०३६

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - प्रभूवसुराङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

स꣡ आ꣡ गमद् इ꣡न्दरो+ यो꣡ व꣡सूनां
चि꣡केतद् दा꣡तुं दा꣡मनो रयीणा꣡म्
धन्वचरो꣡ न꣡ वं꣡सगस् तृषाण꣡श्
चकमानः꣡ पिबतु दुग्ध꣡म् अंशु꣡म्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

gamat ← √gam- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sáḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vásūnām ← vásu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:PL}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

cíketat ← √cit- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRF, voice:ACT}

dā́manaḥ ← dā́man- 2 (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

dā́tum ← √dā- 1 (root)
{case:ACC, number:SG}

rayīṇā́m ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

dhanvacaráḥ ← dhanvacará- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

tr̥ṣāṇáḥ ← √tr̥ṣ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:MED}

váṁsagaḥ ← váṁsaga- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

aṁśúm ← aṁśú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

cakamānáḥ ← √kam- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

dugdhám ← √duh- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

pibatu ← √pā- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

सः । आ । ग॒म॒त् । इन्द्रः॑ । यः । वसू॑नाम् । चिके॑तत् । दातु॑म् । दाम॑नः । र॒यी॒णाम् ।
ध॒न्व॒ऽच॒रः । न । वंस॑गः । तृ॒षा॒णः । च॒क॒मा॒नः । पि॒ब॒तु॒ । दु॒ग्धम् । अं॒शुम् ॥

• sa ← saḥ ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• gamad ← gamat ← gam
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vasūnāṃ ← vasūnām ← vasu
• [noun], genitive, plural, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• ciketad ← ciketat ← cit
• [verb], singular, Perfect conjunctive (subj.)
• “notice; observe; attend to; intend.”

• dātuṃ ← dātum ← dā
• [verb noun]
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• dāmano ← dāmanaḥ ← dāman
• [noun], genitive, singular, neuter

• rayīṇām ← rayi
• [noun], genitive, plural, masculine
• “wealth; property.”

• dhanvacaro ← dhanva ← dhanvan
• [noun], neuter
• “bow; desert; steppe; barren.”

• dhanvacaro ← caraḥ ← cara
• [noun], nominative, singular, masculine
• “living; moving; animal; eating.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• vaṃsagas ← vaṃsagaḥ ← vaṃsaga
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull.”

• tṛṣāṇaś ← tṛṣāṇaḥ ← tṛṣ
• [verb noun], nominative, singular
• “thirst.”

• cakamānaḥ ← kam
• [verb noun], nominative, singular
• “desire.”

• pibatu ← pā
• [verb], singular, Present imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• dugdham ← duh
• [verb noun], accusative, singular
• “milk.”

• aṃśum ← aṃśu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sunbeam; beam; aṃśu [word]; thread.”

स इन्द्रो ऽस्मद् यज्ञं प्रत्य् आगमद् आगच्छतु
यो देवो वसूनान् धनानां - कर्मणि षष्ठी - वसूनि धनानि चिकेतत् जानाति प्रदातुं।
स कीदृशः? दामना दाता दानमना वा रयीणान् धनानाम्।

गमने दृष्टान्तः- धन्वचरो न धनुषा सह सञ्चरन् धानुष्क इव वंसगो वननीय-गमनः तृषाणः अत्यन्तन् तृषितः चकमानः कामयमानश् च सन् दुग्धं अभिषुतम् अंशुंं सोमं पिबतु ॥ १ ॥

English translation:

“May that Indra who is the donor of wealth, who knows (how) to distribute riches, come (to our sacrifice) marching boldly like a warrior; and may he, being thirsty, and desirous (of the draught), drink of the effused Soma juice.”

He will come here—Indra, who will be attentive to the giving of the gift of goods and riches.
Like a buffalo roaming the wasteplaces, thirsting, let him desirously drink the milked plant.

The published translation takes the phrase vásūnām … dā́mano rayīṇā́m as nested genitives (vásūnām and rayīṇā́m depending on dā́manaḥ), whose head noun is dā́tum.

Both Geldner and Witzel Gotō break up the nouns into two phrases (though in different ways), with Witzel Gotō taking the verb cíketat in two different ways (pf. subj. / plupf. injunc.) with two different complements: “… der auf das Schenken von Gütern [i.e., vásūnām … dā́tum] achten soll, weil er sich ja auf die Schenkung von Schätzen [i.e., dā́mano rayīṇā́m] versteht.” This is more elegant than my pile-up of gifts and may well be right, though I’m not sure there’s sufficient signalling of the double meaning.

MAY Indra come to us, he who knows rightly to give forth treasures from his store of riches.
Even as a thirsty steer who roams the deserts may he drink eagerly the milked-out Soma.

Dieser Indra soll kommen, der Schätze zu schenken weiß und sich aufs Verschenken von Reichtümern versteht. Durstig wie ein in der Wüste wandernder Büffel soll er begierig den gemolkenen Stengel trinken.

Her komme Indra, der auf Reichthumsgabe sich wohl versteht, und Güter zu verschenken; Gleich durst’gem Stiere, der durch Wüsten wandert, so trink voll Lust er den gemolknen Soma.

Пусть придет этот Индра, который умеет
Дарить блага, (понимает) в дарении богатств.
Мучимый жаждой, словно бык, бродящий по пустыне,
Пусть он жадно пьет выдоенный сок (сомы)!

• इन्द्र:
• प्रभूवसुराङ्गिरसः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

अब छः ऋचावाले छत्तीसवें सूक्त का प्रारम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में इन्द्रपदवाच्य राजविषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (यः) जो (इन्द्रः) दाता (वसूनाम्) द्रव्यों के (दातुम्) देने को (चिकेतत्) जानता और (रयीणाम्) धनों की (दामनः) देनेवालियों को जानता है (सः) वह (तृषाणः) पिपासा से व्याकुल के सदृश और (धन्वचरः) अन्तरिक्ष में चलनेवाले के (न) सदृश (वंसगः) सत्य और असत्य के विभाग करनेवालों को प्राप्त होनेवाला और (चकमानः) कामना करता हुआ हम लोगों को (आ) सब प्रकार से (गमत्) प्राप्त होवे और (अंशुम्) प्राणों के देनेवाले (दुग्धम्) दुग्ध का (पिबतु) पान करे ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। मनुष्यों को चाहिये कि जो धन देने, विचार करने, सत्य की कामना करने और मर्य्यादा को चाहनेवाला होवे, उसी को राजा मानें ॥१॥

अन्वय: हे मनुष्या ! य इन्द्रो वसूनां दातुं चिकेतद्रयीणां दामनश्चिकेतत्स तृषाणो धन्वचरो न वंसगश्चकमानोऽस्माना गमदंशुं दुग्धं पिबतु ॥१॥

अथेन्द्रपदवाच्यराजविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) (आ) समन्तात् (गमत्) गच्छेत् (इन्द्रः) दाता (यः) (वसूनाम्) द्रव्याणाम् (चिकेतत्) जानाति (दातुम्) (दामनः) दात्रीः (रयीणाम्) (धन्वचरः) यो धन्वन्यन्तरिक्षे चरति (न) इव (वंसगः) यो वंसान् सत्याऽसत्यविभाजकान् गच्छति (तृषाणः) तृषातुर इव (चकमानः) कामयमानः (पिबतु) (दुग्धम्) (अंशुम्) प्राणप्रदम् ॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। मनुष्यैर्यो धनप्रदो विवेचकः सत्यं कामयमान इष्टमर्य्यादो जनो भवेत् स एव राजा भावनीयः ॥१॥

या सूक्तात इंद्र, विद्वान व शिल्पी यांच्या कृत्याचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची यापूर्वीच्या सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जो धन देणारा, विचार करणारा, सत्याची इच्छा करणारा व मर्यादा पाळणारा असेल त्यालाच माणसांनी राजा मानावे. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - प्रभूवसुराङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ꣡ ते ह꣡नू हरिवः शूर शि꣡प्रे
रु꣡हत् सो꣡मो न꣡ प꣡र्वतस्य पृष्ठे꣡
अ꣡नु त्वा राजन् अ꣡र्वतो न꣡ हिन्व꣡न्
गीर्भि꣡र् मदेम पुरुहूत वि꣡श्वे

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

hánū ← hánu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:DU}

harivaḥ ← hárivant- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

śípre ← śíprā- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:DU}

śūra ← śū́ra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

párvatasya ← párvata- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

pr̥ṣṭhé ← pr̥ṣṭhá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

rúhat ← √ruh- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

sómaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)
{}

árvataḥ ← árvant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

hinván ← √hi- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)
{}

rājan ← rā́jan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

gīrbhíḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

madema ← √mad- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

puruhūta ← puruhūtá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

víśve ← víśva- (nominal stem)
{}

आ । ते॒ । हनू॒ इति॑ । ह॒रि॒ऽवः॒ । शू॒र॒ । शिप्रे॒ इति॑ । रुह॑त् । सोमः॑ । न । पर्व॑तस्य । पृ॒ष्ठे ।
अनु॑ । त्वा॒ । रा॒ज॒न् । अर्व॑तः । न । हि॒न्वन् । गीः॒ऽभिः । म॒दे॒म॒ । पु॒रु॒ऽहू॒त॒ । विश्वे॑ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• hanū ← hanu
• [noun], accusative, dual, feminine
• “jaw.”

• harivaḥ ← harivas ← harivat
• [noun], vocative, singular, masculine

• śūra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “hero; cock; śūra; Śūra; Vatica robusta; Plumbago zeylanica; warrior; hero; attacker; lentil; wild boar; lion; dog.”

• śipre ← śiprā
• [noun], accusative, dual, feminine
• “lip; śiprā.”

• ruhat ← ruh
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “heal; grow; cicatrize; climb; board; ascend; grow.”

• somo ← somaḥ ← soma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• parvatasya ← parvata
• [noun], genitive, singular, masculine
• “mountain; Parvata; parvata [word]; Parvata; Parvata; rock; height.”

• pṛṣṭhe ← pṛṣṭha
• [noun], locative, singular, neuter
• “back; top; top; surface; shell; peak; Pṛṣṭha; flat roof; pṛṣṭha [word]; back; roof.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• rājann ← rājan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• arvato ← arvataḥ ← arvant
• [noun], accusative, plural, masculine
• “horse.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• hinvan ← hi
• [verb], plural, Present injunctive
• “impel; send; spur; stimulate; urge.”

• gīrbhir ← gīrbhiḥ ← gir
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• madema ← mad
• [verb], plural, Present optative
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

• puruhūta
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; Vishnu.”

• viśve ← viśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

हे इन्द्र हे हरिवः हरिभ्यान् तद्वन् शूर ते तव हनू हनन-साधने यद्य् अप्य् अयं शिप्रा-वचनः तथापि पुनः शिप्राभिधानाद् गौणो ऽवगन्तव्यः उक्त-रूपे संहते वा शिप्रे आरुहत् आरोहतु प्राप्नोतु सोमो ऽस्मद् दत्तः पर्वतस्य पृष्ठे न रुहत् नारोहति तत्र न तिष्ठतीत्य् अर्थः। यद्वा न-शब्दः पुरस्तात् प्रयुक्तोप्य् अत्रोपमार्थः। पर्वतस्य पृष्ठे उपरिप्रदेशे सोमो न तत्र यथा विस्रम्भेण प्रसरति तद्वत् हे राजन् राजमानेन्द्र त्वा त्वाम् अनु त्वया सह (तृतीयार्थ इत्य् अनोः कर्मप्रवचनीयत्वं) विश्वे वयम् अर्वतो न अश्वान् इव तृणादिभिः गीर्भिः स्तुतिभिर् हिन्वन् हिन्वन्तः त्वां प्रीणयन्तः सन्तो मदेम हृष्येम हे पुरुहूत बहु-प्रकारं बहुभिर् वा हूतेन्द्र ॥ २ ॥

English translation:

“Hero, lord of horses, may the Soma, ascend to your destructive jaw, as if to the summit of a mountain; may we all, royal Indra, who are invoked of many, give plural asure to you with our hymns, as to horses with fodder.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Ascend to your destructive jaw: hanu śipre āruhat: the two nouns have the same sense; hence, one is an epithet of the other;

Hanu = means of destroying, or destructive hanana sādhanam

Soma mounts your jaws, your lips, you champion, possessor of the fallow bays, as the soma plant grows on the back of a mountain.
Like one driving his steeds, we all would cheer you on with hymns, o much-invoked king.

The simile in ab depends on the double meaning of the root √ruh, which means both ‘climb, mount’ and ‘grow’. It also hinges on two different senses of sóma-, as the prepared ritual drink and the plant from which it is extracted.

In cd there is mismatch in number between the simile in the singular and the frame in the plural, whose number is emphasized by víśve ‘all’. The point of the simile is that the person “driving his steeds” would be verbally urging them on to greater speed.

Lord of Bay Horses, Hero, may the Soma rise to thy cheeks and jaws like mountain-ridges.
May we, O King, as he who driveth coursers, all joy in thee with hymns, invoked of many!

Deine Backen, o tapferer Falbenherr, deine geöffneten Lippen soll der Somatrunk besteigen wie die Somapflanze den Rücken des Berges. Wir alle wollen dich mit Lobesworten ermuntern wie ein Treiber die Rennpferde, du vielgerufener König.

O Herr der Füchse, dir in Lipp’ und Backen mög’ Soma steigen wie auf Bergesrücken; Zu dir, o König, gleichsam Renner treibend, o vielgerufner, sprudeln wir mit Liedern.

На челюсти твои, на губы, о повелитель буланых коней, о герой,
Пусть взойдет он, как сома на вершину горы.
Подзадоривая тебя, о царь, словно скакунов (на ристалище),
Все мы хотим опьянять (тебя) хвалебными песнями, о многопризываемый.

• इन्द्र:
• प्रभूवसुराङ्गिरसः
• भुरिग्बृहती
• मध्यमः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (हरिवः) अच्छे मनुष्यों से युक्त (शूर) शत्रुओं के नाश करनेवाले (पुरुहूत) बहुतों से सत्कार किये गये (राजन्) राजन् ! जिन (ते) आप को (शिप्रे) उत्तम प्रकार शोभित (हनू) मुख और नासिका (गीर्भिः) सत्य से उज्ज्वल वाणियों से (हिन्वन्) चलवाता हुआ (अर्वतः) घोड़ों के (न) सदृश और (पर्वतस्य) पर्वत के (पृष्ठे) ऊपर (सोमः) सोमलता के (न) सदृश व्यवहार (आ, रुहत्) प्रकट होता है उन (त्वा) आप को (विश्वे) सब हम लोग (अनु, मदेम) आनन्दित करें तथा आप हम लोगों को आनन्दित करिये ॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जो राजा सत्सङ्ग करता है, वह पर्वत में सोमलता के सदृश सब ओर से वृद्धि को प्राप्त होता है ॥२॥

अन्वय: हे हरिवः शूर पुरुहूत राजन् ! यस्य ते शिप्रे हनू गीर्भिर्हिन्वन्नर्वतो न पर्वतस्य पृष्ठे सोमो न व्यवहार आ रुहत् तं त्वा विश्वे वयमनु मदेम त्वमस्मानानन्दय ॥२॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) (ते) तव (हनू) मुखनासिके (हरिवः) प्रशस्तमनुष्ययुक्त (शूर) शत्रूणां हिंसक (शिप्रे) सुशोभिते (रुहत्) रोहति (सोमः) सोमलता (न) इव (पर्वतस्य) शैलस्य (पृष्ठे) उपरि (अनु) (त्वा) त्वाम् (राजन्) (अर्वतः) अश्वान् (न) इव (हिन्वन्) गमयन् (गीर्भिः) सत्योज्ज्वलाभिर्वाग्भिः (मदेम) आनन्देम (पुरुहूत) बहुभिः कृतसत्कार (विश्वे) सर्वे ॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यो राजा सत्सङ्गं विदधाति स पर्वते सोमलतेव सर्वतो वर्धते ॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपामलंकार आहे. जो राजा सत्संग करतो तो पर्वतामध्ये सोमलता जशी वाढते. तसा चहूंकडून वाढतो. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - प्रभूवसुराङ्गिरसः
• छन्दः - जगती

चक्रं꣡ न꣡ वृत्त꣡म् पुरुहूत वेपते
म꣡नो भिया꣡ मे अ꣡मतेर् इ꣡द् अद्रिवः
र꣡थाद् अ꣡धि त्वा जरिता꣡ सदावृध
कुवि꣡न् नु꣡ स्तोषन् मघवन् पुरूव꣡सुः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
cakrám ← cakrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

puruhūta ← puruhūtá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vepate ← √vip- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

vr̥ttám ← √vr̥t- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, voice:PASS}

adrivaḥ ← adrivant- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ámateḥ ← ámati- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

bhiyā́ ← bhī́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

ít ← ít (invariable)
{}

mánaḥ ← mánas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

ádhi ← ádhi (invariable)
{}

jaritā́ ← jaritár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ráthāt ← rátha- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

sadāvr̥dha ← sadā́vr̥dha- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

kuvít ← kuvít (invariable)
{}

maghavan ← maghávan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

nú ← nú (invariable)
{}

purūvásuḥ ← purūvásu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

stoṣat ← √stu- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

च॒क्रम् । न । वृ॒त्तम् । पु॒रु॒ऽहू॒त॒ । वे॒प॒ते॒ । मनः॑ । भि॒या । मे॒ । अम॑तेः । इत् । अ॒द्रि॒ऽवः॒ ।
रथा॑त् । अधि॑ । त्वा॒ । ज॒रि॒ता । स॒दा॒ऽवृ॒ध॒ । कु॒वित् । नु । स्तो॒ष॒म् । म॒घ॒ऽव॒न् । पु॒रु॒ऽवसुः॑ ॥

• cakraṃ ← cakram ← cakra
• [noun], nominative, singular, neuter
• “wheel; Cakra; discus; army; cakra; oil mill; cakrikā; cakra; group.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• vṛttam ← vṛt
• [verb noun], nominative, singular
• “behave; happen; exist; return; dwell; die; roll; continue; act; exist; feed on; issue; move; travel; proceed; turn; situate; drive; account for; begin; do; inhere; revolve.”

• puruhūta
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; Vishnu.”

• vepate ← vip
• [verb], singular, Present indikative
• “tremble.”

• mano ← manaḥ ← manas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• bhiyā ← bhī
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “fear; bhī; alarm.”

• me ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

• amater ← amateḥ ← amati
• [noun], ablative, singular, feminine
• “indigence.”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• adrivaḥ ← adrivas ← adrivat
• [noun], vocative, singular, masculine
• “rocky; petrous.”

• rathād ← rathāt ← ratha
• [noun], ablative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• jaritā ← jaritṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “singer.”

• sadāvṛdha
• [noun], vocative, singular, masculine

• kuvin ← kuvid
• [adverb]
• “surely; indeed.”

• nu
• [adverb]
• “now; already.”

• stoṣan ← stoṣat ← stu
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “laud; praise; declare; stu.”

• maghavan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; maghavan [word].”

• purūvasuḥ ← purūvasu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “rich.”

हे पुरुहूत बहुभिर् आहूत हे अद्रिवः वज्र-वन्न् इन्द्र मे मनः अमतेर् इत् दारिद्र्याद् अस्तोतुर् वा सकाशात् भिया भीत्या वेपते कम्पते वृत्तं चक्रन् न भूमौ वर्तमानं चक्रम् इव यस्माद् एवन् तस्मात् रथाद् अधि उपरिस्थितं त्वा त्वां हे सदा-वृध सर्वदा वर्धमान हे मघवन् इन्द्र जरिता स्तोता पुरू-वसुर् अहम् ऋषिः कुवित् बहु नु क्षिप्रं स्तोषत् स्तोष्यति स्तूयात्। अत्र कुविच्-छब्द-योगे ऽपि आख्यातस्य बहुल-ग्रहणान् निघातः ॥ ३ ॥

English translation:

“Wielder of the thunderbolt, the invoked of many, my mind trembles through dread of poverty like a whirling wheel; Maghavan, ever prosperous, may your worshipper, Puruvasu, praise you promptly and abundantly, seated in your chariot.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Through dread of poverty: amater id: amati = dāridyam, poverty, or astotā, one who does not praise or worship

Like a wheel set rolling my mind trembles with fear of neglect, o
much-invoked possessor of the stone.
Surely the singer will now praise you from the chariot, o
ever-strengthening bounteous one—(so he will become) one
possessing many goods?

The slightly “off” nature of the similes in this hymn continues here. In ab the point of comparison between the rolling wheel and the poet’s mind is the trembling (vepate). The cause of the trembling – fear – is applicable only to the mind, not the wheel.

As disc. in the published introduction, ráthād ádhi “from the chariot” is a curious phrase, and the standard treatments struggle with it. Both Geldner and Oldenberg think that the singer is expressing a wish for a chariot, but it is hard to see how to make that work syntactically. Witzel Gotō (in n.) suggest that it’s either Indra’s chariot or that it represents the poet’s hymn, but neither of these fits the context well. As indicated in the published

introduction, I think this is a punning allusion to the poet’s patron Śruta-ratha (lit. ‘having a famous chariot’), praised in the dānastuti in vs. 6. In this scenario the hemistichinitial ablative, referring to the patron, is linked to the hemistich-final word purūvásuḥ, referring to the poet. Though Geldner (/Witzel Gotō) take this as a PN, giving it its full lexical meaning (‘having many goods’) makes the verse work better. The singer praises Indra on behalf of his patron Śrutaratha, in order to become “One of many goods” – from/because of (Śruta)ratha. As Mayrhofer points out (PN, s.v. purūvásu- ), purūvásu is synonymous with Prabhūvasu, the name of the poet acdg. to the Anukramaṇī, so the vs. puns both on the name of the poet and on that of the patron.

This might be clearer in the published translation if it were reordered: “Surely the singer will now praise you … (to become) one possessing many goods from the (Famous-)chariot?

Invoked of many, Caster of the Stone my heart quakes like a rolling wheel for fear of penury.
Shall not Puruvasu the singer give thee praise, O ever-prospering Maghavan, mounted on thy car?

Wie ein gedrehtes Rad zittert mein Sinn aus Furcht vor der geistigen Armut, du vielgerufener Herr des Preßsteins. Gewiß wird dich Puruvasu als Sänger vom Wagen aus preisen, du stets fördernder Gabenreicher.

Mein Herz erbebt aus Furcht vor Noth, o Schleuderer, gleichwie ein rollend Rad o vielgerufener; Wird nicht der Sänger auf dem Wagen, reich an Gut, o mächtiger dich rühmen, der du stets erfreust?

Словно крутящееся колесо, о многопризываемый, дрожит
Дух мой от страха перед нехваткой мыслей, о повелитель давильных камней.
Конечно же, из колесницы тебя, о всегда подкрепляющий,
Будет восхвалять певец Пурувасу, о щедрый!

• इन्द्र:
• प्रभूवसुराङ्गिरसः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अद्रिवः) मेघ और सूर्य्य के सदृश वर्त्तमान (पुरुहूत) बहुतों में सत्कार पाये हुए (मघवन्) बहुत धनों से युक्त (सदावृध) सदा वृद्धि करनेवाले राजन् ! जिस कारण (अमतेः, मे) मुझ निर्बुद्धि का (इत्) ही (मनः) चित्त (रथात्) वाहन से (वृत्तम्) वर्त्ते हुए (चक्रम्) चक्र के (न) सदृश (भिया) भय से (वेपते) कंपता है, उस कारण का आप निवारण कीजिये और जो (कुवित्) महान् (पुरूवसुः) असंख्यधन से युक्त (जरिता) स्तुति करनेवाला (त्वा) आपकी (नु) निश्चय (अधि, स्तोषत्) स्तुति करे उसका आप सत्कार करें ॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है । जो राजा चोर और साहस करनेवाले जनों का प्रयत्न से न निवारण करे और श्रेष्ठ जनों का न सत्कार करे तो भय के उद्भव से प्रजायें व्याकुल होवें ॥३॥

अन्वय: हे अद्रिवः पुरुहूत मघवन् सदावृध राजन् ! यस्मादमतेर्म इन्मनो रथाद् वृत्तं चक्रं न भिया वेपते तं त्वं निवारय यः कुवित्पुरूवसुर्जरिता त्वा न्वधि स्तोषत् तं त्वं सत्कुर्य्याः ॥३॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (चक्रम्) (न) इव (वृत्तम्) (पुरुहूत) बहुषु सत्कृत (वेपते) कम्पते (मनः) चित्तम् (भिया) भयेन (मे) मम (अमतेः) निर्बुद्धेः (इत्) एव (अद्रिवः) मेघवत्सूर्य इव (रथात्) यानात् (अधि) (त्वा) त्वाम् (जरिता) स्तावकः (सदावृध) सदैव वर्धक (कुवित्) महान् (नु) (स्तोषत्) स्तुयात् (मघवन्) बहुधनयुक्त (पुरूवसुः) असङ्ख्यधनः ॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यदि राजा चोरान् साहसिकादीन् प्रयत्नेन न निरुन्ध्याच्छ्रेष्ठान् न सत्कुर्यात्तर्हि भयोद्भवेन प्रजा उद्विग्नाः स्युः ॥३॥

भावार्थभाषाः - जेव्हा राजा चोर व धीट असणाऱ्या लोकांचे प्रयत्नपूर्वक निवारण करीत नाही, श्रेष्ठ लोकांचा सत्कार करीत नाही, तेव्हा प्रजा भयाने व्याकुळ होते. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - प्रभूवसुराङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

एष꣡ ग्रा꣡वेव जरिता꣡ त इन्द्र
इ꣡यर्ति वा꣡चम् बृह꣡द् आशुषाणः꣡
प्र꣡ सव्ये꣡न मघवन् यं꣡सि रायः꣡
प्र꣡ दक्षिणि꣡द् धरिवो मा꣡ वि꣡ वेनः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
eṣá ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

grā́vā ← grā́van- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)
{}

jaritā́ ← jaritár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

āśuṣāṇáḥ ← √śvasⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

br̥hát ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

íyarti ← √r̥- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vā́cam ← vā́c- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

maghavan ← maghávan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)
{}

rāyáḥ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{gender:M}

savyéna ← savyá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

yáṁsi ← √yam- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

dakṣiṇít ← dakṣiṇít (invariable)
{}

harivaḥ ← hárivant- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mā́ ← mā́ (invariable)
{}

prá ← prá (invariable)
{}

venaḥ ← √ven- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

ví ← ví (invariable)
{}

ए॒षः । ग्रावा॑ऽइव । ज॒रि॒ता । ते॒ । इ॒न्द्र॒ । इय॑र्ति । वाच॑म् । बृ॒हत् । आ॒शु॒षा॒णः ।
प्र । से॒व्येन॑ । म॒घ॒ऽव॒न् । यंसि॑ । रा॒यः । प्र । द॒क्षि॒णित् । ह॒रि॒ऽवः॒ । मा । वि । वे॒नः॒ ॥

• eṣa ← etad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• grāveva ← grāvā ← grāvan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “stone; millstone; grindstone; mountain.”

• grāveva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• jaritā ← jaritṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “singer.”

• ta ← te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• indreyarti ← indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indreyarti ← iyarti ← ṛch
• [verb], singular, Present indikative
• “enter (a state); travel; shoot; send; hit; originate; get; raise; begin; harm.”

• vācam ← vāc
• [noun], accusative, singular, feminine
• “speech; statement; voice; voice; speech; language; vāc [word]; word; literary composition; conversation; sound; Sarasvati; cry; assurance; spell.”

• bṛhad ← bṛhat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• āśuṣāṇaḥ ← āśuṣ ← √śuṣ
• [verb noun], nominative, singular

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• savyena ← savya
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “left; savya [word].”

• maghavan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; maghavan [word].”

• yaṃsi ← yam
• [verb], singular, Aorist imperative
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• rāyaḥ ← rai
• [noun], accusative, plural, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• dakṣiṇiddharivo ← dakṣiṇit
• [adverb]

• dakṣiṇiddharivo ← harivas ← harivat
• [noun], vocative, singular, masculine

• mā
• [adverb]
• “not.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• venaḥ ← ven
• [verb], singular, Present injunctive
• “circulate.”

एष जरिता गरिता(??) स्तोता ग्रावेव अभिषवाश्मेव स यथा रसं जनयति तद्-वत् हे इन्द्र ते तुभ्यं वाचं स्तुतिं इयर्ति प्रेरयतीत्यर्थः बृहत् महत् प्रभूतं फलं आशुषाणः आशु-सम्भक्ता सन् हे मघवन् सव्येन हस्तेन रायो धनानि प्रयंसि प्रयच्छसि हे हरिवः हर्यश्वेन्द्र दक्षिणित् दक्षिणेनापि प्रयंसीति शेषः॥ मा विवेनः - विगतकामं मा कार्षीः ॥ ४ ॥

English translation:

“This your adorer, Indra, like the stone (that expresses the Soma juice), urges praise to you, participating in the great (reward); you bestow, Maghavan, riches with your left hand, you bestow them, lord of horses, with the right be not reluctant.”

This singer, like a pressing stone, raises his voice high to you, Indra, panting after (you). With your left hand, bounteous possessor of the fallow bays, hold forth wealth, and hold it forth right-handed: do not lose track.

The semantically complementary expressions referring to giving with the left and right hands have different morphological realizations: instr. savyéna and the hapax adv. dakṣiṇít. The latter is, of course, anomalously formed; it appears also in the cmpd. pradakṣiṇít (6x), which may be the basis here as well – note immediately preceding prá. Thieme (KZ 69 [1951] = KlSch 71) suggests that it’s a cmpd with the root noun to √i ‘go’ (with the expected empty -t stem final); others that it contains the relic of a PIE instr. ending in -t/d. For a full disc. see Scarlatta (42-44). Since the first is not straightforward functionally (“going to the right” is not its sense) and the second depends on a highly dubious morphological reconstruction, I withhold judgment on the source of the form, but see ubhayāhastí (or -ī̇) in V.39.1 below. The lack of morphological parallelism in this passage is not surprising, since the hymn tends towards slightly skewed expressions.

Like the press-stone is this thy praiser, Indra. Loudly he lifts his voice with strong endeavour.
With thy left hand, O Maghavan, give us riches: with thy right, Lord of Bays, be not reluctant.

Dein Sänger hier erhebt wie der Preßstein seine Stimme laut, sich ereifernd, o Indra. Spende mit der Linken, o Gabenreicher, Reichtümer, spende rechts, du Falbenlenker! Wende deinen Blick nicht ab!

Zu dir erhebt, o Indra, dieser Sänger die Stimme mächtig, wie ein Pressstein schnaufend, Mit deiner Linken reich, o Starker, Schätze und mit der rechten säume nicht, o Rossherr.

Этот певец твой, о Индра, словно давильный камень,
Высоко поднимает голос, возбуждаясь.
Левой (рукой), о щедрый, даруй богатства,
Правой (даруй), о повелитель буланых коней! Не отворачивайся (от нас)!

• इन्द्र:
• प्रभूवसुराङ्गिरसः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब विद्वद्विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (हरिवः) उत्तम मन्त्रियों से और (मघवन्) धन से युक्त (इन्द्र) शत्रुओं के नाश करनेवाले राजन् ! जो (ते) आपका (एषः) यह (जरिता) सम्पूर्ण विद्याओं की प्रशंसा करनेवाला (ग्रावेव) मेघ के सदृश (वाचम्) उत्तम शिक्षायुक्त वाणी को (इयर्त्ति) प्राप्त होता है, वह (बृहत्) बड़े को (आशुषाणः) व्याप्त होता हुआ (सव्येन) वाम ओर से (प्र, दक्षिणित्) उत्तम प्रकार दहिने भाग से चलनेवाला (रायः) धन के (प्र, यंसि) उत्तम प्रकार प्राप्त होने वा नियम करनेवाले हो वह आप (वि) विशेष करके (वेनः) कामना करनेवाले (मा) न हूजिये ॥४॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है । हे मनुष्यो ! जो बड़े विद्वान् जन वाणी को ग्रहण कर वा ग्रहण कराय के इन्द्रियों के निग्रह करनेवाले होते हैं, वे निष्फल मनोरथवाले नहीं होते हैं, किन्तु सत्यकाम और असत्य के द्वेषी निरन्तर वर्त्तमान हैं ॥४॥

अन्वय: हे हरिवो मघवन्निन्द्र ! यस्त एष जरिता ग्रावेव वाचमियर्त्ति स बृहदाशुषाणः सव्येन प्र दक्षिणित् सन् रायः प्र यंसि स त्वं वि वेनो मा भव ॥४॥

अथ विद्वद्विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (एषः) (ग्रावेव) मेघ इव (जरिता) सकलविद्याप्रशंसकः (ते) तव (इन्द्र) शत्रुविदारक राजन् ! (इयर्त्ति) प्राप्नोति (वाचम्) सुशिक्षितां वाणीम् (बृहत्) महत् (आशुषाणः) व्याप्नुवन् सन् (प्र) (सव्येन) वामपार्श्वेन (मघवन्) धनाढ्य (यंसि) प्राप्नोषि नियच्छसि वा (रायः) धनस्य (प्र, दक्षिणित्) दक्षिणेन पार्श्वेनैति गच्छतीति (हरिवः) उत्तमाऽमात्ययुक्त (मा) (वि) विगतार्थे (वेनः) कामयमानः ॥४॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। हे मनुष्या ! ये महान्तो विद्वांसो वाचं गृहीत्वा ग्राहयित्वा संयतेन्द्रिया भवन्ति ते निष्कामा न भवन्ति, किन्तु सत्यकामा असत्यद्वेषिणः सततं वर्त्तन्ते ॥४॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपामालंकार आहे. हे माणसांनो! जे महा विद्वान सुसंस्कृत वाणीचा स्वीकार करून इंद्रियांचा निग्रह करतात त्यांचे मनोरथ निष्फळ होत नाहीत, तर ते सत्यवादी व असत्यद्वेषी असतात. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - प्रभूवसुराङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

वृ꣡षा तुवा वृ꣡षणं वर्धतु द्यउ꣡र्
वृ꣡षा वृ꣡षभ्यां वहसे ह꣡रिभ्याम्
स꣡ नो वृ꣡षा वृ꣡षरथः सुशिप्र
वृ꣡षक्रतो वृ꣡षा वज्रिन् भ꣡रे धाः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dyaúḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

vardhatu ← √vr̥dh- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

vŕ̥ṣā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vŕ̥ṣaṇam ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

háribhyām ← hári- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:DU}

vahase ← √vah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

vŕ̥ṣā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vŕ̥ṣabhyām ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:DU}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

suśipra ← suśiprá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vŕ̥ṣā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vŕ̥ṣarathaḥ ← vŕ̥ṣaratha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bháre ← bhára- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

dhāḥ ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

vajrin ← vajrín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vŕ̥ṣā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vŕ̥ṣakrato ← vŕ̥ṣakratu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

वृषा॑ । त्वा॒ । वृष॑णम् । व॒र्ध॒तु॒ । द्यौः । वृषा॑ । वृष॑ऽभ्याम् । व॒ह॒से॒ । हरि॑ऽभ्याम् ।
सः । नः॒ । वृषा॑ । वृष॑ऽरथः । सु॒ऽशि॒प्र॒ । वृष॑क्रतो॒ इति॒ वृष॑ऽक्रतो । वृषा॑ । व॒ज्रि॒न् । भरे॑ । धाः॒ ॥

• vṛṣā ← vṛṣan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bullocky; potent; powerful; strong; manly; aroused; potent; much(a); male; large.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• vṛṣaṇaṃ ← vṛṣaṇam ← vṛṣan
• [noun], accusative, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• vardhatu ← vṛdh
• [verb], singular, Present imperative
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• dyaur ← dyauḥ ← div
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• vṛṣā ← vṛṣan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• vṛṣabhyāṃ ← vṛṣabhyām ← vṛṣan
• [noun], instrumental, dual, masculine
• “bullocky; potent; powerful; strong; manly; aroused; potent; much(a); male; large.”

• vahase ← vah
• [verb], singular, Present indikative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• haribhyām ← hari
• [noun], instrumental, dual, masculine
• “Vishnu; monkey; Krishna; horse; lion; Indra; Hari; Surya; Hari; haritāla; Hari; snake; frog.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• vṛṣā ← vṛṣan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• vṛṣarathaḥ ← vṛṣa ← vṛṣan
• [noun], masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• vṛṣarathaḥ ← rathaḥ ← ratha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• suśipra ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suśipra ← śipra ← śiprā
• [noun], vocative, singular, masculine
• “lip; śiprā.”

• vṛṣakrato ← vṛṣa ← vṛṣan
• [noun], masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• vṛṣakrato ← krato ← kratu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• vṛṣā ← vṛṣāḥ ← vṛṣa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “bull; vṛṣa [word]; vṛṣ; Justicia gendarussa Burm.F.; bull; Taurus; bull.”

• vajrin
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; vajra; Euphorbia neriifolia L.; abhra; Buddha.”

• bhare ← bhara
• [noun], locative, singular, masculine
• “battle; weight; foray; bhṛ; load.”

• dhāḥ ← dhā
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

हे इन्द्र त्वा त्वां वृषा वर्षित्री द्यौः द्योतयित्री स्तुतिः ( द्योततेर् दीव्यतेर् वा स्तुत्यर्थस्येदं रूपं), वृषणं कामानां वर्षकं त्वां वर्धतु वर्धयतु वृषा त्वं वृषभ्यां सेक्तृभ्यां हरिभ्यां वहसे यज्ञं प्रत्युह्यसे हे सुशिप्र शोभन-हनो वृष-क्रतो वर्षण-कर्मन् हे वज्रिन् वज्र-युक्तेन्द्र स त्वं वृषा वृष-रथश् च सन् नो ऽस्मान् भरे सङ्ग्रामे भरण-वति यज्ञे वा धाः धारय ॥ ५ ॥

English translation:

“May the effective eulogium melt you, the showerer (of benefits); you, the showerer, are borne (to the sacrifice) by vigorous steeds sender of rain, you of the handsome shin, wielder of the thunderbolt, showerer, whose car showers down (blessings), do you defend us in battle.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

A plural y on the word, vṛṣā, to rain or shower

Let bullish heaven strengthen you, the bull; as bull you travel with your two bullish fallow bays.
As bull with a bullish chariot, well-lipped one, as bull with bullish will, you of the mace, set us up in loot.

I take cd as a single clause (contra Geldner [/Witzel Gotō]), because the sá with 2nd ps. ref.

that opens c is easily explained if it’s construed with the imperatival 2nd sg. injunctive dhāḥ at the end of d, but would otherwise be anomalous. See my “sa figé.” Strictly speaking, vṛ́ṣakrato is of course a voc. In the published translation I render it as nom., because of the parallelism vṛ́ṣā vṛ́ṣarathaḥ … vṛ́ṣakrato vṛ́ṣā, with 2 nom. vṛ́ṣā adjoining 2 bahuvrīhis with vṛ́ṣa- as 1st member.

May the strong Heaven make thee the Strong wax stronger: Strong, thou art borne by thy two strong Bay Horses.
So, fair of cheek, with mighty chariot, mighty, uphold us, strong-willed, thunderarmed, in battle.

Der bullenhafte Himmel soll dich, den Bullen, stärken. Als Bulle fährst du mit den bullengleichen Falben. Du bist unser Bulle mit dem Bullenwagen, du Schönlippiger. Du Bullenmutiger verhilf uns als Bulle zur Beute, O Keulenträger!

Dir geb der Himmel Kraft, der Stier dem Stiere, du fährst, ein Stier, mit beiden rothen Stieren, Schönlipp’ger Stier, gib mit dem Stier, dem Wagen stierkräft’ger Blitzer, du, der Stier, uns Beute.

Бык-небо да усилит тебя, быка!
Бык, ты ездишь на паре буланых быков.
Ты наш бык с колесницей-быком, о прекрасногубый.
О обладатель бычьей силы духа, как бык, о громовержец, поддержи (нас) в бою!

• इन्द्र:
• प्रभूवसुराङ्गिरसः
• जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सुशिप्र) उत्तम कमल के समान मुखवाले (वृषक्रतो) बलवानों की बुद्धि और कर्म्मों के सदृश बुद्धि और कर्म्म जिसके वह (वज्रिन्) शस्त्र और अस्त्र के ज्ञान से युक्त राजन् ! जो (वृषा) सुख वर्षानेवाला (वृषणम्) बलिष्ठ (त्वा) आप को (वर्धतु) बढ़ावे और जो (वृषा) वृष के समान बलवान् आप (द्यौः) सत्य कामनावाले के सदृश (वृषभ्याम्) बल से युक्त (हरिभ्याम्) हरणशील हस्तों से (वहसे) प्राप्त होते वा प्राप्त कराते हो (सः) वह (वृषा) दुष्टों की शक्ति रोकनेवाला और आप (वृषरथः) बलिष्ठ बैल रथ में जिनके ऐसे (वृषा) विद्या के वर्षानेवाले (नः) हम लोगों को (भरे) संग्राम में (धाः) धरिये धारण कीजिये ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो विद्वान् तुम लोगों को सर्वदा बढ़ाते हैं, उनको आप संग्राम में विजय के लिये प्रेरणा दीजिये ॥५॥

अन्वय: हे सुशिप्र वृषक्रतो वज्रिन्निन्द्र राजन् ! यो वृषा वृषणं त्वा वर्धतु यो वृषा त्वं द्यौरिव वृषभ्यां हरिभ्यां वहसे स वृषा त्वं च वृषरथो वृषा नो भरे धाः ॥५॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वृषा) सुखवर्षकः (त्वा) त्वाम् (वृषणम्) बलिष्ठम् (वर्धतु) वर्धताम् (द्यौः) सत्यकामः (वृषा) वृष इव बलिष्ठः (वृषभ्याम्) बलयुक्ताभ्याम् (वहसे) प्राप्नोषि प्रापयसि वा (हरिभ्याम्) हरणशीलाभ्यां हस्ताभ्याम् (सः) (नः) अस्मान् (वृषा) दुष्टानां शक्तिबन्धकः (वृषरथः) बलिष्ठा वृषभा रथे यस्य (सुशिप्र) सुमुखारविन्द (वृषक्रतो) वृषाणां बलवतां प्रज्ञाकर्म्माणीव प्रज्ञाकर्म्माणि यस्य सः (वृषा) विद्यावर्षकः (वज्रिन्) शस्त्रास्त्रवित् (भरे) सङ्ग्रामे (धाः) धर ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! ये विद्वांसो युष्मान् सर्वदा वर्धयन्ति तांस्त्वं सङ्ग्रामे विजयाय प्रेर्ष्व ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! जे विद्वान तुमची सदैव वृद्धी करतात त्यांना तुम्ही युद्धात विजयप्राप्तीसाठी प्रेरणा द्या. ॥ ५ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - प्रभूवसुराङ्गिरसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

यो꣡ रो꣡हितौ वाजि꣡नौ वाजि꣡नीवान्
त्रिभिः꣡ शतइः꣡ स꣡चमानाव् अ꣡दिष्ट
यू꣡ने स꣡म् अस्मै क्षित꣡यो नमन्तां
श्रुत꣡रथाय मरुतो दुवोया꣡

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
róhitau ← róhita- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

vājínau ← vājín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

vājínīvān ← vājínīvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ádiṣṭa ← √diś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

sácamānau ← √sac- 1 (root)
{case:ACC, gender:M, number:DU, tense:PRS, voice:MED}

śataíḥ ← śatá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

tribhíḥ ← trí- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

asmai ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

kṣitáyaḥ ← kṣití- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

namantām ← √nam- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

sám ← sám (invariable)
{}

yū́ne ← yúvan- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

duvoyā́ ← duvoyā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

marutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

śrutárathāya ← śrutáratha- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

यः । रोहि॑तौ । वा॒जिनौ॑ । वा॒जिनी॑ऽवान् । त्रि॒ऽभिः । श॒तैः । सच॑मानौ । अदि॑ष्ट ।
यूने॑ । सम् । अ॒स्मै॒ । क्षि॒तयः॑ । न॒म॒न्ता॒म् । श्रु॒तऽर॑थाय । म॒रु॒तः॒ । दु॒वः॒ऽया ॥

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• rohitau ← rohita
• [noun], accusative, dual, masculine
• “red.”

• vājinau ← vājin
• [noun], accusative, dual, masculine
• “horse; bird; seven; hero; achiever; aphrodisiac.”

• vājinīvān ← vājinīvat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “rich; rich in horses.”

• tribhiḥ ← tri
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “three; tri/tisṛ [word].”

• śataiḥ ← śata
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “hundred; one-hundredth; śata [word].”

• sacamānāv ← sacamānau ← sac
• [verb noun], accusative, dual
• “accompany; follow; company; obey; participate; enter.”

• adiṣṭa ← diś
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “describe; give; give; teach.”

• yūne ← yuvan
• [noun], dative, singular, masculine
• “young person; yuvan [word]; taruṇabandha; yuvan; yuvan; young buck; young.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• asmai ← idam
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• kṣitayo ← kṣitayaḥ ← kṣiti
• [noun], nominative, plural, feminine
• “floor; Earth; earth; pṛthivī; people; dwelling; battlefield; Earth; estate; colony; house.”

• namantāṃ ← namantām ← nam
• [verb], plural, Present imperative
• “bow; bend; condescend; worship; bend; lower.”

• śrutarathāya ← śruta ← śru
• [verb noun]
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• śrutarathāya ← rathāya ← ratha
• [noun], dative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• maruto ← marutaḥ ← marut
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• duvoyā
• [noun], instrumental, singular, feminine

इयं श्रुतरथस्य राज्ञो दानस्तुतिः। यो राजा वाजिनीवान् अन्नवान् श्रुतरथो रोहितौ रोहितवर्णौ वाजिनौ वेजनवन्ताव् अश्वौ त्रिभिः शतैः गवान् धनानां वा उक्त-सङ्ख्याभिः सचमानौ सङ्गच्छमानौ अदिष्ट दातेर् दिशतेर् वा लुङीदंरूपं यूने सर्वत्र मिश्रयित्रे नित्यतरुणाय वा अस्मै श्रुतरथाय क्षितयः सर्वाः प्रजाः दुवोया तृतीयैकवचनस्य याजादेशः परिचर्यया सन्नमन्तां प्रणता भवन्तु सेवन्ताम् इत्य् अर्थः। हे मरुत इति इन्द्र-सहाय-भूतानां मरुतां सम्बोधनम् ॥ ६ ॥

सम्भानुनेतिपञ्चर्चं पञ्चमंसूक्तं अत्रेर् आर्षन् त्रैष्टुभम् ऐन्द्रं - सम्भानुना पञ्चात्रिर् इत्य् अनुक्रमणिका। विनियोगो लैङ्गिकः ।

English translation:

“Maruts, may all men bow in obedience to that youthful Śrutaratha, the possessor of abundance, who has bestowed (upon us) two bay steeds accompanied by three hundred (cattle).”

He who, possessing prizewinning mares, has allotted (to me) two prizewinning chestnuts accompanied by three hundred (cows?),
to him, the youth, let the settled peoples together do homage, to
Śrutaratha, o Maruts, in friendship.

The sudden intrusion of the Maruts here is somewhat puzzling, but final vss.

often open out to a wider set of gods.

Maruts, let all the people in obeisance bow down before this youthful Srutaratha,
Who, rich in steeds, gave me two dark red horses together with three hundred head of cattle.

Vor diesem jugendlichen Srutaratha sollen sich die Stämme ehrerbietig verneigen, ihr Marut, der reichbelohnend zwei siegreiche Rotfüchse von dreihundert Kühen begleitet uns bestimmt hat.

Dem rosserreichen, der zwei rothe Rosse, verbunden mit dreihundert Gaben schenkte Çrutaratha, dem Jüngling, mögen huld’gen die Völker all’, o Maruts, mit Bewundrung.

(Тот) богатый дарами, который назначил (нам) двух ярко-рыжих
Победоносных коней, сопровождаемых тремя сотнями (коров), -
Перед этим юным Шрутаратхой да склонятся
Почтительно народы, о Маруты!

• इन्द्र:
• प्रभूवसुराङ्गिरसः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब शिल्पिकार्य्यविषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (मरुतः) मनुष्यो ! (यः) जो (वाजिनीवान्) वेग की क्रिया का जाननेवाला (त्रिभिः) तीन (शतैः) सैकड़ों से (अस्मै) इस (यूने) युवा पुरुष के लिये (सचमानौ) मिले हुए (दुवोया) जो परिचरण को प्राप्त होते हैं उन (वाजिनौ) बड़े वेगवाले (रोहितौ) बिजुली और प्रसिद्ध अग्नि का (अदिष्ट) उपदेश देवे उस (श्रुतरथाय) सुने गये वाहन जिसके उसके लिये (क्षितयः) मनुष्य (सम्, नमन्ताम्) अच्छे प्रकार नम्र होवें ॥६॥

भावार्थभाषाः - जो विमान आदि वाहन के कार्य्यों में अग्नि आदि पदार्थों का संप्रयोग करते हैं, वे जितने तीन सौ घोड़ों से वाहन शीघ्र पहुँचाते हैं, उतना बल उस कला में होता है और जो इस प्रकार शिल्पविद्या के कृत्यों में प्रसिद्ध होते हैं, उनका सत्कार सब करते हैं ॥६॥ इस सूक्त में इन्द्र विद्वान् और शिल्पी के कृत्य वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की इस से पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह छत्तीसवाँ सूक्त और सप्तम वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे मरुतो ! यो वाजिनीवाँस्त्रिभिः शतैरस्मै यूने सचमानौ दुवोया वाजिनौ रोहतावदिष्ट तस्मै श्रुतरथाय क्षितयः सन्नमन्ताम् ॥६॥

अथ शिल्पिकार्य्यविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) (रोहितौ) विद्युत्प्रसिद्धवह्नी (वाजिनौ) अतिवेगवन्तौ (वाजिनीवान्) वेगक्रियाज्ञानयुक्तः (त्रिभिः) (शतैः) (सचमानौ) सम्बद्धौ (अदिष्ट) दिशेत् (यूने) पूर्णयुवावस्थाय (सम्) (अस्मै) (क्षितयः) मनुष्याः (नमन्ताम्) (श्रुतरथाय) श्रुता रथा यस्य (मरुतः) मनुष्याः (दुवोया) यौ दुवः परिचरणं यातस्तौ ॥६॥

भावार्थभाषाः - ये विमानादियानकार्य्येष्वग्न्यादिपदार्थान् संप्रयोजयन्ति ते यावता त्रिभिः शतैरश्वैर्यानं सद्यो नयन्ति तावद्बलं तस्यां कलायां भवति। य एव शिल्पविद्याकृत्येषु प्रसिद्धा जायन्ते तेषां सत्कारः सर्वे कुर्वन्तीति ॥६॥ अत्रेन्द्रविद्वच्छिल्पिकृत्यवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति षट्त्रिंशत्तमं सूक्तं सप्तमो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - जे विमान इत्यादी यानात अग्नी इत्यादी पदार्थांचा उपयोग करतात त्या यंत्रामध्ये तीनशे घोडे जुंपलेली वाहने जशी शीघ्र चालतात तितके बल असते व जे या प्रकारे शिल्पविद्येच्या कार्यात प्रसिद्ध असतात त्यांचा सत्कार सर्व जण करतात. ॥ ६ ॥