply uncertain. In context it seems to mean ‘swollen, bulging, luxuriant, lubricious’. As for the etym. see EWA s.v. and, for a recent etymological attempt, Kulikov in the Lubotsky Fs.

(2018). The word has gained a certain notoriety in IEist discourse because it is argued that it preserves the old suffixal accent of s-stem bahuvrīhis (see Stüber, sstems [2002] 27, 189). However, it is dangerous to pin the reconstruction of a whole category on a word whose meaning, structure, and etymology are radically uncertain.

For disc. of the word, as well as demolition of the accentual theory it is supposed to support, see Jesse Lundquist “αἰνοπαθής.” On vakṣáṇā- ‘belly’ as a pl. tantum, see comm. ad X.27.16.

My newest song, thought that now springs within me, I offer to the Great, the Sure Protector,
Who made for us this All, in fond love laying each varied form within his Daughter’s bosom.

Dem Großen, der gute Zuflucht gibt, trage ich die neugeborene Weisheit als Lobrede vor, der brünstig in den Leibern der Tochter seine Formen wandelnd diese unsere Form geschaffen hat.

Ich bringe dar dem grossen Schutzverleiher den weisen Spruch, das neuentstandne Loblied, Der üppig in dem Mutterleib der Tochter Gestalten schaffend diese Welt uns machte.

Великому обладателю прекрасного убежища я приношу
Мудрость, новую песню, (только что) родившуюся,
(Тому,) кто сладострастно меняя формы
В чреве дочери, создал этот наш (мир).

• विश्वेदेवा:
• अत्रिः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् ! (यः) जो मनुष्य (वक्षणासु) बहती हुई नदियों के निमित्त (दुहितुः) कन्या के (रूपा) सुन्दर रूपों (आहनाः) और जो सब और से ताड़ित होती उनका (मिनानः) मान करता हुआ (नः) हम लोगों को (इदम्) इस वर्त्तमान सुख में पाये हुए (अकृणोत्) करे उसके साथ मैं (महे) बड़े (सुशरणाय) उत्तम आश्रय के लिये (नव्यसीम्) अत्यन्त नवीन (जायमानाम्) प्रसिद्ध (मेधाम्) उत्तम बुद्धि और (गिरम्) वाणी को (प्र, सू, भरे) उत्तम प्रकार धारण करता हूँ ॥१३॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! समान रूपवाली कन्या को देखके ही उसका सदृश पति कराने के समान बुद्धि और शिक्षित वाणी को बढ़ाय के गृहाश्रम से उत्पन्न हुए सुख को सब मनुष्यों के लिये आप लोग प्राप्त कराओ ॥१३॥

अन्वय: हे विद्वन् ! यो मनुष्यो वक्षणासु दुहितू रूपा आहना मिनानो न इदं प्राप्तानकृणोत्। तेनाहं महे सुशरणाय नव्यसीं जायमानां मेधां गिरं च प्र सू भरे ॥१३॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (प्र) (सू) अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (महे) महते (सुशरणाय) शोभनायाऽऽश्रयाय (मेधाम्) प्रज्ञाम् (गिरम्) वाचम् (भरे) धरामि (नव्यसीम्) अतिशयेन नूतनाम् (जायमानाम्) प्रसिद्धाम् (यः) (आहनाः) या आहन्यन्ते ताः (दुहितुः) कन्यायाः (वक्षणासु) वहमानासु नदीषु (रूपा) सुन्दराणि रूपाणि (मिनानः) मानं कुर्वाणः (अकृणोत्) कुर्यात् (इदम्) वर्त्तमानं सुखम् (नः) अस्मान् ॥१३॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यथा सरूपां दुहितरं दृष्ट्वैतस्याः सदृशं पतिं कारयित्वेव प्रज्ञां शिक्षितां वाचं वर्द्धयित्वा गृहाश्रमजन्यं सुखं सर्वान् मनुष्यान् यूयं प्रापयत ॥१३॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! समान रूप असलेल्या कन्येला तसाच पती निवडा व समान बुद्धी व सुसंस्कृत वाणी वर्धित करून सर्व माणसांना गृहस्थाश्रमाचे सुख प्राप्त करवून द्या. ॥ १३ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - भौमोत्रिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प्र᳓ सुष्टुति᳓ स्तन᳓यन्तं रुव᳓न्तम्
इळ᳓स् प᳓तिं जरितर् नून᳓म् अश्याः
यो᳓ अब्दिमाँ᳓ उदनिमाँ᳓ इ᳓यर्ति
प्र᳓ विद्यु᳓ता रो᳓दसी उक्ष᳓माणः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
prá ← prá (invariable)

ruvántam ← √rū- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

stanáyantam ← √stanⁱ- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

suṣṭutíḥ ← suṣṭutí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

aśyāḥ ← √naś- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT, mood:PREC}

iḷáḥ ← íḍ- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

jaritar ← jaritár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

nūnám ← nūnám (invariable)

pátim ← páti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

abdimā́n ← abdimánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

íyarti ← √r̥- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

udanimā́n ← udanimánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)

ródasī ← ródasī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

ukṣámāṇaḥ ← √ukṣ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

vidyútā ← vidyút- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

प्र । सु॒ऽस्तु॒तिः । स्त॒नय॑न्तम् । रु॒वन्त॑म् । इ॒ळः । पति॑म् । ज॒रि॒तः॒ । नू॒नम् । अ॒श्याः॒ ।
यः । अ॒ब्दि॒ऽमान् । उ॒द॒नि॒ऽमान् । इय॑र्ति । प्र । वि॒ऽद्युता॑ । रोद॑सी॒ इति॑ । उ॒क्षमा॑णः ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• suṣṭuti
• [noun], nominative, singular, feminine
• “hymn; praise.”

• stanayantaṃ ← stanayantam ← stanay ← √stan
• [verb noun], accusative, singular
• “thunder; thunder.”

• ruvantam ← ru
• [verb noun], accusative, singular
• “bellow; howl.”

• iﾱas ← iḍaḥ ← iḍ
• [noun], genitive, singular, masculine
• “refreshment; libation.”

• patiṃ ← patim ← pati
• [noun], accusative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• jaritar ← jaritṛ
• [noun], vocative, singular, masculine
• “singer.”

• nūnam
• [adverb]
• “now; surely; immediately; just.”

• aśyāḥ ← aś
• [verb], singular, Aorist optative
• “get; reach; enter (a state).”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• abdimāṃ ← abdimat
• [noun], nominative, singular, masculine

• udanimāṃ ← udanimat
• [noun], nominative, singular, masculine

• iyarti ← ṛch
• [verb], singular, Present indikative
• “enter (a state); travel; shoot; send; hit; originate; get; raise; begin; harm.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• vidyutā ← vidyut
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “lightning; Vidyut; thunderbolt.”

• rodasī ← rodas
• [noun], accusative, dual, neuter
• “heaven and earth; Earth.”

• ukṣamāṇaḥ ← ukṣ
• [verb noun], nominative, singular
• “sprinkle; wet.”

अत्र पर्जन्यः स्तूयते । सुष्टुतिः शोभना स्तुतिः स्तनयन्तं गर्जन्तं रुवन्तं वर्षणजनितं शब्दं कुर्वाणम् इळः अन्नस्योदकस्य वा पतिं स्वामिनं हे जरितः स्तोतस्त्वदीया स्तुतिः नूनं प्र अश्याः प्रकर्षेण व्याप्नोतु । यः च पर्जन्यः अब्दिमान् । अब्दिः अपां दानवान् मेघः । तद्वान् । उदनिमान् उदकवान् विद्युता तडिता रोदसी द्यावापृथिव्यौ उक्षमाणः सिञ्चन् प्र इयर्ति गच्छति ॥

English translation:

“May your pious praise, oḥ worshipper, assuredly reach the thundering, roaring lord of Iḷā, who, impelling the clouds and distributing the rain, proceeds, illuminating the heaven and earth with lightning.”

May our lovely praise now reach to the thundering, bellowing lord of refreshment [=Parjanya], o singer—
to him who, rich in clouds, rich in water, sets in motion the two
world-halves with his lightning, as he sprinkles them.

Despite the position of prá, opening a pāda that ends with the part.

ukṣámāṇaḥ, I take the prá not with that participle but with immediately preceding pāda-final íyarti. For one thing, prá is found elsewhere with íyar- while it is not with √ukṣ, and in addition tmesis of preverb + participle is fairly uncommon (though certainly not unheard of). Geldner and Renou seem to follow the other route, taking it as license to interpr. íyarti as intrans. or at least objectless (Geldner ‘heraufzieht’, Renou ‘s’avance’). But íyar- is otherwise always transitive, and though we would prefer the two world halves not to be in motion, the point here is that Parjanya’s thunderstorm is powerful enough to shake them. Witzel Gotō’s interpr. is like mine.

Now, even now, may thy fair praise, O Singer, attain Idaspati who roars and thunders,
Who, rich in clouds and waters with his lightning speeds forth bedewing both the earth and heaven.

Der Lobpreis soll jetzt, o Sänger, zu dem donnernden, brüllenden Herrn des Segens dringen, der mit Wolken, mit Wasser heraufzieht, unter Blitzen die beiden Welten benetzend.

Den Labungsherrn erreiche nun dein Loblied, den donnernden, den tosenden, o Sänger, Der wolkenreich und wogenreich die Welten mit seinem Blitz erreget, sie beträufelnd.

Пусть достигнет сейчас прекрасное восхваление, о певец,
Гремящего, ревущего господина жертвенного напитка,
Кто, богатый тучами, богатый водой, движется
Вместе с молнией, орошая обе половины вселенной.

• विश्वेदेवा:
• अत्रिः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (जरितः) स्तुति करनेवाले ! आप (यः) जो (अब्दिमान्) मेघों से युक्त और (उदनिमान्) बहुत जलवाला (रोदसी) अन्तरिक्ष और पृथिवी को (उक्षमाणः) सींचता हुआ (विद्युता) बिजली के साथ मेघ (इयर्त्ति) प्राप्त होता है और जो (सुष्टुतिः) उत्तम प्रशंसायुक्त है उस (स्तनयन्तम्) गर्जना करते हुए को (नूनम्) निश्चय से (प्र, अश्याः) प्राप्त होओ और आप (रुवन्तम्) शब्द करते हुए (इळः) पृथिवी के (पतिम्) पालन करनेवाले की (प्र) उत्तम प्रकार जनाइये ॥१४॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो मेघ भूमि में वर्त्तमान जीवों का पालन करनेवाला, बिजुली के साथ वृष्टि करता और शब्द करता हुआ भूमि को प्राप्त होता है, उसको जान के अन्यों को जनाइये ॥१४॥

अन्वय: हे जरितस्त्वं योऽब्दिमानुदनिमान् रोदसी उक्षमाणो विद्युता सह मेघ इयर्त्ति यस्सुष्टुतिरस्ति तं स्तनयन्तं नूनं प्राश्यास्त्वं रुवन्तमिळस्पतिं प्र ज्ञापयेः ॥१४॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (प्र) प्रकर्षेण (सुष्टुतिः) शोभना प्रशंसा (स्तनयन्तम्) गर्जनां कुर्वन्तम् (रुवन्तम्) शब्दयन्तम् (इळः) पृथिव्याः (पतिम्) पालकम् (जरितः) स्तावकः (नूनम्) निश्चयेन (अश्याः) प्राप्नुयाः (यः) (अब्दिमान्) जलदवान् (उदनिमान्) बहूदकः (इयर्त्ति) प्राप्नोति (प्र) (विद्युता) तडिता सह (रोदसी) द्यावापृथिव्यौ (उक्षमाणः) सिञ्चमानः ॥१४॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यो मेघो भूमिस्थानां जीवानां पालकस्तथा विद्युता सह वर्षयञ्छब्दयन् भूमिं प्राप्नोति तं विदित्वाऽन्यान् विज्ञापयत ॥१४॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! जो मेघ भूमीवरील जीवांचा पालनकर्ता, विद्युतसह वृष्टिकर्ता असून गर्जना करीत भूमीवर पडतो त्याला जाणा व इतरांनाही जाणवून द्या. ॥ १४ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - भौमोत्रिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

एष᳓ स्तो᳓मो मा᳓रुतं श᳓र्धो अ᳓छा
रुद्र᳓स्य सूनूँ᳓र् युवन्यूँ᳓र् उ᳓द् अश्याः
का᳓मो राये᳓ हवते मा सुअस्ति᳓
उ᳓प स्तुहि पृ᳓षदश्वाँ अया᳓सः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ácha ← ácha (invariable)

eṣá ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mā́rutam ← mā́ruta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śárdhaḥ ← śárdhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

stómaḥ ← stóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

aśyāḥ ← √naś- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT, mood:PREC}

rudrásya ← rudrá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

sūnū́n ← sūnú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

út ← út (invariable)

yuvanyū́n ← yuvanyú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

havate ← √hū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

kā́maḥ ← kā́ma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mā ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

rāyé ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

svastí ← svastí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

ayā́saḥ ← ayā́s- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

pŕ̥ṣadaśvān ← pŕ̥ṣadaśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

stuhi ← √stu- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

úpa ← úpa (invariable)

ए॒षः । स्तोमः॑ । मारु॑तम् । शर्धः॑ । अच्छ॑ । रु॒द्रस्य॑ । सू॒नून् । यु॒व॒न्यून् । उत् । अ॒श्याः॒ ।
कामः॑ । रा॒ये । ह॒व॒ते॒ । मा॒ । स्व॒स्ति । उप॑ । स्तु॒हि॒ । पृष॑त्ऽअश्वान् । अ॒यासः॑ ॥

• eṣa ← etad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• stomo ← stomaḥ ← stoma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• mārutaṃ ← mārutam ← māruta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Marut(a).”

• śardho ← śardhaḥ ← śardhas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “troop.”

• acchā
• [adverb]
• “towards; accha [prefix].”

• rudrasya ← rudra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Shiva; Rudra; eleven; rudra [word]; eleventh.”

• sūnūṃr ← sūnūn ← sūnu
• [noun], accusative, plural, masculine
• “son; offspring.”

• yuvanyūṃr ← yuvanyūn ← yuvanyu
• [noun], accusative, plural, masculine

• ud
• [adverb]
• “up.”

• aśyāḥ ← aś
• [verb], singular, Aorist optative
• “get; reach; enter (a state).”

• kāmo ← kāmaḥ ← kāma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “wish; desire; sexual love; sexual desire; desire; Kama; sensuality; love; purpose; sexual arousal; pleasure; enjoyment; licentiousness; kāma [word]; sexual intercourse; thorn apple; wish.”

• rāye ← rai
• [noun], dative, singular, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• havate ← hvā
• [verb], singular, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• mā ← mad
• [noun], accusative, singular
• “I; mine.”

• svasty ← svasti
• [noun], accusative, singular, neuter
• “prosperity; well-being; fortune; benediction; svasti [word]; well; luck.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• stuhi ← stu
• [verb], singular, Present imperative
• “laud; praise; declare; stu.”

• pṛṣadaśvāṃ ← pṛṣat
• [noun]
• “motley; patched.”

• pṛṣadaśvāṃ ← aśvāṃ ← aśva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• ayāsaḥ ← ayās
• [noun], accusative, plural, masculine
• “undaunted; irrepressible; audacious.”

एषः मया संपादितः स्तोमः स्तोत्रं मारुतं शर्धः मरुतां बलम् अच्छ अभिमुखम् अश्याः प्राप्नोतु । समुदायरूपेण स्तुत्वा समुदायिरूपेणाह। रुद्रस्य सूनून् । एषां रुद्रेण पुत्रत्वेन परिक्लृप्तिरसकृदुक्ता। युवन्यून यूनो मिश्रणेच्छून्वा उत् उन्नतमत्यधिकम् अश्याः व्याप्नुहि हे मनः । कामः संकल्पः राये धनार्थं मा मां स्वस्ति अविनश्वरं हवते आह्वयनि प्रेरयतीत्यर्थ:। यस्मादेवं तस्मात् पृषदश्वान् पृषद्वर्णाश्वोपेतान् अयासः यज्ञगन्तॄन् उप उपेत्य स्तुहि ॥

English translation:

“May this hymn reach up to the presence of the might of the Maruts the youthful sons of Rudra; the desire of riches incites me to holiness; glorify those who go to sacrifice on spotted steeds.”

May this praise reach up to the Marutian troop, to the youthful sons of Rudra.
Desire calls me to wealth with well-being. Praise the unruly ones with dappled horses. ᳓

May this my laud attain the troop of Maruts, those who are youths in act, the Sons of Rudra.
The wish calls me to riches and well-being: praise the unwearied Ones whose steeds are dappled.

Dies Lob soll bis zu der marutischen Heerschar, bis zu den jugendfrohen Söhnen des Rudra empordringen. Der Wunsch ruft mich zu Reichtum und Glück: Besinge die mit gefleckten Rossen Fahrenden, die Unverdrossenen!

Dies Loblied dring’ empor zur Schar der Maruts, hin zu des Rudra jugendlichen Söhnen; Der Wunsch nach Reichthum ruft mich an zum Heile: »die muntern Lenker bunter Rosse preise.«

Пусть достигнет это восхваление толпы Марутов
Юных сыновей Рудры!
Страсть зовет меня к богатству – счастье (мне)!
Прославь ездящих на пятнистых конях, неутомимых!

• विश्वेदेवा:
• अत्रिः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब रुद्रविषयक विद्वत्कर्त्तव्य शिक्षाविषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥१५॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् ! जो (कामः) इच्छा (मा) मुझ को (राये) धन के लिये (स्वस्ति) सुख को (हवते) ग्रहण करती है उसकी (उप, स्तुहि) समीप में स्तुति प्रशंसा कीजिये और जो (अयासः) चलते हुए (पृषदश्वान्) सींचनेवाले तथा शीघ्र चलेवाले पदार्थों को प्राप्त होते हैं उन (युवन्यून्) अपने मिले और नहीं मिले हुए पदार्थों की इच्छा करते हुओं को आप (उत्, अश्याः) अत्यन्त प्राप्त हूजिये और जो (एषः) यह (स्तोमः) प्रशंसा का विषय (मारुतम्) मनुष्यों के इस (शर्धः) बल को ग्रहण करता है उस (रुद्रस्य) प्राण आदि है रूप जिसका ऐसे वायु के (सूनून्) उत्पत्ति के गुणों को (अच्छा) उत्तम प्रकार प्राप्त हूजिये ॥१५॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! आप लोग वह्नि और मेघविद्या को जानकर पूर्ण मनोरथवाले हूजिये ॥१५॥

अन्वय: हे विद्वन् ! यः कामो मा राये स्वस्ति हवते तमुपस्तुहि येऽयासः पृषदश्वान् प्राप्नुवन्ति तान् युवन्यूँस्त्वमुदश्याः। य एषः स्तोमो मारुतं शर्धो हवते तं रुद्रस्य सूनूनच्छोदश्याः ॥१५॥

अथ रुद्रविषयकं विद्वत्कर्त्तव्यशिक्षाविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (एषः) (स्तोमः) श्लाघाविषयः (मारुतम्) मनुष्याणामिदम् (शर्धः) बलम् (अच्छा) अत्र संहितायामिति दीर्घः। (रुद्रस्य) प्राणादिरूपस्य वायोः (सूनून्) प्रसवगुणान् (युवन्यून्) आत्मनो मिश्रितानमिश्रितान् पदार्थानिच्छून् (उत्) (अश्याः) प्राप्नुयाः (कामः) इच्छा (राये) धनाय (हवते) गृह्णाति (मा) माम् (स्वस्ति) सुखम् (उप) (स्तुहि) (पृषदश्वान्) सिञ्चकानाशुगामिनः पदार्थान् वा (अयासः) गच्छन्तः ॥१५॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यूयं वह्निमेघविद्यां विज्ञायालङ्कामा भवत ॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! तुम्ही अग्नी व मेघविद्या जाणून पूर्ण मनोरथी बना. ॥ १५ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - भौमोत्रिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प्रइ᳓ष᳓ स्तो᳓मः पृथिवी᳓म् अन्त᳓रिक्षं
व᳓नस्प᳓तीँर् ओ᳓षधी राये᳓ अश्याः
देवो᳓-देवः सुह᳓वो भूतु म᳓ह्यम्
मा᳓ नो माता᳓ पृथिवी᳓ दुर्मतउ᳓ धात्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
antárikṣam ← antárikṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

eṣá ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)

pr̥thivī́m ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

stómaḥ ← stóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

aśyāḥ ← √naś- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT, mood:PREC}

óṣadhīḥ ← óṣadhī- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

rāyé ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vánaspátīn ← vánaspáti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

bhūtu ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

devó-devaḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

máhyam ← ahám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

suhávaḥ ← suháva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dhāt ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

durmataú ← durmatí- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

mā́ ← mā́ (invariable)

mātā́ ← mātár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pr̥thivī́ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

प्र । ए॒षः । स्तोमः॑ । पृ॒थि॒वीम् । अ॒न्तरि॑क्षम् । वन॒स्पती॑न् । ओष॑धीः । रा॒ये । अ॒श्याः॒ ।
दे॒वःऽदे॑वः । सु॒ऽहवः॑ । भू॒तु॒ । मह्य॑म् । मा । नः॒ । मा॒ता । पृ॒थि॒वी । दुः॒ऽम॒तौ । धा॒त् ॥

• praiṣa ← pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• praiṣa ← eṣa ← etad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• stomaḥ ← stoma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• pṛthivīm ← pṛthivī
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• antarikṣaṃ ← antarikṣam ← antarikṣa
• [noun], accusative, singular, neuter
• “sky; atmosphere; air; abhra.”

• vanaspatīṃr ← vanaspatīn ← vanaspati
• [noun], accusative, plural, masculine
• “tree; banyan; vanaspati [word]; vanaspativarga; vaṭādi.”

• oṣadhī
• [noun], accusative, plural, feminine
• “herb; plant; drug; herb.”

• rāye ← rai
• [noun], dative, singular, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• aśyāḥ ← aś
• [verb], singular, Aorist optative
• “get; reach; enter (a state).”

• devo ← devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• suhavo ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suhavo ← havaḥ ← hava
• [noun], nominative, singular, masculine
• “invocation.”

• bhūtu ← bhū
• [verb], singular, Aorist imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• mahyam ← mad
• [noun], dative, singular
• “I; mine.”

• mā
• [adverb]
• “not.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• mātā ← mātṛ
• [noun], nominative, singular, feminine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

• pṛthivī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• durmatau ← durmati
• [noun], locative, singular, feminine
• “hate; envy.”

• dhāt ← dhā
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

एष स्तोमः स्तुतिः पृथिव्यादिदेवताः प्र अश्याः प्राप्नोतु । किमर्थम् । राये धनार्थम् । देवोदेवः सर्वोऽपि देवः मह्यं मदर्थं सुहवो भूतु स्वाह्वानो भवतु । नः अस्मान् दुर्मतौ माता सर्वस्य निर्मात्री । यद्वा । अत्रेर्भौमत्वाद्विशेषेण माता । तादृशी पृथिवी मा धात् मा स्थापयतु ॥

English translation:

“{Text is missing}”

May this praise reach to earth, to the midspace, to the trees, to the plants, for wealth.
Let every god be easy for me to invoke. Let Mother Earth not set us in disfavor. ᳓

May this my laud reach earth and air’s mid-region, and forest trees and plants to win me riches.
May every Deity be swift to listen, and Mother Earth with no ill thought regard me.

Dies Lob soll zur Erde, zum Luftreich, zu Bäumen und Pflanzen gelangen, mir zum Reichtum. Jeder Gott soll für mich gut zu errufen sein. Nicht soll uns die Mutter Erde in Mißgunst bringen.

Die Erde, Luft, die Bäume und die Kräuter erreiche dieses Loblied, Reichthum schaffend, Ein jeder Gott erhöre recht mein Rufen; nicht geb uns hin der Ungunst Mutter Erde.

Пусть достигнет это восхваление земли, воздушного пространства,
Лесных деревьев, растений – ради богатства!
Пусть каждый бог будет для меня легкопризываемым!
Мать-земля да не поместит нас в немилость!

• विश्वेदेवा:
• अत्रिः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर विद्वद्विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् ! (देवोदेवः) विद्वान् विद्वान् (सुहवः) उत्तम प्रकार ग्रहण करनेवाले और दाता आप और जो (एषः) यह (स्तोमः) प्रशंसा करने योग्य मेघ वा वह्नि (राये) धन के लिये (पृथिवीम्) भूमि (अन्तरिक्षम्) आकाश और (ओषधीः) यव आदि औषधियाँ तथा (वनस्पतीन्) वट और अश्वत्थ आदि वनस्पतियों को प्राप्त होता है उसको आप (प्र, अश्याः) अच्छे प्रकार प्राप्त हूजिये वह (मह्यम्) मेरे लिये सुखकारक (भूतु) होवे जिससे यह (पृथिवी) पृथिवी (माता) माता के सदृश पालन करनेवाली (नः) हम लोगों को (दुर्म्मतौ) दुष्टबुद्धि में (मा) नहीं (धात्) धारण करे ॥१६॥

भावार्थभाषाः - सब स्त्री और पुरुष विद्वान् होकर बिजुली और मेघ आदि की विद्या को ग्रहण करें जिससे यह विद्या आप लोगों की माता के सदृश पालना करे और जैसे माता उत्तम शिक्षा से अपने सन्तानों को उत्तम करती है, वैसे ही मेघवृष्टिविद्या से युक्त भूमि उत्तम अन्न आदिकों को उत्पन्न करती है ॥१६॥

अन्वय: हे विद्वन् ! देवोदेवस्सुहवस्त्वं य एषः स्तोमो राये पृथिवीमन्तरिक्षमोषधीर्वनस्पतींश्च प्राप्नोति तं त्वं प्राश्याः स मह्यं सुखकरो भूतु यत इयं पृथिवी मातेव नो दुर्म्मतौ मा धात् ॥१६॥

पुनर्विद्वद्विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (प्र) (एषः) (स्तोमः) श्लाघनीयो मेघो वह्निर्वा (पृथिवीम्) भूमिम् (अन्तरिक्षम्) आकाशम् (वनस्पतीन्) वटाऽश्वत्थादीन् (ओषधीः) यवाद्याः (राये) धनाय (अश्याः) प्राप्नुयाः (देवोदेवः) विद्वान्विद्वान् (सुहवः) सुष्ठुग्रहणदानः (भूतु) भवतु (मह्यम्) (मा) निषेधे (नः) अस्मान् (माता) जननीव पालिका (पृथिवी) (दुर्म्मतौ) दुष्टायाँ बुद्धौ (धात्) दध्यात् ॥१६॥

भावार्थभाषाः - सर्वे स्त्रीपुरुषा विद्वांसो भूत्वा विद्युन्मेघादिविद्यां गृह्णीयुर्यत इयं युष्मान् मातृवत् पालयेद्यथा माता सुशिक्षया स्वसन्तानानुत्तमान् करोति तथैव मेघवृष्टिविद्यया युक्ता भूमिरुत्तमानि शस्यादीनि जनयति ॥१६॥

भावार्थभाषाः - सर्व स्त्री-पुरुषांनी विद्वान बनून विद्युत व मेघ इत्यादींची विद्या ग्रहण करावी. ज्यामुळे ही विद्या मातेप्रमाणे पालन करते. जशी माता उत्तम शिक्षणाने संतानांना उत्तम करते तसे मेघवृष्टी विद्येने युक्त भूमी उत्तम अन्न इत्यादी उत्पन्न करते. ॥ १६ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - भौमोत्रिः
• छन्दः - एकपदा विराट्

उरउ᳓ देवा अनिबाधे᳓ सियाम

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M

Morph
anibādhé ← anibādhá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

devāḥ ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

syāma ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

uraú ← urú- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

उ॒रौ । दे॒वाः॒ । अ॒नि॒ऽबा॒धे । स्या॒म॒ ॥

• urau ← uru
• [noun], locative, singular, masculine
• “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”

• devā ← devāḥ ← deva
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• anibādhe ← anibādha
• [noun], locative, singular, masculine

• syāma ← as
• [verb], plural, Present optative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

हे देवाः युष्माकं संबन्धिनि उरौ महति अनिबाधे नितरां बाधरहिते सुखे स्याम भवेम वयमत्रयः ॥

English translation:

“May we ever, gods, enjoy great and uninterrupted felicity.”

May we come to be in broad unconstricted (space), o gods.

Gods, may we dwell in free untroubled bliss.

Wir möchten in weiter Unbeschränktheit leben, ihr Götter.

Wir sein in freier Unbedrängtheit, Götter.

Да будем мы, о боги, в широком (просторе), в нестесненности!

• विश्वेदेवा:
• अत्रिः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (देवाः) विद्वान् जनो ! जैसे हम लोग (अनिबाधे) विघ्नरहित होने पर (उरौ) बहुत सुख करनेवाले कार्य्य में विद्वान् (स्याम) होवें, वैसे आप लोग करिये ॥१७॥

भावार्थभाषाः - अध्यापक विद्वान् जनों को चाहिये कि सम्पूर्ण विद्या के प्रतिबन्धकों का निवारण करके सम्पूर्ण जनों को विद्वान् करें ॥१७॥

अन्वय: हे देवा ! यथा वयमनिबाध उरौ विद्वांसः स्याम तथा यूयं विधत्त ॥१७॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उरौ) बहुसुखकरे (देवाः) विद्वांसः (अनिबाधे) निर्विघ्ने सति (स्याम) भवेम ॥१७॥

भावार्थभाषाः - अध्यापकैर्विद्वद्भिः सर्वान् विद्याप्रतिबन्धकान् निवार्य सर्वे विद्वांसः सम्पादनीयाः ॥१७॥

भावार्थभाषाः - अध्यापक विद्वानांनी संपूर्ण विद्याप्राप्तीच्या अडचणीचे निवारण करून सर्व लोकांना विद्वान करावे. ॥ १७ ॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - भौमोत्रिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

स᳓म् अश्वि᳓नोर् अ᳓वसा नू᳓तनेन
मयोभु᳓वा सुप्र᳓णीती गमेम
आ᳓ नो रयिं᳓ वहतम् ओ᳓त᳓ वीरा᳓न्
आ᳓ वि᳓श्वानि अमृता सउ᳓भगानि

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
aśvínoḥ ← aśvín- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:DU}

ávasā ← ávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

nū́tanena ← nū́tana- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

sám ← sám (invariable)

gamema ← √gam- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

mayobhúvā ← mayobhū́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

supráṇītī ← supráṇīti- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

ā́ ← ā́ (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)

vahatam ← √vah- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

vīrā́n ← vīrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

amr̥tā ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

saúbhagāni ← saúbhaga- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

víśvāni ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

सम् । अ॒श्विनोः॑ । अव॑सा । नूत॑नेन । म॒यः॒ऽभुवा॑ । सु॒ऽप्रनी॑ती । ग॒मे॒म॒ ।
आ । नः॒ । र॒यिम् । व॒ह॒त॒म् । आ । उ॒त । वी॒रान् । आ । विश्वा॑नि । अ॒मृ॒ता॒ । सौभ॑गानि ॥

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• aśvinor ← aśvinoḥ ← aśvin
• [noun], genitive, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• avasā ← avas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “aid; favor; protection.”

• nūtanena ← nūtana
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “new; fresh; recent; contemporary; present(a); first.”

• mayobhuvā ← mayobhu
• [noun], instrumental, singular, neuter

• supraṇītī ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• supraṇītī ← praṇītī ← praṇīti
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “guidance; guidance.”

• gamema ← gam
• [verb], plural, Aorist optative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• rayiṃ ← rayim ← rayi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wealth; property.”

• vahatam ← vah
• [verb], dual, Present imperative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• ota ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• ota ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• vīrān ← vīra
• [noun], accusative, plural, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• viśvāny ← viśvāni ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• amṛtā ← amṛta
• [noun], vocative, dual, masculine
• “immortal; amṛta; imperishable.”

• saubhagāni ← saubhaga
• [noun], accusative, plural, neuter
• “well-being.”

वयम् अश्विनोः नूतनेन पूर्वमन्यैरननुभूतेन मयोभुवा सुखस्य भावयित्रा सुप्रणीती शोभनप्रणयनवता अवसा रक्षणेन सं गमेम संगच्छेमहि । हे अमृता अमरणावश्विनौ नः अस्मभ्यं रयिं धनम् आ वहतं प्रापयतम् । ओत वीरान् सुवीर्यवतः पुत्रानपि आ वहतम् । विश्वानि सौभगान्यपि आ वहतम् ॥ ॥ १९ ॥

English translation:

“May we ever be participant of the unprecedented, joy-conferring and well-guided protection of the Aśvins; bring to us, immortal (Aśvins), riches, male progeny, and all good things.”

May we come together with the present help of the Aśvins, which is joy itself and provides good guidance.
Here to us bring wealth and here heroes, you two immortals, and here all that brings good fortune.

May we obtain the Asvins’ newest favour, and gain their health-bestowing happy guidance.
Bring riches hither unto us, and heroes, and all felicity and joy, Immortals!

Wir möchten der neuesten erfreulichen Gnade und der guten Führung der Asvin teilhaft werden. Bringet uns Reichtum und Söhne, alle Glücksgüter mit, ihr beiden Unsterblichen!

Erlangen mögen wir der Ritter Hülfe, die neuste, die erquickt und sicher leitet; O fahret Gut her, fahret her uns Helden, Unsterbliche, und alle Glückesgüter.

Да соединимся мы с сиюминутной помощью
Ашвинов, ободряющей, приводящей к хорошей цели!
Привезите вы двое нам богатство, а также мужей,
О бессмеотные, и все дары, приносящие счастье!

• विश्वेदेवा:
• अत्रिः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मयोभुवा) सुख के करनेवालो (सुप्रणीती) उत्तम प्रकार वर्त्ती गई नीति जिनसे ऐसे अध्यापक और उपदेशक जनो ! जो आप दोनों (नः) हम लोगों के लिये (रयिम्) लक्ष्मी को (आ, वहतम्) प्राप्त कराइये (उत) भी (वीरान्) श्रेष्ठ शूरता आदि गुणों से युक्त शूरवीर जनों को (आ) प्राप्त कराइये और भी (विश्वानि) सम्पूर्ण (अमृता) नित्य (सौभगानि) सुन्दर ऐश्वर्य्यों के भावरूप को (आ) प्राप्त कराइये उन (अश्विनोः) अध्यापक और उपदेशकों के (नूतनेन) नवीन (अवसा) रक्षण से हम लोग सम्पूर्ण नित्य सुन्दर ऐश्वर्य्यों के भावरूपों को (सम्, गमेम) उत्तम प्रकार प्राप्त होवें ॥१८॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! विद्वानों से रक्षित और बोध को प्राप्त हुए आप लोग लक्ष्मी और मनुष्यों के सहाय से सम्पूर्ण ऐश्वर्य्यों को प्राप्त हूजिये ॥१८॥ इस सूक्त में विश्वेदेव रुद्र और विद्वानों के गुण वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की इस से पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह बयालीसवाँ सूक्त और उन्नीसवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे मयोभुवा सुप्रणीती अध्यापकोपदेशकौ ! यौ युवां नो रयिमा वहतमुत वीराना वहतमपि च विश्वान्यमृता सौभागान्या वहतं तयोरश्विनोर्नूतनेनावसा वयं विश्वान्यमृता सौभगानि सङ्गमेम ॥१८॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सम्) (अश्विनोः) अध्यापकोपदेशकयोः (अवसा) रक्षणेन (नूतनेन) (मयोभुवा) सुखं भावुकौ (सुप्रणीती) सुष्ठु प्रगता नीतिर्याभ्यां तौ (गमेम) प्राप्नुयाम (आ) (नः) अस्मान् (रयिम्) श्रियम् (वहतम्) प्रापयतम् (आ) (उत) अपि (वीरान्) श्रेष्ठान् शूरान् शौर्यादिगुणोपेतान् (आ) (विश्वानि) समग्राणि (अमृता) नित्यानि (सौभगानि) शोभनानामैश्वर्याणां भावरूपाणि ॥१८॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! विद्वद्रक्षिता बोधिताः सन्तो यूयं श्रियमुत्तममनुष्यसहायेन सर्वाण्यैश्वर्य्याणि प्राप्नुतेति ॥१८॥ अत्र विश्वेदेवरुद्रविद्वद्गुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति द्विचत्वारिंशत्तमं सूक्तमेकोनविंशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! विद्वानांकडून रक्षित व बोधित झालेले तुम्ही लक्ष्मी व उत्तम लोकांच्या साह्याने संपूर्ण ऐश्वर्य प्राप्त करा. ॥ १८ ॥