०३८

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भौमोत्रिः
• छन्दः - अनुष्टुप्

उरो᳓ष् ट इन्द्र रा᳓धसो
विभ्वी᳓ रातिः᳓ शतक्रतो
अ᳓धा नो विश्वचर्षणे
द्युम्ना᳓ सुक्षत्र मंहय

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

rā́dhasaḥ ← rā́dhas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

uróḥ ← urú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

rātíḥ ← rātí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

śatakrato ← śatákratu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vibhvī́ ← vibhú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ádha ← ádha (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

viśvacarṣaṇe ← viśvácarṣaṇi- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

dyumnā́ ← dyumná- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

maṁhaya ← √maṁh- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sukṣatra ← sukṣatrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

उ॒रोः । ते॒ । इ॒न्द्र॒ । राध॑सः । वि॒ऽभ्वी । रा॒तिः । श॒त॒क्र॒तो॒ इति॑ शतऽक्रतो ।
अध॑ । नः॒ । वि॒श्व॒ऽच॒र्ष॒णे॒ । द्यु॒म्ना । सु॒ऽक्ष॒त्र॒ । मं॒ह॒य॒ ॥

• uroṣ ← uroḥ ← uru
• [noun], genitive, singular, neuter
• “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”

• ṭa ← ṭe ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• rādhaso ← rādhasaḥ ← rādhas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

• vibhvī ← vibhu
• [noun], nominative, singular, feminine
• “mighty; abundant; big.”

• rātiḥ ← rāti
• [noun], nominative, singular, feminine
• “gift; bounty; favor.”

• śatakrato ← śatakratu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra.”

• adhā ← adha
• [adverb]
• “then; and; therefore; now.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• viśvacarṣaṇe ← viśvacarṣaṇi
• [noun], vocative, singular, masculine

• dyumnā ← dyumna
• [noun], accusative, plural, neuter
• “magnificence.”

• sukṣatra ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sukṣatra ← kṣatra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Kshatriya; dominion; Kshatriya; kṣatra [word]; power.”

• maṃhaya ← maṃhay ← √mah
• [verb], singular, Present imperative

हे इन्द्र शतक्रतो बहुकर्मन् ते तव उरोः प्रभूतस्य राधसः धनस्य रातिः दानं विभ्वी महती । अध अतः कारणात् नः अस्मभ्यं हे विश्वचर्षणे सर्वस्य द्रष्टः सुक्षत्र शोभनधनेन्द्र । क्षत्रमिति धननाम । द्युम्ना द्युम्नानि धनानि मंहय प्रयच्छ ।

English translation:

“Indra of many exploits, liberal is the distribution of your abundnat riches; therefore, all-beholder, possessor of excellent wealth, bestow upon us opulence.”

Extensive is the giving of your broad largesse, o Indra of a hundred resolves.
So make ready to give to us brilliant things, you of good lordship who govern all domains.

The first hemistich is somewhat awk., with (by my interpr. and Geldner’s) a genitive phrase uróḥ … rā́dhasaḥ “of your broad largess” dependent on an almost synonymous nom. phrase vibhvī́rātíḥ “extensive giving.” Witzel Gotō apparently take the first not as gen., but as abl., indicating the source of the giving: “Von deiner … weitreichenden Gunst aus entfaltet sich die Gabe.” This seems like a good idea and mitigates the awkwardness. I would then change the published translation to “Your extensive giving (comes) from your broad generosity.”

WIDE, Indra Satakratu, spreads the bounty of thine ample grace:
So, Lord of fair dominion, Friend of all men, give us splendid wealth.

Reichlich ist die Gabe deiner ausgedehnten Freigebigkeit, du ratreicher Indra. Darum spende uns Herrlichkeiten, allbekannter guter Herrscher!

Die Gab’ ist gross, vielwirkender, o Indra, deines reichen Guts; So schenk uns, aller Menschen Freund, viel Reichthum, mächtig herrschender.

У твоей широкой щедрости, о Индра,
Обильный дар, о стоумный.
А потому, о принадлежащий всем народам,
Одари нас сверкающими богатствами, о благой властелин!

• इन्द्र:
• अत्रिः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब पाँच ऋचावाले अड़तीसवें सूक्त का आरम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में इन्द्र के गुणों को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (विश्वचर्षणे) सम्पूर्ण देखने योग्य पदार्थों के देखनेवाले (शतक्रतो) अनन्त बुद्धि से युक्त और (सुक्षत्र) सुन्दर क्षत्र वा द्रव्यवाले (इन्द्र) अत्यन्त ऐश्वर्य्य से युक्त ! जिन (ते) आपके (उरोः) बहुत (राधसः) धन का (विभ्वी) व्याप्त होनेवाला (रातिः) दान है (अधा) इसके अनन्तर न्याय से प्रजाओं का पालन करते हो वह आप (नः) हम लोगों को (द्युम्ना) यश वा धन से (मंहय) बड़े करिये ॥१॥

भावार्थभाषाः - जो पूर्णविद्या से युक्त, असंख्य धन देने और सम्पूर्ण व्यवहारों को जाननेवाला, अत्यन्त ऐश्वर्य्य से युक्त उत्तम स्वभाव और नम्रता से युक्त होवे, वह राजा प्रजाओं के पालन करने को समर्थ होवे ॥१॥

अन्वय: हे विश्वचर्षणे शतक्रतो सुक्षत्रेन्द्र ! यस्य त उरो राधसो विभ्वी रातिरस्त्यधा न्यायेन प्रजाः पालयसि स त्वं नोऽस्मान् द्युम्ना मंहय ॥१॥

अथेन्द्रगुणानाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उरोः) बहोः (ते) तव (इन्द्र) परमैश्वर्य्ययुक्त (राधसः) धनस्य (विभ्वी) व्यापिका (रातिः) दानम् (शतक्रतो) अमितप्रज्ञ (अधा) आनन्तर्य्ये। अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (नः) अस्मान् (विश्वचर्षणे) समस्तद्रष्टव्यदर्शन (द्युम्ना) यशसा धनेन वा (सुक्षत्र) शोभनं क्षयं द्रव्यं वा यस्य तत्सम्बुद्धौ (मंहय) महतः कुरु ॥१॥

भावार्थभाषाः - यः पूर्णविद्योऽसंख्य[धन]प्रदः सर्वव्यवहारवित्परमैश्वर्य्यः सुशीलो विनयवान् भवेत् स राजा प्रजाः पालयितुं शक्नुयात् ॥१॥

या सूक्तात इन्द्र, विद्वान, राजा, प्रजा व विद्वान यांच्या गुणांचे वर्णन करण्याने या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्व सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - भावार्थर् - जो पूर्ण विद्येने युक्त, असंख्य धन देणारा, संपूर्ण व्यवहार जाणणारा, अत्यंत ऐश्वर्यवान, उत्तम स्वभावाचा व नम्रतेने युक्त असेल तर तो राजा प्रजेचे पालन करण्यास समर्थ असतो. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भौमोत्रिः
• छन्दः - अनुष्टुप्

य᳓द् ईम् इन्द्र श्रवा᳓यियम्
इ᳓षं शविष्ठ दधिषे᳓
पप्रथे᳓ दीर्घश्रु᳓त्तमं
हि᳓रण्यवर्ण दुष्ट᳓रम्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
īm ← īm (invariable)

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

śravā́yyam ← śravā́yya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dadhiṣé ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

íṣam ← íṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

śaviṣṭha ← śáviṣṭha- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

dīrghaśrúttamam ← dīrghaśrúttama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

paprathé ← √prathⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

duṣṭáram ← duṣṭára- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

híraṇyavarṇa ← híraṇyavarṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

यत् । ई॒म् । इ॒न्द्र॒ । श्र॒वाय्य॑म् । इष॑म् । श॒वि॒ष्ठ॒ । द॒धि॒षे ।
प॒प्र॒थे । दी॒र्घ॒श्रुत्ऽत॑मम् । हिर॑ण्यऽवर्ण । दु॒स्तर॑म् ॥

• yad ← yat ← yad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• īm ← īṃ
• [adverb]

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• śravāyyam ← śravāyya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “celebrated.”

• iṣaṃ ← iṣam ← iṣ
• [noun], accusative, singular, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• śaviṣṭha
• [noun], vocative, singular, masculine
• “mighty.”

• dadhiṣe ← dhā
• [verb], singular, Perfect indicative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• paprathe ← prath
• [verb], singular, Perfect indicative
• “be known; expand; expand; boom.”

• dīrghaśruttamaṃ ← dīrghaśruttamam ← dīrghaśruttama
• [noun], nominative, singular, neuter

• hiraṇyavarṇa ← hiraṇya
• [noun]
• “aureate; gold.”

• hiraṇyavarṇa ← varṇa
• [noun], vocative, singular, masculine
• “color; caste; complexion; vowel; varṇa [word]; vowel; syllable; appearance; Karat; people; beauty; varṇa; gold; color; complexion.”

• duṣṭaram ← duṣṭara
• [noun], nominative, singular, neuter
• “incomparable; irresistible; unbearable; unconquerable.”

हे इन्द्र शविष्ठ अतिशयेन बलवन् यत् इषम् अन्नं श्रवाय्यं श्रवणीयम् ईम् सर्वतः दधिषे धारयसि ददासि वा ॥ इषशब्दो नपुंसकलिङ्गोऽप्यस्ति ॥ हे हिरण्यवर्ण इन्द्र तदन्नं पप्रथे प्रथते । कथम् । दीर्घश्रुत्तमम् अतिदूरश्रवणीयतमम् । सर्वत्र कीर्त्यमित्यर्थः । दुष्टरम् अनभिभाव्यमुक्तलक्षणं प्रथते ॥

English translation:

“Although, most mighty Indra, you possess well-known abundance (of food), yet golden-hued (deity) it is most notoriously reported as difficult(to be procured).”

What praiseworthy thing you appropriate as your nourishment,
strongest Indra,
that spreads itself as having the longest fame, difficult to surpass, o you of golden hue—

As in several instances in the last few hymns, Witzel Gotō impose extra structure on the first hemistich that is not supported by the phraseology. They supply a verb to govern śravā́yyam, which then forms the foundation for a 2nd subordinate cl.

consisting of íṣam … dadhiṣé: “Was du … Ruhmvolles (zustande gebracht), dass du dir die Labung … verschafft hast.” In their introduction to the hymn they explain what lies behind this interpr., adding even further unsupported assumptions. The ‘praiseworthy’ thing that Indra accomplished was his action of freeing the life-giving liquid (íṣ-), which they presumably take both as the waters imprisoned by Vṛtra and (proto-)rain. But they give no justification for dividing ab into two clauses, separating the apparently parallel objects śravā́yyam and íṣam, and providing a verb to govern the first that cannot be generated from context or formulaics. It is worth pointing out that śravā́yya- is never used of a deed or action and most often modifies rayí- ‘wealth’ or vā́ja- ‘prize’. Although I can’t see any obstacle to qualifying a deed as śravā́yya-, there are no familiar phrases containing that notion that would come to mind when encountering an undefined śravā́yya-. Though I confess I can’t identify the referent(s) here, I find the Witzel Gotō interpr. implausible and forced. For further on this vs. see comm. ad V.39.2 below.

The food which, Mightiest Indra, thou possessest worthy of renown
Is bruited as most widely famed, invincible, O Golden-hued!

Was du auch Rühmliches, was an Speisegenuß du Mächtigster einbrachtest, das breitet sich noch aus, weithin berühmt, unübertroffen, du Goldfarbiger.

Wenn, stärkster Indra, Labung du erlangt hast, rühmenswerthe Kraft, Dann wird sie gross, goldfarbiger, unüberwindlich, weitberühmt.

Когда, о Индра, ты принимаешь
То, что достойно славы, (и) жертвенную усладу,
(Это) распространяется, (став) самым знаменитым,
Неотразимым, о ты цвета золота!

• इन्द्र:
• अत्रिः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब विद्वद्विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (शविष्ठ) अतिबलयुक्त और (हिरण्यवर्ण) सुवर्ण को स्वीकार करनेवाले (इन्द्र) दुःख के नाश करनेवाले ! (यत्) जो (श्रवाय्यम्) सुनने के योग्य और (दुष्टरम्) दुःख से तरने योग्य (इषम्) अन्न आदि को (पप्रथे) प्रकट करता है उस (ईम्) प्राप्त होने योग्य और दुःख से तरने योग्य (दीर्घश्रुत्तमम्) अतिकाल से अधिकतर सुननेवाले को आप (दधिषे) धारण करते हो ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! जो पूर्णविद्या से युक्त, धन-धान्य, पशु और प्रजाओं का बढ़ाने और ब्रह्मचर्य्य से बड़ा पराक्रमवाला है, उसी को राजकर्म्मचारी कीजिये ॥२॥

अन्वय: हे शविष्ठ हिरण्यवर्णेन्द्र ! यद्यः श्रवाय्यं दुष्टरमिषं पप्रथे तमीं दुष्टरं दीर्घश्रुत्तमं त्वं दधिषे ॥२॥

अथ विद्वद्विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) यः (ईम्) प्राप्तव्यम् (इन्द्र) दुःखविदारक (श्रवाय्यम्) श्रोतुं योग्यम् (इषम्) अन्नादिकम् (शविष्ठ) अतिबल[युक्त] (दधिषे) (पप्रथे) प्रथते (दीर्घश्रुत्तमम्) यो दीर्घेण कालेन शृणोति सोऽतिशयितस्तम् (हिरण्यवर्ण) यो हिरण्यं वृणोति तत्सम्बुद्धौ (दुष्टरम्) दुःखेन तरितुं योग्यम् ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! यः पूर्णविद्यो धनधान्यपशुप्रजानां वर्धको ब्रह्मचर्येण महावीर्य्योऽस्ति तमेव राजकर्मचारिणं कुरु ॥२॥

भावार्थभाषाः - भावार्थर् - हे राजा! जो पूर्ण विद्येने युक्त धन धान्य पशू व प्रजा वाढविणारा व ब्रह्मचर्याने अत्यंत पराक्रमी असलेला असा माणूस असेल तर त्यालाच राज्यकर्मचारी नेमावे. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भौमोत्रिः
• छन्दः - अनुष्टुप्

शु᳓ष्मासो ये᳓ ते अद्रिवो
मेह᳓ना केतसा᳓पः
उभा᳓ देवा᳓व् अभि᳓ष्टये
दिव᳓श् च ग्म᳓श् च राजथः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
adrivaḥ ← adrivant- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

śúṣmāsaḥ ← śúṣma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yé ← yá- (pronoun)

ketasā́paḥ ← ketasáp- (nominal stem)
{case:NOM, number:PL}

mehánā ← mehánā- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

abhíṣṭaye ← abhíṣṭi- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

devaú ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

ubhā́ ← ubhá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

ca ← ca (invariable)

ca ← ca (invariable)

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

gmáḥ ← kṣám- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

rājathaḥ ← √rāj- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

शुष्मा॑सः । ये । ते॒ । अ॒द्रि॒ऽवः॒ । मे॒हना॑ । के॒त॒ऽसापः॑ ।
उ॒भा । दे॒वौ । अ॒भिष्ट॑ये । दि॒वः । च॒ । ग्मः । च॒ । रा॒ज॒थः॒ ॥

• śuṣmāso ← śuṣmāsaḥ ← śuṣma
• [noun], nominative, plural, masculine
• “vigor; energy; fire; hiss; courage.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• adrivo ← adrivas ← adrivat
• [noun], vocative, singular, masculine
• “rocky; petrous.”

• mehanā
• [adverb]

• ketasāpaḥ ← ketasap
• [noun], nominative, plural, masculine

• ubhā ← ubh
• [noun], nominative, dual, masculine
• “both(a).”

• devāv ← devau ← deva
• [noun], nominative, dual, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• abhiṣṭaye ← abhiṣṭi
• [noun], dative, singular, feminine
• “prevalence; protection.”

• divaś ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• gmaś ← gmaḥ ← gam
• [noun], genitive, singular
• “gam.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• rājathaḥ ← rāj
• [verb], dual, Present indikative
• “govern; shine; glitter; direct.”

हे अद्रिवः वज्रवन्निन्द्र ते त्वदीयाः ये शुष्मासः बलभूता मरुतः सन्ति । कीदृशास्ते । मेहना मंहनीयाः केतसापः प्रज्ञापकं कर्मान्तरिक्षं वा स्पृशन्तः । उभा उभौ देवौ त्वं च मरुत्समूहश्च इत्युभौ युवां दिवश्च द्युलोकात् ग्मश्च भूमेः सकाशात् अभिष्टये अभितो गमनाय राजथः ईशाथे ॥

English translation:

“Wielder of the thunderbolt, yours are the strong (Maruts), who are adorable, and whose exploits are renowned; both divinities, (you and they), rule at plural asure over heaven and earth.”

(As do) your tempests, which serve your will in profusion, o possessor of the stone.
Both you gods rule over both heaven and earth to dominate them.

The Witzel Gotō interpr. becomes even more forced in this vs., which is summarized in their introduction. by “Die Maruts lassen es regnen,” despite the absence of any reference to the Maruts or any verb for ‘rain’ – the operative word for ‘rain’ is supposed to be the adverbial instr. mehánā generally taken as ‘in profusion’. The single word śúṣmāsaḥ is supposed to incorporate “Sturm, Drang, Blitz,” and the Maruts are supposed to be the other half of the dual expression ubhā́devāú “both you gods” – that is, Indra and the Maruts – a highly unlikely use of the dual. The distortion of the text to fit the interpretational preconceptions goes much too far.

To stay closer to the actual wording, the question is how to distribute the various pādas in relation to each other. Geldner takes ab as the subject of a clause whose object is in c, though with an unexpressed verb: “Deine Kräfte … (bringen) beide Götter zur Übermacht.” I prefer to take ab as an extension of vs. 2, adding another quality of Indra’s (his tempestuous force) that extends itself along with fame. Then the two gods of c can be the subject of rājathaḥ in d, with abhíṣṭaye an infinitival complement. A similar interpr. is given by Scarlatta (598), who takes ab as a nominal clause, “Die ungestümen Kräfte, die dir [sind, sind] in Menge [vorhanden] und gehorchen deinem Willen,” and cd more or less as I do.

As for who the other god is, besides Indra – Oldenberg refuses to speculate, saying it’s an unknown ritual situation. Geldner suggests Varuṇa, and this seems the likeliest possibility. Dual forms of √rāj generally have Varuṇa as one half of the subject, the other usually being Mitra; cf., e.g., in this maṇḍala V.63.2, 7. But VII.83.5, a hymn to Indra and Varuṇa, the verb has those two as subject: yuváṃ hí vásva ubháyasya rā́jathaḥ “For you two rule over goods of both sorts.”

O Darter of the Stone, the powers which readily obey thy will,-
Divinities, both thou and they, ye rule, to guard them, earth and heaven.

Deine Kräfte, o Herr des Preßsteins, die bereitwillig deiner Absicht willfahren, bringen beide Götter zur Übermacht. Ihr beide regieret über Himmel und Erde.

Die Helden, die, o Schleuderer, dir reichlich zu Gebote stehn, Ihr Götter beid’ beherrscht zum Heil den Himmel und die Erde auch.

Силы твои, о повелитель давильных камней,
Которые охотно служат (твоему) замыслу,
(Приводят) к превосходству обоих богов.
Вы оба правите и небом, и землей.

• इन्द्र:
• अत्रिः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

अब राजप्रजाधर्मविषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अद्रिवः) मेघों के सदृश पर्वत हैं जिसके राज्य में ऐसे राजन् ! जैसे (उभा) दोनों सूर्य और चन्द्रमा (देवौ) उत्तम गुण, कर्म्म और स्वभाववाले (दिवः) अन्तरिक्ष (च) और (ग्मः) पृथिवी के (च) भी मध्य में प्रकाशित हैं, वैसे (ये) जो (शुष्मासः) अधिक बलयुक्त (केतसापः) बुद्धि से सम्बन्ध रखनेवाले जन (ते) वे (अभिष्टये) इष्टसिद्धि के लिये (मेहना) वर्षण से प्रजाओं में हैं, वह प्रजा और आप निरन्तर (राजथः) प्रकाशित होते हैं ॥३॥

भावार्थभाषाः - जैसे सूर्य्य और चन्द्रमा सम्पूर्ण जगत् को प्रकाशित करते हैं, वैसे ही प्रजा और राजा मिल के सम्पूर्ण राजधर्म्म को प्रकाशित करें ॥३॥

अन्वय: हे अद्रिवो राजन् ! यथोभा सूर्य्याचन्द्रमसौ देवौ दिवश्च ग्मश्च मध्ये राजेते तथा ये शुष्मासः केतसापस्तेऽभिष्टये मेहना प्रजासु सन्ति सा प्रजा त्वं च सततं राजथः ॥३॥

अथ राजप्रजाधर्मविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (शुष्मासः) अतिबलवन्तः (ये) (ते) (अद्रिवः) अद्रयो मेघा इव शैला वर्त्तन्ते यस्य राज्ये तत्सम्बुद्धौ (मेहना) वर्षणेन (केतसापः) ये केतेन प्रज्ञया सपन्ति ते (उभा) उभौ (देवौ) दिव्यगुणकर्मस्वभावौ (अभिष्टये) इष्टसिद्धये (दिवः) अन्तरिक्षस्य (च) (ग्मः) पृथिव्याः (च) (राजथः) प्रकाशेते ॥३॥

भावार्थभाषाः - यथा सूर्य्याचन्द्रमसौ सर्वं जगत्प्रकाशयतस्तथैव प्रजाराजानौ मिलित्वा सर्वं राजधर्म्मं दीपयेताम् ॥३॥

भावार्थभाषाः - भावार्थर् - जसे सूर्य व चन्द्र संपूर्ण जगाला प्रकाशित करतात तसेच प्रजा व राजा यांनी मिळून संपूर्ण राज्यधर्म प्रकट करावा. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भौमोत्रिः
• छन्दः - अनुष्टुप्

उतो᳓ नो अस्य᳓ क᳓स्य चिद्
द᳓क्षस्य त᳓व वृत्रहन्
अस्म᳓भ्यं नृम्ण᳓म् आ᳓ भर
अस्म᳓भ्यं नृमणस्यसे

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

cit ← cit (invariable)

kásya ← ká- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

u ← u (invariable)

utá ← utá (invariable)

dákṣasya ← dákṣa- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

vr̥trahan ← vr̥trahán- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

asmábhyam ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

bhara ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

nr̥mṇám ← nr̥mṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

asmábhyam ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

nr̥maṇasyase ← √nr̥maṇasy- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

उ॒तो इति॑ । नः॒ । अ॒स्य । कस्य॑ । चि॒त् । दक्ष॑स्य । तव॑ । वृ॒त्र॒ऽह॒न् ।
अ॒स्मभ्य॑म् । नृ॒म्णम् । आ । भ॒र॒ । अ॒स्मभ्य॑म् । नृ॒ऽम॒न॒स्य॒से॒ ॥

• uto ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• uto ← u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• kasya ← ka
• [noun], genitive, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• dakṣasya ← dakṣa
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Dakṣa; ability; cock; fitness; will; purpose; disposition; cock.”

• tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• vṛtrahan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra.”

• asmabhyaṃ ← asmabhyam ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• nṛmṇam ← nṛmṇa
• [noun], accusative, singular, neuter
• “manhood; power.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• bharāsmabhyaṃ ← bhara ← bhṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• bharāsmabhyaṃ ← asmabhyam ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• nṛmaṇasyase ← nṛmaṇasy
• [verb], singular, Present indikative

उतो अपि च हे वृत्रहन् इन्द्र नः अस्मभ्यं कस्य चित् अनिर्देश्यस्य दक्षस्य प्रवृद्धस्य दातुर्वा अस्य तव स्वभूतेभ्यः अस्मभ्यम् । पुनःश्रुतिरादरार्था । नृम्णं नृमणं धनम् आ भर आहर । हे इन्द्र यतस्त्वम् अस्मभ्यं नृमणस्यसे धनमिच्छसि ॥

English translation:

“Slayer of Vṛtra, bring to us, your (worshippers), the wealth of any powerful (man) whatsoever, for you are disposed to enrich us.”

And (you rule) over this skill of yours, whatever it may be, for us, o Vr̥tra-smasher.
Bring manly power here to us: you are manly minded toward us.

The brief excursion into the dual in vs. 3 is over, and Indra is the sole subject again.

The first hemistich is again syntactically incomplete. The standard interpr.

construe the genitive phrase asyá kásya cid dákṣasya táva loosely with nṛmṇám (e.g., Geldner “von welcher deiner Geisteskraft es auch sei, … bring uns Mut”). This is possible, but I prefer to take ab as an extension of 3cd (as 3ab was to 2cd), supplying ‘rule’ to govern the genitives, using slightly different senses of ‘rule’.

And from whatever power of thine, O Vrtra-slayer, it may be,
Bring thou to us heroic strength: thou hast a man’s regard for us.

Und von welcher deiner Geisteskraft es auch sei, o Vritratöter, bring uns Mut; uns bist du wie ein Mann gesinnt.

Und bring aus aller dieser Macht, die dein ist, der du Feinde schlägst, Uns hohe Manneskraft herbei; erweise dich als Männerfreund.

И еще: от какой бы то ни было
Твоей силы, о убийца Вритры,
Принеси нам мужество!
Это для нас ты настроен мужественно.

• इन्द्र:
• अत्रिः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वृत्रहन्) जैसे सूर्य्य मेघ का नाश करता है, उसके सदृश वर्तमान (तव) आपका और (नः) हम लोगों के (उतो) भी (अस्य) इसके (कस्य) किसके (चित्) भी (दक्षस्य) बलसम्बन्धी (नृमणस्यसे) अपने धन की इच्छा करते हो वह आप (अस्मभ्यम्) हम लोगों के लिये (नृम्णम्) मनुष्य रमते हैं जिसमें उस धन का (आ, भर) धारण कीजिये और (अस्मभ्यम्) हम लोगों के लिये अभय दीजिये ॥४॥

भावार्थभाषाः - वही श्रेष्ठ मनुष्यों में मुख्य हो, जो राज्य के रक्षण में तत्पर होकर वर्त्ताव करे ॥४॥

अन्वय: हे वृत्रहन् ! तव नोऽस्माकमुतो अस्य कस्यचिद्दक्षस्य नृमणस्यसे स त्वमस्मभ्यं नृम्णमा भरास्मभ्यमभयं देहि ॥४॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उतो) अपि (नः) अस्माकम् (अस्य) (कस्य) (चित्) अपि (दक्षस्य) (तव) (वृत्रहन्) यथा सूर्य्यो वृत्रं हन्ति तद्वद्वर्त्तमान (अस्मभ्यम्) (नृम्णम्) नरो रमन्ते यस्मिँस्तद्धनम् (आ) भर (अस्मभ्यम्) (नृमणस्यसे) आत्मनो नृम्णमिच्छसि ॥४॥

भावार्थभाषाः - स एव नरोत्तमः स्याद्यो राष्ट्रस्य रक्षणे तत्परो भूत्वा वर्तेत ॥

भावार्थभाषाः - भावार्थर् - जो राज्याचे रक्षण करण्यात तत्पर, तोच नरोत्तम असतो. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - भौमोत्रिः
• छन्दः - अनुष्टुप्

नू᳓ त आभि᳓र् अभि᳓ष्टिभिस्
त᳓व श᳓र्मञ् छतक्रतो
इ᳓न्द्र स्या᳓म सुगोपाः᳐᳓
शू᳓र स्या᳓म सुगोपाः᳐᳓

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ābhíḥ ← ayám (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:PL}

abhíṣṭibhiḥ ← abhíṣṭi- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

nú ← nú (invariable)

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

śárman ← śárman- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

śatakrato ← śatákratu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sugopā́ḥ ← sugopā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

syā́ma ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

sugopā́ḥ ← sugopā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

śū́ra ← śū́ra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

syā́ma ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

नु । ते॒ । आ॒भिः । अ॒भिष्टि॑ऽभिः । तव॑ । शर्म॑न् । श॒त॒क्र॒तो॒ इति॑ शतऽक्रतो ।
इन्द्र॑ । स्याम॑ । सु॒ऽगो॒पाः । शूर॑ । स्याम॑ । सु॒ऽगो॒पाः ॥

• nū ← nu
• [adverb]
• “now; already.”

• ta ← te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• ābhir ← ābhiḥ ← idam
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• abhiṣṭibhis ← abhiṣṭibhiḥ ← abhiṣṭi
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “prevalence; protection.”

• tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• śarmañchatakrato ← śarman
• [noun], locative, singular, neuter
• “protection; protective covering; refuge; joy.”

• śarmañchatakrato ← śatakrato ← śatakratu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• syāma ← as
• [verb], plural, Present optative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• sugopāḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sugopāḥ ← gopāḥ ← gopā
• [noun], nominative, plural, masculine
• “herder; defender.”

• śūra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “hero; cock; śūra; Śūra; Vatica robusta; Plumbago zeylanica; warrior; hero; attacker; lentil; wild boar; lion; dog.”

• syāma ← as
• [verb], plural, Present optative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• sugopāḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sugopāḥ ← gopāḥ ← gopā
• [noun], nominative, plural, masculine
• “herder; defender.”

हे शतक्रतो इन्द्र ते तव आभिः अभिष्टिभिः अभिगमनैः नु शीघ्रं समृद्धा भवेमेति शेषः । हे इन्द्र तव शर्मन् शर्मणि सुखे सति सुगोपाः स्याम भवेम । हे शूर तव शर्मणि सुगोपाः शोभनरक्षणाः स्याम भवेम । पुनरुक्तिरादरार्था ॥ ॥ ९ ॥

English translation:

“May we, Śatakratu, speedily (partake of) your felicity through these our prayers; may we be well secured, Indra, (by you); may we be carefully protected, hero, by you.”

Now through these dominating forces of yours (may we be) in your shelter.
May we be provided with a good herdsman, o Indra of a hundred
resolves; may we be provided with a good herdsman, o champion.

I tr. slightly differently from the standard, supplying another form of syāma for ab, rather than making the whole vs. into a single cl. The difference is trifling.

Notice that abhíṣtibhiḥ echoes abhíṣṭaye in 3c.

Witzel Gotō suggest that this vs. is a joke: asking Indra to be in his śárman (‘protection, shelter’; German ‘Schirm’) is like asking to be under his umbrella (Regenschirm). This is a joke that may work in German but seems to have little to do with Sanskrit, which, as far as I know, does not have the concept of a rain-repelling umbrella. Shelters of that physical type are more likely used against the sun, and certainly I know of no use of śárman- in a rain context.

In thy protection, with these aids of thine, O Lord of Hundred Powers,
Indra, may we be guarded well, Hero, may we be guarded well.

Nun möchten wir durch diese deine überlegenen Kräfte unter deinem Schirm, du ratreicher Indra, wohlgeschützt sein, o Held, wohlgeschützt sein.

Durch diese deine Hülfen nun, vielwirkender, in deinem Schutz Sei’n wohlbehütet, Indra, wir, sei’n wohlbehütet wir, o Held.

И вот благодаря этим твоим поддержкам,
О стоумный, мы хотим быть,
О Индра, под твоим щитом, хорошо защищенными,
О герой, хотим быть хорошо защищенными!

• इन्द्र:
• अत्रिः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (शतक्रतो) अत्यन्त बुद्धिवाले (इन्द्र) राजन् ! (ते) आपकी (आभिः) इन वर्त्तमान (अभिष्टिभिः) इष्ट पदार्थों की इच्छाओं से (तव) आपके (शर्मन्) गृह में हम लोग (सुगोपाः) उत्तम प्रकार रक्षा करनेवाले (स्याम) होवें। और हे (शूर) भय से रहित राजन् ! आपके राज्य वा संग्राम में हम लोग (सुगोपाः) यथावत् प्रजा के पालन करनेवाले (नू) निश्चय (स्याम) होवें ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! हम लोग सत्य प्रतिज्ञा और प्रीति से आपके गृह, शरीर, राज्य और सेना के सदा ही रक्षक होके कृतकृत्य होवें ॥५॥ इस सूक्त में इन्द्र विद्वान् राजा और प्रजा के गुण वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की इस से पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह अड़तीसवाँ सूक्त और नववाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे शतक्रतो इन्द्र ! त आभिरभिष्टिभिस्तव शर्मन् वयं सुगोपाः स्याम। हे शूर ! तव राज्ये सङ्ग्रामे वा वयं सुगोपा नू स्याम ॥५॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (नू) (ते) तव (आभिः) वर्त्तमानाभिः (अभिष्टिभिः) इष्टेच्छाभिः (तव) (शर्मन्) शर्म्मणि गृहे (शतक्रतो) अतुलप्रज्ञ (इन्द्र) राजन् (स्याम) (सुगोपाः) सुष्ठु रक्षकाः (शूर) निर्भय (स्याम) (सुगोपाः) यथावत्प्रजापालकाः ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! वयं सत्यप्रतिज्ञया प्रीत्या च तव गृहस्य शरीरस्य राज्यस्य सेनायाश्च सदैव रक्षका भूत्वा कृतकृत्या भवेमेति ॥५॥ अत्रेन्द्रविद्वद्राजप्रजागुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इत्यष्टात्रिंशत्तमं सूक्तं नवमो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - भावार्थर् - हे राजा! आम्ही सत्य प्रतिज्ञा व प्रीतीने तुझे घर, शरीर, राज्य व सेना यांचे रक्षक बनून कृतकृत्य व्हावे. ॥ ५ ॥