०१२

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - सुतंभर आत्रेयः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प्र꣡ अग्न꣡ये बृहते꣡ यज्ञि꣡याय
ऋत꣡स्य वृ꣡ष्णे अ꣡सुराय म꣡न्म
घृतं꣡ न꣡ यज्ञ꣡ आसि꣡ये सु꣡पूतं
गि꣡रम् भरे वृषभा꣡य प्रतीची꣡म्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agnáye ← agní- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

br̥haté ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)
{}

yajñíyāya ← yajñíya- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

ásurāya ← ásura- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

mánma ← mánman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

r̥tásya ← r̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vŕ̥ṣṇe ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

āsyè ← āsyà- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

ghr̥tám ← ghr̥tá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

súpūtam ← súpūta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yajñé ← yajñá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

bhare ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

gíram ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

pratīcī́m ← pratyáñc- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

vr̥ṣabhā́ya ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

प्र । अ॒ग्नये॑ । बृ॒ह॒ते । य॒ज्ञिया॑य । ऋ॒तस्य॑ । वृष्णे॑ । असु॑राय । मन्म॑ ।
घृ॒तम् । न । य॒ज्ञे । आ॒स्ये॑ । सुऽपू॑तम् । गिर॑म् । भ॒रे॒ । वृ॒ष॒भाय॑ । प्र॒ती॒चीम् ॥

• prāgnaye ← pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• prāgnaye ← agnaye ← agni
• [noun], dative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• bṛhate ← bṛhat
• [noun], dative, singular, masculine
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• yajñiyāya ← yajñiya
• [noun], dative, singular, masculine
• “sacrificial; divine; devoted.”

• ṛtasya ← ṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• vṛṣṇe ← vṛṣan
• [noun], dative, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• asurāya ← asura
• [noun], dative, singular, masculine
• “Asura; lord; asura [word]; sulfur.”

• manma ← manman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “hymn; idea; purpose.”

• ghṛtaṃ ← ghṛtam ← ghṛta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “ghee; fat.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• yajña ← yajñe ← yajña
• [noun], locative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• āsye ← āsya
• [noun], locative, singular, neuter
• “mouth; mouth; aperture; face; mukha; jaw; point.”

• supūtaṃ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• supūtaṃ ← pūtam ← pū
• [verb noun], accusative, singular
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• giram ← gir
• [noun], accusative, singular, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• bhare ← bhṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• vṛṣabhāya ← vṛṣabha
• [noun], dative, singular, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• pratīcīm ← pratyañc
• [noun], accusative, singular, feminine
• “western; facing; westbound; backward; pratyañc [word]; inverted.”

बृहते सामर्थ्यातिशयेन महते यज्ञियाय यज्ञार्हाय ऋतस्य उदकस्य वृष्णे वर्षित्रे ॥ ऋतमित्युदकनामसु पाठात् । असुराय बलवते ॥ असेरौणादिक उरन्प्रत्ययः ॥ वृषभाय कामानां वर्षित्रे अग्नये मन्म ज्ञानसाधनं प्रतीचीम् अभिमुखीं गिरं स्तुतिरूपां वाचं प्र भरे प्रणयामि । कथमिव । सुपूतं सम्यक्संस्कृतम् आस्ये प्रहुतं यज्ञे घृतं न घृतमिव । आस्ये प्रहुतं घृतं यथा प्रीतिकरं भवति तथा प्रीतिकरीं स्तुतिमित्यर्थः ॥

English translation:

“I offer to the great, the adorable Agni, the rain of water, the vigorous, the showerer (of benefits), the present acceptable praise, like well-purified butter (poured) at sacrifices into his mouth.”

Forth to lofty Agni, worthy of the sacrifice, to the bull of truth, the lord, do (I bring) my thought,
well purified in my mouth at the sacrifice like ghee (in Agni’s mouth); I bring (forth) my song to be face-to-face with the bull.

प्राग्नये॑ बृह॒ते य॒ज्ञिया॑य ऋ॒तस्य॒ वृष्णे॒ असु॑राय॒ मन्म॑ ।
घृ॒तं न य॒ज्ञ आ॒स्ये॒३॒॑ सुपू॑तं॒ गिरं॑ भरे वृष॒भाय॑ प्रती॒चीम् ॥

To the mighty, sacrificial Agni, to the bull of Rita 1, the Asura, I bring this prayer and this song, which is turned towards him, to (him) the bull, as well-clarified ghrita (is poured) into his mouth at the sacrifice.

Dem hohen, opferwürdigen Agni, dem Leitstier der Wahrheit, dem Asura bringe ich ein Gedicht dar, wie das gutgeläuterte Schmalz beim Opfer in seinem Munde, eine Lobrede, die dem Bullen entgegenkommt.

Dem hohen Agni, dem erhabnen Geiste, dem Stier des Opfers bring’ ich mein Gebet dar, Wie Butter bring’ ich in den Mund das Lied ihm, das schöne, reine, ihm dem Stier entgegen.

Я приношу Агни высокому, достойному жертв,
Быку закона, Асуре, – молитву,
Словно жир, хорошо очищенный во время жертвоприношения, - в рот,
Хвалебную песнь, устремленную к быку.

• अग्निः
• सुतम्भर आत्रेयः
• स्वराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

अब छः ऋचावाले बारहवें सूक्त का प्रारम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में अग्निविषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे मैं (आस्ये) मुख में और (यज्ञे) मिलने योग्य व्यवहार में (सुपूतम्) उत्तम प्रकार पवित्र (घृतम्) घृत के (न) सदृश पदार्थ को तथा (बृहते) बड़े (यज्ञियाय) यज्ञ के योग्य और (ऋतस्य) जल के (वृष्णे) वर्षाने और (असुराय) प्राणों में रमनेवाले (वृषभाय) बलिष्ठ (अग्नये) अग्नि के लिये (मन्म) ज्ञान के उत्पन्न करानेवाले कारण को (प्रतीचीम्) पिछली क्रिया और (गिरम्) वाणी को (प्र, भरे) अच्छे प्रकार धारण करता हूँ, वैसे इसके लिये इसको आप लोग भी धारण करो ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है । मनुष्यों से जैसे अग्निविद्या के ज्ञान के लिये प्रयत्न किया जाता है, उनको चाहिये कि वैसे ही पृथिवी आदि पदार्थों की विद्या के ज्ञान के लिये प्रयत्न करें ॥१॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यथाहमास्ये यज्ञे सुपूतं घृतं न बृहते यज्ञियायर्त्तस्य वृष्णेऽसुराय वृषभायाग्नये मन्म प्रतीचीं गिरं प्र भरे तथैतस्मा एतां यूयमपि धरत ॥१॥

अथाग्निविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (प्र) (अग्नये) पावकाय (बृहते) महते (यज्ञियाय) यज्ञार्हाय (ऋतस्य) जलस्य (वृष्णे) वर्षकाय (असुराय) असुषु प्राणेषु रममाणाय (मन्म) ज्ञानोत्पादकं कारणम् (घृतम्) आज्यम् (न) इव (यज्ञे) सङ्गन्तव्ये (आस्ये) मुखे (सुपूतम्) सुष्ठु पवित्रम् (गिरम्) वाचम् (भरे) धरामि (वृषभाय) बलिष्ठाय (प्रतीचीम्) पश्चिमां क्रियाम् ॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः । मनुष्यैर्यथाऽग्निज्ञानाय प्रयत्यते तथैव पृथिव्यादिपदार्थविज्ञानाय प्रयतितव्यम् ॥१॥

या सूक्तात अग्नी व विद्वानांच्या गुणांचे वर्णन केल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्वसूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. माणसे जशी अग्निविद्येसाठी प्रयत्न करतात तसाच पृथ्वी इत्यादी पदार्थांच्या विद्येसाठी प्रयत्न करावा. ॥ १ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - सुतंभर आत्रेयः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ऋतं꣡ चिकित्व ऋत꣡म् इ꣡च् चिकिद्धि
ऋत꣡स्य धा꣡रा अ꣡नु तृन्धि पूर्वीः꣡
ना꣡हं꣡ यातुं꣡ स꣡हसा न꣡ द्वये꣡न
ऋतं꣡ सपामि अरुष꣡स्य वृ꣡ष्णः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
cikiddhi ← √cit- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRF, voice:ACT}

cikitvaḥ ← √cit- (root)
{case:VOC, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

ít ← ít (invariable)
{}

r̥tám ← r̥tá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

r̥tám ← r̥tá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)
{}

dhā́rāḥ ← dhā́rā- 1 (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

pūrvī́ḥ ← purú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

r̥tásya ← r̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

tr̥ndhi ← √tr̥d- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ahám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

dvayéna ← dvayá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

ná ← ná (invariable)
{}

sáhasā ← sáhas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

yātúm ← yātú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

aruṣásya ← aruṣá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

r̥tám ← r̥tá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sapāmi ← √sap- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vŕ̥ṣṇaḥ ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ऋ॒तम् । चि॒कि॒त्वः॒ । ऋ॒तम् । इत् । चि॒कि॒द्धि॒ । ऋ॒तस्य॑ । धाराः॑ । अनु॑ । तृ॒न्धि॒ । पू॒र्वीः ।
न । अ॒हम् । या॒तुम् । सह॑सा । न । द्व॒येन॑ । ऋ॒तम् । स॒पा॒मि॒ । अ॒रु॒षस्य॑ । वृष्णः॑ ॥

• ṛtaṃ ← ṛtam ← ṛta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• cikitva ← cikitvaḥ ← cit
• [verb noun], vocative, singular
• “notice; observe; attend to; intend.”

• ṛtam ← ṛta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• ic ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• cikiddhy ← cikiddhi ← cit
• [verb], singular, Perfect imperative
• “notice; observe; attend to; intend.”

• ṛtasya ← ṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• dhārā ← dhārāḥ ← dhārā
• [noun], accusative, plural, feminine
• “flush; flow; current; spring; fountain.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• tṛndhi ← tṛd
• [verb], singular, Present imperative

• pūrvīḥ ← puru
• [noun], accusative, plural, feminine
• “many; much(a); very.”

• nāhaṃ ← na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• nāhaṃ ← aham ← mad
• [noun], nominative, singular
• “I; mine.”

• yātuṃ ← yātum ← yātu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “monster; mythical monster; sorcerer; yātu [word]; witchcraft; sorcery.”

• sahasā ← sahas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “force; strength; might; sahas [word]; conquest.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• dvayena ← dvaya
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “two; pair; couple; falsification; Saṃsarga.”

• ṛtaṃ ← ṛtam ← ṛta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• sapāmy ← sapāmi ← sap
• [verb], singular, Present indikative

• aruṣasya ← aruṣa
• [noun], genitive, singular, masculine
• “red; red.”

• vṛṣṇaḥ ← vṛṣan
• [noun], genitive, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

ऋतं स्तोत्रं हे चिकित्वः जानन्नग्ने त्वं ऋतं मया क्रियमाणमिदं स्तोत्रं चिकिद्धि जानीहि ॥ ‘ कित ज्ञाने ‘। जुहोत्यादिः । लोटि रूपम् । इत् इति पूरणः । ऋतमिति पदस्य परस्मिन्नामन्त्रिते विद्यमानेऽपि छान्दसत्वात्पराङ्गवद्भावाभावः ॥ किंच पूर्वीः बह्वीः ऋतस्य उदकस्य धाराः सस्यपोषणार्थमुत्पादयितुम् अनु तृन्धि मेघाननुविध्य । सहसा बलेन युक्तः अहं यातुं कर्मणां नाशकरीं हिंसां न सपामि न स्पृशामि न करोमीति यावत् । द्वयेन च सत्यानृताभ्यां यत्किंचिदवैदिकं कृत्यं न सपामि ॥ ‘ षप समवाये’ इति धातुः ॥ किंतु अरुषस्य आरोचमानस्य वृष्णः कामानां वर्षितुस्तव ऋतं स्तोत्रमेव सपामि ॥

English translation:

“Agni, who know (the purpose of) the sacrifice, assent to this rite; be favourable to the copious showers of water; (endowed) with strength, (I undertake) not (to obstruct) sacred acts, nor adjure the rite with both (truth and untruth), but (repeate the praise) of the resplendent showerer (of benefits).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Showers of water: ṛta = sacrifice, praise, truth, water; ṛtasya dhārā = water of the sacrifice; with both truth and untruth: nāham yātum sahas na dvayena ṛtam sapāmi aruṣasya vṛṣṇaḥ = liṭ, not I to go by strength, not by the two I swear, the sacrifice of the shining showerer; yukta is implied, i.e., joined or endowed sahasa with strength;

Yātum = to injure, or injury of pious acts; this word is connected with sapāmi, i.e. spṛśāmi or karomi, I touch or do; I do not proceed to injure sacred offices; by the two, the explanation is: satyānṛtabhyam, the truth and untruth, i.e. avaidikam kṛtyam na sap_mi, na karomi, I perform not any act not enjoined by the Veda; ṛtam here means praise, and is attached to sapāmi, i.e. I vow or repeat the praise of Agni.

O you attentive to the truth, attend to just the truth. Bore through to the many streams of truth.
I do not (serve) the sorcerer by strength nor by duplicity; I serve the truth of the flame-red bull.

Mark the Law, thou who knowest, yea, observe it: send forth the full streams of eternal Order.
I use no sorcery with might or falsehood the sacred Law of the Red Steer I follow.

O knower of Rita, know the Rita! Bore for many streams of Rita. I (do) not (serve) a Yâtu 1 by violence nor by falsehood; I serve the Rita of the red bull 2.

Der du die Wahrheit kennst, achte du auf die Wahrheit, öffne die vielen Quellen der Wahrheit! Ich betreibe keine Zauberei mit Gewalttat und Doppelzüngigkeit; ich halte das, was vor dem rötlichen Bullen wahr ist, hoch.

Das Werk, Beachter, ja das Werk beachte, brich Bahn den vielen Strömen heil’gen Werkes; Nicht Zauber treib’ ich mit Gewalt noch Arglist, des rothen Stieres heil’ges Werk betreib’ ich.

Знающий закон, закон и знай!
Пробуравь многие источники закона!
Я не (занимаюсь) ни колдовством с насилием, ни обманом,
Я занимаюсь законом алого быка.

• अग्निः
• सुतम्भर आत्रेयः
• स्वराट्पङ्क्ति
• पञ्चमः

अब विद्वद्विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (ऋतम्) सत्य कारण को (चिकित्वः) जानने योग्य ! आप (ऋतम्) सत्य ब्रह्म को (इत्) निश्चय से (चिकिद्धि) जानिये और (ऋतस्य) सत्य के जनानेवाली (पूर्वीः) प्राचीन (धाराः) वाणियों को जानिये और अविद्या का (अनु, तृन्धि) नाश करिये (अहम्) मैं (सहसा) बल से (यातुम्) जाने की (न) नहीं इच्छा करता हूँ और (द्वयेन) कार्य्यकारणस्वरूप बल से (अरुषस्य) नहीं हिंसा करनेवाले (वृष्णः) बलिष्ठ के (ऋतम्) जल के (न) सदृश पदार्थ को (सपामि) गम्भीर शब्द से क्रोशता हूँ ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे विद्वान् जन असत्य का खण्डन करके सत्य को धारण करते हैं और अविद्या का त्याग करके विद्या को धारण करते हैं, वैसे ही आप लोग भी करो ॥२॥

अन्वय: हे ऋतं चिकित्वस्त्वमृतमिच्चिकिद्धि ऋतस्य पूर्वीर्धाराश्चिकिद्धि अविद्यामनु तृन्धि अहं सहसा यातुं नेच्छामि द्वयेन सहसारुषस्य वृष्ण ऋतं न सपामि ॥२॥

अथ विद्वद्विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ऋतम्) सत्यं कारणम् (चिकित्वः) विज्ञातव्यम् (ऋतम्) सत्यं ब्रह्म (इत्) एव (चिकिद्धि) विजानीहि (ऋतस्य) सत्यस्य विज्ञापिकाः (धाराः) वाचः (अनु) (तृन्धि) हिन्धि (पूर्वीः) प्राचीनाः (न) (अहम्) (यातुम्) गन्तुम् (सहसा) बलेन (न) इव (द्वयेन) कार्यकारणात्मकेन (ऋतम्) उदकम् (सपामि) आक्रुशामि (अरुषस्य) अहिंसकस्य (वृष्णः) बलिष्ठस्य ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यथा विद्वांसोऽसत्यं खण्डयित्वा सत्यं धरन्ति अविद्यां विहाय विद्यां धरन्ति तथैव यूयमपि कुरुत ॥२॥

भावार्थभाषाः - भावार्थ -हे माणसांनो ! जसे विद्वान लोक असत्याचे खंडन करून सत्य धारण करतात. अविद्या सोडून विद्या धारण करतात तेच तुम्हीही करा. ॥ २ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - सुतंभर आत्रेयः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

क꣡या नो अग्न ऋत꣡यन्न् ऋते꣡न
भु꣡वो न꣡वेदा उच꣡थस्य न꣡व्यः
वे꣡दा मे देव꣡ ऋतुपा꣡ ऋतूनां꣡
ना꣡ह꣡म् प꣡तिं सनितु꣡र् अस्य꣡ रायः꣡

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

káyā ← ká- (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

r̥táyan ← √r̥tay- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

r̥téna ← r̥tá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

bhúvaḥ ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

návedāḥ ← návedas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

návyaḥ ← návya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ucáthasya ← ucátha- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

r̥tūnā́m ← r̥tú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

r̥tupā́ḥ ← r̥tupā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

véda ← √vid- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

ahám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

pátim ← páti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rāyáḥ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

sanitúḥ ← sanitár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

कया॑ । नः॒ । अ॒ग्ने॒ । ऋ॒तय॑न् । ऋ॒तेन॑ । भुवः॑ । नवे॑दाः । उ॒चथ॑स्य । नव्यः॑ ।
वेद॑ । मे॒ । दे॒वः । ऋ॒तु॒ऽपाः । ऋ॒तू॒नाम् । न । अ॒हम् । पति॑म् । स॒नि॒तुः । अ॒स्य । रा॒यः ॥

• kayā ← ka
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “what; who; ka [pronoun].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• agna ← agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• ṛtayann ← ṛtayan ← ṛtay
• [verb noun], nominative, singular

• ṛtena ← ṛta
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• bhuvo ← bhuvaḥ ← bhū
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• navedā ← navedāḥ ← navedas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “cognizant; navedas [word].”

• ucathasya ← ucatha
• [noun], genitive, singular, neuter
• “praise.”

• navyaḥ ← navyas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “new.”

• vedā ← vid
• [verb], singular, Perfect indicative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• me ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

• deva ← devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• ṛtupā ← ṛtu
• [noun], masculine
• “season; turn; menstruation; ṛtu [word]; time period; order; six.”

• ṛtupā ← pāḥ ← pā
• [noun], nominative, singular, masculine
• “protecting.”

• ṛtūnāṃ ← ṛtūnām ← ṛtu
• [noun], genitive, plural, masculine
• “season; turn; menstruation; ṛtu [word]; time period; order; six.”

• nāham ← na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• nāham ← aham ← mad
• [noun], nominative, singular
• “I; mine.”

• patiṃ ← patim ← pati
• [noun], accusative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• sanitur ← sanituḥ ← sanitṛ
• [noun], genitive, singular, masculine
• “bestowing; victorious.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• rāyaḥ ← rai
• [noun], genitive, singular, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

हे अग्ने ऋतयन् सर्वप्राणिनां जीवनहेतुकमुदकं कुर्वन् कया केनापि ऋतेन सत्येन क्रियमाणेन कर्मणा नः उचथस्य अस्मदीयस्य स्तोत्रस्य नवेदाः ज्ञाता भुवः भवेः । नव्यः स्तुत्यः ऋतूनां ऋतुपाः । द्वितीयः ऋतुशब्दोऽनुवादकः । देवः द्योतमानोऽग्निः मे मां वेद वेत्तु । सनितुः भजमानस्य अस्य मम रायः पश्वादिलक्षणस्य धनस्य पतिं स्वामिनं तमग्निम् अहं न जानामि ॥ भुवः । ‘ भू सत्तायाम् ‘। लिङर्थे लेट्यडागमः । उवङादेशः । नवेदाः । न न वेत्तीति वेत्तीत्यस्मिन्नर्थे वर्तते । कथमेतल्लभ्यते । निपातनात् । द्विनञ्पूर्वस्यासुन्प्रत्ययान्तस्य वेदेरेकस्य नञो लोपोऽन्यस्य प्रकृतिभावश्च स्कन्दस्वामिना निपातितः। पाणिनिना तु ‘ नभ्राण्नपात् ’ इति सूत्रे न वेत्तीत्येतस्मिन्नर्थे निपातितः । अस्यार्थस्यानुपपन्नत्वात् स्कन्दस्वामिपक्ष एवाश्रीयते ॥

English translation:

“Agni, bestower of water, by what (act of) truth may you, who are adorable, be cognizant of our adoration; may the divine Agni, the guardian of the seasons, recognize me; (I know) him not (yet) as the lord of the riches of which I am the possessor.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

I know him not as the Lord: na aham patim sanituḥ asya rāyaḥ = bhajamānasya asya māma rāyaḥ svāminām tam agnim aham na jānāmi, I do not know that Agni, the master of the riches of this one, or me, the enjoyer

In what fashion, o Agni, do you, speaking the truth according to the truth, become aware of our newer speech?
The god who is rites-guardian of the rites’ sequence knows of me; I do not (know) a lord other than him, the winner of wealth here.

How hast thou, follower of the Law eternal, become the knower of a new song, Agni?
The God, the Guardian of the seasons, knows me: the Lord of him who won this wealth I know not.

How, O Agni, performing the Rita through Rita, mayst thou become a witness of our newest 1 hymn? The god, the protector of the seasons, knows of my seasons 2. I (do) not (know another) lord but him who attains (for us) this wealth.

Mit welcher Gesinnung wirst du Agni, der aus Wahrheit die Wahrheit liebt, Kenntnis von unserem neuesten Loblied nehmen? Der Gott, der der Hüter der Zeiten ist, kennt mich; ich kenne nicht den Herrn, noch den Gewinner dieses Reichtums.

Wann wirst du uns durch heil’ges Werk, du heil’ger, ein Zeuge Agni unsres neuen Spruches? Mich kennt der Gott, der Opferzeiten achtend, nicht ich den Herrn und Geber dieses Gutes.

Как же, о Агни, любящий закон ради закона,
Ты воспримешь наш новый гимн?
Он знает меня, бог, охраняющий время жертвоприношений,
А я не знаю господина этого богатства.

• अग्निः
• सुतम्भर आत्रेयः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर अग्निपदवाच्य विद्वद्विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) विद्वन् ! आप (कया) किस विद्या वा युक्ति से (नः) हम लोगों को जनावें (ऋतेन) सत्य से (ऋतयन्) सत्य का आचरण करता हुआ (भुवः) पृथिवी का (नवेदाः) नहीं प्राप्त होनेवाला (उचथस्य) उचित का सम्बन्धी (नव्यः) नवीनों में श्रेष्ठ (ऋतुपाः) ऋतुओं का पालन करनेवाला पृथ्वीसम्बन्धी (देवः) विद्वान् (अहम्) मैं (ऋतूनाम्) वसन्त आदि ऋतुओं और (अस्य) इस (सनितुः) विभाग करनेवाले (रायः) धन के (पतिम्) स्वामी का (न) नहीं नाश कराता हूँ, वैसे आप (मे) मुझ को (वेदा) जानिये और मुझ को नष्ट मत करिये ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! सत्य के आचरण से ही पृथ्वी का राज्य प्राप्त होता है और पृथ्वी के राज्य और लक्ष्मी से सब को सुख होता है ॥३॥

अन्वय: हे अग्ने ! त्वं कया युक्त्या नोऽस्मान् विज्ञापयेः ऋतेनर्त्तयन् सन् भुवो नवेदा उचथस्य नव्य ऋतुपा भुवो देवोऽहमृतूनामस्य सनितू रायः पतिं न नाशयामि तथा मे वेदा मा नाशय ॥३॥

पुनरग्निपदवाच्यविद्वद्विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (कया) विद्यया युक्त्या वा (नः) अस्मान् (अग्ने) विद्वन् (ऋतयन्) सत्यमाचरन् (ऋतेन) सत्येन (भुवः) पृथिव्याः (नवेदाः) यो न विन्दति सः (उचथस्य) उचितस्य (नव्यः) नवेषु साधुः (वेदा) जानीहि (मे) माम् (देवः) विद्वान् (ऋतुपाः) य ऋतून् पाति (ऋतूनाम्) वसन्तादीनाम् (न) निषेधे (अहम्) (पतिम्) (सनितुः) विभाजकस्य (अस्य) (रायः) धनस्य ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्याः ! सत्याचरणेनैव भूराज्यं प्राप्यते पृथिवीराज्येन श्रिया च सर्वेषां सुखं जायते ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! सत्याचरणानेच पृथ्वीचे राज्य प्राप्त होते व पृथ्वीचे राज्य आणि लक्ष्मी याद्वारे सर्वांना सुख मिळते. ॥ ३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - सुतंभर आत्रेयः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

के꣡ ते अग्ने रिप꣡वे ब꣡न्धनासः
के꣡ पाय꣡वः सनिषन्त द्युम꣡न्तः
के꣡ धासि꣡म् अग्ने अ꣡नृतस्य पान्ति
क꣡ आ꣡सतो व꣡चसः सन्ति गोपाः꣡

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

bándhanāsaḥ ← bándhana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ké ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ripáve ← ripú- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

dyumántaḥ ← dyumánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ké ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

pāyávaḥ ← pāyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

saniṣanta ← √sanⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:MED}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ánr̥tasya ← ánr̥ta- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

dhāsím ← dhāsí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ké ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

pānti ← √pā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ā́sataḥ ← ā́sant- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

gopā́ḥ ← gopā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ké ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

santi ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vácasaḥ ← vácas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

के । ते॒ । अ॒ग्ने॒ । रि॒पवे॑ । बन्ध॑नासः । के । पा॒यवः॑ । स॒नि॒ष॒न्त॒ । द्यु॒ऽमन्तः॑ ।
के । धा॒सिम् । अ॒ग्ने॒ । अनृ॑तस्य । पा॒न्ति॒ । के । अस॑तः । वच॑सः । स॒न्ति॒ । गो॒पाः ॥

• ke ← ka
• [noun], nominative, plural, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• ripave ← ripu
• [noun], dative, singular, masculine
• “enemy; arivarga; Ripu; foe.”

• bandhanāsaḥ ← bandhana
• [noun], nominative, plural, masculine
• “bandhana.”

• ke ← ka
• [noun], nominative, plural, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• pāyavaḥ ← pāyu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “guard; pāyu [word]; Pāyu.”

• saniṣanta ← san
• [verb], plural, Aorist conj./subj.
• “win; get; gain.”

• dyumantaḥ ← dyumat
• [noun], nominative, plural, masculine
• “bright; brilliant; brilliant; loud.”

• ke ← ka
• [noun], nominative, plural, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• dhāsim ← dhāsi
• [noun], accusative, singular, feminine
• “seat; home.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• anṛtasya ← anṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “falsehood; lying; lie; cheat.”

• pānti ← pā
• [verb], plural, Present indikative
• “protect; govern.”

• ka ← ke ← ka
• [noun], nominative, plural, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• āsato ← āsataḥ ← asat
• [noun], nominative, plural, masculine
• “nonexistent; bad; wrong; wrong; asat [prefix]; dissident; fake.”

• vacasaḥ ← vacas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “statement; command; speech; words; advice; word; voice.”

• santi ← as
• [verb], plural, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• gopāḥ ← gopā
• [noun], nominative, plural, masculine
• “herder; defender.”

हे अग्ने ये रिपवे स्वकीयस्य शत्रोः बन्धनासः बन्धकाः स्युः ते त्वत्संबन्धिनस्ते पुरुषाः के कीदृशाः । सामर्थ्यातिशयादेवंविधा इति केनापि ज्ञातुं न शक्यन्त इत्यर्थः । ये पायवः जनानां रक्षितारः द्युमन्तः दीप्तिमन्तः सनिषन्त दीनेभ्यो धनं प्रयच्छन्ति ते त्वदीयाः कीदृशाः । ये अनृतस्य असत्यस्य धासिं धारकं जनं पान्ति रक्षन्ति ते. त्वदीया जनाः के सन्ति । न केऽपीत्यर्थः । ये असतः दुष्टस्याभिशापादिलक्षणस्य वचसः गोपाः गोपयितारः रक्षितारस्ते त्वदीयाः के सन्ति । न केऽपीत्यर्थः । अथवा ये के जना रिपोर्बन्धकाः । ये के पायवो रक्षितारः सनिषन्त धनं प्रयच्छन्ति द्युमन्तः दीप्तिमन्तः । ये केऽनृतस्यासत्यस्य धासिं धारकं जनं पान्ति अनृतजनितपापात् परिहृत्य सन्मार्गप्रदानेन रक्षन्ति । ये केऽसतोऽभिशापादिलक्षणाद्वचसो गोपा गोपायितारः सन्ति ते सर्वे त्वदीयाः । त्वदुपासका: इत्यर्थः ॥

English translation:

“Who, Agni, among your (followers) are the imprisoners of foes? who among them are the protectors (of men) the splendid distributors of gifts? who among them defend the asserters of untruth? who are the encouragers of evil deeds?”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Who among them: The last are person ns not worshipping Agni; another rendering: who are they that confine their foes? who are they that preserve men from uttering untruth? who are they that vindicate people from calumny? they are, Agni, your worshippers

What bonds do you have for the cheat, Agni? What brilliant protectors will keep winning gain (for him)?
Which ones protect the wellspring of untruth, o Agni? What herdsmen are there for false speech?

Who, Agni, in alliance with thy foeman, what splendid helpers won for them their riches?
Agni, who guard the dwelling-place of falsehood? Who are protectors of the speech of liars?

Who, O Agni, are thy fetterers to (fetter) the impostor 1? What brilliant guardians were successful? Who, O Agni, drink the drink of falsehood? Who are the protectors of untrue speech?

Welche Feßler hast du für den Betrüger, o Agni? Welche glänzenden Schutzgeister werden den Gewinn davontragen? Welche haben Acht auf das Gemächte der Lüge, o Agni? Welche sind die Aufpasser auf die unwahre Rede?

Welch’ Schatz, o Agni, beut sich deinem Feinde? welch’ hehre Hüter werden ihm sich finden? Wer schützet je den Sitz des Unrechts, Agni? und wer behütet trügerische Rede?

Какие оковы у тебя, о Агни, для обманщика?
Какие блистательные защитники захватят (его)?
Кто те, о Агни, что охраняют источник беззакония?
Кто те, что пестуют неправедные речи?

• अग्निः
• सुतम्भर आत्रेयः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर विद्वद्विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) राजन् ! (ते) आपके (रिपवे) शत्रु के लिये (के) कौन (बन्धनासः) बन्धक और (के) कौन आपके राज्य के (पायवः) पालन करनेवाले (के) कौन (द्युमन्तः) कामना करनेवाले वा प्रकाशयुक्त (सनिषन्त) विभाग करते हैं, और हे (अग्ने) विद्या और विनय के प्रकाशक कौन (धासिम्) अन्न की (पान्ति) रक्षा करते हैं (के) कौन (अनृतस्य) असत्य व्यवहार के (आसतः) निन्द्य (वचसः) वचन से (गोपाः) रक्षा करनेवाले (सन्ति) हैं ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वन् ! राजन् ! आप को चाहिये कि इस प्रकार का कर्म्म करें, जिससे शत्रुओं का नाश, प्रजा का पालन होवे, यह इस का उत्तर है ॥४॥

अन्वय: हे अग्ने ! ते रिपवे के बन्धनासः के ते राज्यस्य पायवः के द्युमन्तः सनिषन्त। हे अग्ने ! के धासिं पान्ति केऽनृतस्यासतो वचसो गोपाः सन्ति ॥४॥

पुनर्विद्वद्विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (के) (ते) तव (अग्ने) राजन् (रिपवे) (बन्धनासः) बन्धकाः (के) (पायवः) पालकाः (सनिषन्त) विभजन्ते (द्युमन्तः) कामयमानाः प्रकाशवन्तो वा (के) (धासिम्) अन्नम् (अग्ने) विद्याविनयप्रकाशक (अनृतस्य) असत्यव्यवहारस्य (पान्ति) रक्षन्ति (के) (असतः) निन्द्यात् (वचसः) वचनात् (सन्ति) (गोपाः) ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वन् राजन् ! त्वयैवं कर्मानुष्ठेयं येन रिपूणां विनाशः प्रजापालनं सम्भवेदस्योत्तरम् ॥४॥

भावार्थभाषाः - हे विद्वान राजा ! तू या प्रकारचे काम कर की ज्यामुळे शत्रूंचा नाश व प्रजेचे पालन व्हावे. ॥ ४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - सुतंभर आत्रेयः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

स꣡खायस् ते वि꣡षुणा अग्न एते꣡
शिवा꣡सः स꣡न्तो अ꣡शिवा अभूवन्
अ꣡धूर्षत स्वय꣡म् एते꣡ व꣡चोभिर्
ऋजूयते꣡ वृजिना꣡नि ब्रुव꣡न्तः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

eté ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sákhāyaḥ ← sákhi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

víṣuṇāḥ ← víṣuṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

abhūvan ← √bhū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

áśivāḥ ← áśiva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sántaḥ ← √as- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

śivā́saḥ ← śivá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ádhūrṣata ← √dhūrv- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

eté ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

svayám ← svayám (invariable)
{}

vácobhiḥ ← vácas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

bruvántaḥ ← √brū- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

r̥jūyaté ← √r̥jūy- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

vr̥jinā́ni ← vr̥jiná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

सखा॑यः । ते॒ । विषु॑णाः । अ॒ग्ने॒ । ए॒ते । शि॒वासः॑ । सन्तः॑ । अशि॑वाः । अ॒भू॒व॒न् ।
अधू॑र्षत । स्व॒यम् । ए॒ते । वचः॑ऽभिः । ऋ॒जु॒ऽय॒ते । वृ॒जि॒नानि॑ । ब्रु॒वन्तः॑ ॥

• sakhāyas ← sakhāyaḥ ← sakhi
• [noun], nominative, plural, masculine
• “friend; companion; sakhi [word].”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• viṣuṇā ← viṣuṇāḥ ← viṣuṇa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “different; assorted; antipathetic; changing.”

• agna ← agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• ete ← etad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• śivāsaḥ ← śiva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “auspicious; benevolent; benign; good-hearted; dear; śiva [word]; holy; nice.”

• santo ← santaḥ ← as
• [verb noun], nominative, plural
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• aśivā ← aśivāḥ ← aśiva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “inauspicious; unkind; unfriendly; cruel; dangerous.”

• abhūvan ← bhū
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• adhūrṣata ← dhvṛ
• [verb], plural, Athematic s aor. (Ind.)

• svayam
• [adverb]
• “personally; spontaneously; svayam [word]; voluntarily.”

• ete ← etad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• vacobhir ← vacobhiḥ ← vacas
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “statement; command; speech; words; advice; word; voice.”

• ṛjūyate ← ṛjūy
• [verb noun], dative, singular

• vṛjināni ← vṛjina
• [noun], accusative, plural, neuter
• “sin.”

• bruvantaḥ ← brū
• [verb noun], nominative, plural
• “say; tell; describe; speak; state; answer; call; explain; address; proclaim; talk; talk; choose.”

हे अग्ने ते तव सखायः स्तोतारः विषुणाः विप्रकीर्णाः सर्वत्र व्याप्ताः एते पूर्वम् अशिवाः परनिन्दादीनि कुर्वाणास्त्वत्परिचर्यां त्यजन्तोऽभद्राः सन्तः इदानीं त्वत्परिचर्याँ कुर्वन्तः शिवासः शिवा आढ्याः अभूवन् । किंच ये ऋजूयते ऋजु सम्यगाचरतेऽपि मह्यं वचोभिः असाधूक्तिभिः वृजिनानि कुटिलानि ब्रुवन्तः ते एते मम सपत्नाः स्वयम् एव अधूर्षत अहिंस्यन्त ॥ धूर्वतेर्हिंसाकर्मण इदं रूपम् ॥

English translation:

“These your friends, Agni, everywhere dispersed, were formerly unhappy (in abandoning your worship), but are again fortunate (by its renewal); may they who, with (censorious) words, impute fraudulent (practices) to me who pursue a straight path, bring eveil upon themselves.”

These inconstant companions of yours, Agni, though they used to be kind, have become unkind.
These have injured themselves by their words, speaking twisted things against him who goes straight.

Agni, those friends of thine have turned them from thee: gracious of old, they have become ungracious.
They have deceived themselves by their own speeches, uttering wicked words against the righteous.

These friends of thine, O Agni, turning themselves from (thee) 1, they who had been kind, have become unkind. They have harmed themselves by their own speeches, uttering wrong words to the righteous.

Diese Freunde sind dir abhold geworden, o Agni; die lieb waren, sind unlieb geworden. Die haben sich selbst durch ihre Reden geschädigt, die wider den Rechtschaffenen Verleumdungen aussprechen.

Sie, einst dir Freunde, sind von dir gewichen, sie, einst dir hold, sind unhold dir geworden; Sie haben sich durch eignes Wort verblendet, die Lügen sprachen wider den wahrhaft’gen.

Эти друзья твои, о Агни, изменились:
Бывшие любезными стали нелюбезны,
Сами себе навредили словами эти
Говорившие праведному лукавые (слова).

• अग्निः
• सुतम्भर आत्रेयः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) विद्वन् ! जो (एते) ये (ते) आपके (विषुणाः) विद्या को व्याप्त (सखायः) मित्र हुए (शिवासः) मङ्गल अर्थात् अच्छे आचरण करते (सन्तः) हुए (अशिवाः) अमङ्गल आचरण करनेवाले (अभूवन्) होवें उनका आपके नौकर और आप (अधूर्षत) नाश करो और हे राजा के नौकरो ! जो (एते) ये (स्वयम्) अपने ही (वचोभिः) वचनों से (वृजिनानि) धनों और बलों का (ब्रुवन्तः) उपदेश देते हुए (ऋजूयते) सरल होते हैं, उनका निरन्तर पालन करो ॥५॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को यह योग्यता है कि जो मित्रजन शत्रु होवें, वे निरादर करने योग्य हैं और जो शत्रु मित्र होवें, वे सत्कार करने योग्य हैं ॥५॥

अन्वय: हे अग्ने ! य एते ते विषुणाः सखायः शिवासः सन्तोऽशिवा अभूवँस्तांस्तव भृत्यास्त्वं चाऽधूर्षत घ्नन्तु हिन्धि, हे राजभृत्या ! य एते स्वयं वचोभिर्वृजिनानि ब्रुवन्त ऋजूयते तान् सततं पालयत ॥५॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सखायः) सुहृदः सन्तः (ते) तव (विषुणाः) विद्यां व्याप्नुवन्तः (अग्ने) विद्वन् (एते) (शिवासः) मङ्गलाचरणाः (सन्तः) (अशिवाः) अमङ्गलाचरणाः (अभूवन्) भवेयुः (अधूर्षत) हिंसन्तु (स्वयम्) (एते) (वचोभिः) (ऋजूयते) ऋजूयन्ते (वृजिनानि) धनानि बलानि वा (ब्रुवन्तः) उपदिशन्तः ॥५॥

भावार्थभाषाः - मनुष्याणां योग्यतास्ति ये मित्रजना असुहृदो भवेयुस्ते तिरस्करणीया येऽरयस्सखायस्स्युस्ते सत्कर्त्तव्याः ॥५॥

भावार्थभाषाः - जे मित्र शत्रू बनतात ते निरादर करण्यायोग्य असतात व जे शत्रू मित्र होतात ते सत्कार करण्यायोग्य असतात. ॥ ५ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - सुतंभर आत्रेयः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

य꣡स् ते अग्ने न꣡मसा यज्ञ꣡म् ई꣡ट्ट
ऋतं꣡ स꣡ पाति† अरुष꣡स्य वृ꣡ष्णः
त꣡स्य क्ष꣡यः पृथु꣡र् आ꣡ साधु꣡र् एतु
प्रस꣡र्स्राणस्य न꣡हुषस्य शे꣡षः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M;; line affected by realignment
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ī́ṭṭe ← √īḍ- ~ √īḷ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

námasā ← námas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

aruṣásya ← aruṣá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

r̥tám ← r̥tá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sápāti ← √sap- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

vŕ̥ṣṇaḥ ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

etu ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

kṣáyaḥ ← kṣáya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pr̥thúḥ ← pr̥thú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sādhúḥ ← sādhú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tásya ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

náhuṣasya ← náhuṣa- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

prasársrāṇasya ← √sr̥- 2 (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

śéṣaḥ ← śéṣas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

यः । ते॒ । अ॒ग्ने॒ । नम॑सा । य॒ज्ञम् । ईट्टे॑ । ऋ॒तम् । सः । पा॒ति॒ । अ॒रु॒षस्य॑ । वृष्णः॑ ।
तस्य॑ । क्षयः॑ । पृ॒थुः । आ । सा॒धुः । ए॒तु॒ । प्र॒ऽसर्स्रा॑णस्य । नहु॑षस्य । शेषः॑ ॥

• yas ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• namasā ← namas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “adoration; court; namas [word]; bow; salute.”

• yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• īṭṭa ← īṭṭe ← īḍ
• [verb], singular, Present indikative
• “praise; invite; raise.”

• ṛtaṃ ← ṛtam ← ṛta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• pāty ← pāti ← pā
• [verb], singular, Present indikative
• “protect; govern.”

• aruṣasya ← aruṣa
• [noun], genitive, singular, masculine
• “red; red.”

• vṛṣṇaḥ ← vṛṣan
• [noun], genitive, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• tasya ← tad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• kṣayaḥ ← kṣaya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “dwelling; house; kṣaya [word]; home; family.”

• pṛthur ← pṛthuḥ ← pṛthu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “broad; wide; great; flat; pṛthu [word]; far.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• sādhur ← sādhuḥ ← sādhu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “good; good; correct; correct; sādhu [word]; excellent; efficient.”

• etu ← i
• [verb], singular, Present imperative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• prasarsrāṇasya ← prasarsṛ ← √sṛ
• [verb noun], genitive, singular

• nahuṣasya ← nahuṣa
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Nahuṣa; Nahuṣa; Vishnu.”

• śeṣaḥ ← śeṣas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “offspring.”

हे अग्ने यः मनुष्यः यज्ञं यजनीयं ते त्वां नमसा स्तोत्रेण ईट्टे स्तौति । यद्वा । ते तुभ्यं यज्ञं यागं नमसान्नरूपेण हविषा ईट्टे यजति । अस्मिन् पक्षे यजेः ‘बहुलं छन्दसि’ इति शपः श्लुः । ‘ श्लौ ’ इति द्विर्वचनम् । ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति संप्रसारणम् । सवर्णदीर्घः । जकारस्य टकारः ॥ यः अरुषस्य रोचमानस्य वृष्णः कामानां वर्षितुरग्नेः ऋतं स्तोत्रं पाति रक्षति तस्य यजमानस्य क्षयः गृहं पृथुः विस्तीर्णं भवति । पश्वादिलक्षणैर्धनैः संपूर्णं भवतीत्यर्थः । प्रसर्स्राणस्य प्रकर्षेण त्वत्परिचर्यां गच्छतः नहुषस्य मनुष्यस्य साधुः कामानां साधकः शेषः । शिष्यत इति शेषः । पुत्रः आ एतु आगच्छतु भवत्वित्यर्थः ॥ ॥ ४ ॥

English translation:

“May the dwelling of him, Agni, who celebrate your worship with reverence, of him who protects the sacrifice (offered) to the resplendent showerer (of benefits), be well stored; and may a virtuous successor of the man who diligently worships you come in his plural ce.”

The one who summons you to the sacrifice with homage, o Agni, protects the truth of the flame-red bull.
For him let there come a dwelling place, wide and bringing success, (and also) the posterity of Nahuṣa, who is spreading in every direction.

He who pays sacrifice to thee with homage, O Agni, keeps the Red Steer’s Law eternal;
Wide is his dwelling. May the noble offipring of Nahusa who wandered forth come hither.

He who magnifies thy sacrifice, O Agni, by adoration, and serves 1 the Rita of the red bull: may a large, good dwelling come to him, to the offspring of the advancing Nahusha.

Wer dir unter Verbeugung das Opfer ankündigt und dem rötlichen Bullen die Wahrheit hoch hält, dem soll ein ausgebreiteter gedeihlicher Wohnsitz zuteil werden und die Nachkommenschaft des in seinen Kindern fortlebenden Nahusa.

Wer, Agni, dir Verehrung weiht in Demuth, und hegt das heil’ge Werk des rothen Stieres, Dess Sitz wird weit, und glücklich dringt er vorwärts hin zu dem Stamm des weitverzweigten Nachbarn.

Кто тебя, о Агни, на жертву с поклонением призывает,
Тот хранит закон алого быка.
Пусть ему достанется обширное и хорошее жилище
И потомство Нахуши, сильно распространившегося (в своих детях)!

• अग्निः
• सुतम्भर आत्रेयः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) राजन् ! (अरुषस्य) नहीं हिंसा करने और (वृष्णः) सुख के वर्षानेवाले (तस्य) उन (ते) आपका (यः) जो (पृथुः) विस्तारयुक्त (प्रसर्स्राणस्य) अत्यन्त धर्म को प्राप्त हुए (नहुषस्य) मनुष्य के (शेषः) बाकी रहे के सदृश (साधुः) श्रेष्ठ (क्षयः) निवास (नमसा) अन्न आदि से (यज्ञम्) यज्ञ को (ईट्टे) ऐश्वर्ययुक्त करता है (सः) वह (ऋतम्) सत्य-न्याय की (पाति) रक्षा करता है, वह हम लोगों को (आ, एतु) सब प्रकार प्राप्त हो ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो विद्वानों की सेवा और धर्म की रक्षा करता है, उसके रक्षण को आप लोग करके शेष सुख को प्राप्त हूजिये ॥६॥ इस सूक्त में अग्नि और विद्वान् के गुण वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की इस से पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह बारहवाँ सूक्त और चौथा वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे अग्नेऽरुषस्य वृष्णस्तस्य ते यः पृथुः प्रसर्स्राणस्य नहुषस्य शेष इव साधुः क्षयो नमसा यज्ञमीट्टे स ऋतं पाति सोऽस्मानैतु ॥६॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) (ते) तव (अग्ने) राजन् (नमसा) अन्नादिना (यज्ञम्) (ईट्टे) ऐश्वर्य्ययुक्तं करोति (ऋतम्) सत्यं न्यायम् (सः) (पाति) रक्षति (अरुषस्य) अहिंसकस्य (वृष्णः) सुखवर्षकस्य (तस्य) (क्षयः) निवासः (पृथुः) विस्तीर्णः (आ) (साधुः) श्रेष्ठः (एतु) प्राप्नोतु (प्रसर्स्राणस्य) भृशं धर्मं प्रापमाणस्य (नहुषस्य) मनुष्यस्य। नहुष इति मनुष्यनामसु पठितम्। (निघं०२.३) (शेषः) यः शिष्यते सः ॥६॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यो विद्वत्सेवां धर्म्मरक्षणं करोति तद्रक्षणं यूयं कृत्वा शिष्टं सुखं प्राप्नुतेति ॥६॥ अत्राग्निविद्वद्गुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति द्वादशं सूक्तं चतुर्थो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! जो विद्वानाची सेवा व धर्माचे रक्षण करतो त्याचे तुम्ही रक्षण करून सुख प्राप्त करा. ॥ ६ ॥