०१७

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पूरुरात्रेयः
• छन्दः - अनुष्टुप्

आ᳓ यज्ञइ᳓र् देव म᳓र्तिय
इत्था᳓ त᳓व्यांसम् ऊत᳓ये
अग्निं᳓ कृते᳓ सुअध्वरे᳓
पूरु᳓र् ईळीत अ᳓वसे

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

deva ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mártyaḥ ← mártya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yajñaíḥ ← yajñá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

itthā́ ← itthā́ (invariable)

távyāṁsam ← távyaṁs- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ūtáye ← ūtí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

kr̥té ← √kr̥- (root)
{case:LOC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

svadhvaré ← svadhvará- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

ávase ← ávas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

īḷīta ← √īḍ- ~ √īḷ- (root)
{number:SG, person:3, mood:OPT, tense:PRS, voice:MED}

pūrúḥ ← pūrú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

आ । य॒ज्ञैः । दे॒व॒ । मर्त्यः॑ । इ॒त्था । तव्यां॑सम् । ऊ॒तये॑ ।
अ॒ग्निम् । कृ॒ते । सु॒ऽअ॒ध्व॒रे । पू॒रुः । ई॒ळी॒त॒ । अव॑से ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• yajñair ← yajñaiḥ ← yajña
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• deva
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• martya ← martyaḥ ← martya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “mortal.”

• itthā
• [adverb]
• “thus; here.”

• tavyāṃsam ← tavyas
• [noun], accusative, singular, masculine
• “stronger; rich.”

• ūtaye ← ūti
• [noun], dative, singular, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• agniṃ ← agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• kṛte ← kṛ
• [verb noun], locative, singular
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• svadhvare ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• svadhvare ← adhvare ← adhvara
• [noun], locative, singular, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• pūrur ← pūruḥ ← pūru
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Pūru; Pūru.”

• īﾱītāvase ← īﾱīta ← īḍ
• [verb], singular, Present optative
• “praise; invite; raise.”

• īﾱītāvase ← avase ← av
• [verb noun]
• “support; help; prefer; prefer; like.”

हे देव मर्त्यः मनुष्य ऋत्विक् इत्था इत्थं तव्यांसं स्वतेजोभिः प्रवृद्धम् अग्निम् ऊतये तर्पणाय यज्ञैः स्तोत्रैः आ ह्वयति । किंच पूरुः मनुष्यः स्तोता कृते स्वध्वरे शोभने क्रतौ तम् अग्निम् अवसे रक्षणाय ईळीत स्तौति ॥

English translation:

“Divine Agni, a mortal thus with sacrifices (calls upon you) who are endowed with lustre for protection; Puru adores Agni for protection when the sacred rite is solemnized.”

Here, o god, by his sacrifices the mortal (should summon) the mightier one for help;
Pūru should summon Agni to give help, when a good rite has been
performed.

GOD, may a mortal call the Strong hither, with solemn rites, to aid,
A man call Agni to protect when sacrifice is well prepared.

May the mortal truly by sacrifices, O god, (magnify) the stronger one for help; may the Pûru, when good service has been performed, magnify Agni (and thereby draw him) hither for his aid.

Mit Opfersprüchen soll, o Gott, der Sterbliche den so viel Stärkeren zur Gunst, der Puru den Agni zur Gnade anrufen, da ein schönes Opfer bereitet ist.

Durch Opfer flehe dich, o Gott, der Sterbliche um Beistand an; Um Huld den starken Agni recht der Mensch bei schön vollbrachtem Fest.

О бог, пусть смертный жертвами (призовет) сюда
(Агни,) гораздо более сильного, (чем другие), – для поддержки,
Пусть Пуру призовет Агни,
Когда приготовлен прекрасный обряд, – на помощь!

• अग्निः
• पुरुरात्रेयः
• भुरिगुष्णिक्
• ऋषभः

अब पाँच ऋचावाले सत्रहवें सूक्त का आरम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में अग्न्यादि विद्याविषय को कहते हैं ॥१॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (देव) विद्वन् ! जैसे (पूरुः) मननशील (मर्त्यः) मनुष्य (कृते) किये हुए (स्वध्वरे) शोभन अहिंसामय यज्ञ में (यज्ञैः) विद्वानों के सत्कारादिक व्यवहारों से (अवसे) विद्या आदि श्रेष्ठ गुणों में प्रवेश होने के लिये (तव्यांसम्) अत्यन्त वृद्ध बड़े तेजयुक्त (अग्निम्) अग्नि की (ईळीत) प्रशंसा करता है (इत्था) इस कारण से (ऊतये) रक्षा आदि के लिये (आ) प्रयोग अर्थात् विशेष उद्योग करो ॥१॥

भावार्थभाषाः - जो विद्वानों के सङ्ग में प्रीति करनेवाले मनुष्य अग्नि आदि पदार्थों की विद्या को प्राप्त हो कर श्रेष्ठ कर्म को करते हैं, वे सब प्रकार से रक्षित होते हैं ॥१॥

अन्वय: हे देव ! यथा पूरुर्मर्त्यः कृते स्वध्वरे यज्ञैरवसे तव्यांसमग्निमीळीतेत्थोतय आ प्रयुङ्क्ष्व ॥१॥

अथाग्न्यादिविद्याविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) (यज्ञैः) विद्वत्सत्काराद्यैर्व्यवहारैः (देव) विद्वन् (मर्त्यः) मनुष्यः (इत्था) अस्माद्धेतोः (तव्यांसम्) अतिशयेन वृद्धम् (ऊतये) रक्षणाद्याय (अग्निम्) पावकम् (कृते) (स्वध्वरे) शोभनेऽहिंसामये (पूरुः) मननशीलो मनुष्यः (ईळीत) स्तौति (अवसे) विद्यादिसद्गुणप्रवेशाय ॥१॥

भावार्थभाषाः - ये विद्वत्सङ्गरुचयो मनुष्या अग्न्यादिपदार्थविद्यां प्राप्य सत्क्रियां कुर्वन्ति ते सर्वतो रक्षिता भवन्ति ॥१॥

या सूक्तात अग्नी व विद्वानांच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्वसूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - जे विद्वानांबरोबर प्रीती करून अग्नी इत्यादी पदार्थांची विद्या प्राप्त करून श्रेष्ठ कर्म करतात. ते सर्व प्रकारे रक्षित असतात. ॥ १ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पूरुरात्रेयः
• छन्दः - अनुष्टुप्

अ᳓स्य हि᳓ स्व᳓यशस्तर
आसा᳓ विधर्मन् म᳓न्यसे
तं᳓ ना᳓कं चित्र᳓शोचिषम्
मन्द्र᳓म् परो᳓ मनीष᳓या

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ásya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

hí ← hí (invariable)

sváyaśastaraḥ ← sváyaśastara- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

āsā́ ← ā́s- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

mányase ← √man- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

vidharman ← vídharman- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

citráśociṣam ← citráśocis- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

nā́kam ← nā́ka- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mandrám ← mandrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

manīṣáyā ← manīṣā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

parás ← parás (invariable)

अस्य॑ । हि । स्वय॑शःऽतरः । आ॒सा । वि॒ऽध॒र्म॒न् । मन्य॑से ।
तम् । नाक॑म् । चि॒त्रऽशो॑चिषम् । म॒न्द्रम् । प॒रः । म॒नी॒षया॑ ॥

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• svayaśastara ← sva
• [noun]
• “own(a); respective(a); akin(p); sva [word]; individual; present(a); independent.”

• svayaśastara ← yaśastaraḥ ← yaśastara
• [noun], nominative, singular, masculine

• āsā ← ās
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “mouth.”

• vidharman
• [noun], vocative, singular, masculine

• manyase ← man
• [verb], singular, Present indikative
• “think of; name; believe; teach; honor; deem; recommend; approve; think; define; call; respect; believe; enumerate; understand; see; describe.”

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• nākaṃ ← nākam ← nāka
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sky; celestial sphere; Svarga; nāka [word].”

• citraśociṣam ← citra
• [noun]
• “manifold; extraordinary; beautiful; divers(a); varicolored; bright; bright; bright; outstanding; agitated; aglitter(p); brilliant; painted; obvious; patched; bizarre.”

• citraśociṣam ← śociṣam ← śocis
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; flare; burn; radiance.”

• mandram ← mandra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “pleasant; eloquent; dulcet.”

• paro ← paras
• [adverb]
• “beyond; away; farther.”

• manīṣayā ← manīṣā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “hymn; inspiration; idea; thinking; wish; consideration; intelligence.”

हे विधर्मन् । विशिष्टो धर्मो यस्यासौ विधर्मा स्तोता। तस्य संबोधनम् । हे स्तोतः स्वयशस्तरः सुयशसां मध्येऽतिशयेन सुयशास्त्वं मनीषया प्रकृष्टबुद्ध्या साधनेन तं प्रसिद्धम् अस्य अमुं हि अग्निम् आसा आस्येन वाचा मन्यसे स्तौषि । किंविशिष्टमग्निम् । नाकं सुखम् । अकं दुःखम् । न विद्यतेऽकं यस्य सः । तं चित्रशोचिषं चित्रतेजसं मन्द्रं स्तुत्यं परः परस्तात् स्थितम् ॥

English translation:

“Performer of various functions, who are deservedly renowned, you praise by your words that Agni, who is possessed of wonderful splendour, who is exempt from pain, who is adorable and supreme in understanding.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Performer of various functions: vidharman, may apply to the ṛṣi or the yajamāna

Since, by reason of the mouth of this one [=both Agni and the poet], o distributor [=sacrificer], you think yourself to have greater glory for yourself,
(you should summon) him, the vault of heaven with his shimmering blaze, the delighting one beyond inspired thinking.

Near him thou seemest mightier still in native glory, set to hold
Apart yon flame-hued vault of heaven, lovely beyond the thought of man.

For thou art manifestly considered as his (i. e. Agni’s) disposer, highly brilliant by thyself 1: (magnify then Agni who is) a firmament of bright splendour, lovely beyond 2 thought 3.

Denn durch seinen Mund kommst du dir noch selbstherrlicher vor, Vidharman - ihn halte ich für den Himmel, den wunderbar Flammenden, erfreulichen, der jenseits aller Vorstellung.

Vor seinen Augen dünkst du dich, o Himmelsraum viel herrlicher; Doch übertrifft an Weisheit er den lieben, lichtgeschmückten Dom.

Ведь это благодаря его устам,
О Видхарман, ты считаешь себя наделенным более самостоятельной славой, (чем другие).
(Я представляю себе) его как небосвод с ярким блеском,
Вызывающий радость, за пределами понимания…

• अग्निः
• पुरुरात्रेयः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

अब विद्वद्विषय को मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (विधर्मन्) विशेष धर्म के अनुगामी ! जो (हि) निश्चय (अस्य) इसके सम्बन्ध में (स्वयशस्तरः) अत्यन्त अपना यश जिसका ऐसा पुरुष (आसा) मुख वा आसन से वर्त्तमान है और (परः) श्रेष्ठ हुए (मनीषया) बुद्धि से (तम्) उस (मन्द्रम्) आनन्द देनेवाले और (चित्रशोचिषम्) अद्भुत प्रकाशयुक्त (नाकम्) दुःख से रहित को आप (मन्यसे) जानते हो, उसका मैं आदर करता हूँ ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वन् ! आप सदा ही धर्म्मयुक्त यश को बढ़ानेवाले कर्म्म को करें, जिससे अत्यन्त सुख को प्राप्त होवें ॥२॥

अन्वय: हे विधर्मन् ! यो ह्यस्य स्वयशस्तर आसा वर्त्तते परः सन्मनीषया तं मन्द्रं चित्रशोचिषं नाकं त्वं मन्यसे तमहं मन्ये ॥२॥

अथ विद्वद्विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्य) (हि) (स्वयशस्तरः) अतिशयेन स्वकीयं यशो यस्य सः (आसा) मुखेनासनेन वा (विधर्मन्) विशेषधर्मानुचारिन् (मन्यसे) (तम्) (नाकम्) अविद्यमानदुःखम् (चित्रशोचिषम्) अद्भुतप्रकाशम् (मन्द्रम्) आनन्दप्रदम् (परः) (मनीषया) प्रज्ञया ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वन् ! भवान् सदैव धर्म्यं कीर्त्तिकरं कर्म्म कुर्य्याद्येन परं सुखमाप्नुयात् ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वाना ! तू सदैव धर्मयुक्त कीर्ती वाढविणारे कर्म कर. त्यामुळे अत्यंत सुख प्राप्त होईल. ॥ २ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पूरुरात्रेयः
• छन्दः - अनुष्टुप्

अस्य᳓ वा᳓सा᳓ उ अर्चि᳓षा
य᳓ आ᳓युक्त तुजा᳓ गिरा᳓
दिवो᳓ न᳓ य᳓स्य रे᳓तसा
बृह᳓च् छो᳓चन्ति अर्च᳓यः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
arcíṣā ← arcís- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

āsā́ ← ā́s- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

u ← u (invariable)

vaí ← vaí (invariable)

ā́yukta ← √yuj- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

girā́ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

tujā́ ← túj- 1 (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

rétasā ← rétas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

yásya ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

arcáyaḥ ← arcí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

br̥hát ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śócanti ← √śuc- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

अ॒स्य । वै । अ॒सौ । ऊं॒ इति॑ । अ॒र्चिषा॑ । यः । अयु॑क्त । तु॒जा । गि॒रा ।
दि॒वः । न । यस्य॑ । रेत॑सा । बृ॒हत् । शोच॑न्ति । अ॒र्चयः॑ ॥

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• vāsā ← vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• vāsā ← āsā ← ās
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “mouth.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• arciṣā ← arcis
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “fire; flare; light; beam; gleam; shininess.”

• ya ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• āyukta ← āyuj ← √yuj
• [verb noun], nominative, singular
• “āyuj [word].”

• tujā ← tuj
• [noun], instrumental, singular, feminine

• girā ← gir
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• yasya ← yad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• retasā ← retas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “semen; sperm.”

• bṛhacchocanty ← bṛhat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• bṛhacchocanty ← śocanti ← śuc
• [verb], plural, Present indikative
• “mourn; grieve; flame; glow; burn; repent.”

• arcayaḥ ← arci
• [noun], nominative, plural, masculine
• “flare.”

यः अग्निः तुजा जगद्रक्षणसमर्थेन बलेन गिरा स्तुत्या अयुक्त संबद्धो भवति दिवो न द्योतमानस्यादित्यस्येव यस्य अग्नेः रेतसा प्रभया कृत्स्नं जगद्व्याप्तं यस्याग्नेः बृहत् बृहन्तः अर्चयः दीप्तयः शोचन्ति प्रकाशन्ते अस्य वै खल्वग्नेः अर्चिषा प्रभया असौ आदित्यः अर्चिष्मान् भवति । उ इति पूरणः ॥

English translation:

“He who is endowed with vigour, is (glorified) by praise, and by whose radiance, like that of the sky, the rays of light shine brightly; by his lustre, verily, (the sun is luminous).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The text has only asya vāsā u arciṣā: va asa = va asau = liṭ, by the light of him, he verily; asu, he, designating the sun; i.e;, by the light of him, that is, of Agni, the sun becomes radiant; ādityo arciṣman bhavati

Surely it is by the mouth and flame of this one, who is hitched up by thrust and song,
by whose semen, like that of heaven, flames blaze aloft,

Yea, this is by the light of him whom powerful siong hath bound to act,
Whose bearns of splendour flash on high as though they sprang from heavenly seed.

(It is) yonder (sun?) who verily has been yoked by his (i. e. Agni’s) light 1 through the impetuous speech 2—(by the light of Agni) whose flames mightily shine as if (they were made to shine) by the sperm of heaven 3.

Durch seinen Mund fürwahr und seine Flamme, der mit Eifer und Lobrede angeschirrt ward, dessen Flammen hoch lohen wie die Blitze durch den Samen des Himmels.

Er ist’s ja, der mit seinem Glanz und kräft’gem Liede sich verband, Und dessen Strahlen leuchten hell wie durch des Himmels Samenguss.

Кто впрягся своим ртом (и) пламенем
Благодаря рвению (жреца и) хвалебной песне,
Чьи языки пламени высоко сверкают,
Словно (молнии) благодаря семени неба…

• अग्निः
• पुरुरात्रेयः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् ! (यः) जो (असौ) यह (अस्य) इसकी (वै) निश्चय से (अर्चिषा) विद्या की दीप्ति और (गिरा) वाणी से (आयुक्त) युक्त होता (उ) और (यस्य) जिसके (रेतसा) पराक्रम से (दिवः) जैसे मनोहर प्रयोजन के (न) वैसे (अर्चयः) उत्तम सत्कार (बृहत्) बड़े (शोचन्ति) शोभित होते हैं, वह आप दुःखों की (तुजा) हिंसा करो ॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! जिन विद्वानों के सूर्य्य के प्रकाश के सदृश विद्या यशः और कीर्ति विलास को प्राप्त होते हैं, वे ही बड़े विज्ञान को उत्पन्न करते हैं ॥३॥

अन्वय: हे विद्वन् ! योऽसावस्य वा अर्चिषा गिराऽऽयुक्त। उ यस्य रेतसा दिवो नार्चयो बृहच्छोचन्ति स त्वं दुःखानि तुजा ॥३॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्य) (वै) निश्चयेन (असौ) (उ) (अर्चिषा) विद्याप्रकाशेन (यः) (आयुक्त) युक्तो भवति (तुजा) प्रेरय। अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (गिरा) वाण्या (दिवः) कमनीयार्थस्य (न) इव (यस्य) (रेतसा) (बृहत्) (शोचन्ति) (अर्चयः) सत्कृतयः ॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । हे मनुष्या ! येषां विदुषां सूर्यप्रकाशवद्विद्यायशःकीर्त्तयो विलसन्ति त एव बृहद्विज्ञानं प्रसृजन्ति ॥३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. हे माणसांनो ! ज्या विद्वानांची विद्या, यश व कीर्ती सूर्यप्रकाशाप्रमाणे प्रकाशित होते तेच महाविज्ञान उत्पन्न करू शकतात. ॥ ३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पूरुरात्रेयः
• छन्दः - अनुष्टुप्

अस्य᳓ क्र᳓त्वा वि᳓चेतसो
दस्म᳓स्य व᳓सु र᳓थ आ᳓
अ᳓धा वि᳓श्वासु ह᳓वियो
अग्नि᳓र् विक्षु᳓ प्र᳓ शस्यते

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

krátvā ← krátu- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

vícetasaḥ ← vícetas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

dasmásya ← dasmá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ráthe ← rátha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

vásu ← vásu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ádha ← ádha (invariable)

hávyaḥ ← hávya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

víśvāsu ← víśva- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)

śasyate ← √śaṁs- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:PASS}

vikṣú ← víś- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

अ॒स्य । क्रत्वा॑ । विऽचे॑तसः । द॒स्मस्य॑ । वसु॑ । रथे॑ । आ ।
अध॑ । विश्वा॑सु । हव्यः॑ । अ॒ग्निः । वि॒क्षु । प्र । श॒स्य॒ते॒ ॥

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• kratvā ← kratu
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• vicetaso ← vicetasaḥ ← vicetas
• [noun], genitive, singular, masculine
• “wise; diligent.”

• dasmasya ← dasma
• [noun], genitive, singular, masculine
• “overlord.”

• vasu
• [noun], nominative, singular, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• ratha ← rathe ← ratha
• [noun], locative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• adhā ← adha
• [adverb]
• “then; and; therefore; now.”

• viśvāsu ← viśva
• [noun], locative, plural, feminine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• havyo ← havyaḥ ← hu
• [verb noun], nominative, singular
• “sacrifice; offer; pour; worship.”

• ‘gnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• vikṣu ← viś
• [noun], locative, plural
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• śasyate ← śaṃs
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “recommend; tell; praise; approve; communicate; recite; commend; bode; name; agree.”

विचेतसः सुमतय ऋत्विजः दस्मस्य दर्शनीयस्य अस्य अग्नेः क्रत्वा कर्मणा यज्ञादिना वसु वसूनि धनानि रथे आ दधति । हव्यः यज्ञार्थमाह्वातव्यः सः अग्निः अध अथ उत्पत्त्यनन्तरमेव विश्वासु सर्वासु विक्षु प्रजासु प्र शस्यते स्तूयते ॥

English translation:

“By the worship of him who is plural asing of aspect, the provident (heap) wealth in their cars; Agni, to whom oblations are due, is then glorified by all people.”

And it is by the will of this one—discerning, wondrous—that there are good things here on the chariot [=the sacrifice].
So then Agni is proclaimed as the one to be invoked among all the clans.

Wealth loads the Wonder-Worker’s car through his, the very wise One’s power.
Then, meet to be invoked among all tribes, is Agni ghorified.

Through his, the wise one’s, insight there is wealth on his, the wonderful (Agni’s), chariot. And Agni is praised, he who is to be invoked among all peoples.

Nach dem Ratschluß dieses klugen Meisters ist Gut auf dem Wagen. Darum wird der zu berufene Agni bei allen Clanen gefeiert.

Auf seinem Wagen ist das Gut des hehren, weisen an Verstand, Darum ist Agni anzuflehn, in allen Häusern preist man ihn.

Благодаря силе духа этого удивительного
Прозорливца добро на (нашей) колеснице.
А еще у всех племен Агни
Прославляется как (бог,) достойный призывов.

• अग्निः
• पुरुरात्रेयः
• विराडनुष्टुप्
• गान्धारः

अब अग्निदृष्टान्त से विद्याविषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् ! जिसकी (विश्वासु) सम्पूर्ण (विक्षु) प्रजाओं में (हव्यः) ग्रहण करने योग्य (अग्निः) अग्नि (प्र, शस्यते) प्रशंसा को प्राप्त होता है (अधा) इसके अनन्तर (अस्य) इसकी (क्रत्वा) बुद्धि तथा (विचेतसः) जनाने और (दस्मस्य) दुःख के नाश करनेवाले की बुद्धि से (रथे) सुन्दर वाहन में (वसु) द्रव्य (आ) प्रशंसित होता है ॥४॥

भावार्थभाषाः - जैसे प्रजा में अग्नि विराजता है, वैसे ही विद्या और विनय से युक्त बुद्धिमान् पुरुष शोभित होते हैं ॥४॥

अन्वय: हे विद्वन् ! यस्य विश्वासु विक्षु हव्योऽग्निः प्र शस्यतेऽधास्य क्रत्वा विचेतसो दस्मस्य क्रत्वा रथे वस्वा प्रशस्यते ॥४॥

अथाग्निदृष्टान्तेन विद्याविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्य) (क्रत्वा) प्रज्ञया (विचेतसः) विज्ञापकस्य (दस्मस्य) दुःखापक्षयितुः (वसु) द्रव्यम् (रथे) रमणीये याने (आ) (अधा) (विश्वासु) सर्वासु (हव्यः) आदातुमर्हः (अग्निः) पावकः (विक्षु) प्रजासु (प्र) (शस्यते) ॥४॥

भावार्थभाषाः - यथा प्रजायामग्निर्विराजते तथैव विद्याविनययुक्ता धीमन्तो पुरुषा विराजन्ते ॥४॥

भावार्थभाषाः - जसा प्रजेमध्ये अग्नी प्रशंसनीय ठरतो तसे विद्या व विनयाने युक्त बुद्धिमान पुरुष शोभून दिसतात. ॥ ४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - पूरुरात्रेयः
• छन्दः - पङ्क्तिः

नू᳐᳓ न इ᳓द् धि᳓ वा᳓रियम्
आसा᳓ सचन्त सूर᳓यः
ऊ᳓र्जो नपाद् अभि᳓ष्टये
पाहि᳓ शग्धि᳓ सुअस्त᳓य
उतइ᳓धि पृत्सु᳓ नो वृधे᳓

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
hí ← hí (invariable)

ít ← ít (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

nú ← nú (invariable)

vā́ryam ← vā́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

āsā́ ← ā́s- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

sacanta ← √sac- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

sūráyaḥ ← sūrí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

abhíṣṭaye ← abhíṣṭi- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

napāt ← nápat- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ū́rjaḥ ← ū́rj- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

pāhí ← √pā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

śagdhí ← √śak- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

svastáye ← svastí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

edhi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pr̥tsú ← pŕ̥t- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

utá ← utá (invariable)

vr̥dhé ← vŕ̥dh- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

नु । नः॒ । इत् । हि । वार्य॑म् । आ॒सा । स॒च॒न्त॒ । सू॒रयः॑ ।
ऊर्जः॑ । न॒पा॒त् । अ॒भिष्ट॑ये । पा॒हि । श॒ग्धि । स्व॒स्तये॑ । उ॒त । ए॒धि॒ । पृ॒त्ऽसु । नः॒ । वृ॒धे ॥

• nū ← nu
• [adverb]
• “now; already.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• iddhi ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• iddhi ← hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• vāryam ← vārya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “wealth.”

• āsā ← ās
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “mouth.”

• sacanta ← sac
• [verb], plural, Present injunctive
• “accompany; follow; company; obey; participate; enter.”

• sūrayaḥ ← sūri
• [noun], nominative, plural, masculine
• “patron.”

• ūrjo ← ūrjaḥ ← ūrj
• [noun], genitive, singular, feminine
• “strength; refreshment; vigor; food; strengthening.”

• napād ← napāt
• [noun], vocative, singular, masculine
• “grandson; nephew; napāt [word].”

• abhiṣṭaye ← abhiṣṭi
• [noun], dative, singular, feminine
• “prevalence; protection.”

• pāhi ← pā
• [verb], singular, Present imperative
• “protect; govern.”

• śagdhi ← śak
• [verb], singular, Aorist imperative
• “can; invigorate.”

• svastaya ← svastaye ← svasti
• [noun], dative, singular, feminine
• “prosperity; well-being; fortune; benediction; svasti [word]; well; luck.”

• utaidhi ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• utaidhi ← edhi ← as
• [verb], singular, Present imperative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• pṛtsu ← pṛt
• [noun], locative, plural, feminine
• “battle.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• vṛdhe ← vṛdh
• [verb noun]
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

हे अग्ने नः अस्मभ्यं वार्यं वरणीयं धनं नु क्षिप्रं प्रयच्छ । इद्धि इति पूरणौ । यतः सूरयः स्तोतारस्त्वत्तः सकाशात् आसा आस्येन स्तोत्रेण सचन्त धनं लभन्ते । किंच हे ऊर्जा नपात् अन्नस्य न पातयितः बलस्य पुत्र वा अभिष्टये अभीच्छते मह्यमन्नं प्रयच्छेति शेषः । पाहि । अस्मानापद्यो रक्ष । स्वस्तये क्षेमाय पश्वादिलक्षणस्य धनस्य क्षेमार्थं शग्धि त्वां याचे ॥ व्यत्ययेन मध्यमः ॥ शक्तो भवेति वा । हे अग्ने उत अपि च पृत्सु पृतनासु नो वृधे समृद्धये एधि भव ॥ ॥ ९ ॥

English translation:

“Quickly, (Agni, give us) desirable (wealth), such as the devout, combining with (pious) praise, (obtain); son of strength (be favourable) to (my) desires; protect us (from calamity); be alert for our prosperity; come for our success in battles.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Be alert for our prosperity: śagdhi svastaye: i.e., yace, I ask for; or, it may mean, śakto bhava, be able

Since the desirable reward is now just ours, our patrons follow after the mouth (of Agni and the poet).
O child of nourishment, protect us that we prevail. Be capable that we have well-being.
– And be present to strengthen us in battles.

Now, too, the princes shall obtain excellent riches by our lips.
Protect us for our welfare: lend thy succour, O thou Son of Strength. Be near in fight to prosper us.

Now indeed our liberal lords have manifestly attained 1 treasure. Offspring of vigour! Protect us for the sake of victory! Help us to welfare! And assist us to grow strong in fights i

So bring uns nun wünschenswertes Gut - die freigebigen Patrone stimmen mit dem Munde zu. Kind der Kraft! Nimm uns in Schutz zur Überlegenheit. Tu, was du kannst, zum Heil und sei uns in den Kämpfen zur Stärkung!

So jetzt auch unsre Opferherrn begehren schönes Gut von dir, Beschütz, beschenke sie zum Heil, zum Beistand, o du Sohn der Kraft; Und sei in Schlachten uns zum Heil.

(Принеси) же нам сейчас избранный дар!
(Наши) покровители присоединяются (к этому) через уста (бога).
О отпрыск силы, защити нас
Для превосходства! Сделай, что можешь, для счастья!
А также будь (готов) усилить нас в боях!

• अग्निः
• पुरुरात्रेयः
• भुरिग्बृहती
• मध्यमः

फिर विद्वद्विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् ! जैसे (सूरयः) विद्वान् जन (आसा) उपवेशन अर्थात् स्थिति से (नः) हम लोगों को और (वार्यम्) श्रेष्ठ पदार्थों में उत्पन्न बिजुलीरूप अग्नि को (सचन्त) सम्बद्ध करते हैं, वैसे (नपात्) नहीं गिरनेवाले आप (नः) हम लोगों के (अभिष्टये) अपेक्षित सुख के लिये (ऊर्जः) पराक्रमों की (पाहि) रक्षा कीजिये और (पृत्सु) संग्रामों में हम लोगों की (वृधे) वृद्धि के लिये (हि) जिससे (शग्धि) समर्थ हूजिये और (स्वस्तये) सुख के लिये (नू) शीघ्र (इत्) ही (उत) निश्चय से (एधि) प्राप्त हूजिये ॥५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो मनुष्य विद्वानों के अनुकरण को करें तो उत्तम गुणों की प्राप्ति, बल की वृद्धि और सुखपूर्वक विजय को करते हैं ॥५॥ इस सूक्त में अग्नि और विद्वान् के गुण वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की इस से पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह सत्रहवाँ सूक्त और नववाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे विद्वन् ! यथा सूरय आसा नो वार्यं सचन्त तथा नपात् त्वं नोऽभिष्टय ऊर्जः पाहि पृत्सु नो वृधे हि शग्धि स्वस्तये न्विदुतैधि ॥५॥

पुनर्विद्वद्विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (नू) सद्यः (नः) अस्मान् (इत्) (हि) यतः (वार्यम्) वरेषु पदार्थेषु भवं विद्युदग्निम् (आसा) उपवेशनेन (सचन्त) सम्बध्नन्ति (सूरयः) विद्वांसः (ऊर्जः) पराक्रमान् (नपात्) यो न पतति (अभिष्टये) इष्टसुखाय (पाहि) (शग्धि) समर्थो भव (स्वस्तये) सुखाय (उत) अपि (एधि) भव (पृत्सु) सङ्ग्रामेषु (नः) अस्माकम् (वृधे) वृद्धये ॥५॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यदि मनुष्या विद्वदनुकरणं कुर्युस्तर्हि शुभगुणप्राप्तिबलवृद्धिं सुखेन विजयं कुर्वन्तीति ॥५॥ अत्राग्निविद्वद्गुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति सप्तदशं सूक्तं नवमो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जर माणसांनी विद्वानांचे अनुकरण केले तर उत्तम गुणांची प्राप्ती, बलाची वृद्धी व सुखपूर्वक विजय प्राप्त होतो. ॥ ५ ॥