०२२

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - विश्वसामात्रेयः
• छन्दः - अनुष्टुप्

प्र᳓ विश्वसामन् अत्रिव᳓द्
अ᳓र्चा पवाक᳓शोचिषे+
यो᳓ अध्वरे᳓षु ई᳓डियो
हो᳓ता मन्द्र᳓तमो विशि᳓

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
atrivát ← atrivát (invariable)

prá ← prá (invariable)

viśvasāman ← viśvasāman- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

árca ← √r̥c- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

pāvakáśociṣe ← pāvakáśocis- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

adhvaréṣu ← adhvará- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

ī́ḍyaḥ ← ī́ḍya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mandrátamaḥ ← mandrátama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

viśí ← víś- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

प्र । वि॒श्व॒ऽसा॒म॒न् । अ॒त्रि॒ऽवत् । अर्च॑ । पा॒व॒कऽशो॑चिषे ।
यः । अ॒ध्व॒रेषु॑ । ईड्यः॑ । होता॑ । म॒न्द्रऽत॑मः । वि॒शि ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• viśvasāmann ← viśvasāman
• [noun], vocative, singular, masculine

• atrivad ← atri
• [noun], masculine
• “Atri; Atri; atri [word].”

• atrivad ← vat
• [adverb]
• “equally; like.”

• arcā ← arca ← arc
• [verb], singular, Present imperative
• “sing; worship; honor; praise; welcome.”

• pāvakaśociṣe ← pāvaka
• [noun]
• “pure; purifying; pure; āgneya; clear; bright; bright.”

• pāvakaśociṣe ← śociṣe ← śocis
• [noun], dative, singular, masculine
• “fire; flare; burn; radiance.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• adhvareṣv ← adhvareṣu ← adhvara
• [noun], locative, plural, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• īḍyo ← īḍyaḥ ← īḍ
• [verb noun], nominative, singular
• “praise; invite; raise.”

• hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• mandratamo ← mandratamaḥ ← mandratama
• [noun], nominative, singular, masculine

• viśi ← viś
• [noun], locative, singular, feminine
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

हे विश्वसामन् । ऋषेः संबोधनमेतत् । त्वम् अत्रिवत् अत्रिरिव पावकशोचिषे शोधकदीप्तये तस्मा अग्नये प्र अर्च प्रगाय । यः अग्निः अध्वरेष्वीड्यः सर्वैर्यज्वभिः स्तुत्यः होता देवानामाह्वाता विशि जने मन्द्रतमः स्तुत्यतमः ॥

English translation:

“Sing, Viśvasāman, like Atri, (a hymn) to the dispenser of purifying light; (to him) who is to be praised at sacrifices, the invoker of the gods, the most adorable by man.”

O Viśvasāman, like Atri chant forth to him of purifying flame,
who is to be invoked at the rites as the most delighting Hotar within the clan.

LIKE Atri, Visvasaman! sing to him of purifying light,
Who must be praised in holy rites, the Priest most welcome in the house.

Lo, Visvasâman! Like Atri sing to him who purifies with his flames, to the Hotri who should be magnified at the sacrifices, most delightful in the clan.

Stimme, o Visvasaman, wie Atri ein Preislied auf den Hellflammigen an, der als der wohlredendste Opferpriester im Clan bei den Opfern zu berufen ist.

Auf, Viçvasaman, preise laut nach Atri-Art den Flammenden, Der bei den Festen preisenswerth der liebste Priester ist im Haus.

Исполни, о Вишвасаман, подобно Атри,
(Гимн) для (бога) с чистым пламенем,
Которого надо восхвалять на обрядах
Как самого радостного хотара у племени.

• अग्निः
• विश्वसामा आत्रेयः
• विराडनुष्टुप्
• गान्धारः

अब चार ऋचावाले बाईसवें सूक्त का आरम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में अग्निविषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (विश्वसामन्) सम्पूर्ण सामोंवाले (यः) जो (अध्वरेषु) यज्ञों में (ईड्यः) प्रशंसा करने योग्य (होता) दाता (विशि) प्रजा में (मन्द्रतमः) अतिशय आनन्द युक्त होवे उस (पावकशोचिषे) अग्नि के प्रकाश के सदृश प्रकाशवाले पुरुष के लिये (अत्रिवत्) व्यापक विद्यावाले के सदृश (प्र, अर्चा) सत्कार कीजिये ॥१॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को चाहिये कि धार्मिक जनों का ही सत्कार करें, अन्य जनों का नहीं ॥१॥

अन्वय: हे विश्वसामन् ! योऽध्वरेष्वीड्यो होता विशि मन्द्रतमो भवेत् तस्मै पावकशोचिषेऽत्रिवत् प्रार्चा ॥१॥

अथाग्निविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (प्र) (विश्वसामन्) विश्वानि सामानि यस्य तत्सम्बुद्धौ (अत्रिवत्) व्यापकविद्यावत् (अर्चा) सत्कुरु। अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (पावकशोचिषे) पावकस्य शोचः प्रकाश इव प्रकाशो यस्य तस्मै (यः) (अध्वरेषु) (ईड्यः) प्रशंसनीयः (होता) दाता (मन्द्रतमः) अतिशयेनानन्दयुक्तः (विशि) प्रजायाम् ॥१॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैर्धार्मिकाणामेव सत्कारः कर्त्तव्यो नान्येषाम् ॥१॥

या सूक्तात अग्नीच्या गुणाचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची या पूर्वीच्या सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी. ॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी धार्मिक माणसांचा सत्कार करावा. इतरांचा नाही. ॥ १ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - विश्वसामात्रेयः
• छन्दः - अनुष्टुप्

नि᳓ अग्निं᳓ जात᳓वेदसं
द᳓धाता देव᳓म् ऋत्वि᳓जम्
प्र᳓ यज्ञ᳓ एतु आनुष᳓ग्
अद्या᳓ देव᳓व्यचस्तमः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

jātávedasam ← jātávedas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ní ← ní (invariable)

dádhāta ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

devám ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

r̥tvíjam ← r̥tvíj- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ānuṣák ← ānuṣák (invariable)

etu ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

prá ← prá (invariable)

yajñáḥ ← yajñá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

adyá ← adyá (invariable)

devávyacastamaḥ ← devávyacastama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

नि । अ॒ग्निम् । जा॒तऽवे॑दसम् । दधा॑त । दे॒वम् । ऋ॒त्विज॑म् ।
प्र । य॒ज्ञः । ए॒तु॒ । आ॒नु॒षक् । अ॒द्य । दे॒वव्य॑चःऽतमः ॥

• ny ← ni
• [adverb]
• “back; down.”

• agniṃ ← agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• jātavedasaṃ ← jātavedasam ← jātavedas
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Agni; fire.”

• dadhātā ← dadhāta ← dhā
• [verb], plural, Aorist imperative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• devam ← deva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• ṛtvijam ← ṛtvij
• [noun], accusative, singular, masculine
• “ṛtvij; ṛtvij [word].”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• yajña ← yajñaḥ ← yajña
• [noun], nominative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• etv ← etu ← i
• [verb], singular, Present imperative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• ānuṣag ← ānuṣak
• [adverb]
• “correctly; in sequence; punctually.”

• adyā ← adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• devavyacastamaḥ ← deva
• [noun], masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devavyacastamaḥ ← vyacastamaḥ ← vyacastama
• [noun], nominative, singular, masculine

हे यजमानाः जातवेदसं जातप्रज्ञं जातधनं वा देवं द्योतमानम् ऋत्विजम् ऋतुयष्टारम् अग्निं नि दधात निधत्त । किंच देवव्यचस्तमः देवानामाप्ततमः यज्ञः यज्ञसाधनमस्माभिर्दीयमानं हविः आनुषक् अनुषक्तं यथा भवति तथा अद्य अस्मिन्नहनि तमग्निं प्र एतु प्रगच्छतु ॥

English translation:

“Cherish the divine Agni, by whom all that exists is known, the priest (of the rite); may the sacrifice most suitable for the gods duly this day proceed to them.”

Install Agni Jātavedas, the god and priest.
Let the sacrifice go forth in proper sequence today as that which best encompasses the gods.

Set Jatavedas in his place, Agni the God and Minister.
Let sacrifice proceed to-day duly, comprising all the Gods.

1 Lay down Agni Gâtavedas, the god, the priest. May the sacrifice which best encompasses the gods, proceed to-day in due order.

Setzet den Agni Jatavedas ein als göttlichen Opferpriester! Das Opfer soll heute richtig vor sich gehen, das recht viele Götter umfaßt.

Den Wesenkenner Agni setzt, den Gott, der festlich opfert, hin; Das Opfer schreite heute vor vollauf das götterfassendste.

Устройте Агни-Джатаведаса
Как божественного жреца!
Пусть жертвоприношение идет сегодня
По порядку, охватывая как можно больше богов!

• अग्निः
• विश्वसामा आत्रेयः
• स्वराडुष्निक्
• ऋषभः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वानो ! जो (देवव्यचस्तमः) पृथिव्यादिकों का धारण करने और अति तोड़नेवाला (यज्ञः) मिलने योग्य (आनुषक्) अनुकूलता से (अद्या) आज हम लोगों को (एतु) प्राप्त हो उस (ऋत्विजम्) ऋतुओं में यज्ञ करनेवाले के सदृश (जातवेदसम्) उत्पन्न हुओं में विद्यमान (देवम्) श्रेष्ठ गुण, कर्म्म और स्वभाववाले (अग्निम्) अग्नि को (प्र, नि, दधाता) उत्तमता से निरन्तर धारण करो ॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे यज्ञ करनेवाले यज्ञ को पूर्ण करते हैं, वैसे ही अग्नि शिल्पविद्या के कृत्य की सिद्धि को पूर्ण करता है ॥२॥

अन्वय: हे विद्वांसो ! यो देवव्यचस्तमो यज्ञ आनुषगद्यास्मानेतु तमृत्विजमिव जातवेदसं देवमग्निं प्र णि दधाता ॥२॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (नि) (अग्निम्) पावकम् (जातवेदसम्) जातेषु विद्यमानम् (दधाता) धरत। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (देवम्) दिव्यगुणकर्मस्वभावम् (ऋत्विजम्) य ऋतुषु यजति तद्वद्वर्त्तमानम् (प्र) (यज्ञः) सङ्गन्तव्यः (एतु) प्राप्नोतु (आनुषक्) आनुकूल्येन (अद्या) अत्र संहितायामिति दीर्घः। (देवव्यचस्तमः) यो देवान् पृथिव्यादीन् धरति भिनत्ति च सोऽतिशयितः ॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः । यथर्त्विजो यज्ञं पूर्णं कुर्वन्ति तथैवाग्निः शिल्पविद्याकृत्यसिद्धिमलङ्करोति ॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे याज्ञिक यज्ञ करणाऱ्या यजमानाचा यज्ञ पूर्ण करतात. तसाच अग्नी शिल्पविद्येच्या कृत्याची सिद्धी पूर्ण करतो. ॥ २ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - विश्वसामात्रेयः
• छन्दः - अनुष्टुप्

चिकित्वि᳓न्मनसं तुवा
देव᳓म् म᳓र्तास ऊत᳓ये
व᳓रेण्यस्य ते अ᳓वस
इयाना᳓सो अमन्महि

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M;; repeated line
genre M
genre M

Morph
cikitvínmanasam ← cikitvínmanas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

devám ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mártāsaḥ ← márta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ūtáye ← ūtí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

ávasaḥ ← ávas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

váreṇyasya ← váreṇya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

amanmahi ← √man- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

iyānā́saḥ ← √yā- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

चि॒कि॒त्वित्ऽम॑नसम् । त्वा॒ । दे॒वम् । मर्ता॑सः । ऊ॒तये॑ ।
वरे॑ण्यस्य । ते॒ । अव॑सः । इ॒या॒नासः॑ । अ॒म॒न्म॒हि॒ ॥

• cikitvinmanasaṃ ← cikitvinmanasam ← cikitvinmanas
• [noun], accusative, singular, masculine

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• devam ← deva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• martāsa ← martāsaḥ ← marta
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man.”

• ūtaye ← ūti
• [noun], dative, singular, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• vareṇyasya ← vareṇya
• [noun], genitive, singular, masculine
• “excellent; desirable.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• ‘vasa ← avase ← avas
• [noun], dative, singular, neuter
• “aid; favor; protection.”

• iyānāso ← iyānāsaḥ ← ī ← √i
• [verb noun], nominative, plural
• “beg; solicit.”

• amanmahi ← man
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “think of; name; believe; teach; honor; deem; recommend; approve; think; define; call; respect; believe; enumerate; understand; see; describe.”

हे अग्ने चिकित्विन्मनसम् । चिकित्वित् जानत् मनो यस्यासौ चिकित्विन्मनाः । तं देवं त्वा त्वाम् इयानासः उपगच्छन्तः मर्तासः मनुष्या वयम् ऊतये रक्षणार्थं वरेण्यस्य संभजनीयस्य ते तव अवसः अवसे तर्पणाय अमन्महि स्तुमः ॥

English translation:

“Men have recourse to you, divine Agni, who are of intelligent mind, for security; we praise you who are most excellent, seeking your protection.”

We mortals have brought to mind you of attentive mind, you a god, for help, begging for the help of you, the desirable one.

All mortals come to thee for aid, the God of most observant mind.
Of thine excelling favour we bethink us as we long for it.

We, the mortals, approaching thee, the attentive-minded god, for thy help, have thought of thy desirable aid.

Indem wir Sterbliche dich, den Gott mit achtsamem Sinne, um Gunst angehen, haben wir an deine vorzügliche Gnade gedacht.

Zu dir dem sorgsam achtenden, dem Gotte flehn wir Sterblichen Um Huld zu dir dem herrlichen; um Hülfe gehen wir dich an.

Прося тебя, бога
С внимательной мыслью, о помощи,
(Мы,) смертные, думали
О твоей избранной милости.

• अग्निः
• विश्वसामा आत्रेयः
• स्वराडुष्निक्
• ऋषभः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् ! (वरेण्यस्य) स्वीकार करने और (अवसः) कामना करने योग्य (ते) आपके सङ्ग से (इयानासः) प्राप्त होते हुए (मर्त्तासः) मनुष्य हम लोग (ऊतये) रक्षा आदि के लिये (चिकित्विन्मनसम्) विज्ञानयुक्त पुरुषों के मन के सदृश मन से युक्त (देवम्) विद्वान् (त्वा) आपको अग्नि के सदृश (अमन्महि) विशेष करके जानें ॥३॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को चाहिये कि सदा ही विद्वानों के सङ्ग से पदार्थविद्या का खोज करें ॥३॥

अन्वय: हे विद्वन् ! वरेण्यस्याऽवसस्ते सङ्गेनेयानासो मर्त्तासो वयमूतये चिकित्विन्मनसं देवं त्वाऽग्निमिवामन्महि ॥३॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (चिकित्विन्मनसम्) चिकित्वितां विज्ञानवतां मन इव मनो यस्य तम् (त्वा) त्वाम् (देवम्) विद्वांसम् (मर्त्तासः) मनुष्याः (ऊतये) रक्षणाद्याय (वरेण्यस्य) वरितुमर्हस्य (ते) तव (अवसः) कमनीयस्य (इयानासः) प्राप्नुवन्तः (अमन्महि) विजानीयाम ॥३॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यैः सदैव विद्वत्सङ्गेन पदार्थविद्यान्वेषणीया ॥३॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी सदैव विद्वानांच्या संगतीने पदार्थविद्येचे संशोधन करावे. ॥ ३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - विश्वसामात्रेयः
• छन्दः - पङ्क्तिः

अ᳓ग्ने चिकिद्धि᳓ अस्य᳓ न
इदं᳓ व᳓चः सहसिय
तं᳓ त्वा सुशिप्र दम्पते
स्तो᳓मैर् वर्धन्ति अ᳓त्रयो
गीर्भिः᳓ शुम्भन्ति अ᳓त्रयः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

cikiddhí ← √cit- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRF, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

idám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sahasya ← sahasyà- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vácaḥ ← vácas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dampate ← dámpati- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

suśipra ← suśiprá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

átrayaḥ ← átri- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

stómaiḥ ← stóma- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

vardhanti ← √vr̥dh- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

átrayaḥ ← átri- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

gīrbhíḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

śumbhanti ← √śubh- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

अग्ने॑ । चि॒कि॒द्धि । अ॒स्य । नः॒ । इ॒दम् । वचः॑ । स॒ह॒स्य॒ ।
तम् । त्वा॒ । सु॒ऽशि॒प्र॒ । द॒म्ऽप॒ते॒ । स्तोमैः॑ । व॒र्ध॒न्ति॒ । अत्र॑यः । गीः॒ऽभिः । शु॒म्भ॒न्ति॒ । अत्र॑यः ॥

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• cikiddhy ← cikiddhi ← cit
• [verb], singular, Perfect imperative
• “notice; observe; attend to; intend.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• idaṃ ← idam
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• vacaḥ ← vacas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “statement; command; speech; words; advice; word; voice.”

• sahasya
• [noun], vocative, singular, masculine
• “mighty.”

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• suśipra ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suśipra ← śipra ← śiprā
• [noun], vocative, singular, masculine
• “lip; śiprā.”

• dampate ← dampati
• [noun], vocative, singular, masculine
• “couple.”

• stomair ← stomaiḥ ← stoma
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• vardhanty ← vardhanti ← vṛdh
• [verb], plural, Present indikative
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• atrayo ← atrayaḥ ← atri
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Atri; Atri; atri [word].”

• gīrbhiḥ ← gir
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• śumbhanty ← śumbhanti ← śubh
• [verb], plural, Present indikative
• “look; shine; beautify.”

• atrayaḥ ← atri
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Atri; Atri; atri [word].”

हे अग्ने सहस्य सहसः बलस्य पुत्र नः अस्मदीयम् अस्य इदं परिचरणमिदं वचः स्तोत्रं च चिकिद्धि जानीहि । हे सुशिप्र । शोभने शिप्रे हनू नासिके वा यस्यासौ सुशिप्रः । तस्य संबोधनम् । सुशिप्र सुहनो दम्पते गृहपते तं त्वाम् अत्रयः अत्रिपुत्राः स्तोमैः स्तोत्रैः वर्धन्ति वर्धयन्ति । अत्रयः गीर्भिः शुम्भन्ति अलंकुर्वन्ति ॥ ॥ १४ ॥

English translation:

“Agni, son of strength, recognize the words of this our (laudation); handsome-chinned, lord of the dwelling, the sons of Atri exalt you, such (as you are), by thei rpraise; they embellish you by their hymns.”

O Agni, be attentive to this (speech) of ours—here is our speech, o strong one!
The Atris make you strong with their praise songs, o you of fair lips, o lord of the household; the Atris beautify you with song.

Mark with attention this our speech, O Agni, thou victorious One.
Thee, Strong-jawed! as the homestead’s Lord, the Atris with their lauds exalt, the Atris beautify with songs.

Agni, be intent on this—on this our word 1, O strong one. As such, O strong jawed 2 lord of the house, the Atris strengthen thee by their praises; the Atris beautify thee by their prayers.

Agni! Achte darauf, auf diese Rede von uns, du Gewaltiger! Dich erbauen die Atri´s mit Preisliedern, du schönzahniger Hausherr, verschönen die Atri´s mit Lobreden.

O Agni achte auf dies Lied des Sängers, o gewaltiger; Denn Hausherr dich, schönwangiger erfreut durch Lob der Atristamm (und schmückt durch Lied der Atristamm.)

О Агни, заметь этого (человека),
(И) эту нашу речь, о могучий!
Тебя, о (бог) с прекрасными челюстями, о хозяин дома.
Люди из рода Атри укрепляют восхвалениями,
Люди из рода Атри украшают песнями.

• अग्निः
• विश्वसामा आत्रेयः
• बृहती
• मध्यमः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सहस्य) बल में श्रेष्ठ (सुशिप्र) सुन्दर ठुड्डी और नासिकावाले (दम्पते) स्त्री और पुरुष (अग्ने) विद्वन् ! आप जैसे (अत्रयः) तीन प्रकार के दुःखों से रहित जन (स्तोमैः) प्रशंसित व्यवहारों से (वर्धन्ति) वृद्धि को प्राप्त होते हैं और जैसे (अत्रयः) काम, क्रोध, और लोभ इन तीन दोषों से रहित जन (गीर्भिः) वाणियों से (शुम्भन्ति) पवित्र करते हैं, वैसे (नः) हम लोगों के (इदम्) इस (वचः) वचन को और (अस्य) इसके वचन को (चिकिद्धि) जानिये (तम्) उन (त्वा) आपका हम लोग सत्कार करें ॥४॥

भावार्थभाषाः - जैसे पुरुषार्थी मनुष्य सबकी वृद्धि करते हैं और उपदेशक जन सब जनों को पवित्र करते हैं, वैसे ही सब मनुष्य आचरण करें ॥४॥ इस सूक्त में अग्नि के गुण वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की इस से पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह बाईसवाँ सूक्त और चौदहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे सहस्य सुशिप्र दम्पतेऽग्ने ! त्वं यथाऽत्रयः स्तोमैर्वर्धन्ति यथाऽत्रयो गीर्भिः शुम्भन्ति तथा न इदं वचोऽस्य च चिकिद्धि तं त्वा वयं सत्कुर्य्याम ॥४॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) विद्वन् (चिकिद्धि) विजानीहि (अस्य) (नः) अस्माकम् (इदम्) (वचः) (सहस्य) सहसि बले साधो (तम्) (त्वा) त्वाम् (सुशिप्र) शोभनहनुनासिक (दम्पते) स्त्रीपुरुष (स्तोमैः) प्रशंसितैर्व्यवहारैः वाग्भिः (वर्धन्ति) (अत्रयः) अविद्यमानत्रिविधदुःखा (गीर्भिः) (शुम्भन्ति) पवित्रयन्ति (अत्रयः) त्रिभिः कामक्रोधलोभदोषै रहिताः ॥४॥

भावार्थभाषाः - यथा पुरुषार्थिनो मनुष्या सर्वान् वर्धयन्त्युपदेशकाः सर्वान् पवित्रयन्ति तथैव सर्वे मनुष्या आचरन्त्विति ॥४॥ अत्राग्निगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति द्वाविंशतितमं सूक्तं चतुर्दशो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - जशी पुरुषार्थी माणसे सर्वांचे वर्धन करतात व उपदेशक सर्वांना पवित्र करतात तसे माणसांनी आचरण करावे. ॥ ४ ॥