०१४

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - सुतंभर आत्रेयः
• छन्दः - गायत्री

अग्निं᳓ स्तो᳓मेन बोधय
समिधानो᳓ अ᳓मर्तियम्
हव्या᳓ देवे᳓षु नो दधत्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

bodhaya ← √budh- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

stómena ← stóma- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

ámartyam ← ámartya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

samidhānáḥ ← √idh- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:MED}

dadhat ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

devéṣu ← devá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

havyā́ ← havyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

अ॒ग्निम् । स्तोमे॑न । बो॒ध॒य॒ । स॒म्ऽइ॒धा॒नः । अम॑र्त्यम् ।
ह॒व्या । दे॒वेषु॑ । नः॒ । द॒ध॒त् ॥

• agniṃ ← agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• stomena ← stoma
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• bodhaya ← bodhay ← √budh
• [verb], singular, Present imperative
• “awaken; ignite; advise; admonish; communicate.”

• samidhāno ← samidhānaḥ ← samindh ← √indh
• [verb noun], nominative, singular
• “kindle; blaze.”

• amartyam ← amartya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “immortal.”

• havyā ← havya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Havya; offering; havya [word].”

• deveṣu ← deva
• [noun], locative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• dadhat ← dhā
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

हे स्तोतः अमर्त्यम् अमरणधर्माणम् अग्निं स्तोमेन स्तोत्रेण बोधय। स्वाभिलषितार्थसिद्धये प्रबोधय । योऽग्निः समिधानः स्तोत्रैः सम्यक् प्रकाशमानः सः नः हव्या अस्मदीयानि हव्यानि हवींषि देवेषु दधत् निदधातु ॥ ॥

English translation:

“Waken the immortal Agni with praise, that, being kindled, he may bear our oblations to the gods.”

Agni—awaken him with a praise song, kindling the immortal one. He will place our oblations among the gods.

ENKINDLING the Immortal, wake Agni with song of praise: may he bear our oblations to the Gods.

Awaken 1 Agni by thy song of praise, kindling (him) the immortal one. May he place our offerings among the gods.

Mit Loblied wecke den Agni, den Unsterblichen entzündend! Er bringe unsere Opferspenden zu den Göttern.

Den Agni weck durch Loblied auf, entzündend den unsterblichen, Zu Göttern bring die Opfer er.

Агни пробуждай восхвалением,
Воспламенив бессмертного.
Пусть передаст он наши жертвы богам!

• अग्निः
• सुतम्भर आत्रेयः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

अब छः ऋचावाले चौदहवें सूक्त का आरम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में अग्निगुणों को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वन् ! जो (समिधानः) उत्तम प्रकार स्वयं प्रकाशमान अग्नि (देवेषु) विद्वानों वा श्रेष्ठ गुणोंवाले पदार्थों में (नः) हम लोगों के लिये (हव्या) देने और ग्रहण करने योग्य वस्तुओं को (दधत्) धारण करता है, उस (अमर्त्यम्) मरणधर्म से रहित (अग्निम्) अग्नि को (स्तोमेन) गुणों की प्रशंसा से (बोधय) प्रकाशित कीजिये ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! प्रयत्न से अग्नि आदि पदार्थों की विद्या को प्राप्त होओ ॥१॥

अन्वय: हे विद्वन् ! यस्समिधानोऽग्निर्देवेषु नो हव्या दधत् तममर्त्यमग्निं स्तोमेन बोधय ॥१॥

अथाग्निगुणानाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्निम्) (स्तोमेन) गुणप्रशंसनेन (बोधय) प्रदीपय (समिधानः) सम्यक् स्वयं प्रकाशमानः (अमर्त्यम्) मरणधर्मरहितम् (हव्या) दातुमादातुमर्हाणि वस्तूनि (देवेषु) विद्वत्सु दिव्यगुणपदार्थेषु वा (नः) अस्मभ्यम् (दधत्) दधाति ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्याः ! प्रयत्नेनाऽग्न्यादिपदार्थविद्यां प्राप्नुत ॥१॥

या सूक्तात अग्नीच्या गुणाचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्वसूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! प्रयत्नपूर्वक अग्नी इत्यादी पदार्थांची विद्या प्राप्त करा. ॥ १ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - सुतंभर आत्रेयः
• छन्दः - गायत्री

त᳓म् अध्वरे᳓षु ईळते
देव᳓म् म᳓र्ता अ᳓मर्तियम्
य᳓जिष्ठम् मा᳓नुषे ज᳓ने

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
adhvaréṣu ← adhvará- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

īḷate ← √īḍ- ~ √īḷ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ámartyam ← ámartya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

devám ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mártāḥ ← márta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

jáne ← jána- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

mā́nuṣe ← mā́nuṣa- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

yájiṣṭham ← yájiṣṭha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

तम् । अ॒ध्व॒रेषु॑ । ई॒ळ॒ते॒ । दे॒वम् । मर्ताः॑ । अम॑र्त्यम् ।
यजि॑ष्ठम् । मानु॑षे । जने॑ ॥

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• adhvareṣv ← adhvareṣu ← adhvara
• [noun], locative, plural, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• īﾱate ← īḍ
• [verb], plural, Present indikative
• “praise; invite; raise.”

• devam ← deva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• martā ← martāḥ ← marta
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man.”

• amartyam ← amartya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “immortal.”

• yajiṣṭham ← yajiṣṭha
• [noun], accusative, singular, masculine

• mānuṣe ← mānuṣa
• [noun], locative, singular, masculine
• “human.”

• jane ← jana
• [noun], locative, singular, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

मर्ताः मनुष्याः देवं द्योतमानम् अमर्त्यम् अमरणधर्माणं मानुषे मनुष्याणां संबन्धिनि जने लोके यजिष्ठं यष्टृतमं तम् अग्निम् अध्वरेषु सप्ततन्तुषु ईळते स्तुवन्ति ॥

English translation:

“Mortals worship him, an immortal divinity, at their sacrifices, most adorable among the human race.”

Him they invoke in the rites—mortals (invoke) the immortal one, the god—
to be the best sacrificer among the people of Manu,

At high solemnities mortal men glorify him the Immortal, best
At sacrifice among mankind.

Him, the immortal god, the mortals magnify at their sacrifices, the best sacrificer among the tribe of men.

Ihn berufen zum Gottesdienst die Sterblichen den unsterblichen Gott, der unter dem Menschenvolk am besten opfert.

Ihn preisen bei den Festen sie, den ew’gen Gott, die Sterblichen, Der Menschheit besten Opferer.

Его призывают во время обрядов,
Бога бессмертного, смертные,
Лучше всех жертвующего среди рода человеческого.

• अग्निः
• सुतम्भर आत्रेयः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जो (मर्ताः) मनुष्य (अध्वरेषु) नहीं नाश करने योग्य धर्मयुक्त व्यवहारों में (मानुषे) विचारशील (जने) जन में (तम्) उस (अमर्त्यम्) स्वरूप से नित्य (यजिष्ठम्) अतिशय मेल करनेवाले (देवम्) श्रेष्ठ गुणवाले अग्नि के सदृश स्वयं प्रकाशित परमात्मा की (ईळते) स्तुति करते हैं, वे ही बहुत सुख का भोग करते हैं ॥२॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो मनुष्य अग्नि आदि पदार्थ के सदृश पदार्थविद्या को ग्रहण करते हैं, वे सब प्रकार सुखी होते हैं ॥२॥

अन्वय: ये मर्त्ता अध्वरेषु मानुषे जने तममर्त्यं यजिष्ठं देवमग्निमिव स्वप्रकाशं परमात्मानमीळते ते हि पुष्कलं सुखमश्नुवते ॥२॥

पुनस्तेमव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (तम्) (अध्वरेषु) अहिंसनीयेषु धर्म्येषु व्यवहारेषु (ईळते) स्तुवन्ति (देवम्) दिव्यगुणम् (मर्त्ताः) मनुष्याः (अमर्त्यम्) स्वरूपतो नित्यम् (यजिष्ठम्) अतिशयेन सङ्गन्तारम् (मानुषे) (जने) ॥२॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः । ये मनुष्या अग्न्यादिपदार्थमिव पदार्थविद्यां गृह्णन्ति ते सर्वतः सुखिनो जायन्ते ॥२॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जी माणसे अग्नी इत्यादी पदार्थाप्रमाणे पदार्थविद्येचे ग्रहण करतात ती सर्व प्रकारे सुखी होतात. ॥ २ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - सुतंभर आत्रेयः
• छन्दः - गायत्री

तं᳓ हि᳓ श᳓श्वन्त ई᳓ळते
स्रुचा᳓ देवं᳓ घृतश्चु᳓ता
अग्निं᳓ हव्या᳓य वो᳓ळ्हवे

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
hí ← hí (invariable)

ī́ḷate ← √īḍ- ~ √īḷ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

śáśvantaḥ ← śáśvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

devám ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ghr̥taścútā ← ghr̥taścút- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

srucā́ ← srúc- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

havyā́ya ← havyá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

vóḷhave ← √vah- (root)
{case:DAT, number:SG}

तम् । हि । शश्व॑न्तः । ईळ॑ते । स्रु॒चा । दे॒वम् । घृ॒त॒ऽश्चुता॑ ।
अ॒ग्निम् । ह॒व्याय॑ । वोळ्ह॑वे ॥

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• śaśvanta ← śaśvantaḥ ← śaśvat
• [noun], nominative, plural, masculine
• “all(a).”

• īﾱate ← īḍ
• [verb], plural, Present indikative
• “praise; invite; raise.”

• srucā ← sruc
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “Sruc.”

• devaṃ ← devam ← deva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• ghṛtaścutā ← ghṛtaścut
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “ghee-dripping.”

• agniṃ ← agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• havyāya ← havya
• [noun], dative, singular, neuter
• “Havya; offering; havya [word].”

• voﾱhave ← vah
• [verb noun]
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

शश्वन्तः बहवः स्तोतारः तं देवम् अग्निम् ईळते स्तुवन्ति । कीदृशास्ते । घृतश्चुता घृतं क्षरन्त्या स्रुचा सहिताः । किमर्थं स्तुवन्ति । हव्याय हव्यवहनार्थं चरुपुरोडाशादिलक्षणं हविः वोढवे वोढुम् ॥

English translation:

“Numerous (worshippers), pouring out butter from the (sacrificial) ladle, glorify him the divine Agni, that he may convey their oblation (to the gods).”

Because him do they invoke one after another with a spoon dripping with ghee, him the god
Agni, to convey the oblation.

That he may bear their gifts to heaven, all glorify him Agni, God,
With ladle that distilleth oil.

Him indeed they all magnify, the god, with the (sacrificial) ladle that overflows with ghrita, Agni, in order that he may bear the oblation.

Denn ihn berufen alle, den Gott, mit schmalzträufendem Löffel, den Agni, daß er die Opferspende befördere.

Denn alle flehen an den Gott, mit fettgefüllten Löffel ihn, Dass Agni fahre ihren Guss.

Его ведь все призывают,
Бога с жертвенной ложкой, сочащейся жиром,
Агни – чтобы он отвез жертву.

• अग्निः
• सुतम्भर आत्रेयः
• गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (शश्वन्तः) अनादि से वर्त्तमान जीव जैसे यज्ञ करनेवाला और यजमान (घृतश्चुता) जो घृत वा जल चुआती उस (स्रुचा) यज्ञ सिद्ध करानेवाली स्रुच् उससे (हव्याय) देने और लेने के योग्य के लिये (वोळ्हवे) धारण करने को (अग्निम्) अग्नि की (ईळते) प्रशंसा करते हैं, वैसे (हि) ही योगाभ्यास से (तम्) उस परमात्मा (देवम्) देव अर्थात् निरन्तर प्रकाशमान की स्तुति करें ॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे शिल्पीजन अग्नि आदि तत्त्वों की विद्या को प्राप्त होकर और अनेक कार्य्यों को सिद्ध करके प्रयोजनों को सिद्ध करते हैं, वैसे मनुष्य परमात्मा को यथावत् जान के अपनी इच्छाओं को सिद्ध करें ॥३॥

अन्वय: शश्वन्तो जीवा यथा ऋत्विग्यजमाना घृतश्चुता स्रुचा हव्याय वोळ्हवेऽग्निमीळते तथा हि तं परमात्मानं देवमीळन्ताम् ॥३॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (तम्) (हि) (शश्वन्तः) अनादिभूता जीवाः (ईळते) प्रशंसन्ति (स्रुचा) यज्ञसाधनेनेव योगाभ्यासेन (देवम्) देदीप्यमानम् (घृतश्चुता) घृतं श्चोतति तेन (अग्निम्) (हव्याय) दातुमादातुमर्हाय (वोळ्हवे) वोढुम् ॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः । यथा शिल्पिनोऽग्न्यादितत्त्वविद्यां प्राप्यानेकानि कार्य्याणि संसाध्य सिद्धप्रयोजना जायन्ते तथा मनुष्याः परमात्मानं यथावद्विज्ञाय सिद्धेच्छा भवन्तु ॥३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोमालंकार आहे. जसे शिल्पीजन (कारागीर) अग्नी इत्यादी विद्या प्राप्त करून अनेक कार्य करून प्रयोजन सिद्ध करतात तसे माणसांनी परमेश्वराला यथायोग्य जाणून आपल्या इच्छा सिद्ध कराव्यात. ॥ ३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - सुतंभर आत्रेयः
• छन्दः - गायत्री

अग्नि᳓र् जातो᳓ अरोचत
घ्न᳓न् द᳓स्यूञ् ज्यो᳓तिषा त᳓मः
अ᳓विन्दद् गा᳓ अपः᳓ सु᳓वः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

arocata ← √ruc- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

jātáḥ ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

dásyūn ← dásyu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ghnán ← √han- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

jyótiṣā ← jyótis- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

támaḥ ← támas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

apáḥ ← áp- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

ávindat ← √vid- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

gā́ḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

svàr ← svàr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

अ॒ग्निः । जा॒तः । अ॒रो॒च॒त॒ । घ्नन् । दस्यू॑न् । ज्योति॑षा । तमः॑ ।
अवि॑न्दत् । गाः । अ॒पः । स्वः॑ ॥

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• jāto ← jātaḥ ← jan
• [verb noun], nominative, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• arocata ← ruc
• [verb], singular, Imperfect
• “please; shine.”

• ghnan ← han
• [verb noun], nominative, singular
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• dasyūñ ← dasyūn ← dasyu
• [noun], accusative, plural, masculine
• “savage; outcast; mugger.”

• jyotiṣā ← jyotis
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “light; star; luminosity; fire; jyotis [word]; digestion; planet; light; sunlight.”

• tamaḥ ← tamas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “dark; darkness; Tamas; tamas [word]; faint; tamas; gloom; ignorance.”

• avindad ← avindat ← vid
• [verb], singular, Imperfect
• “find; detect; marry; get; think.”

• gā ← gāḥ ← go
• [noun], accusative, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• apaḥ ← ap
• [noun], accusative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• svaḥ ← svar
• [adverb]
• “sun; sky; sunlight.”

जातः अरण्योर्मथनेन प्रादुर्भूतः अग्निः दस्यून् यज्ञविघ्नकारिणः शत्रून् घ्नन् हिंसन् ज्योतिषा स्वेन तेजसा तमः घ्नन् अरोचत अदीप्यत । किंच गा अपः उदकानि स्वः सूर्यं च अविन्दत् अवेदयत् ॥

English translation:

“Agni, as soon as born, blazes brightly, destroying the dasyus, and (dispersing) the darkness by his lustre; he has discovered the cows, the waters, the sun.”

Agni shone as soon as he was born, smashing Dasyus and darkness with his light.
He found the cows, the waters, and the sun.

Agni shone bright when born, with light killing the Dasyus and the dark:
He found the Kine, the Floods, the Sun.

Agni when born has shone, killing the Dasyus, (killing) darkness by light. He has found the cows, the waters, the sun 1.

Agni erstrahlte eben geboren, die Dasyu´s erschlagend, mit seinem Lichte die Finsternis zerstörend. Er fand die Rinder, die Gewässer, die Sonne.

Geboren glänzte Agni, schlug durch Licht Dämonen, Finsterniss, Fand Kühe, Wasser, Himmelsglanz.

Агни, едва родившись, запылал,
Убивая дасью, (разгоняя) мрак светом.
Он нашел коров, вoды, солнце.

• अग्निः
• सुतम्भर आत्रेयः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर अग्निविषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! राजा जैसे (जातः) प्रकट हुआ (अग्निः) अग्नि (ज्योतिषा) प्रकाश से (तमः) अन्धकाररूप रात्रि का (घ्नन्) नाश करता हुआ (अरोचत) प्रकाशित होता और (गाः) किरणों (अपः) अन्तरिक्ष और (स्वः) सूर्य्य को (अविन्दत्) प्राप्त होता, वैसे प्राप्त हुए विद्या विनय जिसको वह (दस्यून्) दुष्ट चोरों का नाश करते हुए और न्याय से अन्याय का निवारण करके विजय और यश को प्राप्त हो ॥४॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे अग्नि अन्धकार का निवारण करके प्रकाशित होता है, वैसे राजा दुष्ट चोरों का निवारण करके विशेष शोभित होवें ॥४॥

अन्वय: हे मनुष्या ! राजा यथा जातोऽग्निर्ज्योतिषां तमो घ्नन्नरोचत गा अपः स्वश्चाऽविन्दत् तथा जातविद्याविनयो दस्यून् घ्नन् न्यायेनाऽन्यायं निवार्य्य विजयं कीर्तिं च लभेत ॥४॥

पुनरग्निविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्निः) पावकः (जातः) प्रकटः सन् (अरोचत) प्रकाशते (घ्नन्) (दस्यून्) दुष्टाँश्चोरान् (ज्योतिषा) प्रकाशेन (तमः) अन्धकाररूपां रात्रिम् (अविन्दत्) लभते (गाः) किरणान् (अपः) अन्तरिक्षम् (स्वः) आदित्यम् ॥४॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः । यथाग्निरन्धकारं निवार्य्य प्रकाशते तथा राजा दुष्टान् चोरान् निवार्य्य विराजेत ॥४॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा अग्नी अंधकार नष्ट करून प्रकाश करतो. तसे राजाने दुष्ट चोरांचे निवारण करावे व विशेष शोभून दिसावे. ॥ ४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - सुतंभर आत्रेयः
• छन्दः - गायत्री

अग्नि᳓म् ईळे᳓नियं कविं᳓
घृत᳓पृष्ठं सपर्यत
वे᳓तु मे शृण᳓वद् ध᳓वम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

īḷényam ← īḷénya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

kavím ← kaví- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ghr̥tápr̥ṣṭham ← ghr̥tápr̥ṣṭha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

saparyata ← √sapary- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

hávam ← háva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

śr̥ṇávat ← √śru- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

vétu ← √vī- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

अ॒ग्निम् । ई॒ळेन्य॑म् । क॒विम् । घृ॒तऽपृ॑ष्ठम् । स॒प॒र्य॒त॒ ।
वेतु॑ । मे॒ । शृ॒णव॑त् । हव॑म् ॥

• agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• īﾱenyaṃ ← īḍenyam ← īḍ
• [verb noun], accusative, singular
• “praise; invite; raise.”

• kaviṃ ← kavim ← kavi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• ghṛtapṛṣṭhaṃ ← ghṛta
• [noun], neuter
• “ghee; fat.”

• ghṛtapṛṣṭhaṃ ← pṛṣṭham ← pṛṣṭha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “back; top; top; surface; shell; peak; Pṛṣṭha; flat roof; pṛṣṭha [word]; back; roof.”

• saparyata ← sapary
• [verb], plural, Present imperative
• “worship.”

• vetu ← vī
• [verb], singular, Present imperative
• “approach; ask; desire; go; drive.”

• me ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

• śṛṇavaddhavam ← śṛṇavat ← śru
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• śṛṇavaddhavam ← havam ← hava
• [noun], accusative, singular, masculine
• “invocation.”

हे जनाः ईळेन्यं स्तुत्यं कविं क्रान्तदर्शिनं घृतपृष्ठं दीप्तोपरिभागम् अग्निं सपर्यत पूजयत । सोऽग्निः मे हवं मदीयमाह्वानं वेतु कामयताम् । शृणवत् शृणोतु च ॥

English translation:

“Worship the adorable Agni, the sage, whose summit blazes with butter; may he hear and comprehend my invocations.”

Agni, to be invoked as our poet—serve him, ghee-backed!
Let him—he will hear!—track my summons.

Serve Agni, God adorable, the Sage whose back is balmed with oil:
Let him approach, and hear my call.

Worship Agni, the sage who should be magnified, whose back is covered with ghrita. May he come and hear my call 1.

Haltet den Agni, den zu rufenden Seher, den schmalzrückigen, in Ehren! Er soll meinem Ruf gern folgen, ihn erhören.

Den preisenswerthen Seher ehrt, den Agni, der von Butter trieft, Er komm’ und höre meinen Ruf.

Агни почитайте, поэта,
Достойного призывов, жирноспинного (бога)!
Да придет он, да услышит он мой зов!

• अग्निः
• सुतम्भर आत्रेयः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे विद्वान् (मे) मेरे (हवम्) देने-लेने योग्य व्यवहार को (वेतु) व्याप्त हो और (शृणवत्) सुने वैसे (ईळेन्यम्) प्रशंसा करने योग्य (कविम्) प्रतापयुक्त दर्शनवाले (घृतपृष्ठम्) प्रकाश घृत वा जल पृष्ठ में जिसके उस (अग्निम्) अग्नि का (सपर्यत) सेवन करो ॥५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो मनुष्य अग्नि आदि पदार्थों की विद्या का अभ्यास करें, वे निरन्तर सुख को सेवें ॥५॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यथा विद्वान् मे हवं वेतु शृणवत् तथैवेळेन्यं कविं घृतपृष्ठमग्निं यूयं सपर्यत ॥५॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्निम्) (ईळेन्यम्) प्रशंसनीयम् (कविम्) क्रान्तदर्शनम् (घृतपृष्ठम्) घृतं दीपनमाज्यमुदकं वा पृष्ठे यस्य तम् (सपर्यत) सेवध्वम् (वेतु) व्याप्नोतु (मे) मम (शृणवत्) शृणुयात् (हवम्) ॥५॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः । ये मनुष्या अग्न्यादिपदार्थविद्याभ्यासं कुर्य्युस्ते निरन्तरं सुखं सेवेरन् ॥५॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जी माणसे अग्नी इत्यादी पदार्थांच्या विद्येचा अभ्यास करतात ती निरंतर सुख भोगतात. ॥ ५ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - सुतंभर आत्रेयः
• छन्दः - गायत्री

अग्निं᳓ घृते᳓न वावृधुः
स्तो᳓मेभिर् विश्व᳓चर्षणिम्
सुआधी᳓भिर् वचस्यु᳓भिः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ghr̥téna ← ghr̥tá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

vāvr̥dhuḥ ← √vr̥dh- (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

stómebhiḥ ← stóma- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

viśvácarṣaṇim ← viśvácarṣaṇi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

svādhī́bhiḥ ← svādhī́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

vacasyúbhiḥ ← vacasyú- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

अ॒ग्निम् । घृ॒तेन॑ । व॒वृ॒धुः॒ । स्तोमे॑भिः । वि॒श्वऽच॑र्षणिम् ।
सु॒ऽआ॒धीभिः॑ । व॒च॒स्युऽभिः॑ ॥

• agniṃ ← agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• ghṛtena ← ghṛta
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “ghee; fat.”

• vāvṛdhu ← vṛdh
• [verb], plural, Perfect indicative
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• stomebhir ← stomebhiḥ ← stoma
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• viśvacarṣaṇim ← viśvacarṣaṇi
• [noun], accusative, singular, masculine

• svādhībhir ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• svādhībhir ← ādhībhiḥ ← ādhī
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “longing.”

• vacasyubhiḥ ← vacasyu
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “eloquent.”

ऋत्विजः विश्वचर्षणिं विश्वस्य द्रष्टारं स्वाधीभिः शोभनाध्यानैः वचस्युभिः स्तुतिकामैर्देवैः समेतम् अग्निं घृतेन स्तोमेभिः स्तोमैः स्तोत्रैः ववृधुः अवर्धयन् ॥ ॥ ६ ॥ ॥ १ ॥

English translation:

“They have augmented, Agni, the beholder of all, with oblations and with praises, along with the gods, the objects of pious meditation, desirous of praise.”

Agni, governing all territories, have they increased with ghee and praise songs
of good insight and eloquence.

They have exalted Agni, God of all mankind, with oil and hymns
Of praise, devout and eloquent.

They have made Agni grow by ghrita, him who dwells among all tribes, and by longing, eloquent praises.

Den Agni haben sie mit Schmalz und wohlbedachten, beredten Lobliedern groß gemacht, den allen Völkern Gehörigen.

Mit Schmalz und Liedern haben sie Agni gestärkt, den Menschenhort, Mit andachtsvollen, rauschenden.

Агни они подкрепили жиром,
Восхвалениями, внимательными,
Красноречивыми, (его,) принадлежащего всем народам.

• अग्निः
• सुतम्भर आत्रेयः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

फिर अग्निविषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - जो (स्तोमेभिः) प्रशंसित कर्मों और (घृतेन) घृत से (विश्वचर्षणिम्) संसार के प्रकाश करनेवाले (अग्निम्) अग्नि की (वावृधुः) वृद्धि करावें उन (वचस्युभिः) अपने वचन की इच्छा करनेवाले (स्वाधीभिः) उत्तम प्रकार ध्यान से युक्त जनों के साथ सब मनुष्य अग्नि आदि पदार्थों की विद्या को ग्रहण करें ॥६॥

भावार्थभाषाः - जैसे ईंधन आदि से अग्नि बढ़ता है, वैसे ही सत्सङ्ग से विज्ञान बढ़ता है ॥६॥ इस सूक्त में अग्नि के गुण वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की इस से पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह चतुर्दश सूक्त और पञ्चम मण्डल में प्रथम अनुवाक और छठा वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: ये स्तोमेभिर्घृतेन विश्वचर्षणिमग्निं वावृधुस्तैर्वचस्युभिः स्वाधीभिर्जनैः सह जना अग्न्यादिविद्यां गृह्णीयुः ॥६॥

पुनरग्निविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्निम्) (घृतेन) आज्येन (वावृधुः) वर्धयेयुः (स्तोमेभिः) प्रशंसितैः कर्मभिः (विश्वचर्षणिम्) विश्वप्रकाशकम् (स्वाधीभिः) सुष्ठुध्यानयुक्तैः (वचस्युभिः) आत्मनो वचनमिच्छुभिः ॥६॥

भावार्थभाषाः - यथेन्धनादिनाग्निर्वर्धते तथैव सत्सङ्गेन विज्ञानं वर्धत इति ॥६॥ अत्राग्निगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति चतुर्दशं सूक्तं पञ्चमे मण्डले प्रथमोऽनुवाकः षष्ठो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - जसा इंधनाने अग्नी वाढतो तसे सत्संगाने विज्ञान वाढते. ॥ ६ ॥