०१८

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - द्वितो मृक्तवाहा आत्रेयः
• छन्दः - अनुष्टुप्

प्रात᳓र् अग्निः᳓ पुरुप्रियो᳓
विश᳓ स्तवेत अ᳓तिथिः
वि᳓श्वानि यो᳓ अ᳓मर्तियो
हव्या᳓ म᳓र्तेषु र᳓ण्यति

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

prātár ← prātár (invariable)

purupriyáḥ ← purupriyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

átithiḥ ← átithi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

staveta ← √stu- (root)
{number:SG, person:3, mood:OPT, tense:PRS, voice:MED}

viśáḥ ← víś- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

ámartyaḥ ← ámartya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

víśvāni ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

havyā́ ← havyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

márteṣu ← márta- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

ráṇyati ← √ranⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

प्रा॒तः । अ॒ग्निः । पु॒रु॒ऽप्रि॒यः । वि॒शः । स्त॒वे॒त॒ । अति॑थिः ।
विश्वा॑नि । यः । अम॑र्त्यः । ह॒व्या । मर्ते॑षु । रण्य॑ति ॥

• prātar
• [adverb]
• “at dawn; early.”

• agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• purupriyo ← puru
• [noun]
• “many; much(a); very.”

• purupriyo ← priyaḥ ← priya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• viśa ← viś
• [noun], genitive, singular, feminine
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

• stavetātithiḥ ← staveta ← stu
• [verb], singular, Present optative
• “laud; praise; declare; stu.”

• stavetātithiḥ ← atithiḥ ← atithi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “guest; atithi [word]; Atithi.”

• viśvāni ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• amartyo ← amartyaḥ ← amartya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “immortal.”

• havyā ← havya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Havya; offering; havya [word].”

• marteṣu ← marta
• [noun], locative, plural, masculine
• “man.”

• raṇyati ← raṇ
• [verb], singular, Present indikative
• “rejoice.”

पुरुप्रियः बहुप्रियः विशः यजमाने धनस्य निवेशकः अतिथिः । यजमानानां गृहान्प्रति तिथिष्वभ्येतीत्यतिथिः । तथाह यास्कः- ‘ अतिथिरभ्यतितो गृहान्भवत्यभ्येति तिथिषु परकुलानीति वा परगृहाणीति वा ’ ( निरु. ४. ५) इति । एवंविधः अग्निः प्रातः स्तवेत स्तूयते । अमर्त्यः अमरणधर्मा यः अग्निः मर्तेषु मनुष्येषु यजमानेषु स्थितानि विश्वानि सर्वाणि हव्या हव्यानि हवींषि रण्यति कामयते ॥

English translation:

“Let Agni, the beloved of many, the guest of man, be present at dawn; he who, immortal, desires the oblations of mortalṣ”

Early in the morning much beloved Agni, guest of the clan, should be praised,
the immortal who rejoices at all the oblations among mortals.

AT dawn let: Agni, much-beloved guest of the house, be glorified;
Immortal who delights in all oblations brought by mortal men.

May Agni, beloved of many, the guest of the house 1, be praised in the morning, the immortal who delights 2 in all offerings among the mortals.

Am Morgen soll Agni, der vielliebe Gast des Clans, besungen werden, der Unsterbliche, der sich an allen Opfern bei den Sterblichen erfreut.

Gerühmt sei Agni früh am Tag, des Hauses vielgeliebter Gast, Der alle Opfergüsse liebt, unsterblich bei den Sterblichen.

Рано утром пусть восхваляется Агни,
Очень любимый гость племени,
Бессмертный, который радуется
Всем жертвам у смертных.

• अग्निः
• दितो मृतवाहा आत्रेयः
• विराडनुष्टुप्
• गान्धारः

अब पाँच ऋचावाले अठारहवें सूक्त का प्रारम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में अग्नि के सदृश अतिथि के विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (यः) जो (अग्निः) अग्नि के सदृश पवित्र (पुरुप्रियः) बहुतों से कामना किया वा सेवन किया गया (मर्त्तेषु) नाश होनेवाले कार्य्यों में (अमर्त्यः) स्वभाव से मरणधर्म्मरहित (रण्यति) रमता है (विश्वानि) सम्पूर्ण (हव्या) देने योग्यों की (स्तवेत) प्रशंसा करे और जो (प्रातः) प्रातःकाल के आरम्भ से (विशः) प्रजाओं को उपदेश देवे वह (अतिथिः) आदर करने योग्य यथार्थवक्ता विद्वान् सत्कार करने योग्य होता है ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो अतिथि आत्मा का जाननेवाला, सत्य का उपदेशक, विद्वान्, विद्वानों का प्रिय, परमात्मा के सदृश सब के हित को चाहनेवाला नित्य क्रीड़ा करता है, वह ही सत्कार करने योग्य है ॥१॥

अन्वय: हे मनुष्या ! योऽग्निरिव पुरुप्रियो मर्त्तेष्वमर्त्यो रण्यति विश्वानि हव्या स्तवेत यः प्रातरारभ्य विश उपदिशेत् सोऽतिथिः पूजनीयो भवति ॥१॥

अथाग्निवदतिथिविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (प्रातः) (अग्निः) अग्निरिव पवित्रः (पुरुप्रियः) बहुभिः कमितः सेवितो वा (विशः) प्रजाः (स्तवेत) प्रशंसेत् (अतिथिः) पूजनीय आप्तो विद्वान् (विश्वानि) (यः) (अमर्त्यः) स्वभावेन मरणधर्मरहितः (हव्या) दातुमर्हाणि (मर्तेषु) मरणधर्मेषु कार्य्येषु (रण्यति) रमते ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! योऽतिथिरात्मवित्सत्योपदेशको विद्वान् विद्वत्प्रियः परमात्मेव सर्वहितैषी नित्यं क्रीडते स एव सत्कर्त्तव्योऽस्ति ॥१॥

या सूक्तात अग्नीप्रमाणे अतिथींच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्वसूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! जो अतिथी आत्म्याला जाणणारा, सत्योपदेशक विद्वान व विद्वानांना प्रिय, परमेश्वराप्रमाणे सर्वांचे हित इच्छिणारा, सदैव प्रसन्नतेने विहार करणारा असतो तोच सत्कार करण्यायोग्य असतो. ॥ १ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - द्वितो मृक्तवाहा आत्रेयः
• छन्दः - अनुष्टुप्

द्विता᳓य मृक्त᳓वाहसे
स्व᳓स्य द᳓क्षस्य मंह᳓ना
इ᳓न्दुं स᳓ धत्त आनुष᳓क्
स्तोता᳓ चित् ते अमर्तिय

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dvitā́ya ← dvitá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

mr̥ktávāhase ← mr̥ktávāhas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

dákṣasya ← dákṣa- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

maṁhánā ← maṁhánā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

svásya ← svá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ānuṣák ← ānuṣák (invariable)

dhatte ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

índum ← índu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

amartya ← ámartya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

cit ← cit (invariable)

stotā́ ← stotár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

द्वि॒ताय॑ । मृ॒क्तऽवा॑हसे । स्वस्य॑ । दक्ष॑स्य । मं॒हना॑ ।
इन्दु॑म् । सः । ध॒त्ते॒ । आ॒नु॒षक् । स्तो॒ता । चि॒त् । ते॒ । अ॒म॒र्त्य॒ ॥

• dvitāya ← dvita
• [noun], dative, singular, masculine
• “Dvita.”

• mṛktavāhase ← mṛktavāhas
• [noun], dative, singular, masculine

• svasya ← sva
• [noun], genitive, singular, masculine
• “own(a); respective(a); akin(p); sva [word]; individual; present(a); independent.”

• dakṣasya ← dakṣa
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Dakṣa; ability; cock; fitness; will; purpose; disposition; cock.”

• maṃhanā
• [noun], nominative, singular, feminine

• induṃ ← indum ← indu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “moon; Soma; drop; anusvāra; one; Candra; silver; camphor; point; juice.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• dhatta ← dhatte ← dhā
• [verb], singular, Present indikative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• ānuṣak
• [adverb]
• “correctly; in sequence; punctually.”

• stotā ← stotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “laudatory; worshiping.”

• cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• amartya
• [noun], vocative, singular, masculine
• “immortal.”

हे अग्ने द्विताय द्वितपुत्राय मृक्तवाहसे। मृक्तं शुद्धं हविर्देवेभ्यो वहति प्रापयतीति मृक्तवाहाः । तस्मै स्वस्य आत्मीयस्य दक्षस्य बलस्य धनस्य वा मंहना मंहनायै दानाय भव । हे अमर्त्य नित्याग्ने यतः कारणात् ते तुभ्यं सः मृक्तवाहाः आनुषक् सर्वदानुषक्तम् इन्दुं सोमं धत्ते धारयति स्तोता चित् स्तोता च भवति ॥

English translation:

“Be (willing to make) a grant of your own strength to Dvita, the bearer of the pure oblations; for he, immortal Agni, your diligent praiser, brings to you continually the Soma juice.”

Your own skill is at the ready for Dvita of the broken vehicle.
He receives the (soma-)drop in proper sequence even as your praise singer, o immortal one.

For Dvita who receives through wealth of native strength maimed offerings,
Thy praiser even gains at once the Soma-drops, Immortal Gods!

1 To Dvita who by the liberal power of his dexterousness carries away injury 2, this praiser of thine, O immortal, prepares Soma in the due way.

Dem Dvita Miriktavahas sei die Gabe eigenen Könnens. Er bekommt als dein Lobsänger, du Unsterblicher, den Somasaft, wie sich’s gebührt.

Dem, der als zweiter schädliches entführt nach seines Geistes Lust, Dir reicht der Sänger Indu dar in steter Folg’, Unsterblicher.

Двите Мриктавахасу (достанется)
Щедрый дар за его умение.
По порядку (обряда) он получает сок сомы
Как твой восхвалитель, о бессмертный.

• अग्निः
• दितो मृतवाहा आत्रेयः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर अतिथिविषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अमर्त्य) अपने स्वरूप से नित्य ! जो (स्तोता) सत्य विद्या की प्रशंसा करनेवाला (आनुषक्) अनुकूलता से (इन्दुम्) ऐश्वर्य्य को (चित्) ही (ते) तेरे लिये (धत्ते) धारण करता है (सः) वह (द्विताय) दो जन्मों से विद्या को प्राप्त (मृक्तवाहसे) शुद्ध विज्ञान को प्राप्त करानेवाले (स्वस्य) और अपने (दक्षस्य) बल के (मंहना) बड़प्पन के साथ वर्त्तमान अतिथि के लिये सुख देवे ॥२॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य यथार्थवक्ता अतिथियों का सत्कार करते हैं, वे सत्य विज्ञान को प्राप्त हो कर सर्वदा आनन्दित होते हैं ॥२॥

अन्वय: हे अमर्त्य ! यः स्तोतानुषगिन्दुं चित्ते धत्ते स द्विताय मृक्तवाहसे स्वस्य दक्षस्य मंहना सह वर्त्तमानायाऽतिथये सुखं प्रयच्छेत् ॥२॥

पुनरतिथिविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (द्विताय) द्वाभ्यां जन्मभ्यां विद्यां प्राप्ताय (मृक्तवाहसे) शुद्धविज्ञानप्रापकाय (स्वस्य) (दक्षस्य) (मंहना) महत्त्वेन (इन्दुम्) ऐश्वर्यम् (सः) (धत्ते) (आनुषक्) आनुकूल्ये (स्तोता) सत्यविद्याप्रशंसकः (चित्) अपि (ते) तुभ्यम् (अमर्त्य) आत्मस्वरूपेण नित्य ॥२॥

भावार्थभाषाः - ये मनुष्या आप्तानतिथीन् सत्कुर्वन्ति ते सत्यं विज्ञानं प्राप्य सर्वदानन्दन्ति ॥२॥

भावार्थभाषाः - जी माणसे आप्त विद्वान अतिथींचा सत्कार करतात ती माणसे सत्य विज्ञान जाणून सदैव आनंदी राहतात. ॥ २ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - द्वितो मृक्तवाहा आत्रेयः
• छन्दः - अनुष्टुप्

तं᳓ वो दीर्घा᳓युशोचिषं
गिरा᳓ हुवे मघो᳓ना᳐म्
अ᳓रिष्टो ये᳓षां᳐ र᳓थो
वि᳓ अश्वदावन् ई᳓यते

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dīrghā́yuśociṣam ← dīrghā́yuśociṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

girā́ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

huve ← √hū- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

maghónām ← maghávan- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

áriṣṭaḥ ← áriṣṭa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ráthaḥ ← rátha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yéṣām ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

aśvadāvan ← aśvadāvan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ī́yate ← √i- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ví ← ví (invariable)

तम् । वः॒ । दी॒र्घायु॑ऽशोचिषम् । गि॒रा । हु॒वे॒ । म॒घोना॑म् ।
अरि॑ष्टः । येषा॑म् । रथः॑ । वि । अ॒श्व॒ऽदा॒व॒न् । ईय॑ते ॥

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• dīrghāyuśociṣaṃ ← dīrgha
• [noun]
• “long; long; long; large; far; deep; dīrgha [word].”

• dīrghāyuśociṣaṃ ← āyu
• [noun], masculine

• dīrghāyuśociṣaṃ ← śociṣam ← śocis
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; flare; burn; radiance.”

• girā ← gir
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• huve ← hvā
• [verb], singular, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• maghonām ← maghavan
• [noun], genitive, plural, masculine
• “big.”

• ariṣṭo ← ariṣṭaḥ ← ariṣṭa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “safe; unharmed.”

• yeṣāṃ ← yeṣām ← yad
• [noun], genitive, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• ratho ← rathaḥ ← ratha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• vy ← vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• aśvadāvann ← aśva
• [noun], masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• aśvadāvann ← dāvan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “giving.”

• īyate ← i
• [verb], singular, Perfect conjunctive (subj.)
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

हे अग्ने दीर्घायुशोचिषं दीर्घगमनदीप्तिं तं वः । पूजायां बहुवचनम् । त्वां मघोनां धनिनां कृते गिरा स्तोत्रेण हुवे आह्वयामि । हे अश्वदावन् अश्वानां दातः येषां धनिनां रथः युद्धेषु अरिष्टः शत्रुभिरहिंसितः वि ईयते विगच्छतु ॥

English translation:

“I invoke you bright-shining, through a long life, with praise, (for the benefit) of the affluent, that their chariot, giver of horses, may proceed unimpeded.”

For you do I summon him of long-lived blaze with a song for (you) generous ones,
whose chariot speeds away undamaged, o giver of horses,

Nobles, with song I call that car of yours that shines with lengthened life,
For, God who givest steeds! that car hither and thither goes unharmed.

I call for your sake Him who flames through long life, with the speech that belongs to the liberal patrons 1 whose chariot moves uninjured, O giver of horses 2;

Diesen euren Agni, dessen Glut langlebig ist, rufe ich mit einem Lobe auf die freigebigen Herren an, deren Wagen unversehrt davon kommt, du Rosseschenker.

Ihn, der euch langes Leben strahlt, und Rosse schenkt, ruf’ ich mit Lied Der Reichen, deren Wagen schnell zum Ziele eilet unversehrt.

Этого вашего (Агни) с пламенем, дающим долгую жизнь,
Я зову хвалебной песней от имени щедрых покровителей,
Чья колесница выезжает (из опасности)
Невредимой, о даритель коней.

• अग्निः
• दितो मृतवाहा आत्रेयः
• भुरिगुष्णिक्
• ऋषभः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (येषाम्) जिन अतिथियों और (मघोनाम्) बहुत धन से युक्त (वः) आप लोगों का (अरिष्टः) नहीं हिंसा करने योग्य (रथः) वाहन (वि, ईयते) विशेषता से चलता है, उनका मैं (हुवे) आह्वान करता हूँ और हे (अश्वदावन्) व्याप्त करनेवाले विज्ञान आदि गुणों के दाता गृहस्थ ! आपके कल्याण के लिये (तम्) उस (दीर्घायुशोचिषम्) दीर्घ अर्थात् अधिक अवस्था पवित्र करनेवाली जिसकी ऐसे अतिथि विद्वान् का मैं (गिरा) वाणी से आह्वान करता हूँ ॥३॥

भावार्थभाषाः - जो अहिंसादि धर्म से युक्त मनुष्य अतिकालपर्य्यन्त जीवनेवाले धार्मिक अतिथियों की सेवा करते हैं, वे भी दीर्घायु और लक्ष्मीवान् होकर आनन्दित होते हैं ॥३॥

अन्वय: हे मनुष्या ! येषां मघोनां वोऽरिष्टो रथो वीयते तानहं हुवे। हे अश्वदावन् गृहस्थ ! त्वत्कल्याणाय तं दीर्घायुशोचिषमतिथिमहं गिरा हुवे ॥३॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (तम्) (वः) युष्माकम् (दीर्घायुशोचिषम्) दीर्घमायुः शोचिः पवित्रकरं यस्य तम् (गिरा) (हुवे) आह्वये (मघोनाम्) बहुधनयुक्तानाम् (अरिष्टः) अहिंसनीयः (येषाम्) अतिथीनाम् (रथः) यानम् (वि) (अश्वदावन्) योऽश्वान् व्याप्तिकरान् विज्ञानादिगुणान् ददाति तत्सम्बुद्धौ (ईयते) गच्छति ॥३॥

भावार्थभाषाः - येऽहिंसादिधर्मयुक्ता मनुष्याश्चिरञ्जीविनो धार्मिकानतिथीन् सेवन्ते तेऽपि दीर्घायुषः श्रीमन्तो भूत्वाऽऽनन्दिता जायन्ते ॥३॥

भावार्थभाषाः - जी अहिंसक माणसे दीर्घजीवी धार्मिक अतिथींची सेवा करतात. तीही दीर्घायू व श्रीमंत बनून आनंदित होतात ॥ ३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - द्वितो मृक्तवाहा आत्रेयः
• छन्दः - अनुष्टुप्

चित्रा᳓ वा ये᳓षु दी᳓धितिर्
आस᳓न्न् उक्था᳓ पा᳐᳓न्ति ये᳓
स्तीर्ण᳓म् बर्हिः᳓ सु᳓वर्णरे
श्र᳓वांसि दधिरे प᳓रि

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
citrā́ ← citrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

dī́dhitiḥ ← dī́dhiti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

vā ← vā (invariable)

yéṣu ← yá- (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

āsán ← āsán- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

pā́nti ← √pā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ukthā́ ← ukthá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

yé ← yá- (pronoun)

barhíḥ ← barhís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

stīrṇám ← √str̥̄- (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, non-finite:PPP}

svàrṇare ← svàrṇara- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

dadhire ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

pári ← pári (invariable)

śrávāṁsi ← śrávas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

चि॒त्रा । वा॒ । येषु॑ । दीधि॑तिः । आ॒सन् । उ॒क्था । पान्ति॑ । ये ।
स्ती॒र्णम् । ब॒र्हिः । स्वः॑ऽनरे । श्रवां॑सि । द॒धि॒रे॒ । परि॑ ॥

• citrā ← citra
• [noun], nominative, singular, feminine
• “manifold; extraordinary; beautiful; divers(a); varicolored; bright; bright; bright; outstanding; agitated; aglitter(p); brilliant; painted; obvious; patched; bizarre.”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• yeṣu ← yad
• [noun], locative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• dīdhitir ← dīdhitiḥ ← dīdhiti
• [noun], nominative, singular, feminine
• “beam.”

• āsann ← āsan
• [noun], locative, singular, neuter
• “mouth.”

• ukthā ← uktha
• [noun], accusative, plural, neuter
• “hymn; praise; uktha [word]; encomium.”

• pānti ← pā
• [verb], plural, Present indikative
• “protect; govern.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• stīrṇam ← stṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “spread; kill; lay; cover.”

• barhiḥ ← barhis
• [noun], nominative, singular, neuter
• “Barhis; barhis [word].”

• svarṇare ← svarṇara
• [noun], locative, singular, masculine

• śravāṃsi ← śravas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “fame; glory; ear.”

• dadhire ← dhā
• [verb], plural, Perfect indicative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

येषु ऋत्विक्षु चित्रा नानाविधा दीधितिः यज्ञविषया क्रिया भवति । ये आसन् आस्ये उक्था उक्थानि स्तोत्राणि पान्ति रक्षन्ति तैर्ऋत्विग्भिः स्तीर्णं स्तीर्णस्य बर्हिः बर्हिषः परि उपरि श्रवांसि अन्नानि हवींषि स्वर्णरे । स्वः स्वर्गं नरं यजमानं नयतीति स्वर्णरो यज्ञः । तस्मिन् दधिरे निधीयन्ते ॥

English translation:

“Among whom the ceremonial of many kinds is observed; who perpetuate the sacred hymns by their recital; by them the sacrificial viands are plural ced upon the strewn grass (at the sacrifice which) leads (the worshipper) to heaven.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Svar nare, a synomym of yajñe svargam yajamānam nayati, it leads the yajamāna to heaven

Or among whom is brilliant insight, who protect the recitations in (the singer’s) mouth.
The ritual grass has been strewn near him [=Agni] of sun-like majesty, and they have wrapped themselves in fame.

They who have varied ways of thought, who guard, the lauds within their lips,
And strew the grass before the light, have decked themselves with high renown.

And in whom (dwells) brilliant thought, who guard the hymns of praise in their mouth, (whose) sacrificial grass is spread in the realm of the sun: they have invested themselves with glory.

Aber die, bei denen die wunderbare Erkenntnis ist, die im Munde die Lieder bewahren, deren Barhis in Svarnara ausgelegt ist, die haben sich mit Ruhm bedeckt.

Bei denen Andacht reich erglänzt, die Sprüche nehmen in den Mund, Dem Glanzesherrn das Polster streun, die haben reiches Gut erlangt.

Те же, у кого яркая сила прозрения,
Кто хранит гимны в устах,
(Чья) жертвенная солома разложена в Сварнаре, –
Они покрыли себя славой.

• अग्निः
• दितो मृतवाहा आत्रेयः
• विराडनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (येषु) जिन अतिथियों में (चित्रा) विचित्र (दीधितिः) प्रकाशमान विद्या है और (आसन्) आसन वा मुख में (उक्था) प्रशंसा करने योग्य कर्म हैं और (ये, वा) अथवा जो (स्तीर्णम्) आच्छादित अर्थात् अन्तःकरण में व्याप्त (बर्हिः) अन्तरिक्ष के सदृश विज्ञान की (स्वर्णरे) सुख से युक्त मनुष्य में (पान्ति) रक्षा करते हैं और (श्रवांसि) अन्नादिकों को (परि) सब ओर से (दधिरे) धारण करें, वे ही श्रेष्ठ अतिथि होते हैं ॥४॥

भावार्थभाषाः - जो विद्या के उत्तम गुणों से पूर्ण, सब के हित चाहनेवाले, पुरुषार्थी अर्थात् उत्साही और पक्षपात से रहित अतिथिजन उपदेश से सब की रक्षा करते हैं, वे संसार के कल्याण करनेवाले होते हैं ॥४॥

अन्वय: हे मनुष्या ! येषु चित्रा दीधितिरस्त्यासन्नुक्था सन्ति ये वा स्तीर्णं बर्हिरिव स्वर्णरे पान्ति श्रवांसि परि दधिरे त एवोत्तमा अतिथयः सन्ति ॥४॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (चित्रा) (वा) (येषु) अतिथिषु (दीधितिः) प्रकाशमाना विद्या (आसन्) आसन आस्ये वा (उक्था) प्रशंसनीयानि कर्माणि (पान्ति) रक्षन्ति (ये) (स्तीर्णम्) आच्छादितम् (बर्हिः) अन्तरिक्षमिव विज्ञानम् (स्वर्णरे) स्वः सुखेन युक्ते नरे (श्रवांसि) अन्नादीनि (दधिरे) दध्युः (परि) सर्वतः ॥४॥

भावार्थभाषाः - ये विद्याशुभगुणपूर्णाः सर्वेषां हितं प्रेप्सवः पुरुषार्थिनः पक्षपातरहिता अतिथय उपदेशेन सर्वान् रक्षन्ति ते जगत्कल्याणकरा भवन्ति ॥४॥

भावार्थभाषाः - जे विद्याशुभगुणांनी पूर्ण, सर्वांचे हितेच्छु, पुरुषार्थी व भेदभावरहित अतिथी उपदेश करून सर्वांचे रक्षण करतात, ते जगाचे कल्याणकर्ते असतात. ॥ ४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - द्वितो मृक्तवाहा आत्रेयः
• छन्दः - पङ्क्तिः

ये᳓ मे पञ्चाश᳓तं ददु᳓र्
अ᳓श्वानां᳐ सध᳓स्तुति
द्युम᳓द् अग्ने म᳓हि श्र᳓वो
बृह᳓त् कृधि मघो᳓नां᳐
नृव᳓द् अमृत नॄणा᳐᳓म्+

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dadúḥ ← √dā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

pañcāśátam ← pañcāśát- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

yé ← yá- (pronoun)

áśvānām ← áśva- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

sadhástuti ← sadhástuti- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

dyumát ← dyumánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

máhi ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śrávaḥ ← śrávas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

br̥hát ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

kr̥dhi ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

maghónām ← maghávan- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

amr̥ta ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

nr̥ṇā́m ← nár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

nr̥vát ← nr̥vánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ये । मे॒ । प॒ञ्चा॒शत॑म् । द॒दुः । अश्वा॑नाम् । स॒धऽस्तु॑ति ।
द्यु॒ऽमत् । अ॒ग्ने॒ । महि॑ । श्रवः॑ । बृ॒हत् । कृ॒धि॒ । म॒घोना॑म् । नृ॒ऽवत् । अ॒मृ॒त॒ । नृ॒णाम् ॥

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• me ← mad
• [noun], dative, singular
• “I; mine.”

• pañcāśataṃ ← pañcāśatam ← pañcāśat
• [noun], accusative, singular, feminine
• “fifty; pañcāśat [word].”

• dadur ← daduḥ ← dā
• [verb], plural, Perfect indicative
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• aśvānāṃ ← aśvānām ← aśva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• sadhastuti
• [noun], instrumental, singular, feminine

• dyumad ← dyumat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “bright; brilliant; brilliant; loud.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• mahi
• [noun], accusative, singular, neuter
• “great; firm.”

• śravo ← śravaḥ ← śravas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “fame; glory; ear.”

• bṛhat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• kṛdhi ← kṛ
• [verb], singular, Aorist imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• maghonāṃ ← maghonām ← maghavan
• [noun], genitive, plural, masculine
• “big.”

• nṛvad ← nṛvat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “rich in men.”

• amṛta
• [noun], vocative, singular, masculine
• “immortal; amṛta; imperishable.”

• nṝṇām ← nṛ
• [noun], genitive, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

ये मघवानो दातारः मे मह्यं सधस्तुति स्तुत्या सहितं त्वत्स्तोत्रसमनन्तरम् अश्वानां पञ्चाशतं ददुः हे अमृत अग्ने त्वं तेषां मघोनां नृणां द्युमत् दीप्तिमत् महि महत् बृहत् परिवृढं नृवत् परिचारकमनुष्ययुक्तं श्रवः अन्नं कृधि कुरु देहीत्यर्थः ॥ ॥ १० ॥

English translation:

“Immortal Agni, bestow upon those opulent men, who, upon (my) praise (of you), gave to me fifty horses, and brilliang, ample, and abundant food, (supporting numerous) dependants.”

For those who have given me fifty horses for our joint praise,
for the generous men, o Agni, make bright and great fame, lofty (fame) filled with men, o immortal one.

Immortal Agni, give the chiefs, heroes who institute the rite,
Heroes’ illustrious, lofty fame, who at the synod met for praise presented me with fifty steeds.

On the liberal patrons who have given me fifty horses for my song of praise 1, bestow brilliant, mighty, high glory, O Agni; on those men (bestow glory) with (valiant) men, O immortal!

Der freigebigen Herren, die mir fünfzig Rosse geschenkt haben unter einstimmigen Lobe, deren Ruhm mach glänzend, groß, hoch, o Agni, männerreich, du Unsterblicher!

Die fünfzig Rosse mir verliehn, für den vereinten Preisgesang, Den Reichen schaffe hohen Ruhm, o Agni schönen, glänzenden; Und sei in Schlachten uns zum Heil.

(Те,) что подарили мне пятьдесят
Коней за общее восхваление, –
О Агни, создай (этим) щедрым мужам –
Великую, сверкающую славу,
Высокую, могучую, о бессмертный!

• अग्निः
• दितो मृतवाहा आत्रेयः
• भुरिग्बृहती
• मध्यमः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ये) जो अतिथि जन (मे) मेरे लिये (अश्वानाम्) वेग से युक्त अग्नि आदि पदार्थों के (सधस्तुति) साथ प्रशंसित (द्युमत्) यथार्थ ज्ञान के प्रकाश से युक्त (पञ्चाशतम्) पञ्चाशत् संख्यायुक्त विज्ञान को (ददुः) देनेवाले हों, उनके साथ हे (अग्ने) विद्वन् ! आप एक साथ प्रशंसित और यथार्थ ज्ञान के प्रकाश से युक्त (महि) बड़े (बृहत्) बहुत (श्रवः) अन्न वा श्रवण को (कृधि) करिये और हे (अमृत) मरणधर्म्म से रहित ! उन (मघोनाम्) बहुत धनवान् (नृणाम्) मनुष्यों के (नृवत्) मनुष्यों के तुल्य उन्नति का विधान करो ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो अतिथिजन पदार्थविद्या को देवें, उनका सत्कार यथायोग्य करो ॥५॥ इस सूक्त में अग्निवत् अतिथि के गुण वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की इस से पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह अठारहवाँ सूक्त और दशवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: येऽतिथयो मेऽश्वानां सधस्तुति द्युमत्पञ्चाशतं विज्ञानं ददुस्तैः सहाग्ने विद्वँस्त्वं सधस्तुति द्युमन्महि बृहच्छ्रवः कृधि। हे अमृत ! तेषां मघोनां नृणां नृवदुन्नतिं विधेहीति ॥५॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ये) (मे) मह्यम् (पञ्चाशतम्) (ददुः) दत्तवन्तः स्युः (अश्वानाम्) वेगवतामग्न्यादिपदार्थानाम् (सधस्तुति) सहप्रशंसितम् (द्युमत्) यथार्थज्ञानप्रकाशयुक्तम् (अग्ने) विद्वन् (महि) महत् (श्रवः) अन्नं श्रवणं वा (बृहत्) (कृधि) (मघोनाम्) बहुधनवताम् (नृवत्) नृभिस्तुल्यम् (अमृत) मरणधर्मरहित (नृणाम्) मनुष्याणाम् ॥५॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! येऽतिथयः पदार्थविद्यां प्रयच्छेयुस्तेषां सत्कारं यथावत्कुरुतेति ॥५॥ अत्राग्निवदतिथिगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इत्यष्टादशं सूक्तं दशमो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! जे अतिथी पदार्थविद्या शिकवितात त्यांचा यथायोग्य सत्कार करा. ॥ ५ ॥