०३५

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - प्रभूवसुराङ्गिरसः
• छन्दः - अनुष्टुप्

य꣡स् ते सा꣡धिष्ठो अ꣡वस
इ꣡न्द्र क्र꣡तुष् ट꣡म् आ꣡ भर
अस्म꣡भ्यं चर्षणीस꣡हं
स꣡स्निं वा꣡जेषु दुष्ट꣡रम्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ávase ← ávas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

sā́dhiṣṭhaḥ ← sā́dhiṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

bhara ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

krátuḥ ← krátu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

asmábhyam ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

carṣaṇīsáham ← carṣaṇīsáh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

duṣṭáram ← duṣṭára- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sásnim ← sásni- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vā́jeṣu ← vā́ja- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

यः । ते॒ । साधि॑ष्ठः । अव॑से । इन्द्र॑ । क्रतुः॑ । तम् । आ । भ॒र॒ ।
अ॒स्मभ्य॑म् । च॒र्ष॒णि॒ऽसह॑म् । सस्नि॑म् । वाजे॑षु । दु॒स्तर॑म् ॥

• yas ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• sādhiṣṭho ← sādhiṣṭhaḥ ← sādhiṣṭha
• [noun], nominative, singular, masculine

• ‘vasa ← avase ← av
• [verb noun]
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• kratuṣ ← kratuḥ ← kratu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• ṭam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• bhara ← bhṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• asmabhyaṃ ← asmabhyam ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• carṣaṇīsahaṃ ← carṣaṇī
• [noun], feminine

• carṣaṇīsahaṃ ← saham ← sah
• [noun], accusative, singular, masculine

• sasniṃ ← sasnim ← sasni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “victorious.”

• vājeṣu ← vāja
• [noun], locative, plural, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• duṣṭaram ← duṣṭara
• [noun], accusative, singular, masculine
• “incomparable; irresistible; unbearable; unconquerable.”

हे इन्द्र ते तव यः साधिष्ठः अतिशयेन साधकः क्रतुः उक्तलक्षणं कर्म प्रज्ञा वास्ति तं क्रतुं नः अवसे अस्मद्रक्षणाय अस्मभ्यम् आ भर आहर । कीदृशं तम् । चर्षणीसहं सर्वेषां मनुष्याणामभिभवितारं सस्निं संस्नातं शुद्धं वाजेषु संग्रामेषु दुष्टरम् अन्यैरनभिभाव्यम् ॥

English translation:

“Perfect for our protection, Indra, that your act which is most effective, which is the subduer of men, holy, and difficult to be encountered in battles.”

Your resolve to help that best brings success, Indra, bring that here— the resolve that conquers the territories for us, a winner difficult to
surpass in the (contests for) prizes.

INDRA, for our assistance bring that most effectual power of thine,
Which conquers men for us, and wins the spoil, invincible in fight.

Was deine beste Absicht zu helfen ist, die bring mit für uns, die völkerbezwingende, gewinnende, in den Kämpfen unüberwindliche, o Indra!

Die Kraft, o Indra, bringe her, die uns am schnellsten fördern mag, Die menschenüberwindende, die Beute schafft, im Kampfe siegt.

Твой замысел, который лучше всего достигает цели,
Чтобы помочь, – принеси его нам,
О Индра, (этот замысел) покоряющий народы,
Захватнический, необоримый в сражениях!

• इन्द्र:
• संवरणः प्राजापत्यः
• विराड्जगती
• निषादः

अब आठ ऋचावाले पैंतीसवें सूक्त का आरम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में इन्द्रपदवाच्य राजगुणों का वर्णन करते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) सूर्य्य के सदृश न्याय से प्रकाशित राजन् (यः) जो (ते) आपकी (अवसे) रक्षा आदि के लिये (साधिष्ठः) अत्यन्त श्रेष्ठ (क्रतुः) बुद्धि है (तम्) उस (चर्षणीसहम्) मनुष्यों को सहनेवाले (सस्निम्) ब्रह्मचर्य्यव्रत और विद्या के ग्रहण से पवित्र (वाजेषु) और संग्रामों में (दुष्टरम्) दुःख से उल्लङ्घन करने योग्य को (अस्मभ्यम्) हम लोगों के लिये (आ, भर) सब प्रकार धारण करिये ॥१॥

भावार्थभाषाः - वही राजा उत्तम होवे जो दीर्घ ब्रह्मचर्य्य से यथार्थवक्ता जनों से विद्या और विनय को ग्रहण करके न्याय से राज्य की शिक्षा देवे ॥१॥

अन्वय: हे इन्द्र ! यस्तेऽवसे साधिष्ठः क्रतुरस्ति तं चर्षणीसहं सस्निं वाजेषु दुष्टरमस्मभ्यमा भर ॥१॥

अथेन्द्रगुणानाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) (ते) तव (साधिष्ठः) अतिशयेन साधुः (अवसे) रक्षणाद्याय (इन्द्र) सूर्य्यवन्न्यायप्रकाशित राजन् (क्रतुः) प्रज्ञा (तम्) (आ) (भर) धर (अस्मभ्यम्) (चर्षणीसहम्) मनुष्याणां सोढारम् (सस्निम्) ब्रह्मचर्य्यव्रतविद्याग्रहणाभ्यां पवित्रम् (वाजेषु) सङ्ग्रामेषु (दुष्टरम्) दुःखेनोल्लङ्घयितुं योग्यम् ॥१॥

भावार्थभाषाः - स एव राजोत्तमः स्याद्यो दीर्घेण ब्रह्मचर्य्येणाप्तेभ्यो विद्याविनयौ गृहीत्वा न्यायेन राज्यं शिष्यात् ॥१॥

या सूक्तात इंद्र, राजा, प्रजा व विद्वानाच्या गुणांचे वर्णन करण्याने या सूक्ताच्या अर्थाची मागच्या सूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - जो दीर्घ ब्रह्मचर्य पाळून आप्त विद्वानाकडून विनयाने विद्या ग्रहण करून न्यायपूर्वक राज्याचे शिक्षण देतो तोच राजा उत्तम असतो. ॥ १ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - प्रभूवसुराङ्गिरसः
• छन्दः - अनुष्टुप्

य꣡द् इन्द्र ते च꣡तस्रो
य꣡च् छूर स꣡न्ति तिस्रः꣡
य꣡द् वा प꣡ञ्च क्षितीना᳐꣡म्
अ꣡वस् त꣡त् सु꣡ न आ꣡ भर

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
cátasraḥ ← catúr- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sánti ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

śūra ← śū́ra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tisráḥ ← trí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

kṣitīnā́m ← kṣití- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

páñca ← páñca- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

vā ← vā (invariable)
{}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

ávaḥ ← ávas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

bhara ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sú ← sú (invariable)
{}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

यत् । इ॒न्द्र॒ । ते॒ । चत॑स्रः । यत् । शू॒र॒ । सन्ति॑ । ति॒स्रः ।
यत् । वा॒ । पञ्च॑ । क्षि॒ती॒नाम् । अवः॑ । तत् । सु । नः॒ । आ । भ॒र॒ ॥

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• catasro ← catasraḥ ← catur
• [noun], nominative, plural, feminine
• “four; catur [word].”

• yac ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• chūra ← śūra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “hero; cock; śūra; Śūra; Vatica robusta; Plumbago zeylanica; warrior; hero; attacker; lentil; wild boar; lion; dog.”

• santi ← as
• [verb], plural, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• tisraḥ ← tri
• [noun], nominative, plural, feminine
• “three; tri/tisṛ [word].”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• pañca ← pañcan
• [noun], nominative, plural, feminine
• “five; fifth; pañcan [word].”

• kṣitīnām ← kṣiti
• [noun], genitive, plural, feminine
• “floor; Earth; earth; pṛthivī; people; dwelling; battlefield; Earth; estate; colony; house.”

• avas ← avaḥ ← avas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “aid; favor; protection.”

• tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• bhara ← bhṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

हे इन्द्र ते तव यत् या ऊतयः चतस्रः चतुर्षु वर्णेषु संश्रिताः सन्ति यत् याश्च हे शूर तिस्रः त्रिषु लोकेषु वर्तमानाः यद्वा । वाशब्दश्चार्थे । यत् याश्च पञ्च क्षितीनां पञ्चजनसंबन्धिन्य ऊतयः सन्ति तत् सर्वम् अवः रक्षणं सु सुष्ठु नः अस्मभ्यम् आ भर आहरेति ॥

English translation:

“Whatever protections, Indra, may be yours, whether four, or, hero, three, or those accorded to the five (classes) of men, bestow them freely upon us.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Four, three, oṛ..five classes: whatever favours may be granted to the four varṇas, the three lokas, or the five orders of men, pañca kṣitinām

Whether you have four, Indra, or you have three, o champion,
or five settlements (for you to help)—bring this same help to us now.

… stómam manāmahe … divispṛ́śaḥ “we shall conceive a praise-song (for Agni), who touches the sky.”

Indra, whatever aids be thine, four be they, or, O Hero, three,
Or those of the Five Tribes of men, bring quickly all that help to us.

Ob du Held Indra vier oder drei Völkern helfen sollst, ob du fünf Völkern Beistand bringst, bring doch ja uns diesen Beistand!

Wenn, Indra, du der Hülfen vier und wenn du drei, o starker, hast, Und welche den fünf Stämmen ist, die Hülfe bringe rasch uns her.

Если, о Индра, у тебя четыре,
Если, о герой, у тебя есть три,
Или если пять народов (, чтобы им помочь),
Помощь эту полностью нам принеси!

• इन्द्र:
• संवरणः प्राजापत्यः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (शूर) वीर (इन्द्र) राजन् ! (यत्) जो (ते) आपकी (चतस्रः) चार साम, दाम, दण्ड और भेद नामक वृत्ति और (यत्) जो (तिस्रः) तीन उत्तम प्रकार शिक्षित सभा, सेना और प्रजा और (पञ्च) पृथिवी, अप्, तेज, वायु, आकाश पाँच तत्त्व (सन्ति) हैं (वा) वा (यत्) जो (क्षितीनाम्) मनुष्यों का (अवः) रक्षण आदि है (तत्) उसको (नः) हम लोगों के लिये (सु) उत्तमता से (आ, भर) सब प्रकार धारण करो वा पुष्ट करो ॥२॥

भावार्थभाषाः - वही राज्य बढ़ाने को समर्थ होवे कि जो राज्य के अङ्ग सब पूर्ण उत्तम प्रकार ग्रहण करे ॥२॥

अन्वय: हे शूरेन्द्र राजन् ! यत्ते चतस्रो यत्तिस्रः पञ्च च सन्ति वा यत् क्षितीनामवोऽस्ति तन्नः स्वा भर ॥२॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) याः (इन्द्र) राजन् (ते) तव (चतस्रः) सामदामदण्डभेदाख्या वृत्तयः (यत्) (शूर) (सन्ति) (तिस्रः) सुशिक्षिता सभा सेना प्रजा (यत्) (वा) (पञ्च) भूम्यादीनि पञ्चतत्त्वानि (क्षितीनाम्) मनुष्याणाम् (अवः) रक्षणादिकम् (तत्) (सु) (नः) अस्मभ्यम् (आ) (भर) समन्ताद्धर पुष्णीहि वा ॥२॥

भावार्थभाषाः - स एव राज्यं वर्धयितुं शक्नुयाद्यो राज्याङ्गानि सर्वाणि पूर्णानि सङ्गृह्णीयात् ॥२॥

भावार्थभाषाः - जो राज्याच्या सर्व गोष्टी उत्तम प्रकारे स्वीकारतो तोच राज्य वाढविण्यास समर्थ असतो. ॥ २ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - प्रभूवसुराङ्गिरसः
• छन्दः - अनुष्टुप्

आ꣡ ते अ꣡वो व꣡रेणियं
वृ꣡षन्तमस्य हूमहे
वृ꣡षजूतिर् हि꣡ जज्ञिष꣡
आभू꣡भिर् इन्द्र तुर्व꣡णिः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M;; repeated line
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

ávaḥ ← ávas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

váreṇyam ← váreṇya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

hūmahe ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

vŕ̥ṣantamasya ← vŕ̥ṣantama- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

hí ← hí (invariable)
{}

jajñiṣé ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

vŕ̥ṣajūtiḥ ← vŕ̥ṣajūti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ābhū́bhiḥ ← ābhū́- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

turváṇiḥ ← turváṇi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

आ । ते॒ । अवः॑ । वरे॑ण्यम् । वृष॑न्ऽतमस्य । हू॒म॒हे॒ ।
वृष॑ऽजूतिः । हि । ज॒ज्ञि॒षे । आ॒ऽभूभिः॑ । इ॒न्द्र॒ । तु॒र्वणिः॑ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• ‘vo ← avaḥ ← avas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “aid; favor; protection.”

• vareṇyaṃ ← vareṇyam ← vareṇya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “excellent; desirable.”

• vṛṣantamasya ← vṛṣantama
• [noun], genitive, singular, masculine

• hūmahe ← hvā
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• vṛṣajūtir ← vṛṣa
• [noun], masculine
• “bull; vṛṣa [word]; vṛṣ; Justicia gendarussa Burm.F.; bull; Taurus; bull.”

• vṛṣajūtir ← jūtiḥ ← jūti
• [noun], nominative, singular, masculine
• “jūti [word].”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• jajñiṣa ← jajñiṣe ← jan
• [verb], singular, Perfect indicative
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• ābhūbhir ← ābhūbhiḥ ← ābhū
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “assistant.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• turvaṇiḥ ← turvaṇi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “victorious; overpowering.”

हे इन्द्र वृषन्तमस्य फलानां वर्षकतमस्य ते तव अवः रक्षणं गमनं वा वरेण्यं वरणीयम् आ हूमहे आह्वयामः । हे इन्द्र वृषजूतिः वर्षणगमनः तुर्वणिः तूर्णवनिर्हिंसको वा त्वम् आभूभिः सर्वतो भवद्भिर्व्याप्तैर्मरुद्भिः सह अवः हि जज्ञिषे उत्पादयसि खलु । तेऽव आह्वयाम इति । यद्वा । वृषगमनः सन् यस्माद्यज्ञमागत्य फलं जज्ञिषे तस्मात्तेऽवो हूमह इति ॥

English translation:

“We invoke the desirable protection of you, the most liberal showerer (of benefits); that (protection) which you, the distributor of rain, the quick destroyer (of foes), grant, (associated) with the present (Maruts).”

We summon hither the help worthy to be chosen, the help of you, the most bullish one,
for you were born with the speed of a bull, Indra, victorious with your (forms of help) ready at hand.

ābhū́bhiḥ ‘ready at hand’ lacks an overt referent. I supply ‘(forms) of help’ from context – ávas- is the signature word of this part of the hymn. Geldner takes it as a nominalized ‘Kräfte’, though he suggests the Maruts as an alternative referent in n.

3d; Witzel Gotō personified ‘helpers’.

The aid most excellent of thee the Mightiest hitherward we call,
For thou wast born with hero might, conquering, Indra, with the Strong.

Deinen, des Bullenhaftesten, begehrenswerten Beistand rufen wir an, denn du wardst mit der Sprungkraft des Bullen an Kräften überlegen geboren, o Indra.

Die beste Hülf’ erflehn wir uns, die dein ist, stiergewaltigster, Denn Stierkraft hast du von Geburt und siegst mit deinen Helfern stets.

Мы призываем желанную помощь
У тебя, самого мужественного.
Ведь ты рожден напористым, как бык,
Превосходящим (всех), о Индра, со (своими) помощниками.

• इन्द्र:
• प्रभूवसुराङ्गिरसः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) अत्यन्त ऐश्वर्य्य से युक्त राजन् ! (हि) जिससे (वृषजूतिः) वृष के वेग से युक्त (तुर्वणिः) शीघ्रकारी और श्रेष्ठ गुणों से युक्त मन्त्रियों की याचना करनेवाले आप (आभूभिः) जो विद्या और विनय में सब ओर से प्रकट होते हैं, उनके साथ (जज्ञिषे) प्रकट होते हो, उन (वृषन्तमस्य) अत्यन्त बलिष्ठ (ते) आपके (वरेण्यम्) अतीव उत्तम (अवः) रक्षण आदि कर्म्म को हम लोग (आ, हूमहे) उत्तम प्रकार से स्वीकार करते हैं ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! जिससे आप उत्तम गुण, कर्म्म और स्वभाववाले हो और पितृजन जैसे सन्तानों को वैसे हम लोगों का पालन करते हो, इससे आपको राजा हम लोग मानते हैं ॥३॥

अन्वय: हे इन्द्र ! हि यतो वृषजूतिस्तुर्वणिस्त्वमाभूभिस्सह जज्ञिषे तस्य वृषन्तमस्य ते वरेण्यमवो वयमा हूमहे ॥३॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) समन्तात् (ते) तव (अवः) रक्षणादिकं कर्म्म (वरेण्यम्) अतीवोत्तमम् (वृषन्तमस्य) अतिशयेन बलिष्ठस्य (हूमहे) स्वीकुर्महे (वृषजूतिः) वृषस्येव जूतिर्वेगो यस्य सः (हि) यतः (जज्ञिषे) जायसे (आभूभिः) ये विद्याविनये समन्ताद्भवन्ति तैः सह (इन्द्र) परमैश्वर्य्ययुक्त राजन् (तुर्वणिः) यस्तुरः शीघ्रकारिणः शुभगुणानमात्यान् याचते सः ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! यतो भवान् शुभगुणकर्मस्वभावोऽस्ति पितृवदस्मान् पालयति तस्माद्भवन्तं राजानं वयं मन्यामहे ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे राजा! तू उत्तम गुण, कर्म स्वभावाचा आहेस व पिता जसे संतानांचे पालन करतो तसे तू आमचे पालन करतोस. त्यामुळे आम्ही तुला राजा मानतो. ॥ ३ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - प्रभूवसुराङ्गिरसः
• छन्दः - अनुष्टुप्

वृ꣡षा हि꣡ अ꣡सि रा꣡धसे
जज्ञिषे꣡ वृ꣡ष्णि ते श꣡वः
स्व꣡क्षत्रं ते धृष꣡न् म꣡नः
सत्राह꣡म् इन्द्र पउं꣡सियम्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ási ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

hí ← hí (invariable)
{}

rā́dhase ← rā́dhas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

vŕ̥ṣā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jajñiṣé ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

śávaḥ ← śávas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vŕ̥ṣṇi ← vŕ̥ṣṇi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dhr̥ṣát ← √dhr̥ṣ- (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

mánaḥ ← mánas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

svákṣatram ← svákṣatra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

paúṁsyam ← paúṁsya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

satrāhám ← satrāhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

वृषा॑ । हि । असि॑ । राध॑से । ज॒ज्ञि॒षे । वृष्णि॑ । ते॒ । शवः॑ ।
स्वऽक्ष॑त्रम् । ते॒ । धृ॒षत् । मनः॑ । स॒त्रा॒ऽहम् । इ॒न्द्र॒ । पौंस्य॑म् ॥

• vṛṣā ← vṛṣan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• hy ← hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• rādhase ← rādhas
• [noun], dative, singular, neuter
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

• jajñiṣe ← jan
• [verb], singular, Perfect indicative
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• vṛṣṇi ← vṛṣan
• [noun], locative, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• śavaḥ ← śavas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “strength; power; superiority.”

• svakṣatraṃ ← svakṣatram ← svakṣatra
• [noun], nominative, singular, neuter

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• dhṛṣan ← dhṛṣat ← dhṛṣ
• [verb noun], nominative, singular
• “dare; attack.”

• manaḥ ← manas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• satrāham ← satrāha
• [noun], nominative, singular, neuter

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• pauṃsyam ← pauṃsya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “manfulness; deed; army; strength.”

हे इन्द्र राधसे यजमानानां समृद्धये वृषा ह्यसि फलस्य वर्षकोऽसि खलु । यद्वा । वृषा खल्वसि । राधसे धनार्थं जज्ञिषे उत्पद्यसे । ते शवः बलं वृष्णि[१] वर्षितृ । ते मनः स्वक्षत्रं स्वायत्तबलं धृषत् धर्षकं विरोधिनाम् । हे इन्द्र ते पौंस्यं पुंस्त्वं सत्राहं संघहन्तृ ॥

English translation:

“You are the showerer (of benefits); you are born to (bestow) riches; your strength rains (blessings); your self-invigorated mind is the restrainer (of adversaies); your manhood, Indra, is the destroyer of multitudes.”

For you are a bull; for benefit you were born; bullish is your power. Your daring mind has its own dominion; your masculine nature smites entirely.

The syntactic boundaries do not coincide with the pāda boundary in ab – a welcome syncopation in this otherwise simple hymn. The hemistich is divided into three clauses: vṛ́ṣā hy ási / rā́dhase jajñiṣé / vṛ́ṣṇi te śávaḥ, but the pāda boundary breaks the second into two one-word halves. It might be possible to fold the third proposed clause into the second (“you were born as bullish strength”), if we were willing to be cavalier about the position of te and indeed its presence (“you were born as your bullish strength”?), but the nominal clause in VIII.3.10 tád indra vṛ́ṣṇi te śávaḥ supports the analysis as a separate unit, if more support be needed. On the anomalous form vṛ́ṣṇi (for expected vṛ́śn(y)am), see comm. ad VIII.96.19.

satrāhám is a neut. sg. qualifying paúṃsyam. It looks like a them. neut. and is in fact classified under satrāha- in Grassmann and Lubotsky (see also Scarlatta 697). Nonetheless, it belongs with the class of root noun cmpds with -hán-. The neut. sg. of such a stem should probably be *-ha (like nā́ma to nā́man-, assuming radical -n-stems work like, or get assimilated to, derived -n-stems). I might tentatively suggest that the final -m was first inserted (as anunāsika) to avoid the hiatus *satrāhá indra and then reinterp.

as a them. neut. ending (see also Lanman, Noun inflection 478, AiG III.239). But it is the case that such nasalizations are rare within pādas and almost always concern long

-ā (see Oldenberg, Prol. 469-72). Moreover, the similarly formed neut. vṛtrahám in VI.48.21 precedes a consonant with the -m making position.

Mighty to prosper us wast thou born, and mighty is the strength thou hast.
In native power thy soul is firm: thy valour, Indra, slays a host.

Denn du bist ein Bulle, zur Freigebigkeit geboren; dein ist die Stärke des Bullen. Frei schaltet dein kühner Sinn; mit einem Male tötet deine Manneskraft, o Indra.

Denn brünstig bist zum Geben du geboren, brünstig deine Kraft; Selbstherrschend, muthig ist dein Sinn und, Indra, siegreich deine Macht.

Ведь ты бык, ты рожден
Для дарения. Мужественна твоя сила.
Самовластен твой дерзкий дух.
Поражает насмерть твоя героическая сила.

• इन्द्र:
• प्रभूवसुराङ्गिरसः
• भुरिगुष्णिक्
• ऋषभः

अब प्रजाविषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) बलवान् पुरुष ! (हि) जिससे आप (वृषा) बलिष्ठ वा सुख के वर्षानेवाले (असि) हैं और (राधसे) धनरूप ऐश्वर्य्य के लिये (जज्ञिषे) प्रकट होते हो, जिन (ते) आपका (वृष्णिः) सुख वर्षानेवाले (शवः) बल और (स्वक्षत्रम्) अपना राज्य वा अपना क्षत्रियकुल जिन (ते) आपका (धृषत्) प्रगल्भ अर्थात् धृष्ट (मनः) चित्त जिन आपका (सत्राहम्) सत्य धर्म्म के आचरण का प्रकट करनेवाला दिन और (पौंस्यम्) पुरुषों के लिये हितकारक बल है, उन आप को हम लोग राजा मानते हैं ॥४॥

भावार्थभाषाः - प्रजाओं को चाहिये कि जो बलवान्, पूर्ण विद्या, विनय और बल से युक्त, शूरता आदि गुणों से धृष्ट, सदा न्याय और धर्म्माचरणयुक्त हो, उसी को राजा मानें ॥४॥

अन्वय: हे इन्द्र ! हि यतस्त्वं वृषासि राधसे जज्ञिषे यस्य ते वृष्णिः शवः स्वक्षत्रं यस्य ते धृषन्मनो यस्य ते सत्राहं पौंस्यं चास्ति तं त्वां वयं राजानं मन्यामहे ॥४॥

अथ प्रजाविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वृषा) बलिष्ठः सुखवर्षको वा (हि) यतः (असि) (राधसे) धनैश्वर्य्याय (जज्ञिषे) (वृष्णि) सुखवर्षकम् (ते) तव (शवः) बलम् (स्वक्षत्रम्) त्वं राज्यं स्वस्य क्षत्रियकुलं वा (ते) तव (धृषत्) प्रगल्भम् (मनः) चित्तम् (सत्राहम्) सत्यधर्म्माचरणदिनम् (इन्द्र) बलिष्ठ (पौंस्यम्) पुम्भ्यो हितं बलम् ॥४॥

भावार्थभाषाः - प्रजाभिर्यो बलिष्ठः पूर्णविद्याविनयबलः शौर्य्यादिगुणैर्धृष्टः सदा न्यायधर्म्माचरणो भवेत्स एव राजा मन्तव्यः ॥४॥

भावार्थभाषाः - जो प्रजेत बलवान, पूर्ण विद्या, विनयबलाने युक्त, शूरता इत्यादी गुणांनी साहसी, सदैव न्यायी व धर्माचरणयुक्त असेल त्यालाच राजा मानावे. ॥ ४ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - प्रभूवसुराङ्गिरसः
• छन्दः - अनुष्टुप्

तुवं꣡ त꣡म् इन्द्र म꣡र्तियम्
अमित्रय꣡न्तम् अद्रिवः
सर्वरथा꣡ शतक्रतो
नि꣡ याहि शवसस् पते

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mártyam ← mártya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

adrivaḥ ← adrivant- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

amitrayántam ← √amitray- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

sarvarathā́ ← sarvarathá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

śatakrato ← śatákratu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ní ← ní (invariable)
{}

pate ← páti- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

śavasaḥ ← śávas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

yāhi ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

त्वम् । तम् । इ॒न्द्र॒ । मर्त्य॑म् । अ॒मि॒त्र॒ऽयन्त॑म् । अ॒द्रि॒ऽवः॒ ।
स॒र्व॒ऽर॒था । श॒त॒क्र॒तो॒ इति॑ शतऽक्रतो । नि । या॒हि॒ । श॒व॒सः॒ । प॒ते॒ ॥

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• martyam ← martya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “mortal.”

• amitrayantam ← amitray
• [verb noun], accusative, singular

• adrivaḥ ← adrivas ← adrivat
• [noun], vocative, singular, masculine
• “rocky; petrous.”

• sarvarathā
• [adverb]

• śatakrato ← śatakratu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• yāhi ← yā
• [verb], singular, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• śavasas ← śavas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “strength; power; superiority.”

• pate ← pati
• [noun], vocative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

हे इन्द्र त्वं तम् अमित्रयन्तं शत्रुत्वमाचरन्तं शत्रुं वेच्छन्तं मर्त्यं हे अद्रिवः वज्रवन्निन्द्र सर्वरथा सर्वत्र व्याप्तेन रथेन ॥ ‘सुपां सुलुक् ’ इत्याकारः ॥ हे शतक्रतो हे शवसस्पते बलस्य पालक नि याहि नितरां गच्छाभिभवितुम् ॥ ॥ ५ ॥

English translation:

“Indra, wielder of the thunderbolt, rider in all-pervading car, object of many rites, and lord of strength, proceed against the mortal who entertains hostility towards you.”

You, Indra, possessor of the stone—run down the mortal who acts the foe,
chariot and all, you lord of power who possess a hundred resolves.

Geldner takes adrivaḥ as ‘du Herr des Presssteins’, but in context a stone as weapon seems more likely (so Witzel Gotō ‘du mit den Schleudersteinen’, flg. Grassmann).

I interpr. sarvarathā́as an adverbial accompaniment to the victim whom Indra runs over: “(him), chariot and all.” It is not clear from Geldner’s “mit ganz Wagenzug” whose chariot he thinks it is, but Witzel Gotō take it to be Indra’s chariot, interpr. sarva- in its stronger lexical sense ‘hale, healthy’: “… so, dass dein Wagen heil bleibt.” This purpose-clause reading attributes more, and more unambiguous, structure to this single word than I think it can properly bear, and I also don’t understand the intended sense: should Indra endeavor to keep the victim’s blood from splashing his wheels or his body from making dents?

O Satakratu, Lord of Strength, O Indra, Caster of the Stone.
With all thy chariot’s force assail the man who shows himself thy foe.

Indra, du Herr des Preßsteins, überfahre den feindseligen Sterblichen mit ganzem Wagenzug, du ratreicher Herr der Stärke!

O Indra, greife diesen Mann, der feind ist, an, o Schleuderer, Mit deinem ganzen Wagentross, vielwirkender, o Herr der Kraft.

Ты, о Индра, того смертного
Недружелюбного, о повелитель давильных камней,
Со всем обозом, о стоумный,
Переедь, о господин силы!

• इन्द्र:
• प्रभूवसुराङ्गिरसः
• भुरिगनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (शवसः) बल अर्थात् सेना के (पते) पालक सेना के स्वामिन् ! (शतक्रतो) अमित बुद्धिवाले (अद्रिवः) मेघयुक्त सूर्य्य के सदृश राजमान (इन्द्र) ऐश्वर्य्य की इच्छा करनेवाले प्रजाजन ! (सर्वरथा) सम्पूर्ण वाहनों से युक्त (त्वम्) आप (तम्) उस (अमित्रयन्तम्) शत्रु के सदृश आचरण करते हुए (मर्त्यम्) मनुष्यशरीरधारी को विजय करने के लिये (नि) अत्यन्त (याहि) प्राप्त हूजिये ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! जो अन्याय से आपका शत्रु होवे, उसके शासन के लिये बल के सहित आप नित्य प्राप्त हूजिये ॥५॥

अन्वय: हे शवसस्पते ! शतक्रतोऽद्रिव इन्द्र ! सर्वरथा त्वं तममित्रयन्तं मर्त्यं विजयाय नि याहि ॥५॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) (तम्) (इन्द्र) ऐश्वर्य्यमिच्छुक प्रजाजन (मर्त्यम्) मनुष्यशरीरधारिणम् (अमित्रयन्तम्) शत्रुवदाचरन्तम् (अद्रिवः) मेघयुक्तसूर्य्यवद्राजमान (सर्वरथा) सर्वे रथा यानानि यस्य सः (शतक्रतो) अमितप्रज्ञ (नि) नितराम् (याहि) गच्छ (शवसः) बलस्य सैन्यस्य (पते) पालक सेनेश ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! यो ह्यन्यायेन तव शत्रुर्भवेत् तच्छासनाय सबलसत्वं नित्यं गच्छेः ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे राजा! जो अन्यायाने तुझा शत्रू बनतो त्याला शासन करण्यासाठी तू बलवान हो. ॥ ५ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - प्रभूवसुराङ्गिरसः
• छन्दः - अनुष्टुप्

तुवा꣡म् इ꣡द् वृत्रहन्तम
ज꣡नासो वृक्त꣡बर्हिषः
उग्र꣡म् पूर्वी꣡षु पूर्वियं꣡
ह꣡वन्ते वा꣡जसातये

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M;; repeated line
genre M
genre M

Morph
ít ← ít (invariable)
{}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

vr̥trahantama ← vr̥trahántama- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

jánāsaḥ ← jána- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vr̥ktábarhiṣaḥ ← vr̥ktábarhis- (nominal stem)
{case:NOM, number:PL}

pūrvī́ṣu ← purú- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

pūrvyám ← pūrvyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ugrám ← ugrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

hávante ← √hū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

vā́jasātaye ← vā́jasāti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

त्वाम् । इत् । वृ॒त्र॒ह॒न्ऽत॒म॒ । जना॑सः । वृ॒क्तऽब॑र्हिषः ।
उ॒ग्रम् । पू॒र्वीषु॑ । पू॒र्व्यम् । हव॑न्ते । वाज॑ऽसातये ॥

• tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• vṛtrahantama ← vṛtra
• [noun], neuter
• “enemy.”

• vṛtrahantama ← hantama
• [noun], vocative, singular, masculine
• “killing.”

• janāso ← janāsaḥ ← jana
• [noun], nominative, plural, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• vṛktabarhiṣaḥ ← vṛkta ← vṛj
• [verb noun]

• vṛktabarhiṣaḥ ← barhiṣaḥ ← barhis
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Barhis; barhis [word].”

• ugram ← ugra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “powerful; awful; dangerous; intense; mighty; potent; colicky; atrocious.”

• pūrvīṣu ← puru
• [noun], locative, plural, feminine
• “many; much(a); very.”

• pūrvyaṃ ← pūrvyam ← pūrvya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “first; precedent; age-old; excellent; former(a).”

• havante ← hvā
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• vājasātaye ← vājasāti
• [noun], dative, singular, feminine
• “victory; battle.”

हे वृत्रहन्तम अतिशयेन शत्रूणां हन्तरिन्द्र त्वामित् त्वामेव जनासः जनाः वृक्तबर्हिषः आच्छादितदर्भाः । प्रवृत्तयज्ञा इत्यर्थः । उग्रम् उद्गूर्णबलं पूर्वीषु बह्वीषु प्रजासु मध्ये पूर्व्यं पुरातनं सन्तं वाजसातये संग्रामाय हवन्ते आह्वयन्ते ॥

English translation:

“Slayer of Vṛtra, men with clipped sacred grass invoked you, who are fierce and foremost among many, for aid in battle.”

Just you, best smasher of obstacles, do the peoples, when they have twisted their ritual grass,
call on for the winning of prizes—you the strong, foremost among the many (peoples) [/in the many (battles)].

Note the phonol. figure pūrvī́ṣu pūrv(i)yám, though the words belong to diff.

stems. The referent of fem. pūrvī́ṣu is not clear. Grassmann suggests ājíṣu from 7b, and this seems to have met general acceptance (Geldner, with ?; Witzel Gotō; Bloomfield RReps, 256), even though ājí- is actually masc., a fact no one remarks on. (Grassmann cites a single. fem.

form, in I.116.15, but nothing in that passage signals that gender.) We could, of course, suggest a different word for ‘battle’ with fem. gender, like pṛ́tanā or samád-; there is weak support for both (/either) of these because they both are construed in the loc. pl. with ugrá-, which is also found here: ugrám … samátsu in an oft-repeated pāda (III.30.22, etc.); VII.56.23 ugráḥ pṛ́tanāsu, VIII.61.12, 70.4 ugrám (…) pṛ́tanāsu. An entirely different referent is also possible: ‘peoples’ comes to mind, picking up the jánāsaḥ of pāda b, with several different possible fem. stems as substitute: kṣití- from 2c or the developed sense of carṣaṇí-, extractable from 1c (cf. III.43.2 pūrvī́ḥ … carṣaṇī́ḥ) or víś- (cf. VII.31.10 víśaḥ pūrvī́ḥ).

For, Mightiest Vrtra-slayer, thee, fierce, foremost among many, folk
Whose sacred grass is trimmed invite to battle where the spoil is won.

Dich, du Feindetöter, rufen die Menschen bei umgelegtem Barhis, den Gewaltigen als ersten in den vielen Kämpfen zum Siegesgewinn.

Denn dich, o feindetödtendster, dich rufen um den Preisgewinn Die Männer Streu bereitend an, dich starken, alten oft im Kampf.

Это тебя, о лучше всех убивающий врагов,
Люди, расстелившие жертвенную солому,
Зовут грозного первым
Во многих (битвах) для захвата добычи.

• इन्द्र:
• प्रभूवसुराङ्गिरसः
• स्वराडुष्निक्
• ऋषभः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (वृत्रहन्तम) अतिशय करके धन को प्राप्त होनेवाले राजन् ! (वृक्तबर्हिषः) विदीर्ण किया है हवन किये हुए पदार्थों से अन्तरिक्ष को जिन्होंने ऐसे ऋत्विक् (जनासः) प्रसिद्ध पुण्यात्मा जन (वाजसातये) संग्राम वा अन्न आदि के विभाग के लिये (उग्रम्) दुष्टों में कठिन स्वभाववाले और (पूर्वीषु) प्राचीन प्रजाओं में (पूर्व्यम्) पूर्व राजाओं से किया गया सत्कार जिनका ऐसे (त्वाम्) आपकी (हवन्ते) स्तुति करते वा ग्रहण करते हैं, वह आप उनकी सर्वदा (इत्) ही उत्तम प्रकार रक्षा कीजिये ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो प्रतिष्ठित क्षत्रियों के कुल में उत्पन्न हुआ, विद्या और विनय आदि से युक्त और प्रजा के पालन में तत्पर इच्छा जिसकी ऐसा होवे, उसको राजा मानो ॥६॥

अन्वय: हे वृत्रहन्तम राजन् ! वृक्तबर्हिषो जनासो वाजसातय उग्रं पूर्वीषु पूर्व्यं त्वां हवन्ते स त्वं तान् सर्वदेत्संरक्ष ॥६॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वाम्) (इत्) (वृत्रहन्तम) यो वृत्रं धनं हन्ति प्राप्नोति सोऽतिशयितस्तत्सम्बुद्धौ (जनासः) प्रसिद्धाः पुण्यात्मानः (वृक्तबर्हिषः) वृक्तं विदीर्णीकृतं हुतपदार्थैरन्तरिक्षं यैस्त ऋत्विजः (उग्रम्) दुष्टेषु कठिनस्वभावम् (पूर्वीषु) प्राचीनासु प्रजासु (पूर्व्यम्) पूर्वै राजभिः कृतसत्कारम् (हवन्ते) स्तुवन्ति गृह्णन्ति वा (वाजसातये) सङ्ग्रामायान्नादीनां विभागाय वा ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यः प्रतिष्ठितक्षत्रियकुलजो विद्याविनयादिसम्पन्नः प्रजापालनतत्परेच्छो भवेत्तं राजानं मन्यध्वम् ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! जो प्रतिष्ठित क्षत्रिय कुलात जन्मला असेल, विद्या व विनयाने संपन्न असेल, प्रजापालनात तत्पर असण्याची इच्छा करणारा असेल, त्यालाच तुम्ही राजा माना. ॥ ६ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - प्रभूवसुराङ्गिरसः
• छन्दः - अनुष्टुप्

अस्मा꣡कम् इन्द्र दुष्ट꣡रम्
पुरोया꣡वानम् आजि꣡षु
सया꣡वानं ध꣡ने-धने
वाजय꣡न्तम् अवा र꣡थम्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
asmā́kam ← ahám (pronoun)
{case:GEN, number:PL}

duṣṭáram ← duṣṭára- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ājíṣu ← ājí- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

puroyā́vānam ← puroyā́van- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dháne-dhane ← dhána- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

sayā́vānam ← sayā́van- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ava ← √avⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

rátham ← rátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vājayántam ← √vājay- 2 (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

अ॒स्माक॑म् । इ॒न्द्र॒ । दु॒स्तर॑म् । पु॒रः॒ऽयावा॑नम् । आ॒जिषु॑ ।
स॒ऽयावा॑नम् । धने॑ऽधने । वा॒ज॒ऽयन्त॑म् । अ॒व॒ । रथ॑म् ॥

• asmākam ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• duṣṭaram ← duṣṭara
• [noun], accusative, singular, masculine
• “incomparable; irresistible; unbearable; unconquerable.”

• puroyāvānam ← puras
• [adverb]
• “ahead; puras [word]; easterly; eastward; east; earlier.”

• puroyāvānam ← yāvānam ← yāvan
• [noun], accusative, singular, masculine
• “traveler.”

• ājiṣu ← āji
• [noun], locative, plural, masculine
• “battle; fight; contest; āji [word]; combat.”

• sayāvānaṃ ← sa
• [adverb]
• “with; little; together.”

• sayāvānaṃ ← yāvānam ← yāvan
• [noun], accusative, singular, masculine
• “traveler.”

• dhane ← dhana
• [noun], locative, singular, neuter
• “wealth; property; money; treasure; prize; dhana [word]; valuable; dhan; capital; fight.”

• dhane ← dhana
• [noun], locative, singular, neuter
• “wealth; property; money; treasure; prize; dhana [word]; valuable; dhan; capital; fight.”

• vājayantam ← vājay ← √vaj
• [verb noun], accusative, singular
• “incite.”

• avā ← av
• [verb], singular, Present imperative
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

हे इन्द्र अस्माकं रथं रंहणस्वभावं वा पुत्रम् अव रक्ष । कीदृशं रथम् । दुष्टरं दुःखेन तरणीयम् आजिषु संग्रामेषु पुरोयावानं पुरतो मिश्रयितारं सयावानम् अनुचरैः सह गन्तारं धनेधने सर्वेषु धनेषु वाजयन्तं संग्रामं धनं वेच्छन्तम् ॥

English translation:

“Defend, Indra, our chariot, difficult (to be stopped), mingling foremost in combats, followed by attendants, and eagerly striving for repeated spoil.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Our chariot: ava ratham: the latter may also signify a son, he whose nature it is to give delight to his parents, raṃhaṇasvabhāvam putram

Our chariot, Indra—help it, the one difficult to surpass, driving in front in the contests,
driving together (with you?) whenever the stakes (are set), seeking prizes.

This vs. has a riddle structure: the accusative qualifiers pile up until their referent, the chariot (rátham) is given at the very end, immediately preceded by the verb (avā) on which the preceding accusatives depend. It proved difficult to capture this effect in tr.

sayā́van- means ‘drive along with’ (the useful German ‘mitfahren’, for which there is no precise English equivalent). It is ordinarily either construed with an instr. of the fellow traveller or is in the instr. qualifying the fellow traveller(s). Here there is no such overt expression, but we can assume it is Indra.

Indra, do thou protect our car that mingles foremost in the fights,
That bears its part in every fray, invincible and seeking spoil.

Indra, unseren Wagen begünstige, den schwer zu überholenden, in den Kämpfen voranfahrenden, um jeden Siegerpreis mitfahrenden, wettlaufenden.

Den Wagen, Indra, fördre uns, im Wettlauf geh er stets voran, Der mit uns geht in jedem Streit, den Preis erlangend, unbesiegt.

Нашу колесницу, о Индра, труднонастижимую,
Едущую впереди в сражениях,
Едущую со (всеми) вместе ради любой награды,
Участвующую в состязаниях – поддержи!

• इन्द्र:
• प्रभूवसुराङ्गिरसः
• स्वराडुष्निक्
• ऋषभः

फिर प्रजाविषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) राजन् ! आप (अस्माकम्) हम लोगों के (दुष्टरम्) शत्रुओं से दुःख से पार होने योग्य (पुरोयावानम्) नगर को चलते हुए (आजिषु) संग्रामों में (धनेधने) धन-धन में (सयावानम्) सेना आदि के साथ चलते हुए (वाजयन्तम्) किया अन्वेक्षण जिसका ऐसे (रथम्) सुन्दर वाहन की (अवा) रक्षा करो ॥७॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! जो आप लोग हम लोगों के नगर और राज्य की यथावत् रक्षा करने को समर्थ होवें तो हम लोगों के राजा होवें ॥७॥

अन्वय: हे इन्द्र ! त्वमस्माकं दुष्टरं पुरोयावानमाजिषु धनेधने सयावानं वाजयन्तं रथञ्चाऽवा ॥७॥

पुनः प्रजाविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्माकम्) (इन्द्र) राजन् (दुष्टरम्) शत्रुभिर्दुःखेन तरितुं योग्यम् (पुरोयावानम्) नगरम् यान्तम् (आजिषु) सङ्ग्रामेषु (सयावानम्) सेनादिना सह गच्छन्तम् (धनेधने) (वाजयन्तम्) कृताऽन्वेक्षणम् (अवा) अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (रथम्) रमणीयं यानम् ॥७॥

भावार्थभाषाः - हे राजन् ! यदि त्वमस्माकं पुरं राष्ट्रं च यथावद्रक्षितुं शक्नुयास्तर्ह्यस्माकं राजा भव ॥

भावार्थभाषाः - हे राजा! तू आमच्या नगर व राज्याचे रक्षण यथायोग्य करण्यास समर्थ असल्यास आमचा राजा हो. ॥ ७ ॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - प्रभूवसुराङ्गिरसः
• छन्दः - पङ्क्तिः

अस्मा꣡कम् इन्द्र ए꣡हि नो
र꣡थम् अवा पु꣡रंधिया
वयं꣡ शविष्ठ वा꣡रियं
दिवि꣡ श्र꣡वो दधीमहि
दिवि꣡ स्तो꣡मम् मनामहे

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

asmā́kam ← ahám (pronoun)
{case:GEN, number:PL}

ihi ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ava ← √avⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

púraṁdhyā ← púraṁdhi- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

rátham ← rátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śaviṣṭha ← śáviṣṭha- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vā́ryam ← vā́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

dadhīmahi ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:MED}

diví ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

śrávaḥ ← śrávas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

diví ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

manāmahe ← √man- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:SBJV, tense:AOR, voice:MED}

stómam ← stóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

अ॒स्माक॑म् । इ॒न्द्र॒ । आ । इ॒हि॒ । नः॒ । रथ॑म् । अ॒व॒ । पुर॑म्ऽध्या ।
व॒यम् । श॒वि॒ष्ठ॒ । वार्य॑म् । दि॒वि । श्रवः॑ । द॒धी॒म॒हि॒ । दि॒वि । स्तोम॑म् । म॒ना॒म॒हे॒ ॥

• asmākam ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• indrehi ← indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrehi ← ihi ← i
• [verb], singular, Present imperative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• avā ← av
• [verb], singular, Present imperative
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• purandhyā ← puraṃdhi
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “liberality; Puraṃdhi; munificence.”

• vayaṃ ← vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• śaviṣṭha
• [noun], vocative, singular, masculine
• “mighty.”

• vāryaṃ ← vāryam ← vārya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “precious; valuable.”

• divi ← div
• [noun], locative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• śravo ← śravaḥ ← śravas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “fame; glory; ear.”

• dadhīmahi ← dhā
• [verb], plural, Present optative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• divi ← div
• [noun], locative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• stomam ← stoma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• manāmahe ← man
• [verb], plural, Aorist conj./subj.
• “think of; name; believe; teach; honor; deem; recommend; approve; think; define; call; respect; believe; enumerate; understand; see; describe.”

हे इन्द्र अस्माकम् अस्मदीय एव सन् एहि आगच्छ । आगत्य च पुरंध्या शोभनबुद्ध्या नः अस्माकं रथम् अव रक्ष । वयं च हे शविष्ठ अतिशयेन बलवन् त्वदनुग्रहात् वार्यं वरणीयं श्रवः अन्नं कीर्तिं वा दिवि द्योतमाने त्वयि दधीमहि स्थापयामः । तथा दिवि त्वयि स्तोमं स्तोत्रं मनामहे करवामहे इत्यर्थः ॥ ॥ ६ ॥

English translation:

“Come, Indra, to us; defend by your providence our car; we contemplate in you who, most mighty one, are divine, all desirable vigour; (to you), who are divine, we offer praise.”

Our chariot, Indra—come help it along with Plenitude.
We would establish desirable fame for ourselves in heaven, strongest one; we will conceive a praise (poem) (to reach) to heaven.

The structure of ab mimics that of 7, which has (a) #asmā́kam … / (d) … avā rátham#, while 8 has (a) #asmā́kam … (b) #rátham avā …. Another verbal expression is inserted within this structure in pāda a: éhi naḥ. Geldner tr. as two separate clauses, silently postponing the asmā́kam to the second one (“komm zu uns, begünstige unseren Wagen”). Witzel Gotō take éhi naḥ as an insertion: “Unserem – Indra, komm her zu uns! – (unserem) Wagen hilf …” This interpr. seems possible – save for the position of the voc. indra, which is unaccented and precedes éhi naḥ so cannot belong to that phrase. (A slightly altered tr. would be “Ours, Indra – come to us! – (our) chariot …”) By contrast I take éhi … avā as a pseudo-serial verb construction (“come help”), though I admit that the naḥ might be problematic for that interpr.

Geldner (/Witzel Gotō) take both diví as ‘today’, but outside of diví pāryé ‘on the decisive day’, a phrase characteristic primarily of VI and VII, diví always refers to heaven, as far as I can tell. ‘Heaven’ makes fine sense here, and cf. the similar expression

Come to us, Indra, and protect our car with thine intelligence.
May we, O Mightiest One, obtain excellent fame at break of day, and meditate our hymn at dawn.

Indra, komm zu uns, begünstige unseren Wagen mit der Purandhi! Wir wollen heute vorzüglichen Ruhm gewinnen, o Mächtigster, heute ein Loblied ersinnen.

O Indra, komm mit reichem Gut, begünst’ge unsern Wagen du; O stärkster lasse schönes Gut, und Ruhm im Himmel uns empfahn (dem Himmel weihen Loblied wir.)

К нам приезжай, о Индра!
Нашу колесницу поддержи вместе с Пурамдхи!
Мы хотим, о самый сильный, добиться
Сегодня желанной славы!
Сегодня мы хотим придумать восхваление!

• इन्द्र:
• प्रभूवसुराङ्गिरसः
• स्वराडुष्निक्
• ऋषभः

अब राजद्वारा विद्वद्विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (शविष्ठ) अत्यन्त बल से युक्त (इन्द्र) राजन् ! आप (पुरन्ध्या) बहुत विद्या को धारण करनेवाली बुद्धि से (अस्माकम्) हम लोगों के (रथम्) बहुत प्रकार के वाहन को (आ, इहि) प्राप्त हूजिये और (नः) हम लोगों का निरन्तर (अवा) पालन कीजिये जिससे (वयम्) हम लोग (दिवि) मनोहर राज्य में (वार्य्यम्) स्वीकार करने योग्य (श्रवः) श्रवण वा अन्न को (दधीमहि) धारण करें और (दिवि) प्रशंसा करने योग्य राज्य में (स्तोमम्) सम्पूर्ण शास्त्र के पढ़ने और पढ़ाने को (मनामहे) जानें ॥८॥

भावार्थभाषाः - वही प्रजा का प्रिय होता है, जो राजा न्याय से प्रजाओं का उत्तम प्रकार पालन करके विद्या और उत्तम शिक्षा की प्रजाओं में प्रवृत्ति करे ॥८॥ इस सूक्त में इन्द्र राजा प्रजा और विद्वान् के गुण वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की इस से पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह पैंतीसवाँ सूक्त और छठा वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे शविष्ठेन्द्र ! त्वं पुरन्ध्याऽस्माकं रथमेहि नोऽस्माँश्च सततमवा येन वयं दिवि वार्य्यं श्रवो दधीमहि दिवि स्तोमं मनामहे ॥८॥

अथ राजद्वारा विद्वद्विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्माकम्) (इन्द्र) (आ, इहि) प्राप्नुहि (नः) अस्मान् (रथम्) बहुविधं यानम् (अवा) पाहि (पुरन्ध्या) बहुविद्याधरित्र्या प्रज्ञया (वयम्) (शविष्ठ) अतिशयेन बलयुक्त (वार्य्यम्) वरणीयम् (दिवि) कमनीये राष्ट्रे (श्रवः) श्रवणमन्नं वा (दधीमहि) धरेम (दिवि) प्रशंसनीये राज्ये (स्तोमम्) सकलशास्त्राध्ययनाऽध्यापनम् (मनामहे) विजानीयाम ॥८॥

भावार्थभाषाः - स एव प्रजाप्रियो भवति यो राजा न्यायेन प्रजाः सम्पाल्य विद्यासुशिक्षे प्रजासु प्रवर्त्तयेदिति ॥८॥ अत्रेन्द्रराजप्रजाविद्वद्गुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति पञ्चत्रिंशत्तमं सूक्तं षष्ठो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - जो न्यायाने प्रजेचे उत्तम प्रकारे रक्षण करून विद्या व उत्तम शिक्षणात प्रजेला प्रवृत्त करतो तोच राजा प्रजेत प्रिय असतो. ॥ ८ ॥