०११

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - सुतंभर आत्रेयः
• छन्दः - जगती

ज꣡नस्य गोपा꣡ अजनिष्ट जा꣡गृविर्
अग्निः꣡ सुद꣡क्षः सुविता꣡य न꣡व्यसे
घृत꣡प्रतीको बृहता꣡ दिविस्पृ꣡शा
द्युम꣡द् वि꣡ भाति भरते꣡भियः शु꣡चिः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ajaniṣṭa ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

gopā́ḥ ← gopā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jā́gr̥viḥ ← jā́gr̥vi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jánasya ← jána- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

návyase ← návyas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

sudákṣaḥ ← sudákṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

suvitā́ya ← suvitá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

br̥hatā́ ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

divispŕ̥śā ← divispŕ̥ś- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

ghr̥tápratīkaḥ ← ghr̥tápratīka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bharatébhyaḥ ← bharatá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

bhāti ← √bhā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

dyumát ← dyumánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śúciḥ ← śúci- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ví ← ví (invariable)
{}

जन॑स्य । गो॒पाः । अ॒ज॒नि॒ष्ट॒ । जागृ॑विः । अ॒ग्निः । सु॒ऽदक्षः॑ । सु॒वि॒ताय॑ । नव्य॑से ।
घृ॒तऽप्र॑तीकः । बृ॒ह॒ता । दि॒वि॒ऽस्पृशा॑ । द्यु॒ऽमत् । वि । भा॒ति॒ । भ॒र॒तेभ्यः॑ । शुचिः॑ ॥

• janasya ← jana
• [noun], genitive, singular, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• gopā ← gopāḥ ← gopā
• [noun], nominative, singular, masculine
• “herder; defender.”

• ajaniṣṭa ← jan
• [verb], singular, Athematic is aor. (Ind.)
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• jāgṛvir ← jāgṛviḥ ← jāgṛvi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “attentive; argus-eyed; light.”

• agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• sudakṣaḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sudakṣaḥ ← dakṣaḥ ← dakṣa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “deft; right; intelligent; expert.”

• suvitāya ← suvita
• [noun], dative, singular, neuter
• “prosperity; well-being.”

• navyase ← navyas
• [noun], dative, singular, neuter
• “new.”

• ghṛtapratīko ← ghṛta
• [noun], neuter
• “ghee; fat.”

• ghṛtapratīko ← pratīkaḥ ← pratīka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “face; surface.”

• bṛhatā ← bṛhat
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• divispṛśā ← divispṛś
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “heavenward.”

• dyumad ← dyumat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “bright; brilliant; brilliant; loud.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• bhāti ← bhā
• [verb], singular, Present indikative
• “look; shine; show; look like; glitter; reflect.”

• bharatebhyaḥ ← bharata
• [noun], dative, plural, masculine
• “Bharata; Bharata; Bhārata; Bharata; Bharata; actor.”

• śuciḥ ← śuci
• [noun], nominative, singular, masculine
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

जनस्य गोपाः गोपायिता रक्षिता जागृविः जागरणशीलः सदा प्रबुद्धः सुदक्षः सुबलः सर्वैः श्लाघनीयबलः सः अग्निः नव्यसे नवतराय सुविताय लोकानां कल्याणाय अजनिष्ट जातः । घृतप्रतीकः घृतेन प्रज्वलिताङ्गः बृहता महता दिविस्पृशा अभ्रंलिहेन तेजसा युक्तः शुचिः शुद्धः एवंविधोऽग्निः भरतेभ्यः ऋत्विग्भ्यस्तदर्थं द्युमत् दीप्तिमत् यथा भवति तथा वि भाति प्रकाशते ॥ गोपाः । ‘ गुपू रक्षणे ‘। आयप्रत्ययः । गोपायतेः क्विप् । परत्वादतो लोपः । अत्र परत्वादपृक्तलोपे कृते वर्णाश्रयत्वात् प्रत्ययलक्षणाभावेन यलोपो न स्यात् । ‘ लोपो व्योर्वलिः’ इति प्रथमं लोपग्रहणात् ज्ञापकाद्यलोप एव भवति । लोपाजादेशस्य यलोपविधिं प्रति न स्थानिवद्भावः । प्रत्ययस्वरः । जागृविः । ‘ जागृ निद्राक्षये ‘। ‘ जॄशॄस्तॄजागृभ्यः क्विन् ’ इति क्विन्प्रत्ययः । ‘ जाग्रोऽविचिण्णल्ङित्सु ’ इति प्रतिषेधाद्गुणाभावः । नित्त्वादाद्युदात्तः । सुदक्षः । ‘ आद्युदात्तं द्व्यच्छन्दसि’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् । सुविताय । ‘ तन्वादीनां छन्दस्युपसंख्यानम्’ इति सोरुवङादेशः । ‘ सूपमानात् क्तः’ इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । नव्यसे । नवशब्दादतिशायनेऽर्थे ईयसुन्प्रत्ययः । ईकारलोपश्छान्दसः । अतो लोपः । आद्युदात्तः । दिविस्पृशा । ‘ हृद्द्युभ्यां ङेरुपसंख्यानम्’ इत्यलुक् । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । द्युमत् । ‘ह्रस्वनुड्भ्यां मतुप् ’ इति ह्रस्वात्परस्य मतुपोऽन्तोदात्तत्वम् ॥

English translation:

“The vigilant, the powerful Agni, the protector of man, has been engendered for the present prosperity (of the world); fed with butter, (blazing) with intense (radiance) reaching to the sky, the pure Agni shines brilliantly for the Bharatas.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Yajus. 15.27;

Bharatas = Ṛtviks, or priests; alternative rendering: Agni has been engendered by the priests for the present sacrifice; he shines so brilliantly that with his flames he touches the sky, the patron of the sacrificer, vigilant, dexterous, fed with butter, pure

The herdsman of the people has been born, the awakened, well-skilled Agni, for a new safe passage.
His face covered with ghee, blazing (Agni) radiates brilliantly for the Bharatas with lofty (radiance) that touches heaven.

THE watchful Guardian of the people hath been born, Agni, the very strong, for fresh prosperity.
With oil upon his face, with high heaventouching flame, he shineth splendidly, pure, for the Bharatas.

The guardian of people, the watchful one, Agni, the highly dexterous, has been born, for the sake of new welfare. With ghrita on his face, with his mighty, heaven-touching (light) he, the bright one, brilliantly shines for the Bharatas.

Der wachsame Hirt des Volkes ist geboren, der wohlverständige Agni, zu neuer guter Fahrt. Das Schmalzgesicht erstrahlt hell mit hoher, zum Himmel reichender Flamme den Bharata´s, der Reine.

Der Menschen Hüter ward geboren, er, der wacht, der starke Agni uns zu neuem Wohlergehn, Mit Fett im Antlitz strahlt er hell den Bharatern mit hoher Flamme, die zum Himmel leuchtend reicht.

Родился бдительный пастырь народа –
Агни с прекрасной силой действия – для нового счастливого путешествия.
Лик из жира высоким касающимся неба (пламенем)
Светло сияет Бхаратам, чистый.

• अग्निः
• सुतम्भर आत्रेयः
• निचृज्जगती
• निषादः

अब छः ऋचावाले ग्याहवें सूक्त का आरम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में अग्नि के गुणों का उपदेश करते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (जनस्य) मनुष्य की (गोपाः) रक्षा करने और (जागृविः) जागनेवाला (सुदक्षः) अच्छे प्रकार बल जिससे (घृतप्रतीकः) और घृत वा जल प्रतीतिकर जिसका ऐसा (शुचिः) पवित्र (अग्निः) अग्नि (बृहता) बड़े (दिविस्पृशा) प्रकाश में स्पर्श करनेवाले से (नव्यसे) अत्यन्त नवीन (सुविताय) ऐश्वर्य के लिये (अजनिष्ट) उत्पन्न होता तथा (भरतेभ्यः) धारण और पोषण करनेवाले मनुष्यों के लिये (द्युमत्) प्रकाश के सदृश (वि) विशेष करके (भाति) प्रकाशित होता है, उसको यथावत् जानिये ॥१॥

भावार्थभाषाः - विद्वानों को चाहिये कि अग्नि आदि पदार्थों के गुण अवश्य जानें ॥१॥

अन्वय: हे मनुष्या! यो जनस्य गोपा जागृविः सुदक्षो घृतप्रतीकः शुचिरग्निर्बृहता दिविस्पृशा नव्यसे सुवितायाजनिष्ट भरतेभ्यो द्युमद्विभाति तं यथावद्विजानीत ॥१॥

अथाग्निगुणानाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (जनस्य) मनुष्यस्य (गोपाः) रक्षकः (अजनिष्ट) जायते (जागृविः) जागरूकः (अग्निः) पावकः (सुदक्षः) सुष्ठु बलं यस्मात् (सुविताय) ऐश्वर्य्याय (नव्यसे) अतिशयेन नवीनाय (घृतप्रतीकः) घृतमाज्यमुदकं वा प्रतीतिकरं यस्य सः (बृहता) महता (दिविस्पृशा) यो दिवि प्रकाशे स्पृशति तेन (द्युमत्) प्रकाशवत् (वि) विशेषेण (भाति) प्रकाशते (भरतेभ्यः) धारणपोषणकृद्भ्यो मनुष्येभ्यः (शुचिः) पवित्रः ॥१॥

भावार्थभाषाः - विद्वद्भिरग्न्यादिपदार्थगुणा अवश्यं विज्ञातव्याः ॥१॥

या सूक्तात अग्नी व विद्वानाच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्वसुक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - विद्वानांनी अग्नी इत्यादी पदार्थांचे गुण अवश्य जाणावे. ॥ १ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - सुतंभर आत्रेयः
• छन्दः - जगती

यज्ञ꣡स्य केतु꣡म् प्रथम꣡म् पुरो꣡हितम्
अग्निं꣡ न꣡रस् त्रिषधस्थे꣡ स꣡म् ईधिरे
इ꣡न्द्रेण देवइः꣡ सर꣡थं स꣡ बर्हि꣡षि
सी꣡दन् नि꣡ हो꣡ता यज꣡थाय सुक्र꣡तुः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ketúm ← ketú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

prathamám ← prathamá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

puróhitam ← puróhita- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yajñásya ← yajñá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

īdhire ← √idh- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

náraḥ ← nár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sám ← sám (invariable)
{}

triṣadhasthé ← triṣadhasthá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

barhíṣi ← barhís- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

devaíḥ ← devá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

índreṇa ← índra- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sarátham ← sarátha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ní ← ní (invariable)
{}

sī́dat ← √sad- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

sukrátuḥ ← sukrátu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yajáthāya ← yajátha- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

य॒ज्ञस्य॑ । के॒तुम् । प्र॒थ॒मम् । पु॒रःऽहि॑तम् । अ॒ग्निम् । नरः॑ । त्रि॒ऽस॒ध॒स्थे । सम् । ई॒धि॒रे॒ ।
इन्द्रे॑ण । दे॒वैः । स॒रथ॑म् । सः । ब॒र्हिषि॑ । सीद॑त् । नि । होता॑ । य॒जथा॑य । सु॒ऽक्रतुः॑ ॥

• yajñasya ← yajña
• [noun], genitive, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• ketum ← ketu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “banner; ketu; sunbeam; enemy; sign; Premna spinosa Roxb.; comet; signal; signal; luminosity.”

• prathamam ← prathama
• [noun], accusative, singular, masculine
• “first; prathama [word]; third; young; chief(a); best; antecedent.”

• purohitam ← purohita
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Purohita; purohita [word].”

• agniṃ ← agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• naras ← naraḥ ← nṛ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• triṣadhasthe ← triṣadhastha
• [noun], locative, singular, masculine

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• īdhire ← indh
• [verb], plural, Perfect indicative
• “kindle; ignite; set ablaze.”

• indreṇa ← indra
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• devaiḥ ← deva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• sarathaṃ ← sa
• [adverb]
• “with; little; together.”

• sarathaṃ ← ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• sa
• [adverb]
• “with; little; together.”

• barhiṣi ← barhis
• [noun], locative, singular, neuter
• “Barhis; barhis [word].”

• sīdan ← sīdat ← sad
• [verb], singular, Present injunctive
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• yajathāya ← yajatha
• [noun], dative, singular, masculine
• “yajña.”

• sukratuḥ ← sukratu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “wise.”

नरः ऋत्विजः यज्ञस्य यागस्य केतुं प्रज्ञापकं पुरोहितं यजमानैः पुरस्कृतम् इन्द्रेण देवैः च सरथं तेषां मान्यत्वात् समानरथम् अग्निं त्रिषधस्थे त्रिस्थाने विहारप्रदेशे प्रथमं समीधिरे समैन्धत । सुक्रतुः शोभनकर्मा होता देवानामाह्वाता सः अग्निः बर्हिषि बर्हिर्युक्ते तस्मिन् स्थाने यजथाय यज्ञाय नि सीदत् प्रतिष्ठितोऽभवदिति यावत् ॥ केतुम् । ‘ कित ज्ञाने ’ । औणादिक उप्रत्ययः । अन्तोदात्तः । पुरोहितम् । पुरोऽव्ययम्’ इति गतिसंज्ञायां ‘ गतिरनन्तरः’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । त्रिषधस्थे । आहवनीयादिलक्षणेन त्रिप्रकारेणानेन सह तिष्ठतीति त्रिषधस्थः । कप्रत्ययः । ‘ सध मादस्थयोश्छन्दसि’ इति सधादेशः । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । सीदत् । सदेः पाघ्रादिना सीदादेशः । ‘ बहुलं छन्दस्यमाङ्योगेऽपि ’ इत्यडभावः । पादादित्वान्निघाताभावः । यजथाय । यजेरौणादिकोऽथप्रत्ययः । प्रत्ययस्वरेण मध्योदात्तः ॥

English translation:

“The priests have first kindled, in three plural ces, Agni, the banner of sacrifice, the family priests, (riding) in the same car with Indra and the gods; he, the performer of pious acts, the invoker (of the gods), has sat down on the sacred grass for the (celebration of the) rite.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Have first kindled in three plural ces: triṣadhasthe samīdhire, i.e. as the three fires, the gārhapatya, āhavanīya and dakṣiṇā

As the beacon of their sacrifice, as the foremost one placed to the fore, men have kindled Agni in his threefold abode. On the same chariot with Indra and the gods, he of strong resolve sits down on the ritual grass as Hotar to perform the sacrifice.

Ensign of sacrifice, the earliest Household-Priest, the. men have kindled Agni in his threefold seat,
With Indra and the Gods together on the grass let the wise Priest sit to complete the sacrifice.

Agni, the beacon of sacrifice, the first Purohita 1 men have kindled in the threefold abode 2. (Driving) on the same chariot with Indra and with the gods, he, the highly wise Hotri, has sat down on the Barhis for sacrificing.

Des Opfers Fahne und ersten Bevollmächtigten, den Agni haben die Männer entzündet an dreifachem Sitze. Auf gleichem Wagen mit Indra, mit den Göttern kommend setze er sich auf das Barhis zum Opfern nieder als der umsichtige Hotri.

Den ersten Priester und des Opfers Fahne ihn, den Agni fachten Männer in drei Sitzen an; Der fährt mit Indra und den Göttern, setze sich zum Opfern hin, der tücht’ge Priester auf die Streu.

Знамя жертвы первого пурохиты –
Агни мужи зажгли на тройном месте.
(Отправившись) вместе с Индрой, с богами на одной колеснице,
Он уселся как хотар на жертвенную солому, чтобы принести жертву, (он,) прекрасный силой духа.

• अग्निः
• सुतम्भर आत्रेयः
• जगती
• निषादः

अब विद्वद्विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (नरः) श्रेष्ठ कार्य्यों में अग्रणी विद्वान् लोगो ! जैसे आप लोग (त्रिषधस्थे) तीन पदार्थों के सहित स्थान में (यजथाय) मिलने के लिये (यज्ञस्य) उत्तम ज्ञान की (केतुम्) बुद्धि को तथा (प्रथमम्) प्रथम वर्त्तमान (पुरोहितम्) प्रथम इसको धारण करें ऐसे (अग्निम्) अग्नि के समान प्रकाशमान को (सम्, इधिरे) उत्तम प्रकार प्रकाशित करें, वैसे (सः) वह (सुक्रतुः) उत्तम बुद्धि वा उत्तम कर्म्मवाले (होता) दाता आप (इन्द्रेण) बिजुली और (देवैः) पृथिवी आदिकों के साथ (बर्हिषि) अन्तरिक्ष में (सरथम्) वाहनों के समूह के सहित (नि, सीदत्) स्थित हूजिये ॥२॥

भावार्थभाषाः - जो विद्वान् जन विद्या, धर्म और पुरुषार्थ में स्वयं वर्त्ताव करके अन्यों का उसके अनुसार वर्त्ताव कराते हैं, वे ही सब को बोध देनेवाले होते हैं ॥२॥

अन्वय: हे नरो विद्वांसो ! यथा यूयं त्रिषधस्थे यजथाय यज्ञस्य केतुं प्रथमं पुरोहितमग्निं समीधिरे तथा स सुक्रतुर्होता त्वमिन्द्रेण देवैः सह बर्हिषि सरथं नि षीदत् ॥२॥

अथ विद्वद्विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यज्ञस्य) सम्यग्ज्ञानस्य (केतुम्) प्रज्ञाम् (प्रथमम्) आदिमम् (पुरोहितम्) पुर एनं दधति (अग्निम्) पावकमिव प्रकाशमानम् (नरः) नायका विद्वांसः (त्रिषधस्थे) त्रिभिस्सह स्थाने (सम्, ईधिरे) सम्यक् प्रदीपयेयुः (इन्द्रेण) विद्युता (देवैः) पृथिव्यादिभिः (सरथम्) रथेन यानसमूहेन सहितम् (सः) (बर्हिषि) अन्तरिक्षे (सीदत्) सीद (नि) (होता) दाता (यजथाय) सङ्गमनाय (सुक्रतुः) सुष्ठुप्रज्ञः शोभनकर्मा वा ॥२॥

भावार्थभाषाः - ये विद्वांसो विद्याधर्मपुरुषार्थेषु स्वयं वर्त्तित्वाऽन्यान् वर्त्तयन्ति त एव सर्वविज्ञापका भवन्ति ॥२॥

भावार्थभाषाः - जे विद्वान विद्या, धर्म, पुरुषार्थ स्वतः करतात व इतरांना त्यानुसार आचरण करावयास लावतात तेच सर्वांना बोध करविणारे असतात. ॥ २ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - सुतंभर आत्रेयः
• छन्दः - जगती

अ꣡सम्मृष्टो जायसे मातरोः꣡ शु꣡चिर्
मन्द्रः꣡ कवि꣡र् उ꣡द् अतिष्ठो विव꣡स्वतः
घृते꣡न त्वावर्धयन्न् अग्न आहुत
धूम꣡स् ते केतु꣡र् अभवद् दिवि꣡ श्रितः꣡

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ásammr̥ṣṭaḥ ← ásammr̥ṣṭa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jāyase ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

mātróḥ ← mātár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:DU}

śúciḥ ← śúci- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

atiṣṭhaḥ ← √sthā- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

kavíḥ ← kaví- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mandráḥ ← mandrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

út ← út (invariable)
{}

vivásvataḥ ← vivásvant- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

āhuta ← √hu- (root)
{case:VOC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

avardhayan ← √vr̥dh- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

ghr̥téna ← ghr̥tá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

abhavat ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

dhūmáḥ ← dhūmá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

diví ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

ketúḥ ← ketú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śritáḥ ← √śri- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

अस॑म्ऽमृष्टः । जा॒य॒से॒ । मा॒त्रोः । शुचिः॑ । म॒न्द्रः । क॒विः । उत् । अ॒ति॒ष्ठः॒ । वि॒वस्व॑तः ।
घृ॒तेन॑ । त्वा॒ । अ॒व॒र्ध॒य॒न् । अ॒ग्ने॒ । आ॒ऽहु॒त॒ । धू॒मः । ते॒ । के॒तुः । अ॒भ॒व॒त् । दि॒वि । श्रि॒तः ॥

• asaṃmṛṣṭo ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• asaṃmṛṣṭo ← saṃmṛṣṭaḥ ← sammṛj ← √mṛj
• [verb noun], nominative, singular
• “houseclean; cleanse.”

• jāyase ← jan
• [verb], singular, Present indikative
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• mātroḥ ← mātṛ
• [noun], genitive, dual, feminine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

• śucir ← śuciḥ ← śuci
• [noun], nominative, singular, masculine
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

• mandraḥ ← mandra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “pleasant; eloquent; dulcet.”

• kavir ← kaviḥ ← kavi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• ud
• [adverb]
• “up.”

• atiṣṭho ← atiṣṭhaḥ ← sthā
• [verb], singular, Imperfect
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• vivasvataḥ ← vivasvant
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Surya; sun; Vivasvant; Vivasvant.”

• ghṛtena ← ghṛta
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “ghee; fat.”

• tvāvardhayann ← tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• tvāvardhayann ← avardhayan ← vardhay ← √vṛdh
• [verb], plural, Imperfect
• “increase; strengthen; promote; rear; add; greet; laud.”

• agna ← agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• āhuta ← āhu ← √hu
• [verb noun], vocative, singular
• “sacrifice; sprinkle.”

• dhūmas ← dhūmaḥ ← dhūma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “smoke; dhūmavedha; carbon black; dhūmana; mist; vapor; vaporization; dhūma [word]; incense.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• ketur ← ketuḥ ← ketu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “banner; ketu; sunbeam; enemy; sign; Premna spinosa Roxb.; comet; signal; signal; luminosity.”

• abhavad ← abhavat ← bhū
• [verb], singular, Imperfect
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• divi ← div
• [noun], locative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• śritaḥ ← śri
• [verb noun], nominative, singular
• “situate; dwell; go; lurk; reach; rear; repose; cling to.”

हे अग्ने मात्रोः अरण्योः । स्वजनननिमित्तत्वात् अरणी मातरावित्युच्येते । ताभ्याम् असंमृष्टः अबाधित एव जायसे प्रादुर्भूतो भवसि । मन्द्रः सर्वैः स्तुत्यः कविः क्रान्तः सर्वत्र व्याप्तः । अथवा मेधावी शुचिः त्वं विवस्वतः अग्निहोत्राद्यर्थं गृहे विशेषेण वसतः यजमानात् उदतिष्ठः उदितोऽभवः । पूर्वे महर्षयः त्वा त्वां घृतेन अवर्धयन् वृद्धिमनयन् । हे आहुत आहुतिभिर्हुत ते तव दिवि अन्तरिक्षे श्रितः व्याप्तः धूमः केतुः प्रज्ञापकः अभवत् । अग्न्यनुमापकत्वात् धूमस्य ॥ मात्रोः । उदात्तयणो हल्पूर्वात् ’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । मन्द्रः । ‘ मदि स्तुतिमोदमदस्वप्नकान्तिगतिषु । अत्र स्तुत्यर्थादस्मात् ’ स्फायितञ्चि° ’ इत्यादिना रक् । अन्तोदात्तः । कविः । क्रमेः ‘इन् सर्वधातुभ्यः ’ इति इन्प्रत्ययः । बाहुलकत्वात् मकारस्य वत्वं रेफलोपश्च । व्यत्ययेनान्तोदात्तत्वम् । उदतिष्ठः । उत्पूर्वादूर्ध्वकर्मवाचिनस्तिष्ठतेरात्मनेपदाभावः । विवस्वतः। विपूर्वाद्वसतेः संपदादिलक्षणो भावे क्विप् । ‘ तदस्यास्ति° ’ इति मतुप् । ’ मादुपधायाश्च° ’ इति वत्वम् । मतुपोऽनुदात्तत्वाद्धातुस्वरः ॥

English translation:

“You are born unobstructed of two mothers; pure, adorable, wise, you have sprung up from (the devotion of) the householder; they have augmented you with butter; Agni, to whom burnt-offerings are made, the smoke is your banner spread abroad in the sky.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Born of two two mothers: the two sticks of attrition; you have sprung from the devotion of the householder: udatiṣṭho vivasvataḥ: the latter designates the yajamāna, from his especially, vi, abiding, vasata, in the chamber where the agnihotra, and other rites with fire are celebrated

Though ungroomed, you are born blazing in your two mothers [=the fire-churning sticks]. As the delighting poet of Vivasvant, you rose up. They made you grow strong with ghee, o (ghee-)anointed Agni. Your smoke became a beacon, resting upon heaven.

Pure , unadorned, from thy two Mothers art thou born: thou camest fromVivasvan as a charming Sage.
With oil they strengthened thee, O Agni, worshipped God: thy banner was the smoke that mounted to the sky.

Though not cleansed, thou art born bright from thy two mothers 1. Thou hast arisen as the joy-giving sage belonging to Vivasvant 2 They have strengthened thee by ghrita, O Agni, into whom oblations are poured. Smoke, reaching the sky, has become thy beacon.

Obwohl nicht gesäubert wirst du von den Müttern doch rein geboren; als der wohlredende Seher des Vivasvat erstandest du. Mit Schmalz zogen sie dich groß, du mit Schmalz begossener Agni. Dein Rauch ward das Banner, das sich gen Himmel reckt.

Hell, ohne Schmuck entspringst du aus der Aeltern Schooss, erhobst als muntrer Sänger des Vivasvat dich; Mit Butter nährten dich, besalbter Agni, sie; der Rauch, dein Banner, stieg bis an den Himmel auf.

Хоть ты и не вытерт (своими) двумя матерями, ты рождаешься чистым,
Как радостный поэт ты восстал из (лона) Вивасвата.
Жиром взращивали тебя, о Агни, окропленный (возлияниями).
Дым стал твоим знаменем, устремившимся к небу.

• अग्निः
• सुतम्भर आत्रेयः
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (आहुत) सत्कार से निमन्त्रित (अग्ने) अग्नि के सदृश वर्त्तमान विद्यार्थी ! जो विद्वान् जन (विवस्वतः) सूर्य्य से (घृतेन) विद्या के प्रकाश से (त्वा) आपकी (अवर्धयन्) वृद्धि करें और जिन (ते) आपकी अग्नि के (धूमः) धूम के सदृश (दिवि) प्रकाशमान मनोहर और सत्कार करने योग्य परमेश्वर में (केतुः) जनानेवाले के सदृश बुद्धि (श्रितः) सेवन किई =की गयी (अभवत्) होती है तथा (मात्रोः) माता के सदृश आदर करनेवाले विद्या और आचार्य्य की शिक्षा को प्राप्त होकर (असंमृष्टः) अच्छे प्रकार अशुद्ध आप (मन्द्रः) प्रशंसित और आनन्दित (शुचिः) पवित्र (जायसे) होते हो और (कविः) विद्वान् (उत्, अतिष्ठः) उठता है, उनका हम लोग सत्कार करें ॥३॥

भावार्थभाषाः - जो बालक वा कन्या विद्वानों वा पढ़ी हुई स्त्रियों से ब्रह्मचर्य्यपूर्वक विद्या को प्राप्त होकर पवित्र होते, वे संसार को शोभित करनेवाले होते हैं ॥३॥

अन्वय: हे आहुताग्ने विद्यार्थिन् ! ये विद्वांसो विवस्वतो घृतेन त्वावर्धयन् यस्य तेऽग्नेर्धूम इव दिवि केतुः श्रितोऽभवन्मात्रोः शिक्षां प्राप्याऽसंमृष्टस्त्वं मन्द्रः शुचिर्जायसे कविरुदतिष्ठस्तं वयं सत्कुर्याम ॥३॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (असंमृष्टः) सम्यगशुद्धः (जायसे) उत्पद्यसे (मात्रोः) मातृवन्मान्यकारकयोर्विद्याचार्ययोः (शुचिः) (मन्द्रः) प्रशंसित आनन्दितः (कविः) विद्वान् (उत्) (अतिष्ठः) उत्तिष्ठते (विवस्वतः) सूर्यात् (घृतेन) विद्याप्रकाशेन (त्वा) त्वाम् (अवर्धयन्) वर्धयन्तु (अग्ने) पावकवद्वर्त्तमान (आहुत) सत्कारेण निमन्त्रित (धूमः) (ते) तव (केतुः) प्रज्ञापक इव प्रज्ञा (अभवत्) भवति (दिवि) प्रकाशमाने कमनीये सत्कर्त्तव्ये परमेश्वरे (श्रितः) सेवितः ॥३॥

भावार्थभाषाः - यो बालकः कन्या वा विद्वद्भ्यो विदुषीभ्यो वा ब्रह्मचर्य्येण विद्यां प्राप्य पवित्रौ जायेते तौ जगतो भूषकौ भवतः ॥३॥

भावार्थभाषाः - जे बालक व बालिका विद्वान किंवा विदूषीकडून ब्रह्मचर्यपूर्वक विद्या प्राप्त करून पवित्र बनतात ते जगाला भूषणावह ठरतात. ॥ ३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - सुतंभर आत्रेयः
• छन्दः - जगती

अग्नि꣡र् नो यज्ञ꣡म् उ꣡प वेतु साधुया꣡
अग्निं꣡ न꣡रो वि꣡ भरन्ते गृहे꣡-गृहे
अग्नि꣡र् दूतो꣡ अभवद् धव्यवा꣡हनो
अग्निं꣡ वृणाना꣡ वृणते कवि꣡क्रतुम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sādhuyā́ ← sādhuyā́ (invariable)
{}

úpa ← úpa (invariable)
{}

vetu ← √vī- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

bharante ← √bhr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

gr̥hé-gr̥he ← gr̥há- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

náraḥ ← nár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ví ← ví (invariable)
{}

abhavat ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dūtáḥ ← dūtá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

havyavā́hanaḥ ← havyavā́hana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

kavíkratum ← kavíkratu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vr̥ṇānā́ḥ ← √vr̥- ~ vr̥̄- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

vr̥ṇate ← √vr̥- ~ vr̥̄- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

अ॒ग्निः । नः॒ । य॒ज्ञम् । उप॑ । वे॒तु॒ । सा॒धु॒ऽया । अ॒ग्निम् । नरः॑ । वि । भ॒र॒न्ते॒ । गृ॒हेऽगृ॑हे ।
अ॒ग्निः । दू॒तः । अ॒भ॒व॒त् । ह॒व्य॒ऽवाह॑नः । अ॒ग्निम् । वृ॒णा॒नाः । वृ॒ण॒ते॒ । क॒विऽक्र॑तुम् ॥

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• vetu ← vī
• [verb], singular, Present imperative
• “approach; ask; desire; go; drive.”

• sādhuyāgniṃ ← sādhuyā
• [adverb]

• sādhuyāgniṃ ← agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• naro ← naraḥ ← nṛ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• bharante ← bhṛ
• [verb], plural, Present indikative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• gṛhe ← gṛha
• [noun], locative, singular, neuter
• “house; palace; temple; home; place; family; family; stable.”

• gṛhe ← gṛha
• [noun], locative, singular, neuter
• “house; palace; temple; home; place; family; family; stable.”

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• dūto ← dūtaḥ ← dūta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “messenger; emissary; dūta [word].”

• abhavaddhavyavāhano ← abhavat ← bhū
• [verb], singular, Imperfect
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• abhavaddhavyavāhano ← havyavāhanaḥ ← havyavāhana
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Agni; fire.”

• ‘gniṃ ← agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• vṛṇānā ← vṛṇānāḥ ← vṛ
• [verb noun], nominative, plural
• “choose; ask.”

• vṛṇate ← vṛ
• [verb], plural, Present indikative
• “choose; ask.”

• kavikratum ← kavi
• [noun], masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• kavikratum ← kratum ← kratu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

साधुया सर्वपुरुषार्थानां साधकः अग्निर्नो यज्ञम् अस्मदीयं यागं प्रति उप वेतु आगच्छतु । नरः मनुष्याः गृहेगृहे अनुगृहम् अग्निं वि भरन्ते विहरन्ति विहरणं कुर्वन्तीत्यर्थः । हव्यवाहनः हव्यानां हविषां वोढा अग्निर्दूतः देवानां दूतः अभवत् । वृणानाः संभजमानाः सन्तः कविक्रतुं क्रान्तयज्ञम् अग्निं वृणते संभजन्ते ॥ साधुया । ‘ सुपां सुलुक् ’ इत्यादिना विभक्तेर्यादेशः ॥

English translation:

“May Agni, the fulfiller (of all desires) come to our sacrifice; men cherish Agni in every dwelling; Agni, the bearer of oblations, has become the messenger (of the gods); those adoring Agni adore him as the accomplisher of the sacrifice.”

Let Agni successfully pursue our sacrifice. Agni do men distribute in every house.
Agni became their messenger, conveying the oblations. Choosing Agni, they choose him who possesses a poet’s purpose.

May Agni graciously come to our sacrifice. The men bear Agni here and there in every house.
He hath become an envoy, bearer of our gifts: electing Agni, men choose one exceeding wise.

May Agni straightway come to our sacrifice. Men carry Agni here and there, house by house. Agni has become the messenger, the carrier of oblations. Choosing Agni they choose a thoughtful (god).

Agni soll sich unseres Opfers richtig annehmen; den Agni verteilen die Männer in jedem Hause. Agni ward der Bote, der Opferfahrer. Wenn sie Agni wählen, erwählen sie einen, der Sehergabe besitzt.

Zu unserm Opfer komme Agni graden Wegs, den Agni tragen Männer fort von Haus zu Haus, Und Agni ward der Bote, der die Opfer fährt, wer Agni wählt, der wählt den einsichtsvollsten sich.

Пусть Агни прямо подойдет к нашей жертве!
Агни разносят мужи от одного дома к другому.
Агни стал вестником, увозящим жертвы.
Выбирая Агни, выбирают они того, у кого сила духа поэта.

• अग्निः
• सुतम्भर आत्रेयः
• विराड्जगती
• निषादः

फिर अग्न्यादिकों के गुणों को मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे (अग्निः) अग्नि (नः) हम लोगों के (यज्ञम्) मिलने योग्य व्यवहार को (उप, वेतु) व्याप्त हो और जैसे (साधुया) श्रेष्ठ (नरः) अग्रणी मनुष्य (गृहेगृहे) गृहगृह में (अग्निम्) अग्नि के सदृश (वि, भरन्ते) धारण करते हैं और जैसे (हव्यवाहनः) ग्रहण करने योग्य पदार्थों को एक देश से दूसरे देशों में पहुँचानेवाला (अग्निः) अग्नि (दूतः) दूत के सदृश कार्य्यों का सिद्धकर्त्ता (अभवत्) होता है और जैसे (अग्निम्) अग्नि को (वृणानाः) स्वीकार करते हुए जन (कविक्रतुम्) बुद्धिमान् की बुद्धि का (वृणते) स्वीकार करते हैं, वैसे ही आप लोग आचरण करो ॥४॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है । जो अग्नि के सदृश तेजस्वी, सज्जनों के सदृश उपकार करने और प्रत्येक जन के लिये मङ्गल देनेवाले हैं, वे सर्वदा सत्कार करने योग्य हैं ॥४॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यथाग्निर्नो यज्ञमुप वेतु यथा साधुया नरो गृहेगृहेऽग्निं वि भरन्ते यथा हव्यवाहनोऽग्निर्दूतोऽभवद् यथाऽग्निं वृणानाः कविक्रतुं वृणते तथैव यूयमाचरत ॥४॥

पुनरग्न्यादिगुणानाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्निः) पावकः (नः) अस्माकम् (यज्ञम्) सङ्गन्तव्यं व्यवहारम् (उप) (वेतु) व्याप्नोतु (साधुया) साधवः (अग्निम्) पावकम् (नरः) नेतारो मनुष्याः (वि) (भरन्ते) धरन्ति (गृहेगृहे) प्रतिगृहम् (अग्निः) (दूतः) दूतवत्कार्यसाधकः (अभवत्) भवति (हव्यवाहनः) आदातव्यान् पदार्थान् देशान्तरे प्रापकः (अग्निम्) (वृणानाः) स्वीकुर्वाणाः (वृणते) स्वीकुर्वन्ति (कविक्रतुम्) प्रज्ञप्रज्ञाम् ॥४॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः । येऽग्निवत्प्रतापिनः सज्जनवदुपकारकाः प्रतिजनाय मङ्गलप्रदाः सन्ति ते सर्वदा सत्कर्त्तव्या भवन्ति ॥४॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे अग्नीप्रमाणे पराक्रमी, सज्जनाप्रमाणे उपकारक व प्रत्येकासाठी कल्याणकारक असतात ते सदैव सत्कार करण्यायोग्य असतात. ॥ ४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - सुतंभर आत्रेयः
• छन्दः - जगती

तु꣡भ्येद꣡म् अग्ने म꣡धुमत्तमं व꣡चस्
तु꣡भ्यम् मनीषा꣡ इय꣡म् अस्तु शं꣡ हृदे꣡
तुवां꣡ गि꣡रः सि꣡न्धुम् इवाव꣡नीर् मही꣡र्
आ꣡ पृणन्ति श꣡वसा वर्ध꣡यन्ति च

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

idám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mádhumattamam ← mádhumattama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

túbhya ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vácaḥ ← vácas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

astu ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

hr̥dé ← hā́rdi ~ hr̥d- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

iyám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

manīṣā́ ← manīṣā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

śám ← śám (invariable)
{}

túbhyam ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

avánīḥ ← aváni- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

gíraḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

iva ← iva (invariable)
{}

mahī́ḥ ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

síndhum ← síndhu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

ca ← ca (invariable)
{}

pr̥ṇanti ← √pr̥̄- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

śávasā ← śávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

vardháyanti ← √vr̥dh- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

तुभ्य॑ । इ॒दम् । अ॒ग्ने॒ । मधु॑मत्ऽतमम् । वचः॑ । तुभ्य॑म् । म॒नी॒षा । इ॒यम् । अ॒स्तु॒ । शम् । हृ॒दे ।
त्वाम् । गिरः॑ । सिन्धु॑म्ऽइव । अ॒वनीः॑ । म॒हीः । आ । पृ॒ण॒न्ति॒ । शव॑सा । व॒र्धय॑न्ति । च॒ ॥

• tubhyedam ← tubhya ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• tubhyedam ← idam
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• madhumattamaṃ ← madhumattamam ← madhumattama
• [noun], nominative, singular, neuter
• “sweetest.”

• vacas ← vacaḥ ← vacas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “statement; command; speech; words; advice; word; voice.”

• tubhyam ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• manīṣā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “hymn; inspiration; idea; thinking; wish; consideration; intelligence.”

• iyam ← idam
• [noun], nominative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• astu ← as
• [verb], singular, Present imperative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• śaṃ ← śam
• [adverb]
• “śam [word].”

• hṛde ← hṛd
• [noun], dative, singular, neuter
• “heart; heart; mind; breast; hṛd [word].”

• tvāṃ ← tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• giraḥ ← gir
• [noun], accusative, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• sindhum ← sindhu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “river; Indus; sindhu [word].”

• ivāvanīr ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• ivāvanīr ← avanīḥ ← avani
• [noun], nominative, plural, feminine
• “river; earth; floor; path; bed; course.”

• mahīr ← mahīḥ ← mahī
• [noun], nominative, plural, feminine
• “Earth; floor; Earth; land; real property; heaven and earth; space; Mahī; soil; earth; estate; area.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• pṛṇanti ← pṛṇ
• [verb], plural, Present indikative
• “satisfy.”

• śavasā ← śavas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “strength; power; superiority.”

• vardhayanti ← vardhay ← √vṛdh
• [verb], plural, Present indikative
• “increase; strengthen; promote; rear; add; greet; laud.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

हे अग्ने तुभ्य तुभ्यं त्वदर्थं मधुमत्तमम् अत्यन्तं मधुरम् इदं वचः क्रियते । हदे हृदि शं सुखं कुर्वती इयं मनीषा स्तुतिः तुभ्यम् अस्तु । गिरः स्तुतिरूपा वाचः त्वाम् आ पृणन्ति पूरयन्ति । शवसा बलेन वर्धयन्ति च । कथमिव । महीः महत्यः अवनीः अवन्यः नद्यः सिन्धुमिव समुद्रमिव ॥

English translation:

“To you, Agni, this most sweet speech (is addressed) may this praise be gratification of your heart; pious hymns fill you, and augment you with vigour, as large rivers (replenish) the sea.”

For you, Agni, let this most honey-filled speech, for you let this inspired thinking be a joy for your heart.
You do the songs fill with vast power, like great streams the river [=the Sindhu], and (you) do they make strong.

For thee, O Agni, is this sweetest prayer of mine: dear to thy spirit be this product of my thought.
As great streams fill the river so our song of praise fill thee, and make thee yet more mighty in thy strength.

For thee, O Agni, is this sweetest speech, for thee this prayer; may this one do thy heart good 1! The prayers fill thee with power and strengthen thee, like great rivers the Sindhu.

Dir, Agni, soll diese süßeste Rede, dir dies Gedicht recht nach dem Herzen sein. Dich erfüllen die Lobreden wie die großen Ströme den Sindhu mit Kraft und stärken dich.

Dies Wort, o Agni, sei dir das beliebteste und dieses Preislied deinem Herzen zum Genuss, Dich füllen Lieder, wie der grossen Ströme Flut das Meer erfüllt, und stärken dich mit neuer Kraft.

Тебе, о Агни, эта сладчайшая речь,
Тебе эта молитва да будет благодатью в сердце!
Хвалебные песни наполняют тебя,
Как великие потоки – Синдху, и укрепляют (тебя) силой.

• अग्निः
• सुतम्भर आत्रेयः
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर विद्वानों के विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) अग्नि के सदृश पवित्र अन्तःकरणवाले विद्यार्थी (तुभ्य) आपके लिये (इदम्) यह (मधुमत्तमम्) अतिशय मधुर आदि गुण से युक्त (वचः) वचन और (तुभ्यम्) आपके लिये (इयम्) यह (मनीषा) बुद्धि (हृदे) हृदय के लिये (शम्) सुखकारक (अस्तु) हो और जो (सिन्धुमिव) समुद्र को जैसे वैसे (अवनीः) रक्षा करनेवाली (महीः) श्रेष्ठ भूमियों के सदृश आदर करने योग्य (गिरः) वाणियाँ (शवसा) बल वा सेवा से (त्वाम्) आपका (आ, पृणन्ति) अच्छे प्रकार पालन करतीं वा विद्याओं को पूर्ण करतीं (वर्धयन्ति, च) और वृद्धि करती हैं, उनका आप ग्रहण कीजिये ॥५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है । हे विद्यार्थीजनो ! जैसे नदियाँ समुद्र को शोभित करती हैं, वैसे ही विद्या और नम्रता से युक्त वाणियाँ आप लोगों को शोभित करें, जिनके प्रताप से आप लोगों के मुखों से सत्य और सब का हितकारक वचन सर्वदा ही निकले ॥५॥

अन्वय: हे अग्ने ! पावकवत्पवित्रान्तःकरण विद्यार्थि तुभ्येदं मधुमत्तमं वचस्तुभ्यमियं मनीषा हृदे शमस्तु याः सिन्धुमिवावनीर्महीर्गिरः शवसा त्वामा पृणन्ति वर्धयन्ति च तास्त्वं गृहाण ॥५॥

पुनर्विद्वद्विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (तुभ्य) तुभ्यम्। अत्र सुपां सुलुगिति भ्यसो लुक्। (इदम्) (अग्ने) (मधुमत्तमम्) अतिशयेन मधुरादिगुणयुक्तम् (वचः) वचनम् (तुभ्यम्) (मनीषा) प्रज्ञा (इयम्) (अस्तु) (शम्) सुखकरम् (हृदे) हृदयाय (त्वाम्) (गिरः) वाचः (सिन्धुमिव) समुद्रमिव (अवनीः) रक्षिकाः (महीः) श्रेष्ठा धरा इव पूज्याः (आ) (पृणन्ति) पालयन्ति विद्याः पूरयन्ति वा (शवसा) बलेन परिचरणेन वा। शवतीति परिचरणकर्मा। (निघं॰3। 5) अस्मादसुनि कृते रूपसिद्धिः। (वर्धयन्ति) (च) ॥५॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । हे विद्यार्थिनो ! यथा नद्यः सिन्धुमलंकुर्वन्ति तथैव विद्याविनययुक्ता वाचो युष्मानलं कुर्वन्तु यत्प्रतापेन युष्माकं मुखेभ्यः सत्यं सर्वहितकरं वचः सदैव निःसरेत् ॥५॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जशा नद्या समुद्राला सुशोभित करतात. तसे विद्या व नम्रता यांनी युक्त वाणीने तुम्ही सुशोभित व्हा. जिच्या प्रभावाने तुमच्या मुखातून सदैव सत्य व सर्वांसाठी हितकारक वचन बोलले जावे. ॥ ५ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - सुतंभर आत्रेयः
• छन्दः - जगती

तुवा꣡म् अग्ने अ꣡ङ्गिरसो गु꣡हा हित꣡म्
अ꣡न्व् अविन्दञ् छिश्रियाणं꣡ व꣡ने-वने
स꣡ जायसे मथ्य꣡मानः स꣡हो मह꣡त्
तुवा꣡म् आहुः स꣡हसस् पुत्र꣡म् अङ्गिरः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

áṅgirasaḥ ← áṅgiras- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

gúhā ← gúhā (invariable)
{}

hitám ← √dhā- 1 (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)
{}

avindan ← √vid- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

śiśriyāṇám ← √śri- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

váne-vane ← vána- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

jāyase ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

mahát ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mathyámānaḥ ← √manthⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:PASS}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sáhaḥ ← sáhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

āhuḥ ← √ah- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

aṅgiraḥ ← áṅgiras- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

putrám ← putrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sáhasaḥ ← sáhas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

त्वाम् । अ॒ग्ने॒ । अङ्गि॑रसः । गुहा॑ । हि॒तम् । अनु॑ । अ॒वि॒न्द॒न् । शि॒श्रि॒या॒णम् । वने॑ऽवने ।
सः । जा॒य॒से॒ । म॒थ्यमा॑नः । सहः॑ । म॒हत् । त्वाम् । आ॒हुः॒ । सह॑सः । पु॒त्रम् । अ॒ङ्गि॒रः॒ ॥

• tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• aṅgiraso ← aṅgirasaḥ ← aṅgiras
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Aṅgiras; Aṅgiras; Brahman; Atharva-Veda; aṅgiras [word]; Aṅgiras.”

• guhā
• [adverb]
• “secretly.”

• hitam ← dhā
• [verb noun], accusative, singular
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• anv ← anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• avindañchiśriyāṇaṃ ← avindan ← vid
• [verb], plural, Imperfect
• “find; detect; marry; get; think.”

• avindañchiśriyāṇaṃ ← śiśriyāṇam ← śri
• [verb noun], accusative, singular
• “situate; dwell; go; lurk; reach; rear; repose; cling to.”

• vane ← vana
• [noun], locative, singular, neuter
• “forest; wood; tree; grove; vana [word]; forest; brush.”

• vane ← vana
• [noun], locative, singular, neuter
• “forest; wood; tree; grove; vana [word]; forest; brush.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• jāyase ← jan
• [verb], singular, Present indikative
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• mathyamānaḥ ← math
• [verb noun], nominative, singular
• “churn; knead; trample; full; stir; crush.”

• saho ← sahaḥ ← sahas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “force; strength; might; sahas [word]; conquest.”

• mahat
• [noun], nominative, singular, neuter
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• āhuḥ ← ah
• [verb], plural, Perfect indicative
• “describe; state; say; enumerate; call; name; teach; tell; deem; explain; say; define.”

• sahasas ← sahas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “force; strength; might; sahas [word]; conquest.”

• putram ← putra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “son; putra [word]; male child; Putra; Bodhisattva.”

• aṅgiraḥ ← aṅgiras
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Aṅgiras; Aṅgiras; Brahman; Atharva-Veda; aṅgiras [word]; Aṅgiras.”

हे अग्ने अङ्गिरसः ऋषयः गुहा गुहायां हितं निहितं निगूढं वनेवने वृक्षेवृक्षे शिश्रियाणम् आश्रितं त्वाम् अन्वविन्दन् अलभन्त । महत् महता सहः सहसा बलेन युक्तः सः त्वं मथ्यमानः जायसे । हे अङ्गिरः अङ्गिरसां प्रकृतिभूत त्वां सहसः पुत्रम् आहुः ॥ शिश्रियाणम् । श्रिञ् सेवायाम्’ । लिटः कानच् । शपः श्लुः । ‘श्लौ’ इति द्विर्वचनम् । इयङादेशः । चित्त्वादन्तोदात्तः ॥ ॥ ३ ॥

English translation:

“The Aṅgirasas discovered you, Agni, hidden in secret, and taking refuge from wood to wood; you are genitive rated, being churned with great force; therefore they have called you, Aṅgiras, the son of strength.”

You, Agni, did the Aṅgirases find, though you were hidden in secret, resting in every piece of wood.
Being churned, you are born to great strength. You they call the child of strength, o Aṅgiras.

O Agni, the Angirases discovered thee what time thou layest hidden, fleeing back from wood to wood.
Thou by attrition art produced as conquer.ing might, and men, O Angiras, call thee the Son of Strength.

Thee, O Agni, who wert hidden, dwelling here and there in every wood, the Aṅgiras have discovered 1. Thus thou art born, produced by attrition, a mighty force. Thee, O Aṅgiras, they call the son of strength.

Dich, Agni, fanden die Angiras auf, als du verborgen warst, der du in jedem Holze steckst. Du wirst ausgerieben als große Macht geboren. Dich nennen sie den Sohn der Kraft, o Angiras.

Dich, den versteckten, fanden auf die Angiras, o Agni, dich, der jedem Holzstück innewohnt; Du wirst geboren, wenn man reibt mit grosser Kraft; drum nennt man dich den Sohn der Kraft, o Angiras.

Тебя, о Агни, нашли Ангирасы,
Спрятанного, заключенного в каждом дереве.
Добываемый трением, ты рождаешься как великая сила.
Тебя называют сыном силы, о Ангирас.

• अग्निः
• सुतम्भर आत्रेयः
• जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) विद्या की इच्छा करनेवाले ! जैसे (अङ्गिरसः) प्राणों के सदृश विद्याओं में व्याप्त जन (वनेवने) जङ्गल-जङ्गल में अग्नि के सदृश जीव-जीव में (शिश्रियाणम्) व्याप्त (गुहा) बुद्धि में (हितम्) स्थित परमात्मा को (अनु, अविन्दन्) प्राप्त होते हैं और जिन (त्वाम्) आप को प्राप्त कराते हैं, वैसे (सः) वह आप (मथ्यमानः) मथे गये विद्वान् (जायसे) होते हो और जिससे (सहसः) विद्या और शरीर के बल से युक्त के (पुत्रम्) पुत्र और (सहः) बल (महत्) बड़े को प्राप्त (त्वाम्) आप को (अङ्गिरः) प्राण के सदृश प्रिय विद्वान् जन (आहुः) कहें ॥६॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है । हे मनुष्यो ! जैसे योगी जन संयम अर्थात् इन्द्रियों को अन्य विषयों से रोकने से परमात्मा को प्राप्त होकर नित्य आनन्दित होते हैं, वैसे इसको प्राप्त होकर आप लोग आनन्दित हूजिये ॥६॥ इस सूक्त में अग्नि और विद्वान् के गुण वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की इस से पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह ग्यारहवाँ सूक्त और तृतीय वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे अग्ने ! यथाङ्गिरसो वनेवने शिश्रियाणं गुहा हितमन्वविन्दन् यं त्वां प्रापयन्ति तथा स त्वं मथ्यमानो विद्वाञ्जायसे येन सहसस्पुत्रं सहो महत्प्राप्तं त्वामङ्गिरः विद्वांस आहुः ॥६॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वाम्) (अग्ने) विद्यां जिघृक्षो (अङ्गिरसः) प्राणा इव विद्यासु व्याप्ता जनाः (गुहा) बुद्धौ (हितम्) स्थितं परमात्मानम् (अनु) (अविन्दन्) अनुलभन्ते (शिश्रियाणम्) व्याप्तम् (वनेवने) जङ्गलेजङ्गलेऽग्नाविव जीवेजीवे (सः) (जायसे) (मथ्यमानः) विलोड्यमानः (सहः) बलम् (महत्) (त्वाम्) (आहुः) कथयेयुः (सहसः) विद्याशरीरबलयुक्तस्य (पुत्रम्) (अङ्गिरः) प्राण इव प्रियः ॥६॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः । हे मनुष्या ! यथा योगिनः संयमेन परमात्मानं प्राप्य नित्यं मोदन्ते तथैतं प्राप्य यूयमप्यानन्दतेति ॥६॥ अत्राग्निविद्वद्गुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इत्येकादशं सूक्तं तृतीयो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे योगी संयमाने परमेश्वराला प्राप्त करून सदैव आनंदात राहतात तसे तुम्ही त्याला प्राप्त करून आनंदात राहा. ॥ ६ ॥