०२३

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - द्युम्नो विचर्षणिरात्रेयः
• छन्दः - अनुष्टुप्

अ᳓ग्ने स᳓हन्तम् आ᳓ भर
द्युम्न᳓स्य प्रास᳓हा रयि᳓म्
वि᳓श्वा य᳓श् चर्षणी᳓र् अभि᳓
आसा᳓ वा᳓जेषु सास᳓हत्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; repeated line
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

bhara ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sáhantam ← √sah- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

dyumnásya ← dyumná- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

prāsáhā ← prāsáh- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

abhí ← abhí (invariable)

carṣaṇī́ḥ ← carṣaṇí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

víśvāḥ ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

āsā́ ← ā́s- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

sāsáhat ← √sah- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRF, voice:ACT}

vā́jeṣu ← vā́ja- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

अग्ने॑ । सह॑न्तम् । आ । भ॒र॒ । द्यु॒म्नस्य॑ । प्र॒ऽसहा॑ । र॒यिम् ।
विश्वाः॑ । यः । च॒र्ष॒णीः । अ॒भि । आ॒सा । वाजे॑षु । स॒सह॑त् ॥

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• sahantam ← sah
• [verb noun], accusative, singular
• “endure; overcome; habituate.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• bhara ← bhṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• dyumnasya ← dyumna
• [noun], genitive, singular, neuter
• “magnificence.”

• prāsahā ← prāsah
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “violence.”

• rayim ← rayi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wealth; property.”

• viśvā ← viśvāḥ ← viśva
• [noun], accusative, plural, feminine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• yaś ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• carṣaṇīr ← carṣaṇīḥ ← carṣaṇi
• [noun], accusative, plural, feminine
• “people.”

• abhy ← abhī ← abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• āsā ← ās
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “mouth.”

• vājeṣu ← vāja
• [noun], locative, plural, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• sāsahat ← sah
• [verb], singular, Perfect conjunctive (subj.)
• “endure; overcome; habituate.”

हे अग्ने प्रासहा प्रकृष्टेन बलेन सहन्तं शत्रूनभिभवन्तं रयिं पुत्रं द्युम्नस्य द्युम्नाय मह्यं ऋषये आ भर आहर ॥ चतुर्थ्यर्थे षष्ठी ॥ एतदेव विवृणोति । यः पुत्रः आसा आस्येन स्तोत्रेण युक्तः सन् वाजेषु युद्धेषु अभि आभिमुख्येन गतान् विश्वाः सर्वान् चर्षणीः मनुष्यान् शत्रून् सासहत् अभिभवति ॥

हे अग्ने सहन्तमभिभवन्तं पराभिभवक्षमं पर्याप्तमित्यर्थः । ईदृशं रयिं धनमाभर आहर । ‘हृग्रहोर्भश्छन्दसि’ इति । द्युम्नस्य यशस्विनः पुरुषस्यास्मदमित्रभूतस्य प्रासहा प्रहसनेन तादृशमस्मदमित्रमभिभूय तदीयं रयिमस्मभ्यमाभर आहर । षह मर्षणे चौरादिकः उदात्तेत् आधृषीयः, तस्माद्भावे क्विप्, ‘नहिवृतिवृषिव्यधिरुचिसहितनिषु क्वौ’ इत्युपसर्गस्य दीर्घत्वम् । यो भवान् विश्वाश्चर्षणीः मनुष्यसेनाः अस्मद्विपक्षभूताः वाजेष्वन्नेषु निमित्तभूतेषु । उपलक्षणं चैतत् । अस्माकमन्नादिकं साधयितुं अभिसासहत् अभिभवतु ।
किं कुर्वन्नित्याह - आसा आसनमात्रेणैव । आसेः क्विप्, ‘सावेकाचः’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । सहेर्लेटि ‘बहुलं छन्दसि’ इति शपश्श्लुः, द्विर्वचने तुजादित्वादभ्यासस्य दीर्घत्वम् । यद्वा - यङ्लुगन्तात् ‘लेटोडाटौ’ इत्यडागमः तुजादित्वाभावे, अजादेरभावात् ‘अभ्यस्तानामादिः’ इत्वाद्युदात्तत्वाभावः, ‘अच्यनिटि’ इत्यत्र हि ‘ङित्यजादौ’ इत्युक्तम् । ‘अनुदात्ते च’ इति तर्हि प्राप्नोति? ‘छन्दस्युभयथा’ इत्यार्धधातुकत्वात् न भविष्यतीत्यदोषः । यद्वा - चुरादिण्यन्तात् ‘छन्दसि लुङ्लङ्लिटः’ इति लुङ्चङादि, वर्णव्यत्ययेनाभ्यासस्याकारः, ‘चङ्यन्यतरस्याम्’ इत्युपोत्तमस्योदात्तत्वम् ॥

English translation:

“Bestow, Agni, upon Dyumna, a son, overcoming foes by his prowess; one who may with glory subdue all men in battle.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

A son: the text has rayim, riches; the explanation is metaphorical, rendering it putram, a son

O Agni, bring here wealth that is overpowering through the power of your brilliance
and that, with prizes at stake, will be powerful over the lands by means of my mouth [=my speech].

By thy fair splendour’s mighty power, O Agni, bring victorious wealth,
Wealth that o’ercometh all mankind, and, near us, conquereth in fight.

Agni, bring hither, through the power of thy splendour, powerful wealth which may manifestly prevail over all tribes in the (contests for) booty.

O Agni, bring us strong wealth,
By the force of thy glory,
That is above [6] all men
And openly prevaileth in contests for booty.

Agni! Bring Reichtum ein, der durch die Übermacht seines Glanzes überwältigend ist, der über alle Völker durch den Mund des Sängers in den Kämpfen das Übergewicht haben soll.

Bring Agni Reichthum, welcher siegt durch Uebermacht gewalt’ger Kraft, Der alle Menschen überragt und in den Kämpfen Sieg gewinnt.

О Агни, принеси богатство,
Овладевающее властью блеска,
Которое в состязаниях за награду должно завладеть
Всеми народами с помощью (твоей) пасти!

• अग्निः
• द्युम्नो विश्वचर्षणिः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

अब चार ऋचावाले तेईसवें सूक्त का आरम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में अग्निपदवाच्य वीर के गुणों का उपदेश करते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) वीरपुरुष ! (यः) जो (विश्वाः) सम्पूर्ण (प्रासहा) अत्यन्त शत्रुओं के बलों को सहनेवाली (चर्षणीः) पराक्रम से प्रकाशमान मनुष्यों की सेनाओं को (वाजेषु) संग्रामों में (सासहत्) अत्यन्त सहे और (आसा) मुख से (अभि) सब प्रकार से उपदेश देवे, उस शत्रुओं के बल को (सहन्तम्) सहते हुए (द्युम्नस्य) धन वा यश के सम्बन्ध में (रयिम्) धन को आप (आ, भर) सब प्रकार धारण करो ॥१॥

भावार्थभाषाः - जिसकी विजय की इच्छा होवे, यह शूरवीरों की सेना उत्तम प्रकार शिक्षा की गई रक्खे और वीररस के उपदेश से उत्साह दिलाकर शत्रुओं के साथ लड़ावे ॥१॥

अन्वय: हे अग्ने वीर ! यो विश्वाः प्रासहा चर्षणीर्वाजेषु सासहदासाभ्युपदिशेत्तं शत्रुबलं सहन्तं द्युम्नस्य रयिं त्वमा भर ॥१॥

अथाग्निपदवाच्यवीरगुणानाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) वीरपुरुष (सहन्तम्) (आ) (भर) (द्युम्नस्य) धनस्य यशसो वा (प्रासहा) याः प्रकर्षेण शत्रुबलानि सहन्ते ताः सेनाः। अत्रान्येषामपीत्याद्यचो दीर्घः। (रयिम्) धनम् (विश्वाः) अखिलाः (यः) (चर्षणीः) प्रकाशमाना मनुष्यसेनाः (अभि) (आसा) आस्येन (वाजेषु) संग्रामेषु (सासहत्) भृशं सहेत। अत्र तुजादीनामित्यभ्यासदैर्घ्यम् ॥१॥

भावार्थभाषाः - यस्य विजयेच्छा स्यात् स शूरवीरसेनां सुशिक्षितां रक्षेत् वीररसोपदेशेनोत्साह्य शत्रुभिः सह योधयेत् ॥१॥

या सूक्तात अग्नीच्या गुणांचे वर्णन असल्याप्रमाणे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्वसूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - ज्याला विजय प्राप्त करण्याची इच्छा असेल त्याने उत्तम प्रकारे प्रशिक्षित सेना बाळगावी व वीररसाच्या उपदेशाने उत्साहित करून शत्रूंबरोबर युद्ध करवावे. ॥ १ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - द्युम्नो विचर्षणिरात्रेयः
• छन्दः - अनुष्टुप्

त᳓म् अग्ने पृतनाष᳓हं
रयिं᳓ सहस्व आ᳓ भर
तुवं᳓ हि᳓ सत्यो᳓ अ᳓द्भुतो
दाता᳓ वा᳓जस्य गो᳓मतः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M;; repeated line
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

pr̥tanāṣáham ← pr̥tanāṣáh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

bhara ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sahasvaḥ ← sáhasvant- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ádbhutaḥ ← ádbhuta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hí ← hí (invariable)

satyáḥ ← satyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

dātā́ ← dātár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

gómataḥ ← gómant- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vā́jasya ← vā́ja- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

तम् । अ॒ग्ने॒ । पृ॒त॒ना॒ऽसह॑म् । र॒यिम् । स॒ह॒स्वः॒ । आ । भ॒र॒ ।
त्वम् । हि । स॒त्यः । अद्भु॑तः । दा॒ता । वाज॑स्य । गोऽम॑तः ॥

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• pṛtanāṣahaṃ ← pṛtanāṣaham ← pṛtanāṣāh
• [noun], accusative, singular, masculine

• rayiṃ ← rayim ← rayi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wealth; property.”

• sahasva ← sahasvas ← sahasvat
• [noun], vocative, singular, masculine
• “mighty; powerful.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• bhara ← bhṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• satyo ← satyaḥ ← satya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “true; real; real; faithful; good.”

• adbhuto ← adbhutaḥ ← adbhuta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “extraordinary; amazing; supernatural.”

• dātā ← dātṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “giving; big.”

• vājasya ← vāja
• [noun], genitive, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• gomataḥ ← gomat
• [noun], genitive, singular, masculine
• “rich in cattle; bovine.”

हे अग्ने सहस्वः बलवन् पृतनासहं पृतनाः सेना अभिभवितारं रयिं पुत्रं त्वम् आ भर आहर । त्वं हि सत्यः सत्यभूतः अद्भुतः महान् गोमतः गोभिर्युक्तस्य वाजस्य अन्नस्य दाता ॥

हे अग्ने सहस्वः महाबल । ‘मतुवसोः’ इति रुत्वम् । पृतनासहं सर्वशत्रुसेनाभिभवनसमर्थं तत्र पर्याप्तं रयिं धनं आभर आहर । पूर्ववद्भत्वम् । सहेः क्विप्, कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । यस्मात्त्वमेव सत्यः अवितथः अद्भुतः आश्चर्यभूतः वाजस्यान्नस्य दाता गोमतः गोसहितस्य वाजस्य दातेत्यर्थः । तस्मात्तादृशमन्नमस्मभ्यं देहि येन वयं शत्रूनभिभविष्याम इति ॥

English translation:

“Mighty Agni, grant us a son able to encounter hosts; for you are true and wonderful, and the giver of food with cattle.”

O powerful Agni, bring here that wealth overpowering in battles,
for you are the real and infallible giver of the prize that brings cattle.

Victorious Agni, bring to us the wealth that vanquisheth in war;
For thou art wonderful and true, giver of strength in herds of kine.

O powerful Agni! Bring hither that wealth powerful in battles. For thou art the true, wonderful giver of booty rich in cows.

O Agni, mighty one, bring to us
That wealth which prevaileth in contests;

For thou art true, wondrous,
The giver of booty of kine.

Diesen in den Kämpfen übermächtigen Reichtum bring ein, du übermächtiger Agni, denn du bist der wahre wunderbare Geber von Gewinn an Rindern.

Den Reichthum, welcher Heere schlägt, siegreicher Agni, bringe her; Denn Geber rinderreichen Guts bist wahrer, wunderbarer, du.

Это богатство, о Агни,
Властвующее в боях, принеси, о властелин!
Ведь ты истинный удивительный
Даритель награды, состоящей из коров.

• अग्निः
• द्युम्नो विश्वचर्षणिः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सहस्वः) बहुत बल से युक्त (अग्ने) राजन् ! जो (हि) निश्चय से (सत्यः) श्रेष्ठों में श्रेष्ठ (अद्भुतः) आश्चर्य्ययुक्त गुण, कर्म्म और स्वभाववाला जन (गोमतः) बहुत धेनु और पृथिव्यादिकों से युक्त (वाजस्य) सुख और धन आदि का (दाता) देनेवाला होवे (तम्) उस (पृतनाषहम्) सेना सहनेवाले को और (रयिम्) धन को (त्वम्) आप (आ, भर) सब ओर से धारण कीजिये ॥२॥

भावार्थभाषाः - जो राजा सत्यवादी विद्वानों और विचित्र विद्यायुक्त दृढ़ और उदार अर्थात् उत्तम आशययुक्त शूरवीरों का धारण पोषण करे, वही विजय और लक्ष्मी को प्राप्त होवे ॥२॥

अन्वय: हे सहस्वोऽग्ने ! यो हि सत्योऽद्भुतो गोमतो वाजस्य दाता भवेत्तं पृतनाषहं रयिं च त्वमा भर ॥२॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (तम्) (अग्ने) राजन् (पृतनाषहम्) यः पृतनां सेनां सहते तम् (रयिम्) धनम् (सहस्वः) बहु सहो बलं विद्यते यस्य तत्सम्बुद्धौ (आ) (भर) (त्वम्) (हि) (सत्यः) सत्सु साधुः (अद्भुतः) आश्चर्य्यगुणकर्मस्वभावः (दाता) (वाजस्य) सुखधनादेः (गोमतः) बह्व्यो गावो धेनुपृथिव्यादयो विद्यन्ते यस्मिँस्तस्य ॥२॥

भावार्थभाषाः - यो राजा सत्यवादिनो विदुषो विचित्रविद्यान् दृढानुदाराञ्छूरान् वीरान् बिभृयात् स एव विजयं श्रियं च लभेत ॥२॥

भावार्थभाषाः - जो राजा, सत्यवादी, विद्वान आश्चर्यजनकविद्यायुक्त दृढ, उदार शूरवीरांचे धारण व पोषण करतो तोच विजय व लक्ष्मी प्राप्त करतो. ॥ २ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - द्युम्नो विचर्षणिरात्रेयः
• छन्दः - अनुष्टुप्

वि᳓श्वे हि᳓ त्वा सजो᳓षसो
ज᳓नासो वृक्त᳓बर्हिषः
हो᳓तारं स᳓द्मसु प्रियं᳓
विय᳓न्ति वा᳓रिया पुरु᳓

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
hí ← hí (invariable)

sajóṣasaḥ ← sajóṣas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

víśve ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

jánāsaḥ ← jána- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vr̥ktábarhiṣaḥ ← vr̥ktábarhis- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

hótāram ← hótar- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

priyám ← priyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sádmasu ← sádman- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

purú ← purú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

vā́ryā ← vā́rya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

vyánti ← √vī- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

विश्वे॑ । हि । त्वा॒ । स॒ऽजोष॑सः । जना॑सः । वृ॒क्तऽब॑र्हिषः ।
होता॑रम् । सद्म॑ऽसु । प्रि॒यम् । व्यन्ति॑ । वार्या॑ । पु॒रु ॥

• viśve ← viśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• sajoṣaso ← sajoṣasaḥ ← sajoṣas
• [noun], nominative, plural, masculine
• “consentaneous; combined; associated; united.”

• janāso ← janāsaḥ ← jana
• [noun], nominative, plural, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• vṛktabarhiṣaḥ ← vṛkta ← vṛj
• [verb noun]

• vṛktabarhiṣaḥ ← barhiṣaḥ ← barhis
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Barhis; barhis [word].”

• hotāraṃ ← hotāram ← hotṛ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• sadmasu ← sadman
• [noun], locative, plural, neuter
• “seat; house; stable; dwelling.”

• priyaṃ ← priyam ← priya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• vyanti ← vī
• [verb], plural, Present indikative
• “approach; ask; desire; go; drive.”

• vāryā ← vārya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “wealth.”

• puru
• [noun], accusative, singular, neuter
• “many; much(a); very.”

हे अग्ने सजोषसः सह प्रीयमाणाः वृक्तबर्हिषः लूनबर्हिषः विश्वे सर्वे जनासः जना ऋत्विजः सद्मसु यज्ञगृहेषु होतारं देवानामाह्वातारं प्रियं सर्वेषां प्रीतिकरं त्वा त्वां पुरु पुरूणि बहूनि वार्या वरणीयानि धनानि व्यन्ति याचन्ते ॥

English translation:

“Allmen concurring in satisfaction, bearing the clipped sacred grass, solicit you, as the kind invoker of the gods, to the chambers (of sacrifice) for infinite wealth.”

For, with their ritual grass twisted, all the tribes as one
pursue you as their cherished Hotar in your seats [=fire places] for the sake of many desirable things.

For all the folk with one accord, whose sacred grass is trimmed and strewn,
Invite thee to their worship-halls, as a dear Priest, for choicest wealth.

For all men who have spread out the sacrificial grass, unanimously ask thee, the beloved Hotri in the seats (of sacrifice), for many boons.

Denn alle Leute, die das Barhis herumlegen, ersuchen dich einmütig um viele begehrenswerte Dinge, dich den in den Wohnsitzen beliebten Hotri.

Denn zu dir bringen allesammt die Menschen, die die Polster streun, Dem Priester, den man gerne hat, auf Göttersitzen Gaben viel.

Ведь все люди, разложившие жертвенную солому,
Единодушно просят тебя,
Милого хотара на (жертвенных) сиденьях,
О многих избранных вещах.

• अग्निः
• द्युम्नो विश्वचर्षणिः
• विराडनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर वीर गुणों को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे राजन् ! जो (विश्वे) सम्पूर्ण (सजोषसः) तुल्य प्रीति के सेवनेवाले (जनासः) प्रसिद्ध उत्तम आचरणों से युक्त (वृक्तबर्हिषः) अग्निहोत्र करनेवाले और यज्ञ करनेवाले के सदृश सम्पूर्ण विद्याओं में कुशल जन (हि) ही (सद्मसु) राजगृहों अर्थात् राजदर्बारों में (होतारम्) दाता और (प्रियम्) सुन्दर (त्वा) आपका आश्रय करते हैं, वे (पुरु) बहुत (वार्य्या) स्वीकार करने योग्य धन आदिकों को (व्यन्ति) प्राप्त होते हैं ॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है । हे राजन् ! जो राज्य की उन्नति में प्रीति करनेवाले और धर्म्मिष्ठ भृत्य आपको प्राप्त होवें, उन सबका सत्कार करके निरन्तर रक्षा करो ॥३॥

अन्वय: हे राजन् ! ये विश्वे सजोषसो जनासो वृक्तबर्हिषो इव हि सद्मसु होतारं प्रियं त्वाश्रयन्ति ते पुरु वार्य्या व्यन्ति ॥३॥

पुनर्वीरगुणानाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (विश्वे) सर्वे (हि) (त्वा) त्वाम् राजानम् (सजोषसः) समानप्रीतिसेवनाः (जनासः) प्रसिद्धशुभाचरणाः (वृक्तबर्हिषः) श्रोत्रिया ऋत्विज इव सर्वविद्यासु कुशलाः (होतारम्) दातारम् (सद्मसु) राजगृहेषु (प्रियम्) कमनीयम् (व्यन्ति) प्राप्नुवन्ति (वार्य्या) वर्त्तुमर्हाणि धनादीनि (पुरु) बहूनि ॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः । हे राजन् ! ये राज्योन्नतिप्रिया धर्म्मिष्ठा भृत्यास्त्वां प्राप्नुयुस्तान् सर्वान् सत्कृत्य सततं रक्षेः ॥३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे राजा ! राज्याची उन्नती करणारे धार्मिक सेवक तुला प्राप्त झाले तर सर्वांचा सत्कार करून निरंतर रक्षण कर. ॥ ३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - द्युम्नो विचर्षणिरात्रेयः
• छन्दः - पङ्क्तिः

स᳓ हि᳓ ष्मा विश्व᳓चर्षणिर्
अभि᳓माति स᳓हो दधे᳓
अ᳓ग्न एषु᳓ क्ष᳓येषु आ᳓
रेव᳓न् नः शुक्र दीदिहि
द्युम᳓त् पवाक+ दीदिहि

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
hí ← hí (invariable)

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sma ← sma (invariable)

viśvácarṣaṇiḥ ← viśvácarṣaṇi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

abhímāti ← abhímāti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

dadhé ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

sáhaḥ ← sáhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

eṣú ← ayám (pronoun)
{case:LOC, number:PL}

kṣáyeṣu ← kṣáya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

dīdihi ← √dī- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRF, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

revát ← revánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śukra ← śukrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

dīdihi ← √dī- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRF, voice:ACT}

dyumát ← dyumánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

pāvaka ← pāvaká- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

सः । हि । स्म॒ । वि॒श्वऽच॑र्षणिः । अ॒भिऽमा॑ति । सहः॑ । द॒धे ।
अग्ने॑ । ए॒षु । क्षये॑षु । आ । रे॒वत् । नः॒ । शु॒क्र॒ । दी॒दि॒हि॒ । द्यु॒ऽमत् । पा॒व॒क॒ । दी॒दि॒हि॒ ॥

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• ṣmā ← sma
• [adverb]

• viśvacarṣaṇir ← viśvacarṣaṇiḥ ← viśvacarṣaṇi
• [noun], nominative, singular, masculine

• abhimāti
• [noun], accusative, singular, neuter
• “unfriendly.”

• saho ← sahaḥ ← sahas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “force; strength; might; sahas [word]; conquest.”

• dadhe ← dhā
• [verb], singular, Perfect indicative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• agna ← agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• eṣu ← idam
• [noun], locative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• kṣayeṣv ← kṣayeṣu ← kṣaya
• [noun], locative, plural, masculine
• “dwelling; house; kṣaya [word]; home; family.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• revan ← revat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “abundant; rich; affluent; brilliant; brilliant.”

• naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• śukra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “bright; clear; white; light; pure.”

• dīdihi ← dīdī
• [verb], singular, Present imperative
• “shine; glitter.”

• dyumat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “bright; brilliant; brilliant; loud.”

• pāvaka
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; Plumbago zeylanica; vahni.”

• dīdihi ← dīdī
• [verb], singular, Present imperative
• “shine; glitter.”

हे अग्ने सः लोकेषु प्रसिद्धः विश्वचर्षणिः ऋषिः अभिमाति शत्रूणां हिंसकं सहः बलं दधे धारयतु । हि ष्म इति पूरणौ । हे शुक्र शोचिष्मन् त्वं नः अस्मदीयेषु एषु क्षयेषु गृहेषु रेवत् धनयुक्तं यथा भवति तथा आ दीदिहि आदीप्यस्व । हे पावक पापानां शोधकाग्ने त्वं द्युमत् दीप्तियुक्तं यशोयुक्तं च दीदिहि दीप्यस्व ॥ ॥ १५ ॥

English translation:

“May the (sage) on whom all men rely possess foe-subduing strength; radiant Agni, so shine in our habitation that they may abound in riches; shine, purifying Agni, dispensing light.”

For as always, that one who belongs to all lands acquires power against evil intents.
O Agni, here in these dwellings shine richly for us, o blazing one, shine brilliantly, o pure one.

For he, the God of all men, hath gotten him might that quelleth foes.
O Agni, in these homes shine forth, bright God! for our prosperity, shine, Purifier! splendidly.

For he who dwells among all tribes, has invested himself with power against assault 1. Agni! In these dwelling-places shine to us richly, O bright one, shine brilliantly, O purifier!

Denn er, der Freund aller Leute, besitzt die Feinde besiegende Stärke. Agni! In diesen Häusern schein uns reichlich, du Heller, scheine glanzvoll, du Reiner!

Denn er ist aller Menschen Hort, der über Gegner Sieg verleiht, Zu diesen Stätten strahle uns, o heller Agni, Reichthum her, (o Flammer, strahle Glück herbei.)

Ведь это он, принадлежащий всем народам,
Взял себе власть, преследующую (врагов).
О Агни, в этих жилищах
Воссвети нам богатство, о светлый,
Воссвети блеск, о чистый!

• अग्निः
• द्युम्नो विश्वचर्षणिः
• निचृत्पङ्क्ति
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (शुक्र) सामर्थ्ययुक्त (अग्ने) अग्नि के सदृश वर्तमान ! जो (विश्वचर्षणिः) सम्पूर्ण विद्याओं का प्रकाश (एषु) इन (क्षयेषु) निवास स्थानों में (अभिमाति) अभिमान जिससे हो उस (सहः) बल को (दधे) धारण करता (सः, हि) वही (स्मा) निश्चय से जीतनेवाला होता है, इससे आप (नः) हम लोगों के लिये (रेवत्) प्रशस्त धन से युक्त पदार्थ को (दीदिहि) दीजिये और हे (पावक) पवित्र, पवित्राचरण से हम लोगों के लिये (द्युमत्) प्रकाशयुक्त का (आ, दीदिहि) प्रकाश कीजिये ॥४॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य पूर्ण शरीर और आत्मा के बल को धारण करते हैं, वे सब के लिये सुख दे सकते हैं ॥४॥ इस सूक्त में अग्नि के गुण वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की इस से पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह तेईसवाँ सूक्त और पन्द्रहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे शुक्राग्ने ! यो विश्वचर्षणिरेषु क्षयेष्वभिमाति सहो दधे स हि ष्मा विजेता भवति तेन त्वं नो रेवद्दीदिहि। हे पावक ! पवित्राचरणेनाऽस्मभ्यं द्युमदा दीदिहि ॥४॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) (हि) (स्मा) एव। अत्र निपातस्य चेति दीर्घः। (विश्वचर्षणिः) अखिलविद्याप्रकाशः (अभिमाति) अभिमन्यते येन (सहः) बलम् (दधे) दधाति (अग्ने) पावकवद्वर्त्तमान (एषु) (क्षयेषु) निवासेषु (आ) (रेवत्) प्रशस्तधनयुक्तम् (नः) अस्मभ्यम् (शुक्र) शक्तिमन् (दीदिहि) देहि (द्युमत्) प्रकाशमत् (पावक) पवित्र (दीदिहि) प्रकाशय ॥४॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्याः पूर्णं शरीरात्मबलं दधति ते सर्वेभ्यः सुखं दातुं शक्नुवन्तीति ॥४॥ अत्राग्निगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति त्रयोविंशतितमं सूक्तं पञ्चदशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे संपूर्ण शरीर व आत्म्याचे बल धारण करतात ती सर्वांसाठी सुख देऊ शकतात. ॥ ४ ॥