०३९

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भौमोत्रिः
• छन्दः - अनुष्टुप्

य᳓द् इन्द्र चित्र मेह᳓ना
अ᳓स्ति त्वा᳓दातम् अद्रिवः
रा᳓धस् त᳓न् नो विदद्वस
उभयाहस्ति आ᳓ भर

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
citra ← citrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mehánā ← mehánā- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

adrivaḥ ← adrivant- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ásti ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

tvā́dātam ← tvā́dāta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

rā́dhaḥ ← rā́dhas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vidadvaso ← vidádvasu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

bhara ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ubhayāhastí ← ubhayāhastí(n)- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

यत् । इ॒न्द्र॒ । चि॒त्र॒ । मे॒हना॑ । अस्ति॑ । त्वाऽदा॑तम् । अ॒द्रि॒ऽवः॒ ।
राधः॑ । तत् । नः॒ । वि॒द॒द्व॒सो॒ इति॑ विदत्ऽवसो । उ॒भ॒या॒ह॒स्ति । आ । भ॒र॒ ॥

• yad ← yat ← yad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• citra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “manifold; extraordinary; beautiful; divers(a); varicolored; bright; bright; bright; outstanding; agitated; aglitter(p); brilliant; painted; obvious; patched; bizarre.”

• mehanāsti ← mehanā
• [adverb]

• mehanāsti ← asti ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• tvādātam ← tvādāta
• [noun], nominative, singular, neuter

• adrivaḥ ← adrivas ← adrivat
• [noun], vocative, singular, masculine
• “rocky; petrous.”

• rādhas ← rādhaḥ ← rādhas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

• tan ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• vidadvasa ← vidadvaso ← vidadvasu
• [noun], vocative, singular, masculine

• ubhayāhasty ← ubhayāhasti
• [adverb]

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• bhara ← bhṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

हेइन्द्र हेचित्र चायनीय हेअद्रिवोवज्रवन् यत् मेहनामेहनीयं त्वादातं त्वयादातव्यं राधोधनमस्ति तद्धनं हेविदद्वसो लब्धधनेन्द्र नोस्मभ्यं उभयाहस्ति उभाभ्यांहस्ताभ्यां आभर आहर अत्र यदिन्द्रचित्रचायनीयम्मंहनीयन्धनमस्तीत्यादिनिरुक्तन्द्रष्टव्यम् ॥ १ ॥

English translation:

“Wonderful Indra, wielder of the thunderbolt, since precious treasure is to be distributed by you, bestow it, possessor of riches, with both hands, upon us.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Since precious treasure is to be distributed by you: mehanāsti tvā dātam rādhas = maṃhanīyam dhanam tvayā dātavyam, praiseable wealth is to be given by you; another interpretation: mehanāsti = me iha nāsti, what is not in this world, or, on this occasion, mine (Nirukta 4.4)

What is given by you in profusion, bright Indra, possessor of the stone, that largesse bring here to us with both hands full, you finder of goods.

The poet re-uses mehánā from V.38.3 and rā́dhaḥ from V.38.1, as well as adrivaḥ (though that voc. is quite common in this run of hymns). Because of their commitment to mehánā as ‘rain’ in 38.3, Witzel Gotō are forced to insert rain here, though the context is hardly favorable.

The Pp. reads ubhayāhastí with short -í, which is assigned to an -i-stem by Grassmann, as a neut. modifying rā́dhaḥ, though he also suggests that it might be read -ī́, as the masc. nom. sg. of an -ín-stem. The latter works better morphologically than the former: hastín- is well attested and well formed, whereas there is no straight -i-stem hastí- and no easy mechanism for producing one – though a nonce back-formation from the well-formed adj. -hasti ya- might be possible. See esp. ubhayāhasti yā́vásu in I.81.7. (A neut. to the -ín-stem would likewise probably come out as -í, and this may be an easier solution). I nonetheless tentatively suggest that ubhayāhastí here (if that is the reading) might be compared with the problematic dakṣiṇít ‘with the right (hand)’ in nearby V.36.4, which appears in the same kind of context, concerns hands, and has a problematic suffixal short -i-, followed there by a morphologically mysterious dental final.

STONE-DARTING Indra. Wondrous One, what wealth is richly given from thee,
That bounty, Treasure-Finder! bring filling both thy hands, to us.

Die Gabe, die freigebig von dir zugeteilt wird, o wunderbarer Herr des Preßsteins Indra, die bring uns mit beiden Händen, du Gutfinder!

Welch Gut dir, Indra, reichlich ist, das du verschenkst, o Schleuderer, O lichter, schatzgewinnender, das bring in beiden Händen uns.

Тот дар, о Индра удивительный,
Который щедро тобою раздается, о повелитель давильных камней,-
Ты его нам, о находящий блага,
Принеси обеими руками!

• इन्द्र:
• अत्रिः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

अब पाँच ऋचावाले उनचालीसवें सूक्त का प्रारम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में इन्द्र के गुणों को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अद्रिवः) सूर्य के सदृश विद्या के प्रकाश करनेवाले (विदद्वसो) धन को प्राप्त हुए (चित्र) अद्भुत गुण, कर्म्म और स्वभाववाले (इन्द्र) विद्या और ऐश्वर्य्य से युक्त ! (यत्) जो (त्वादातम्) आपसे शुद्ध किया (राधः) द्रव्य (मेहना) वृष्टि के सदृश (अस्ति) है (तत्) उस (उभयाहस्ति) उभयाहस्ति अर्थात् दो प्रकार के हाथ प्रवृत्त होते हैं जिसमें ऐसे को (नः) हम लोगों के लिये (आ, भर) सब प्रकार धारण कीजिये ॥१॥

भावार्थभाषाः - वही राजा धन से युक्त वा कुशली होवे, जो वृष्टि के सदृश अन्यों के मनोरथों को वर्षावे ॥१॥

अन्वय: हे अद्रिवो विदद्वसो चित्रेन्द्र ! यत्त्वादातं राधो मेहनेवास्ति तदुभयाहस्ति न आ भर ॥१॥

अथेन्द्रगुणानाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) (इन्द्र) विद्यैश्वर्य्ययुक्त (चित्र) अद्भुतगुणकर्मस्वभाव (मेहना) वृष्टिः (अस्ति) (त्वादातम्) त्वया शोधितम् (अद्रिवः) सूर्य्य इव विद्याप्रकाशक (राधः) द्रव्यम् (तत्) (नः) अस्मभ्यम् (विदद्वसो) लब्धधन (उभयाहस्ति) उभये हस्ता प्रवर्त्तन्ते यस्मिँस्तत् (आ, भर) ॥१॥

भावार्थभाषाः - स एव राजा धनाढ्यो वा सुकृती स्याद्यो वृष्टिवदन्येषां कामान् वर्षेत् ॥१॥

या सूक्तात इन्द्र, राजा, प्रजा व विद्वानांच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची या पूर्वीच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - जो राजा पर्जन्याप्रमाणे इतरांचे मनोरथ पूर्ण करतो तोच राजा धनवान व चांगले कार्य करणारा असतो. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भौमोत्रिः
• छन्दः - अनुष्टुप्

य᳓न् म᳓न्यसे व᳓रेणियम्
इ᳓न्द्र द्युक्षं᳓ त᳓द् आ᳓ भर
विद्या᳓म त᳓स्य ते वय᳓म्
अ᳓कूपारस्य दाव᳓ने

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
mányase ← √man- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

váreṇyam ← váreṇya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

bhara ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

dyukṣám ← dyukṣá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tásya ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

vidyā́ma ← √vid- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRF, voice:ACT}

ákūpārasya ← ákūpāra- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

dāváne ← √dā- 1 (root)
{case:DAT, number:SG}

यत् । मन्य॑से । वरे॑ण्यम् । इन्द्र॑ । द्यु॒क्षम् । तत् । आ । भ॒र॒ ।
वि॒द्याम॑ । तस्य॑ । ते॒ । व॒यम् । अकू॑पारस्य । दा॒वने॑ ॥

• yan ← yat ← yad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• manyase ← man
• [verb], singular, Present indikative
• “think of; name; believe; teach; honor; deem; recommend; approve; think; define; call; respect; believe; enumerate; understand; see; describe.”

• vareṇyam ← vareṇya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “excellent; desirable.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• dyukṣaṃ ← dyukṣam ← dyukṣa
• [noun], accusative, singular, neuter
• “celestial; divine; divine; brilliant.”

• tad ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• bhara ← bhṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• vidyāma ← vid
• [verb], plural, Present optative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• tasya ← tad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• akūpārasya ← akūpāra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “turtle.”

• dāvane ← dā
• [verb noun]
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

हेइन्द्र यत् द्युक्षमन्नं वरेण्यं वरणीयं मन्यसे तत् द्युक्षं आभरास्मभ्यं ते तवसम्बन्धिनोवयं तस्य तादृशस्योक्तलक्षणस्याकूपारस्य अकुत्सितः पारोन्तोयस्यतादृशस्यान्नस्य दावने दाने विद्याम स्याम ॥ २ ॥ वाजपेयेअतिरिक्तोक्थ्येयत्तेदित्स्वेषा सूत्रितञ्च-यत्तेदित्सुप्रराध्यन्त्वामिच्छवसस्पतइति ।

English translation:

“Whatever food you consider desirable, Indra, bestow it; let us be to you (in the relation of your) gift of unlimited sustenance.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Gift of unlimited sustenance: tasya akūpārasya dāvane = in the giving of that unlimited food, annasya or dānasya, gift;

Akupāra = dūrapāra, mahāpa)ra, having a distant or great opposite boundary, also an appellative of the sun and of the ocean; it also means a tortoise, one who does not go into a well, kūpa

What you consider worthy to be chosen, that heaven-ruling thing bring here, Indra.
Might we know you as the unbounded (ocean) for giving.

Although this vs. is lexically and syntactically quite distinct from V.38.2, they seem to share a thematic core. First, note that váreṇi yam at the end of pāda a is positioned identically to śravā́yi yam in 38a, with the same type of formation and roughly the same meaning, and both are introduced by yád ‘which’ at the beginning of their pādas. Here the adj. clearly designates some good thing that Indra should bring us; recall that śravā́yi ya- also usually refers to wealth of some sort. In the second half-verse Indra’s limitless capacity for giving is expressed in a vivid image -

• Indra as unbounded ocean – while in 38.2cd the unidentified praiseworthy thing spreads itself out longest, also an image of unbounded expanse. The means of expressing the concept are quite different, but the concept itself seems the same.

Bring what thou deemest worth the wish, O Indra, that which is in heaven.
So may we know thee as thou art, boundless in thy munificence.

Die du für die vorzüglichste hältst, o Indra, die himmlische Gabe bring uns! Als solchen möchten wir dich kennen lernen, der ein Ozean zum Schenken ist.

Was, Indra, dir vorzüglich dünkt, das himmlische, das bringe her; Wir mögen deine Zeugen sein, dass unerschöpflich du beschenkst.

Что ты считаешь избранным,
О Индра, небесным, то (и) принеси!
Мы хотели бы тебя таким узнать:
Безграничным в дарении!

• इन्द्र:
• अत्रिः
• विराडनुष्टुप्
• गान्धारः

अब विद्वद्विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) अत्यन्त ऐश्वर्य से युक्त ! आप (यत्) जिस (वरेण्यम्) स्वीकार करने योग्य (द्युक्षम्) धर्म्म और विद्या के प्रकाश से युक्त को (मन्यसे) मानते हो (तत्) उसको हम लोगों के लिये (आ, भर) धारण कीजिये जिससे (अकूपारस्य) श्रेष्ठ है पार जिनका (तस्य) उन (ते) आपके (दावने) दाता के लिये (वयम्) हम लोग प्रयत्न को (विद्याम) जानें ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वन् ! आप जिस-जिस उत्तम विषय को जानते हैं, उसका हम लोगों के प्रति उपदेश कीजिये, जिससे हम लोग आपके राजकार्य्य को पूर्णरूप से करने को समर्थ होवें ॥२॥

अन्वय: हे इन्द्र ! त्वं यद्वरेण्यं द्युक्षं मन्यसे तदस्मभ्यमा भर यतोऽकूपारस्य तस्य ते दावने वयं प्रयत्नं विद्याम ॥२॥

अथ विद्वद्विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) (मन्यसे) (वरेण्यम्) वरितुमर्हम् (इन्द्र) परमैश्वर्य्ययुक्त (द्युक्षम्) धर्मविद्याप्रकाशयुक्तम् (तत्) (आ) (भर) (विद्याम) जानीयाम (तस्य) (ते) (वयम्) (अकूपारस्य) अकुत्सितः पारो यस्य तस्य (दावने) दात्रे ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वंस्त्वं यद्यदुत्तमं जानासि तदस्मान् प्रत्युपदिश येन वयं तव राजकार्य्यमलंकर्त्तुं शक्नुयाम ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वाना! तू जे जे उत्तम विषय जाणतोस त्यांचा आम्हाला उपदेश कर. ज्यामुळे आम्ही राज्यकार्य करण्यास समर्थ होऊ शकू. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भौमोत्रिः
• छन्दः - अनुष्टुप्

य᳓त् ते दित्सु᳓ प्ररा᳓धियम्
म᳓नो अ᳓स्ति श्रुत᳓म् बृह᳓त्
ते᳓न दॄळ्हा᳓+ चिद् अद्रिव
आ᳓ वा᳓जं दर्षि सात᳓ये

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ditsú ← ditsú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG, mood:DES}

prarā́dhyam ← prarā́dhya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ásti ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

br̥hát ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mánaḥ ← mánas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śrutám ← √śru- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

adrivaḥ ← adrivant- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

cit ← cit (invariable)

dr̥ḷhā́ ← √dr̥h- (root)
{case:ACC, gender:N, number:PL, non-finite:PPP}

téna ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

darṣi ← √dr̥- ~ dr̥̄- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

sātáye ← sātí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

vā́jam ← vā́ja- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

यत् । ते॒ । दि॒त्सु । प्र॒ऽराध्य॑म् । मनः॑ । अस्ति॑ । श्रु॒तम् । बृ॒हत् ।
तेन॑ । दृ॒ळ्हा । चि॒त् । अ॒द्रि॒ऽवः॒ । आ । वाज॑म् । द॒र्षि॒ । सा॒तये॑ ॥

• yat ← yad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• ditsu
• [noun], nominative, singular, neuter

• prarādhyam ← prarādh ← √rādh
• [verb noun], nominative, singular

• mano ← manaḥ ← manas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• asti ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• śrutam ← śru
• [verb noun], nominative, singular
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• bṛhat
• [noun], nominative, singular, neuter
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• tena ← tad
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• dṛﾱhā ← dṛḍha
• [noun], accusative, plural, neuter
• “hard; intense; firm; fixed; resolute; mesomorphic; grim; dṛḍha [word]; rainproof; sturdy; shut; firm; insoluble; strong; tough; tight.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• adriva ← adrivas ← adrivat
• [noun], vocative, singular, masculine
• “rocky; petrous.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vājaṃ ← vājam ← vāja
• [noun], accusative, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• darṣi ← dṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “burst; burst.”

• sātaye ← sāti
• [noun], dative, singular, feminine
• “victory; acquisition; contest.”

हेइन्द्र ते तव यद्दित्सुदानेषु प्रराध्यं प्रकर्षेणस्तुत्यं श्रुतं विश्र्तं बृहत् महत् मनःअस्ति तेनमनसा हेअद्रिवोवज्रवन्निन्द्र दृह्ळाचित् दृढमपि वाजमन्नं आदर्षि आदरयसि सातयेस्मत्सम्भजनायलाभायवा ॥ ३ ॥

English translation:

“Since your bountiful and praiseworthy will is notorious and vast, therefore, thunder, you have made ready for bestowing upon us substantial food.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Bountiful: ditsu, desiderative of da, desiring to give, an epithet of manas, mind of will

Your thought, famed and lofty, which is eager to give, should be realized. With it split apart even the strongholds for plunder to win, possessor of the stone.

I take ab as nominal rel. clause with a predicated grdv. prarā́dhyam, while Geldner (/Witzel Gotō) simply take it as a nom. cl. (“what is your thought…”). My tr. should be modified slightly to make it clear that the ásti is accented: “Which thought of yours, famed and lofty, eager to give, is to [/should] be realized, with it …” In cd both Geldner and Witzel Gotō separate the two pādas and supply a second verb (or, as far as I can tell, a 2nd exemplar of the overt verb ā́darṣi in different usage). I interpr. ā́darṣi as taking a double acc. in a condensed expression: “split X for (its contents) Y.” The lexeme ā́√dṛ can take as obj. either the container or the contained; for a similar double acc. with both see III.30.21 ā́no gotrā́dardṛhi … gā́ḥ “Split open the cowpens for the cows.”

Thy lofty spirit, far-renowned as fain to give and prompt to win,-
With this thou rendest e’en the firm, Stone-Darter! so to gain thee strength.

Was dein schenklustiger, leicht zu gewinnender, berühmter hoher Sinn ist, mit dem erbrich selbst die verschlossenen Räume, du Herr des Preßsteins, schlag uns Lohn zum Gewinn heraus!

Welch hochberühmter Sinn dir ist, der gerne gibt, den leicht man lenkt, Mit dem erbrich die Festen selbst, uns Gut zu schenken, Schleuderer.

Тот расположенный к дарению, легко покоряемый
Дух, который у тебя есть, знаменитый, высокий, –
(Расколи) им даже твердыни, о повелитель давильных камней,
Выбей награду для захвата!

• इन्द्र:
• अत्रिः
• विराडनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अद्रिवः) उत्तम प्रकार शोभित पर्वत से युक्त विद्वन् ! (ते) आपके (यत्) जो (दित्सु) देने की इच्छा करनेवाला (प्रराध्यम्) अत्यन्त साधने योग्य (श्रुतम्) श्रवण और (बृहत्) बड़ा (मनः) चित्त (अस्ति) है (तेन) इससे (चित्) भी आप (दृळ्हा) दृढ़ वस्तुओं की रक्षा करते हो और (सातये) धर्म और अधर्म के विभाग के लिये (वाजम्) संग्राम का (आ, दर्षि) भङ्ग करते हो ॥३॥

भावार्थभाषाः - जिससे मनुष्य ब्रह्मचर्य्य, विद्या, योगाभ्यास और सत्यभाषण आदि के आचरण से सम्पूर्ण विद्याओं से युक्त मन को सिद्ध कर धर्म से सम्पूर्ण जनों के हित के लिये दुष्टों को दण्ड देता है, इससे वह अति उत्तम है ॥३॥

अन्वय: हे अद्रिवो विद्वंस्ते यद्दित्सु प्रराध्यं श्रुतं बृहन्मनोऽस्ति तेन चित्त्वं दृळ्हा रक्षसि सातये वाजमा दर्षि ॥३॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) (ते) तव (दित्सु) दातुमिच्छु (प्रराध्यम्) प्रकर्षेण साद्धुं योग्यम् (मनः) चित्तम् (अस्ति) (श्रुतम्) (बृहत्) महत् (तेन) (दृळ्हा) दृढानि (चित्) (अद्रिवः) सुशोभितशैलयुक्त (आ) (वाजम्) सङ्ग्रामम् (दर्षि) विदृणासि (सातये) धर्म्माधर्म्मविभागाय ॥३॥

भावार्थभाषाः - यतो मनुष्यो ब्रह्मचर्य्यविद्यायोगाभ्याससत्यभाषणाद्याचरणेन सर्वविद्यायुक्तं मनः सम्पाद्य धर्मेण सार्वजनिकहिताय दुष्टान् दण्डयति तस्मात् सोऽत्युत्तमोऽस्ति ॥३॥

भावार्थभाषाः - जो माणूस ब्रह्मचर्य, विद्या योगाभ्यास व सत्य भाषण इत्यादींच्या आचरणाने मनाला संपूर्ण विद्यांनी युक्त करतो व धर्मयुक्त बनून सर्व लोकांच्या हितासाठी दुष्टांना दंड देतो. तो अत्यंत उत्तम असतो. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भौमोत्रिः
• छन्दः - अनुष्टुप्

मं᳓हिष्ठं वो मघो᳓नां᳐
रा᳓जानं चर्षणीना᳐᳓म्
इ᳓न्द्रम् उ᳓प प्र᳓शस्तये
पूर्वी᳓भिर् जुजुषे गि᳓रः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
maghónām ← maghávan- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

máṁhiṣṭham ← máṁhiṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

carṣaṇīnā́m ← carṣaṇí- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

rā́jānam ← rā́jan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

práśastaye ← práśasti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)

gíraḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

jujuṣe ← √juṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

pūrvī́bhiḥ ← purú- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

मंहि॑ष्ठम् । वः॒ । म॒घोना॑म् । राजा॑नम् । च॒र्ष॒णी॒नाम् ।
इन्द्र॑म् । उप॑ । प्रऽश॑स्तये । पू॒र्वीभिः॑ । जु॒जु॒षे॒ । गिरः॑ ॥

• maṃhiṣṭhaṃ ← maṃhiṣṭham ← maṃhiṣṭha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “big.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• maghonāṃ ← maghonām ← maghavan
• [noun], genitive, plural, masculine
• “big.”

• rājānaṃ ← rājānam ← rājan
• [noun], accusative, singular, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• carṣaṇīnām ← carṣaṇi
• [noun], genitive, plural, feminine
• “people.”

• indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• praśastaye ← praśasti
• [noun], dative, singular, feminine
• “announcement; praise; respect.”

• pūrvībhir ← pūrvībhiḥ ← puru
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “many; much(a); very.”

• jujuṣe ← juṣ
• [verb], singular, Perfect indicative
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• giraḥ ← gir
• [noun], accusative, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

मघोनां हविर्लक्षणधनवतां वोयुष्माकं मंहिष्ठं अतिशयेनपूज्यं चर्षणीनाम्मनुष्याणांराजानं इन्द्रं उपउपेत्य प्रशस्तये प्रशंसितुं पूर्वीभिः पुरातनीभिः वाग्भिःगिरः स्तोतारोजुजुषे सेवन्ते ॥ ४ ॥

English translation:

“With ancient (hymns) the pious approach Indra, to laud him who is most worthy of the beverage (the offering) of you who are opulent; (him) who is theking of men.”

Most bounteous of bounteous ones, the king of the settled domains, Indra (do I call) nearby for you [=Atris?] to eulogize. He takes pleasure in the hymns as well as the many (eulogies).

In Hyenas (pp. 249-51) I suggest that the Svarbhānu section is introduced after this vs., because there are several connections between the Midday Pressing and the Svarbhānu story. In later śrauta ritual a descendant of Atri (an Ātreya) is given gold at the Midday Pressing of the Aśvamedha. The gold is clearly a symbol of the sun (as often), and the Svarbhānu story is often told in brāhmaṇa prose texts to justify this ritual action. There is also a disguised ritual reenactment of the freeing of the sun (also symbolized by gold) at the Midday Pressing. The suggested connection still seems to me reasonable, but I was more inclined in that book to accept V.40 as a unitary hymn, not a secondary composite. I now think that the independent Svarbhānu hymn was slipped in here at the end of the Indra cycle because of the mention of the Midday Pressing in the final vs. of the originally separate hymn, now V.40.1-4.

Singers with many songs have made Indra propitious to their fame,
Him who is King of human kind, most liberal of your wealthy ones.

Euren Freigebigsten der Freigebigen, den König der Völker, den Indra lade ich ein zum Preise. An vielen Lobesworten hat er seine Freude.

Ihm, der der Reichen reichster ist, dem König der Lebendigen, Dem Indra mach’ zum Preise ich vielrühmend lieb die Lieder mein.

Вашего самого щедрого из щедрых
Царя народов Индру
Я при(глашаю) для прославления.
Он наслаждается песнями благодаря многим (прославлениям).

• इन्द्र:
• अत्रिः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

अब राजप्रजाविषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जिस (वः) आप लोगों और (मघोनाम्) बहुत ऐश्वर्य्यों से युक्त (चर्षणीनाम्) मनुष्यों के (मंहिष्ठम्) अत्यन्त बड़े और (इन्द्रम्) अत्यन्त ऐश्वर्य्य के देनेवाले (राजानम्) राजा को (प्रशस्तये) प्रशंसा के लिये (पूर्वीभिः) प्राचीन प्रजाओं के साथ (गिरः) वाणियों को (उप, जुजुषे) समीप से सेवते वा प्रसन्नता करते हो, वे और वह सर्वत्र सुखी होते हैं ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो राजा और जो प्रजाजन परस्पर अनुकूलता अर्थात् प्रीतिपूर्वक वर्त्ताव रखते, वे सदा आनन्दित होते हैं ॥४॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यं वो मघोनां चर्षणीनां मंहिष्ठमिन्द्रं राजानं प्रशस्तये पूर्वीभिः सनातनीभिः सह गिर उप जुजुषे ते स च सर्वत्र सुखिनो जायन्ते ॥४॥

अथ राजप्रजाविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (मंहिष्ठम्) अतिशयेन महान्तम् (वः) युष्माकम् (मघोनाम्) बह्वश्वैर्य्ययुक्तानाम् (राजानम्) (चर्षणीनाम्) मनुष्याणाम् (इन्द्रम्) परमैश्वर्य्यपदम् (उप) (प्रशस्तये) प्रशंसायै (पूर्वीभिः) प्राचीनाभिः प्रजाभिः सह (जुजुषे) सेवसे प्रीणासि वा (गिरः) वाणीः ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! ये राजानो याः प्रजाश्च परस्परमानुकूल्ये वर्त्तन्ते ते सदैवाऽऽनन्दिता भवन्ति ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! जो राजा व प्रजा परस्पर अनुकूलतेने प्रेमाने वागतात ते सदैव आनंदित असतात. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भौमोत्रिः
• छन्दः - पङ्क्तिः

अ᳓स्मा इ᳓त् का᳓वियं व᳓च
उक्थ᳓म् इ᳓न्द्राय शं᳓सियम्
त᳓स्मा उ ब्र᳓ह्मवाहसे
गि᳓रो वर्धन्ति अ᳓त्रयो
गि᳓रः शुम्भन्ति अ᳓त्रयः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M;; repeated line
genre M
genre M
genre M

Morph
ásmai ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

ít ← ít (invariable)

kā́vyam ← kā́vya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vácaḥ ← vácas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

índrāya ← índra- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

śáṁsyam ← śáṁsya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ukthám ← ukthá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

bráhmavāhase ← bráhmavāhas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

tásmai ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

u ← u (invariable)

átrayaḥ ← átri- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

gíraḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

vardhanti ← √vr̥dh- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

átrayaḥ ← átri- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

gíraḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

śumbhanti ← √śubh- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

अस्मै॑ । इत् । काव्य॑म् । वचः॑ । उ॒क्थम् । इन्द्रा॑य । शंस्य॑म् ।
तस्मै॑ । ऊं॒ इति॑ । ब्रह्म॑ऽवाहसे । गिरः॑ । व॒र्ध॒न्ति॒ । अत्र॑यः । गिरः॑ । शु॒म्भ॒न्ति॒ । अत्र॑यः ॥

• asmā ← asmai ← idam
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• it ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• kāvyaṃ ← kāvyam ← kāvya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “poetic; divine.”

• vaca ← vacaḥ ← vacas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “statement; command; speech; words; advice; word; voice.”

• uktham ← uktha
• [noun], nominative, singular, neuter
• “hymn; praise; uktha [word]; encomium.”

• indrāya ← indra
• [noun], dative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• śaṃsyam ← śaṃs
• [verb noun], nominative, singular
• “recommend; tell; praise; approve; communicate; recite; commend; bode; name; agree.”

• tasmā ← tasmai ← tad
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• brahmavāhase ← brahma ← brahman
• [noun], neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• brahmavāhase ← vāhase ← vāhas
• [noun], dative, singular, masculine

• giro ← giraḥ ← gir
• [noun], accusative, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• vardhanty ← vardhanti ← vṛdh
• [verb], plural, Present indikative
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• atrayo ← atrayaḥ ← atri
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Atri; Atri; atri [word].”

• giraḥ ← gir
• [noun], accusative, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• śumbhanty ← śumbhanti ← śubh
• [verb], plural, Present indikative
• “look; shine; beautify.”

• atrayaḥ ← atri
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Atri; Atri; atri [word].”

अस्माइत् अस्माएवेन्द्राय काव्यं कवेःस्तोतुःसम्बन्धि यद्वा कुशब्दे शब्दनीयंवचोवाग्रूपं उक्थं शस्त्रं शंस्यं शंसनीयं यस्मादेवन्तस्मात् तस्माउ तस्मैइन्द्रायैव ब्रह्मवाहसे परिवृढस्यस्तोत्रस्यवाहकाय गिरःस्तुतीरत्रयोत्रिगोत्रावर्धन्तिवर्धयन्ति अत्रयोगिरःशुम्भन्ति दीपयन्ति पुनरुक्तिरादरार्था ॥ ५ ॥आयाह्यद्रिरितिनवर्चमष्टमंसूक्तं अत्रेयमनुक्रमणिका-आयाहिनवत्र्युष्णिगाद्यन्त्यानुष्टुम्मध्येचसासौरीतदादीतिहासस्तुतिकर्मत्वादत्रि- रेवदेवइति । कृत्स्नस्यऋषिश्चान्यस्मादितिपरिभाषयात्रिरृषिः आद्यास्तिस्रउष्णिहः पञ्चमीनवम्यावनुष्टुभौ शिष्टाश्चतस्रस्त्रिष्टुभः अत्रेः स्तूयमानत्वात् षष्ठ्याद्याअत्रिदेवताका अत्र्यार्षेयाश्चपञ्चमीसूर्यदेवत्या शिष्टाऎन्द्भ्यः । दशरात्रेतृतीयेहनिप्रउगशस्त्रेआद्यस्तृचः ऎन्द्रःपञ्चमः सूत्रितञ्च-आयाह्यद्रिभिःसुतंसजूर्विश्वेभिर्देवेभिरिति । महाव्रतेप्यौष्णिहतृचाशीतावयन्तृचः ।

English translation:

“To that Indra, is the poetical and articulate prayer to be recited; to him the conveyers of pious praise, the sons of Atri, raise their hymns; the sons of Atri illume their hymns.”

Just for him a poet’s speech, for Indra a solemn word worthy to be pronounced;
for him whose vehicle is the sacred formulation the Atris strengthen their hymns, the Atris beautify their hymns.

On vs. 5 as a variant of vs. 9, see Hyenas 140-41.

To him, to Indra must be sung the poet’s word, the hymn of praise.
To him, accepter of the prayer, the Atris raise their songs on high, the Atris beautify their songs.

Für ihn ist das dichterische Wort, für Indra das Loblied vorzutragen. Für ihn, den das erbauliche Wort anzieht, steigern die Atri´s die Lobreden, machen die Atri´s die Lobreden schön.

Dem Indra ist zu sprechen stets zuerst des Dichters Wort und Spruch; Ihm, der Gebete gern vernimmt, bringt Lieder viel der Atristamm, (schmückt Lieder aus der Atristamm.)

Это для него – поэтическая речь,
Для Индры надо исполнить гимн!
Это для него, притягиваемого молитвами,
Люди из рода Атри усиливают хвалебные песни,
Люди из рода Атрй украшают хвалебные песни.

• इन्द्र:
• अत्रिः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर विद्वद्विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (इन्द्राय) अत्यन्त ऐश्वर्य्य के लिये (काव्यम्) कवियों विद्वानों से कामना करने योग्य (उक्थम्) प्रशंसित (शंस्यम्) स्तुति करने योग्य (वचः) वचन का प्रयोग करता है (अस्मै) इसके लिये (इत्) और (तस्मै) उस (ब्रह्मवाहसे) धनों को प्राप्त होनेवाले जन के लिये (अत्रयः) नहीं है तीन प्रकार के दुःख जिनमें वे (गिरः) वाणियाँ (वर्धन्ति) बढ़ती हैं (उ) और (अत्रयः) नहीं हैं तीन प्रकार के गुणों के दोष जिनमें व (गिरः) वाणियाँ (शुम्भन्ति) उत्तम आचरण कराती हैं ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो विद्वान् जन वाणियों को विद्याभ्यास से शुद्ध करते हैं, वे कवित्व और ऐश्वर्य्य को प्राप्त होते हैं ॥५॥ इस सूक्त में इन्द्र राजा प्रजा और विद्वानों के गुण वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की इस से पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह उनचालीसवाँ सूक्त और दशम वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे मनुष्या ! य इन्द्राय काव्यमुक्थं शंस्यं वचः प्रयुङ्क्ते अस्मा इत्तस्मै ब्रह्मवाहसे जनायाऽत्रयो गिरो वर्धन्त्यु अत्रयो गिरः शुम्भन्ति ॥५॥

पुनर्विद्वद्विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्मै) (इत्) (काव्यम्) कविभिः कमनीयम् (वचः) (उक्थम्) प्रशंसितम् (इन्द्राय) परमैश्वर्य्याय (शंस्यम्) स्तोतुं योग्यम् (तस्मै) (उ) (ब्रह्मवाहसे) यो ब्रह्माणि धनानि वहति प्राप्नोति सः (गिरः) (वर्धन्ति) वर्धन्ते। अत्र व्यत्ययेन परस्मैपदम्। (अत्रयः) अविद्यमानत्रिविधदुःखाः (गिरः) वाण्यः (शुम्भन्ति) शुभाचरणयन्ति (अत्रयः) अविद्यमानत्रिविधगुणानां दोषा येषु ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! ये विद्वांसो गिरः शोधयन्ति ते कवित्वमैश्वर्य्यं च प्राप्नुवन्तीति ॥५॥ अत्रेन्द्रराजप्रजाविद्वद्गुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इत्येकोनचत्वारिंशत्तमं सूक्तं दशमो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! जे विद्वान वाणीला विद्याभ्यासाने शुद्ध करतात ते कवित्व व ऐश्वर्य प्राप्त करतात. ॥ ५ ॥