००९

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गय आत्रेयः
• छन्दः - अनुष्टुप्

तुवा᳓म् अग्ने हवि᳓ष्मन्तो
देव᳓म् म᳓र्तास ईळते
म᳓न्ये त्वा जात᳓वेदसं
स᳓ हव्या᳓ वक्षि आनुष᳓क्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

havíṣmantaḥ ← havíṣmant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

devám ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

īḷate ← √īḍ- ~ √īḷ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

mártāsaḥ ← márta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

jātávedasam ← jātávedas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mánye ← √man- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

ānuṣák ← ānuṣák (invariable)

havyā́ ← havyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vakṣi ← √vah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

त्वाम् । अ॒ग्ने॒ । ह॒विष्म॑न्तः । दे॒वम् । मर्ता॑सः । ई॒ळ॒ते॒ ।
मन्ये॑ । त्वा॒ । जा॒तऽवे॑दसम् । सः । ह॒व्या । व॒क्षि॒ । आ॒नु॒षक् ॥

• tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• haviṣmanto ← haviṣmantaḥ ← haviṣmat
• [noun], nominative, plural, masculine
• “sacrificing.”

• devam ← deva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• martāsa ← martāsaḥ ← marta
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man.”

• īﾱate ← īḍ
• [verb], plural, Present indikative
• “praise; invite; raise.”

• manye ← man
• [verb], singular, Present indikative
• “think of; name; believe; teach; honor; deem; recommend; approve; think; define; call; respect; believe; enumerate; understand; see; describe.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• jātavedasaṃ ← jātavedasam ← jātavedas
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Agni; fire.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• havyā ← havya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Havya; offering; havya [word].”

• vakṣy ← vakṣi ← vah
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• ānuṣak
• [adverb]
• “correctly; in sequence; punctually.”

हे अग्ने त्वां देवं दीप्यमानं हविष्मन्तः होमसाधनद्रव्यसमेताः मर्तासः मर्त्याः ईळते स्तुवन्ति । अहं च जातवेदसम् । जातमुत्पन्नं चराचरं भूतजातं वेत्तीति जातवेदाः । अथवा जातानि स्थावरजङ्गमात्मकानि एनं विदुरिति जातवेदाः । यद्वा । वेद इति धननाम । जातं सर्वं वेदो धनं यस्यासौ जातवेदाः । एवंविधं त्वा त्वां मन्ये स्तौमि । मनिरत्र स्तुत्यर्थे वर्तते धातूनामनेकार्थत्वात्। सः त्वं हव्या हवनसाधनानि हवींषि आनुषक् निरन्तरतया अनुषक्तं यथा तथा वक्षि वहसि ॥ हविष्मन्तः । हविःशब्दः औणादिकइस्प्रत्ययान्तः । प्रत्ययस्वरेणान्तोदात्तः । ‘ तदस्यास्ति’ इति मतुप् । पदसंज्ञाया अपवादत्वेन ‘ तसौ मत्वर्थे ’ इति भसंज्ञायां रुत्वाभावः । मतुब्जसोरनुदात्तत्वात् प्रत्ययस्वर एव शिष्यते । देवम् । अच्प्रत्ययान्तत्वात् देवशब्दोऽन्तोदात्तः । मर्तासः । ‘ मृङ् प्राणत्यागे’। ’ असिहसिमृङ् ’ इत्यादिना तन् । गुणः । मर्तः । जसेरसुक् । मर्तासः । नित्त्वादाद्युदात्तः । ईळते। ‘ईड स्तुतौ’। अदादित्वाच्छपो लुक्। आत्मनेपदेष्वनतः ‘। टेरेत्वम् । अत्र डकारस्य अध्येतृसंप्रदायप्राप्तो लकारः । लसार्वधातुकानुदात्तत्वेन धातुस्वरे प्राप्ते आष्टमिको निघातः । मन्ये । श्यनो नित्त्वात् आद्युदात्तत्वम् । त्वा ।’ युषि मिश्रणे’। मदिक्प्रत्ययान्तो युष्मच्छब्दः प्रत्ययस्वरेणान्तोदात्तः । त्वमावेकवचने ’ इति मपर्यन्तस्य त्वादेशः । ‘ द्वितीयायां च’ ( पा. सू. ७. २. ८७ ) इत्याकारः। एकादेश उदात्तेनोदात्तः’ इत्येकादेशोऽप्युदात्त एव । त्वामौ द्वितीयायाः’ इति त्वादेशः । स्थानिवद्भावेनान्तोदात्तत्वे प्राप्ते ‘ अनुदात्तं सर्वमपादादौ ’ इत्यनुदात्तत्वम् । जातवेदसम् । जनी प्रादुर्भावे’ । क्तः । ‘ श्वीदितो निष्ठायाम् ’ इतीट्प्रतिषेधः । ‘ जनसनखनां सञ्झलोः’ इत्यात्वम् । प्रत्ययस्वरेणान्तोदात्तः । वेदस्शब्दोऽपि असुन्प्रत्ययान्तत्वात् आद्युदात्तः । कर्मधारयपक्षे समासान्तोदात्तापवादत्वेन ‘ तत्पुरुषे तुल्यार्थ° ’ इत्यादिना पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वे प्राप्ते कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । तदपवादत्वेन ‘गतिकारकयोरपि पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वं च ’ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । बहुव्रीहिपक्षे ’ बहुव्रीहौ प्रकृत्या पूर्वपदम्’ इति । हव्या । हवमर्हतीत्यस्मिन्नर्थे ‘यः’ इत्यनुवर्तमाने ‘छन्दसि च ’ इति यः । नपुंसकत्वाच्छिरादेशः । ‘ शेश्छन्दसि बहुलम्’ इति लोपः । प्रत्ययलक्षणेन नुम् । दीर्घनलोपौ । प्रत्ययस्वरेणान्तोदात्तः । वक्षि ।’ वह प्रपणे’। सिप्। लुगनुवृत्तौ ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति शपो लुक् । ढत्वकत्वषत्वानि । सिपः पित्त्वादनुदात्तत्वेन धातुस्वरेण आद्युदात्तत्वे प्राप्ते निघातः । आनुषक् । अनुपूर्वस्य षञ्जेः क्विप् नकारलोपः कुत्वं च । धात्वादेः सकारस्य ’ उपसर्गात्सुनोति°’ इत्यादिना षत्वम् । दीर्घश्छान्दसः । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥

English translation:

“Mortals bearing oblations glorify you, Agni, the divine; I praise you, Jātavedas, for that you convey successively oblations (to the gods).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Jātavedas: the name seems to imply, he whom all know to be identical with all that exists; or, Vedasmean wealth, when it will signify, he from whom all wealth is genitive rated

You, Agni, a god, do mortals summon, bearing offerings.
I think you to be Jātavedas: convey our oblations in proper order.

BEARING; oblations mortal men, O Agni, worship thee the God.
I deem thee Jatavedas: bear our offerings, thou, unceasingly.

Thee, O Agni, the god, mortals bringing offerings magnify. I deem thee the Gâtavedas. Carry then the offerings (to the gods) in thy due way.

Dich, Agni, den Gott, berufen die Sterblichen, Opfergaben bringend. Ich erachte dich für den Jatavedas; fahr als solcher die Opferspenden, wie sich’s gebührt!

Es preisen Agni dich, den Gott, die opferreichen Sterblichen; Dein denk’ ich, der du Wesen kennst; die Opfer fahr ohn’ Unterlass.

Тебя, о Агни, бога, призывают
Смертные, принося жертвенные возлияния.
Я считаю тебя Джатаведасом.
Увози жертвы по порядку!

• अग्निः
• गय आत्रेयः
• स्वराडुष्निक्
• ऋषभः

अब चतुर्थ अष्टक में सात ऋचावाले नवम सूक्त का आरम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में अग्न्यादि पदार्थों के गुणों को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) अग्नि के सदृश वर्त्तमान जैसे (हविष्मन्तः) अच्छे दान आदि से युक्त (मर्त्तासः) मनुष्य (जातवेदसम्) उत्पन्न हुए पदार्थों को जाननेवाले (देवम्) प्रकाशमान अग्नि की प्रशंसा करते हैं, वैसे (त्वाम्) विद्वान् आपकी (ईळते) स्तुति करते हैं मैं जिन (त्वा) आप को (मन्ये) मानता हूँ (सः) वह आप (हव्या) ग्रहण करने योग्य पदार्थों को (आनुषक्) अनुकूलता से (वक्षि) धारण करते हो ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है । जो अग्नि आदि के गुणों को ढूँढ़ते हैं, वे ही विद्या के अनुकूल व्यवहारों को उत्पन्न करते हैं ॥१॥

अन्वय: हे अग्ने ! यथा हविष्मन्तो मर्त्तासो जातवेदसं देवमग्निं प्रशंसन्ति तथा त्वामीळते। अहं यं त्वा मन्ये स त्वं हव्यानुषग्वक्षि ॥१॥

अथाग्न्यादिगुणानाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वाम्) विद्वांसम् (अग्ने) पावक इव वर्त्तमान (हविष्मन्तः) प्रशस्तदानादियुक्ताः (देवम्) देदीप्यमानम् (मर्त्तासः) मनुष्याः (ईळते) स्तुवन्ति (मन्ये) (त्वा) त्वाम् (जातवेदसम्) (सः) (हव्या) होतुमर्हाणि (वक्षि) (आनुषक्) आनुकूल्येन ॥१॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः । येऽग्न्यादिगुणानन्विच्छन्ति त एव विद्यानुकूलान् व्यवहारान् जनयन्ति ॥१॥

या सूक्तात अग्नी व विद्वानाच्या गुणाचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्वसूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे अग्नी इत्यादींच्या गुणात संशोधन करतात तेच विद्येच्या अनुकूल व्यवहार करतात. ॥ १ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गय आत्रेयः
• छन्दः - अनुष्टुप्

अग्नि᳓र् हो᳓ता दा᳓सुवतः
क्ष᳓यस्य वृक्त᳓बर्हिषः
सं᳓ यज्ञा᳓सश् च᳓रन्ति यं᳓
सं᳓ वा᳓जासः श्रवस्य᳓वः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dā́svataḥ ← dā́svant- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kṣáyasya ← kṣáya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vr̥ktábarhiṣaḥ ← vr̥ktábarhis- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

cáranti ← √carⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sám ← sám (invariable)

yajñā́saḥ ← yajñá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sám ← sám (invariable)

śravasyávaḥ ← śravasyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vā́jāsaḥ ← vā́ja- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

अ॒ग्निः । होता॑ । दास्व॑तः । क्षय॑स्य । वृ॒क्तऽब॑र्हिषः ।
सम् । य॒ज्ञासः॑ । चर॑न्ति । यम् । सम् । वाजा॑सः । श्र॒व॒स्यवः॑ ॥

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• dāsvataḥ ← dāsvat
• [noun], genitive, singular, masculine
• “big.”

• kṣayasya ← kṣaya
• [noun], genitive, singular, masculine
• “dwelling; house; kṣaya [word]; home; family.”

• vṛktabarhiṣaḥ ← vṛkta ← vṛj
• [verb noun]

• vṛktabarhiṣaḥ ← barhiṣaḥ ← barhis
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Barhis; barhis [word].”

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• yajñāsaś ← yajñāsaḥ ← yajña
• [noun], nominative, plural, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• caranti ← car
• [verb], plural, Present indikative
• “car; wander; perform; travel; bore; produce; make; dwell; dig; act; observe; enter (a state); observe; cause; crop; behave; practice; heed; process; administer.”

• yaṃ ← yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• vājāsaḥ ← vāja
• [noun], nominative, plural, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• śravasyavaḥ ← śravasyu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “celebrated.”

यम् अग्निं यज्ञासः सर्वे यज्ञाः सं चरन्ति सहिता गच्छन्ति । श्रवस्यवः यजमानस्य प्रभूतां कीर्तिं संपादयन्तः वाजासः हवींषि यमग्निं सं चरन्ति प्राप्नुवन्ति । एवंविशिष्टः अग्निः दास्वतः हविष्प्रक्षेपणादिदानवतः वृक्तबर्हिषः। वृक्तानि लूनानि बर्हींषि दर्भा येनासौ वृक्तबर्हिः । तस्य क्षयस्य । क्षियन्ति निवसन्त्यस्मिन् स्वर्गसाधनफलानीति क्षयः । तस्य यजमानस्य यागार्थं होता देवानामाह्वाता भवति ॥ दास्वतः । ‘दा दाने ‘। असुन्प्रत्ययान्तः । मतुपः आदुपधत्वात् वत्वम् । धातुस्वरेणाद्युदात्त एव। क्षयस्य । ‘क्षि निवासगत्योः’। ‘क्षयो निवासे ’ इत्याद्युदात्तत्वम् । वृक्तबर्हिषः । ‘ वृजी वर्जने ‘। वर्जनम् अत्रोपचारात् छेदनम् । निष्ठा । प्रत्ययस्वरेणान्तोदात्तः । बहुव्रीहित्वात् पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । यज्ञासः । यज्ञशब्दः ‘यजयाच°’ इत्यादिना नड्प्रत्ययान्तः अन्तोदात्तः । चरन्ति । ‘चर गतिभक्षणयोः’। अदुपदेशाल्लसार्वधातुकानुदात्तत्वम् ।’ यद्वृत्तान्नित्यम्’ इति निघाताभावः । वाजासः । वजेर्घञ् । वाजः । ‘कर्षात्वतः° ’ इत्यन्तोदात्तत्वम्। छान्दसत्वात् ‘ ञ्नित्यादिर्नित्यम्’ इत्याद्युदात्तः । श्रवस्यवः । ‘ छन्दसि परेच्छायाम्’ इति क्यच् । ‘क्याच्छन्दसि’ इत्युप्रत्ययः । प्रत्ययस्वरेणान्तोदात्तः ॥

English translation:

“Agni, is the invoker of the gods (on behalf of) him, the donor (of the oblation), the abode (of the fruit of good works), by whom the sacred grass has been strewn; (he) in whom congregate all sacrifices securing food and fame.”

Agni is the Hotar of the dwelling rich in gifts, in which the ritual grass is twisted,
upon whom sacrifices converge and the prizes and seekers of fame
(converge);

In the man’s home who offers gifts, where grass is trimmed, Agni is Priest,
To whom all sacrifices come and strengthenings that win renown.

Agni is the Hotri of the dwelling where they offer gifts and spread the sacrificial grass, he with whom sacrifices, with whom glorious gains assemble.

Agni ist der Opferpriester des freigebigen Hauses, in dem das Barhis umgelegt wird, um den sich die Opfer und die Belohnungen wetteifernd scharen;

Agni ist Priester in dem Sitz, dem reichen mit geweihter Streu, Zu dem die Opfer alle gehn und güterreiche Labungen.

Агни – хотар богатого дарами
Дома, где разложена жертвенная солома.
(Он тот,) к кому стекаются жертвы,
С(текаются) награды, приносящие славу.

• अग्निः
• गय आत्रेयः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

अब विद्वानों के गुणों को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् ! जैसे (होता) दाता (अग्निः) अग्नि के सदृश पुरुष (दास्वतः) देनेवाले के स्वभाव से युक्त (वृक्तबर्हिषः) जल से रहित (क्षयस्य) स्थान के मध्य में बसता है, वैसे (यम्) जिसको (श्रवस्यवः) अपने धन की इच्छा करनेवाले (वाजासः) वेग से युक्त (यज्ञासः) मिलने योग्य जन (सम्, चरन्ति) उत्तम प्रकार संचार करते हैं, वह (सम्) उत्तम प्रकार जनानेवाला होता है ॥२॥

भावार्थभाषाः - मनुष्य बड़े अवकाशवाले गृहों को रच के पुरुषार्थ से पदार्थविद्या को प्राप्त हों ॥२॥

अन्वय: हे विद्वन् ! यथा होताग्निर्दास्वतो वृक्तबर्हिषः क्षयस्य मध्ये वसति तथा यं श्रवस्यवो वाजासो यज्ञासः सं चरन्ति स संज्ञापको भवति ॥२॥

अथ विद्वद्गुणानाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्निः) पावक इव (होता) दाता (दास्वतः) दातृस्वभावस्य (क्षयस्य) निवासस्य (वृक्तबर्हिषः) वृक्तं वर्जितं बर्हिर्यस्मिन् (सम्) (यज्ञासः) सङ्गन्तव्याः (चरन्ति) (यम्) (सम्) (वाजासः) वेगवन्तः (श्रवस्यवः) आत्मनः श्रवमिच्छवः ॥२॥

भावार्थभाषाः - मनुष्या विस्तीर्णावकाशानि गृहाणि निर्माय पुरुषार्थेन पदार्थविद्यां प्राप्नुवन्तु ॥२॥

भावार्थभाषाः - माणसांनी मोठमोठी घरे बांधून पुरुषार्थाने पदार्थविद्या प्राप्त करावी. ॥ २ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गय आत्रेयः
• छन्दः - अनुष्टुप्

उत᳓ स्म यं᳓ शि᳓शुं यथा
न᳓वं ज᳓निष्ट अर᳓णी
धर्ता᳓रम् मा᳓नुषीणां᳐
विशा᳓म् अग्निं᳓ सुअध्वर᳓म्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
śíśum ← śíśu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sma ← sma (invariable)

utá ← utá (invariable)

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yathā ← yathā (invariable)

aráṇī ← aráṇi- ~ aráṇī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

jániṣṭa ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:MED}

návam ← náva- 2 (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dhartā́ram ← dhartár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mā́nuṣīṇām ← mā́nuṣa- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

svadhvarám ← svadhvará- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

viśā́m ← víś- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

उ॒त । स्म॒ । यम् । शिशु॑म् । य॒था॒ । नव॑म् । जनि॑ष्ट । अ॒रणी॒ इति॑ ।
ध॒र्तार॑म् । मानु॑षीणाम् । वि॒शाम् । अ॒ग्निम् । सु॒ऽअ॒ध्व॒रम् ॥

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• sma
• [adverb]

• yaṃ ← yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• śiśuṃ ← śiśum ← śiśu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “child; young; baby; śiśu [word]; Śiśu; male child; fetus.”

• yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• navaṃ ← navam ← nava
• [noun], accusative, singular, masculine
• “new; fresh; young; matutinal; recent; nava [word]; modern; fresh.”

• janiṣṭāraṇī ← janiṣṭa ← jan
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• janiṣṭāraṇī ← araṇī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Premna spinosa Roxb..”

• dhartāram ← dhartṛ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “supporter.”

• mānuṣīṇāṃ ← mānuṣīṇām ← mānuṣa
• [noun], genitive, plural, feminine
• “human.”

• viśām ← viś
• [noun], genitive, plural, feminine
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

• agniṃ ← agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• svadhvaram ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• svadhvaram ← adhvaram ← adhvara
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

उत स्म अपि च मानुषीणां मनोर्जातानां विशाम् । विशन्ति प्रविशन्ति गर्भाशयमिति विशः प्रजाः । तासां धर्तारम् आहारादिपाकद्वारेण शरीरधातूनां पोषकं स्वध्वरं शोभनयज्ञं यम् अग्निम् अरणी द्वे अरणी नवं नूतनं शिशुं यथा अपत्यमिव जनिष्ट अजनिषाताम् । अरणी प्रजानां पोषणार्थं चैतमग्निम् असृजतामित्यर्थः ॥ शिशुम् ।’ शो तनूकरणे ‘। ‘आदेचः’ इत्यादिना आत्वम् । ‘ शः कित् सन्वञ्च ’ इत्युप्रत्ययः सन्वद्भावश्च । द्विर्भावोऽभ्यासस्य ह्रस्वश्च । ‘ सन्यतः ’ इतीत्वम् । ‘ आतो धातोः ’ इत्याकारलोपः । नित्त्वादाद्युदात्तः । यथा । ‘यथेति पादान्ते’ इति सर्वानुदात्तः । जनिष्ट । जनी प्रादुर्भावे’। लुङ् । छन्दसत्वाद्वचनव्यत्ययः । अरणी । ‘ ऋ गतौ’।’ अर्तिसृभृधृधम्यश्यवितॄभ्योऽनिः’ इति अनिप्रत्ययः आद्युदात्तः। आभ्यामतिं गच्छत्यग्निरित्यरणी । कथमपादानार्थे औणादिकोऽनिः । ‘ ताभ्यामन्यत्रोणादयः ’ (पा. सू. ३. ४. ७५ ) इति नियमात् भीमादित्वात् सिद्धम् । मानुषीणाम् । “ मनोर्जातावञ्यतौ षुक्च’ इति अञ्प्रत्ययः षुगागमश्च । ञ्नित्यादिर्नित्यम्’ इत्याद्युदात्तत्वम् । विशाम् । विश प्रवेशने’। कर्तरि क्विप्। सावेकाचः’ इति विभक्तेः उदात्तत्वम् । स्वध्वरम् । हिंसार्थस्य ध्वरतेः पचाद्यच् । न विद्यते ध्वरो यागहिंसा यस्मिन्नित्यध्वरः । बहुव्रीहिस्वरापवादत्वेन ‘ नञ्सुभ्याम् ’ इत्यन्तोदात्तः ॥

English translation:

“He (it is) whom the two sticks have engendered like a new-born babe; the supporter of men and descendants of Manu, the fit object of sacrifice.”

And to whom the churning stick has again given birth like a new calf— Agni, the supporter of the clans of the sons of Manu, performing
good rites.

Whom, as an infant newly-born, the kindling-sticks have brought to life,
Sustainer of the tribes of men, skilled in well-ordered sacrifice.

And he whom the kindling-stick has born, the young one, like a young (calf), the supporter of human clans, Agni the best sacrificer—

Und den das Reibholz wie die Kuh ein Junges neu gebar, den Erhalter der menschlichen Clane, den Agni, der den Gottesdienst gut versieht.

Und den wie einen jungen Sohn auch jetzt das Reibeholz gebar, Den Agni, der das Fest verschönt, der alle Menschenstämme schützt.

(Он) также (тот,) кого породил кусок дерева для трения,
Словно (корова) новорожденного теленка,
(Этого) поддерживателя племен человеческих,
Агни, прекрасно исполняющего обряд.

• अग्निः
• गय आत्रेयः
• भुरिगुष्णिक्
• ऋषभः

फिर अग्निविषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यथा) जैसे माता और पिता (नवम्) नवीन (शिशुम्) बालक को (जनिष्ट) उत्पन्न करते हैं, वैसे (स्म) ही (यम्) जिसको (अरणी) काष्ठविशेषों के सदृश (मानुषीणाम्) मनुष्य आदि (विशाम्) प्रजाओं के (धर्त्तारम्) धारण करनेवाले (उत) भी (स्वध्वरम्) उत्तम प्रकार अहिंसारूप धर्म को प्राप्त (अग्निम्) अग्नि को विद्वान् जन उत्पन्न करें ॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे माता-पिता श्रेष्ठ सन्तान को उत्पन्न करके सुख को प्राप्त होते हैं, वैसे विद्वान् जन बिजुलीरूप अग्नि को उत्पन्न करके ऐश्वर्य्य को प्राप्त होते हैं ॥३॥

अन्वय: यथा मातापितरौ नवं शिशुं जनिष्ट तथा स्म यमरणी मानुषीणां विशां धर्त्तारमुत स्वध्वरमग्निं विद्वांसो जनयन्तु ॥३॥

पुनरग्निविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) अपि (स्म) (यम्) (शिशुम्) बालकम् (यथा) (नवम्) नवीनम् (जनिष्ट) जनयतः (अरणी) काष्ठविशेषाविव (धर्त्तारम्) (मानुषीणाम्) मनुष्यादीनाम् (विशाम्) प्रजानाम् (अग्निम्) (स्वधरम्) सुष्ठ्वहिंसाधर्मं प्राप्तम् ॥३॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यथा मातापितरौ श्रेष्ठं सन्तानं जनयित्वा सुखमाप्नुतस्तथा विद्वांसो विद्युतमग्निमुत्पाद्यैश्वर्य्यमाप्नुवन्ति ॥३॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जसे माता-पिता श्रेष्ठ संतानांना जन्म देऊन सुखी होतात तसे विद्वान लोक विद्युतरूपी अग्नी उत्पन्न करून ऐश्वर्य प्राप्त करतात. ॥ ३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गय आत्रेयः
• छन्दः - अनुष्टुप्

उत᳓ स्म दुर्गृभीयसे
पुत्रो᳓ न᳓ ह्वारिया᳓णा᳐म्
पुरू᳓ यो᳓ द᳓ग्धा᳓सि व᳓ना
अ᳓ग्ने पशु᳓र् न᳓ य᳓वसे

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
durgr̥bhīyase ← √durgr̥bhīy- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

sma ← sma (invariable)

utá ← utá (invariable)

hvāryā́ṇām ← hvāryá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ná ← ná (invariable)

putráḥ ← putrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ási ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

dágdhā ← dágdhar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

purú ← purú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

vánā ← vána- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

paśúḥ ← paśú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yávase ← yávasa- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

उ॒त । स्म॒ । दुः॒ऽगृ॒भी॒य॒से॒ । पु॒त्रः । न । ह्वा॒र्याणा॑म् ।
पु॒रु । यः । दग्धा॑ । असि॑ । वना॑ । अग्ने॑ । प॒शुः । न । यव॑से ॥

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• sma
• [adverb]

• durgṛbhīyase ← durgṛbhīy
• [verb], singular, Present indikative

• putro ← putraḥ ← putra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “son; putra [word]; male child; Putra; Bodhisattva.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• hvāryāṇām ← hvārya
• [noun], genitive, plural, masculine
• “bird.”

• purū ← puru
• [noun], accusative, plural, neuter
• “many; much(a); very.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• dagdhāsi ← dah
• [verb], singular, periphrast. future
• “burn; cauterize; heat; burn; burn; burn; roast; blaze; burn; distress; destroy.”

• vanāgne ← vanā ← vana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “forest; wood; tree; grove; vana [word]; forest; brush.”

• vanāgne ← agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• paśur ← paśuḥ ← paśu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “domestic animal; sacrificial animal; animal; cattle; Paśu; stupid; Paśu; herd; goat.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• yavase ← yavasa
• [noun], locative, singular, masculine
• “eatage; pasture; fodder.”

उत स्म अपि च ह्वार्याणां कुटिलं गच्छतां सर्पाणाम् । यद्वा । आस्कन्दितादिगतिविशेषेण वक्रगमनानामश्वानां पुत्रो न पुत्र इव बालसर्पं इवाशिक्षितबालाश्व इव वा दुर्गृभीयसे दुःखेन गृह्यसे । हे अग्ने यः त्वं पुरु बहूनि वना वनानि दग्धासि दाहको भवसि । कथमिव । यवसे तृणे पशुर्न पशुरिव । अयमर्थः । अत्यन्तक्षुधार्तः पशुस्तृणविषये विसृष्टः सन् यथा सर्वं भक्षयति तद्वदित्यर्थः ॥ दुर्गृभीयसे ।’ ग्रह उपादाने’ । यक् । ‘ब्रुव ईट्’ इत्यनुवृत्तौ ‘बहुलं छन्दसि ’ इति ईडागमः। ग्रहिज्यादिना संप्रसारणम् । “ हृग्रहोर्भश्छन्दसि ’ इति भकारः। निघातः । ह्वार्याणाम्। ‘ह्वृ कौटिल्ये,’ । ऋहलोर्ण्यत् । आदिवृद्धिः । ’ तित्स्वरितम्’ इति स्वरितत्वम् । पुरु । पॄ पालनपूरणयोः’ ।’ पृभिदिव्यधिगृधिधृषिदृशिभ्यः’ इति कुप्रत्ययः । ‘उदोष्य्दपूर्वस्य ’ इत्युत्वम् । प्रत्ययस्वरेण अन्तोदात्तत्वम् । असि । ‘यद्वृत्तान्नित्यम्’ इति न निघातः ॥

English translation:

“You are laid hold of with difficulty like the young of tortuously-twining (snakes); you who are the consumer of many forests, as an animal is of fodder.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Like the young of tortuously twining snakes: putro na hvāryāṇām, like the son of the crooked-going, like a young snake, bāla sarpaḥ; or it may mean the colt of rearing and plural nging horses, of those not broken in a aśiksi.ta bālaśvaḥ

And like a son of twisting (snakes) you are again hard to grasp,
you, who are the consumer of much wood, o Agni, like a grazing animal in a pasture (consuming much grass).

Yea, very hard art thou to grasp, like offspring of the wriggling snakes,
When thou consumest many woods like an ox, Agni, in the mead.

And thou showest thyself hard to seize like a son of … 1, thou who art a burner of many woods, O Agni, like an animal (that consumes all grass) on a meadow 2.

Und du bist schwer zu haschen wie das Junge der Vögel, der du viele Hölzer zu verbrennen pflegst, wie das Vieh auf der Weide das Gras abfrißt, o Agni.

Und schwer bist zu ergreifen du, recht wie ein Sohn der Wasserflut, Der viele Wälder du verbrennst der Heerde gleich, die Gras verzehrt.

Ты также (тот), кого трудно поймать,
Как детеныша петляющих существ.
Ты тот, кто сжигает много дров,
О Агни, словно скот, (съедающий всё) на пастбище.

• अग्निः
• गय आत्रेयः
• भुरिगुष्णिक्
• ऋषभः

फिर विद्वानों के गुणों को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) अग्नि के सदृश तेजस्वी विद्वन् ! (ह्वार्याणाम्) कुटिलों के (पुत्रः) पुत्र के (नः) सदृश (पुरू) बहुत को (दुर्गृभीयसे) दुःख से ग्रहण करते (स्म) ही हो (यः) जो अग्नि (वना) वनों को (दग्धा) जलानेवाले के सदृश (उत) भी (यवसे) खाने योग्य घास के लिये (पशुः) पशु के (न) सदृश है, उससे पदार्थों को जाननेवाले (असि) हो ॥४॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है । जो पदार्थविद्या के ग्रहण के लिये पुत्र और गौ के सदृश वर्त्तमान है, वही अग्नि आदि की विद्या को जान सकता है ॥४॥

अन्वय: हे अग्ने ! विद्वन् ! ह्वार्य्याणां पुत्रो न पुरू दुर्गृभीयसे स्म योऽग्निर्वना दग्धेवोत यवसे पशुर्नाऽसि तस्मात् पदार्थविदसि ॥४॥

पुनर्विद्वद्गुणानाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उत) (स्म) (दुर्गृभीयसे) दुःखेन गृह्णासि (पुत्रः) (न) इव (ह्वार्याणाम्) कुटिलानाम् (पुरू) बहु। अत्र संहितायामिति दीर्घः। (यः) (दग्धा) (असि) (वना) वनानि (अग्ने) अग्निः (पशुः) (न) इव (यवसे) अद्याय घासाय ॥४॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यो हि पदार्थविद्याग्रहणाय पुत्रवद्धेनुवच्च वर्त्तते स एवाग्न्यादिविद्यां ज्ञातुमर्हति ॥४॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जो पदार्थविद्या ग्रहण करण्यासाठी पुत्र व गाईप्रमाणे (आज्ञाधारक बनून) वागतो तोच अग्नी इत्यादीची विद्या जाणू शकतो. ॥ ४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गय आत्रेयः
• छन्दः - पङ्क्तिः

अ᳓ध स्म य᳓स्य अर्च᳓यः
सम्य᳓क् संय᳓न्ति धूमि᳓नः
य᳓द् ईम् अ᳓ह त्रितो᳓ दिवि᳓
उ᳓प ध्मा᳓तेव ध᳓मति
शि᳓शीते ध्मात᳓री यथा

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádha ← ádha (invariable)

arcáyaḥ ← arcí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sma ← sma (invariable)

yásya ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

dhūmínaḥ ← dhūmín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

samyák ← samyáñc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

saṁyánti ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

áha ← áha (invariable)

diví ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

īm ← īm (invariable)

tritáḥ ← tritá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dhámati ← √dhamⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

dhmā́tā ← dhmā́tar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)

úpa ← úpa (invariable)

dhmātári ← dhmātár- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

śíśīte ← √śā- ~ śī- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

yathā ← yathā (invariable)

अध॑ । स्म॒ । यस्य॑ । अ॒र्चयः॑ । स॒म्यक् । स॒म्ऽयन्ति॑ । धू॒मिनः॑ ।
यत् । ई॒म् । अह॑ । त्रि॒तः । दि॒वि । उप॑ । ध्माता॑ऽइव । धम॑ति । शिशी॑ते । ध्मा॒तरि॑ । य॒था॒ ॥

• adha
• [adverb]
• “then; and; therefore; now.”

• sma
• [adverb]

• yasyārcayaḥ ← yasya ← yad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• yasyārcayaḥ ← arcayaḥ ← arci
• [noun], nominative, plural, masculine
• “flare.”

• samyak
• [adverb]
• “correctly.”

• saṃyanti ← sami ← √i
• [verb], plural, Present indikative
• “meet.”

• dhūminaḥ ← dhūmin
• [noun], nominative, plural, masculine

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• īm ← īṃ
• [adverb]

• aha
• [adverb]
• “aha [word]; indeed.”

• trito ← tritaḥ ← trita
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Trita.”

• divy ← divi ← div
• [noun], locative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• dhmāteva ← dhmātā ← dhmātṛ
• [noun], nominative, singular, masculine

• dhmāteva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• dhamati ← dham
• [verb], singular, Present indikative
• “heat; blow; fan; blow; ignite; blow; inflate.”

• śiśīte ← śā
• [verb], singular, Present indikative
• “sharpen; whet; strengthen.”

• dhmātarī ← dhmātṛ
• [noun], locative, singular, masculine

• yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

अध स्म अपि च धूमिनः धूमवतः यस्य अग्नेः अर्चयः अर्चींषि सम्यक् शोभनं संयन्ति सर्वतः प्राप्नुवन्ति त्रितः त्रिषु स्थानेषु ततो व्याप्तः त्रीणि स्थानानि वा अतीत्य दिवि अन्तरिक्षे यत् यदा ईम् अयमात्मानम् उप धमति उपवर्धयति तदा ज्वालाः सर्वतो निर्गच्छन्तीत्यर्थः । कथमिव । ध्मातेव । कर्मारो यथा भस्रादिभिरग्निं संवर्धयति तद्वत्स्वात्मानं वर्धयतीत्यर्थः । किंच ध्मातरि यथा । यथा ध्मातृसमीपे विद्यमानोऽग्निस्तेन ध्मायमानः स आत्मानं शिशीते तीक्ष्णीकरोति तद्वत्स्वयमेव स्वात्मानं तीक्ष्णीकरोतीत्यर्थः। अह इति पादपूरणः ॥ यन्ति । इण् गतौ । यच्छब्दयोगन्निघाताभावः । धमति । ‘ ध्मा शब्दाग्निसंयोगयोः’। पाघ्रादिना धमादेशः । पूर्ववत् निघाताभावः । शिशीते। शो तनूकरणे’। व्यत्ययेनात्मनेपदी। ‘ श्लौ’ इत्यनुवर्तमाने ‘ बहुलं छन्दसि’ इति विकरणस्य श्लुः । ‘ आदेच उपदेशेऽशिति’ इति आत्वम् । ‘श्लौ’ इति द्विर्वचनम् । ‘ बहुलं छन्दसि’ इत्यभ्यासस्य इत्वम् । ‘उभे अभ्यस्तम्’ इत्यभ्यस्तसंज्ञायाम् आतः ‘ई हल्यघोः’ इति ईत्वम् । तिङ उत्तरत्वान्निघाताभावः ॥

English translation:

“Of whom smoke-emitting, the flames intensely collect; then, when diffused in the three regions, Agni inflates himself in the firmament, like the blower of a bellows, and sharpens (his flames), as (the fire blazes from the blast) of the blower.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

When diffused in the three regions: yadīm aha trito divi upadhamāti = triṣu sthāṇesu vyāptaḥ, spread in the three regions; or, triāi sthānāni atītya, having gone beyond the three regions; ātmānam upa vardhayati, he blows up or enlarges himself; as the fire blazes from the blast of the blower: the text has śiśīte dhmātari, he sharpens as in a blower; i.e., like the fire, which in the proximity of one blowing with a bellows, blazes up, so Agni sharpens his flames,or of himself adds to their intensity

Then he whose smoky flames all together join together—
when Trita in heaven blows upon him like a blower [=smelter] (of
metals), he becomes sharp as if at the blowing (of bellows).

Whose flames, when thou art sending forth the smoke, completely reach the mark,
When Trta in the height of heaven, like as a smelter fanneth thee, e’en as a smelter sharpeneth thee.

1 And he whose smoky 2 flames come together, when Trita in heaven blows upon him like a smelter, sharpens (him) as in smelting (him) 3…

Dessen qualmende Flammen nun ganz zusammenschlagen; wenn ihn Trita im Himmel anbläst wie der Bläser, so macht er seine Flammen scharf wie in dem Gebläse.

Und dessen Flammen rauchumhüllt zusammen wandern im Verein, Wenn Trita in der Himmelshöh ihn anbläst einem Schmelzer gleich, (der in der Schmelze ihn entflammt.)

Он еще (тот,) чьи языки пламени
Сплетаются вместе, дымные.
А когда Трита на небе
Раздувает его, словно раздуватель (мехов),
Он оттачивает (пламя), как при выдувании (металла).

• अग्निः
• गय आत्रेयः
• स्वराड्बृहती
• मध्यमः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (यस्य) जिस अग्नि के (अर्चयः) तेज (धूमिनः) बहुत धूम से युक्त (संयन्ति) उत्तम प्रकार प्राप्त होते हैं (अध) इसके अनन्तर (यत्) जो (ईम्) सब ओर से (अह) निश्चय ग्रहण करने में (त्रितः) अच्छे प्रकार ले जानेवाला हुआ (दिवि) अन्तरिक्ष में (ध्मातेव) शब्द करनेवाले के सदृश (उप, धमति) शब्द करता है और (यथा) जैसे (ध्मातरी) चलनेवाले में (सम्यक्) उत्तम प्रकार (शिशीते) सूक्ष्म करता है, उससे वैसे (स्म) ही कार्यों को सिद्ध करो ॥५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! सब पदार्थविद्याओं से पहले अग्निविद्या जाननी चाहिये ॥५॥

अन्वय: हे मनुष्या ! यस्याग्नेऽर्चयो धूमिनः संयन्त्यध यद्य ईमह त्रितः सन् दिवि ध्मातेवोप धमति यथा ध्मातरी सम्यक् शिशीते तेन तथा स्म कार्याणि साध्नुवन्तु ॥५॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अध) अथ (स्म) (यस्य) (अर्चयः) (सम्यक्) (संयन्ति) (धूमिनः) बहुर्धूमो विद्यते येषान्ते (यत्) यः (ईम्) सर्वतः (अह) विनिग्रहे (त्रितः) संप्लावकः (दिवि) अन्तरिक्षे (उप) (ध्मातेव) धमनकर्त्तेव (धमति) (शिशीते) तनूकरोति (ध्मातरी) अत्र संहितायामिति दीर्घः। (यथा) ॥५॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । हे मनुष्याः ! सर्वाभ्यः पदार्थविद्याभ्यः पुराग्निविद्या वेदितव्या ॥५॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. हे माणसांनो ! सर्व पदार्थविद्येच्या प्रारंभी अग्निविद्या जाणली पाहिजे. ॥ ५ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गय आत्रेयः
• छन्दः - अनुष्टुप्

त᳓वाह᳓म् अग्न ऊति᳓भिर्
मित्र᳓स्य च प्र᳓शस्तिभिः
द्वेषोयु᳓तो न᳓ दुरिता᳓
तुर्या᳓म म᳓र्तियाना᳐म्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ahám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

ūtíbhiḥ ← ūtí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

ca ← ca (invariable)

mitrásya ← mitrá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

práśastibhiḥ ← práśasti- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

duritā́ ← duritá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

dveṣoyútaḥ ← dveṣoyút- (nominal stem)
{case:NOM, number:PL}

ná ← ná (invariable)

mártyānām ← mártya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

turyā́ma ← √tūr(v)- ~ tur- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

तव॑ । अ॒हम् । अ॒ग्ने॒ । ऊ॒तिऽभिः॑ । मि॒त्रस्य॑ । च॒ । प्रश॑स्तिऽभिः ।
द्वे॒षः॒ऽयुतः॑ । न । दुः॒ऽइ॒ता । तु॒र्याम॑ । मर्त्या॑नाम् ॥

• tavāham ← tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• tavāham ← aham ← mad
• [noun], nominative, singular
• “I; mine.”

• agna ← agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• ūtibhir ← ūtibhiḥ ← ūti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• mitrasya ← mitra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• praśastibhiḥ ← praśasti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “announcement; praise; respect.”

• dveṣoyuto ← dveṣoyutaḥ ← dveṣoyut
• [noun], nominative, plural, masculine

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• duritā ← durita
• [noun], accusative, plural, neuter
• “danger; sin; difficulty; difficulty; evil.”

• turyāma ← tur
• [verb], plural, Present optative

• martyānām ← martya
• [noun], genitive, plural, masculine
• “man; people; martya [word]; Earth.”

हे अग्ने अहं मित्रस्य सर्वेषां मित्रभूतस्य तव ऊतिभिः युष्मत्कर्तृकरक्षणैः युष्मत्प्रशस्तिभिः च अस्मत्कृतैः स्तोत्रैश्च मर्त्यानां शत्रुभूतानां मनुष्याणां दुरिता दुरितानि तत्कर्तृकाणि पापसाधन कर्माणि द्वेषोयुतो न द्वेषयुक्तान् शत्रूनिव तुर्याम तरेयम् । अयमर्थः । त्वद्रक्षणैस्त्वत्संबन्धिस्तुतिभिश्च बाह्याभ्यन्तरशत्रून् तरेयमित्यर्थः ॥ ऊतिभिः। अव रक्षणे’। क्तिन् । ज्वरत्वरस्रिव्यविमवामुपधायाश्च ’ इति ऊठ्। ‘उतियूतिजूतिसातिहेतिकीर्तयश्च’ इति अन्तोदात्तत्वेन निपातितः। प्रशस्तिभिः । ‘ शंसु स्तुतौ । क्तिन् । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरापवादत्वेन ‘तादौ च निति कृत्यतौ ’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् । द्वेषोयुतः । ‘ द्विष अप्रीतौ । भावेऽसुन्प्रत्ययः । ‘ यु मिश्रणे’ । कर्तरि क्विप् । तुक् । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । तुर्याम । ‘तॄ प्लवनतरणयोः’। प्रार्थनायां लिङ् । यासुट् । ‘लिङः सलोपोऽनन्त्यस्य’ इति सकारलोपः । ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति शपो लुक् । उदोष्य्ऽपूर्वस्य ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति उत्वम् । यासुडागमस्योदात्तत्वाच्छेषनिघातः । ‘ °अपादादौ ’ इति प्रतिषेधान्निघाताभावः ॥

English translation:

“By the protections of you, Agni, the friend (of all), and by our praises (of you), may we pass safe from the evil acts of men, as if from malignant (enemies).”

By your help, o Agni, and through my proclamations of (Agni as) Mitra, would I—
would we cross over difficulties of mortals, as those repelling hatred do.

O Agni, by thy succour and by Mitra’s friendly furtherance,
May we, averting hate, subbue the wickedness of mortal men.

May I through thy protection, O Agni, and through the praises of Mitra—may we 1, like dispellers of malice, overcome the dangers of mortals.

Durch deine Gnade will ich, o Agni, und mit Billigung des Mitra wollen wir den Gefahren, die von Sterblichen drohen, wie Feindeabwehrer den Feinden entgehen.

Ich, Agni, sei in deiner Gunst und in des Mitra Förderung; Wie Feindverscheucher mögen wir der Menschen Leid bewältigen.

Я благодаря твоим поддержкам, о Агни,
И восхвалениям Митры, –
Пусть преодолеем мы трудности смертных,
Как (люди), избежавшие враждебности!

• अग्निः
• गय आत्रेयः
• विराडनुष्टुप्
• गान्धारः

फिर मित्रभाव से उक्त विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) विद्वन् (अहम्) मैं (मित्रस्य) मित्र (तव) आपकी (ऊतिभिः) रक्षा आदिकों से और (प्रशस्तिभिः) प्रशंसाओं से (च) भी प्रशंसित होऊँ, वैसे आप हूजिये और सब हम लोग मिल कर (द्वेषोयुतः) द्वेषयुक्तों के (न) सदृश (मर्त्यानाम्) मनुष्यों के (दुरिता) दुःख से प्राप्त हुए दोषों की (तुर्याम) हिंसा करें ॥६॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है । हे मनुष्यो ! जैसे मित्र मित्र की प्रशंसा करता और शत्रुजन हित का नाश करते हैं, वैसे ही मित्रता करके मनुष्यों के दुःखों का हम नाश करें ॥६॥

अन्वय: हे अग्ने ! अहं मित्रस्य तवोतिभिः प्रशस्तिभिश्च प्रशंसितो भवेयं तथा त्वं भव सर्वे वयं मिलित्वा द्वेषोयुतो न मर्त्यानां दुरिता तुर्य्याम ॥६॥

पुनर्मित्रभावेनोक्तविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (तव) (अहम्) (अग्ने) विद्वन् (ऊतिभिः) रक्षादिभिः (मित्रस्य) (च) (प्रशस्तिभिः) प्रशंसाभिः (द्वेषोयुतः) द्वेषयुक्ताः (न) इव (दुरिता) दुःखेनेता प्राप्तानि (तुर्याम) हिंस्याम (मर्त्यानाम्) मनुष्याणाम् ॥६॥

भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। हे मनुष्या ! यथा मित्रं मित्रस्य प्रशंसां करोति शत्रवो हितं घ्नन्ति तथैव मित्रतां कृत्वा मनुष्याणां दुःखानि वयं हिंस्येम ॥६॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. हे माणसांनो ! जसा मित्र मित्राची प्रशंसा करतो व शत्रू हिताचा नाश करतात तसेच मैत्री करून माणसांच्या दुःखाचा आम्ही नाश करावा. ॥ ६ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - गय आत्रेयः
• छन्दः - पङ्क्तिः

तं᳓ नो अग्ने अभी᳓ न᳓रो
रयिं᳓ सहस्व आ᳓ भर
स᳓ क्षेपयत् स᳓ पोषयद्
भु᳓वद् वा᳓जस्य सात᳓य
उतइ᳓धि पृत्सु᳓ नो वृधे᳓

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
abhí ← abhí (invariable)

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

náraḥ ← nár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

bhara ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sahasvaḥ ← sáhasvant- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

kṣepayat ← √kṣi- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

poṣayat ← √puṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhúvat ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

sātáye ← sātí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

vā́jasya ← vā́ja- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

edhi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pr̥tsú ← pŕ̥t- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

utá ← utá (invariable)

vr̥dhé ← vŕ̥dh- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

तत् । नः॒ । अ॒ग्ने॒ । अ॒भि । नरः॑ । र॒यिम् । स॒ह॒स्वः॒ । आ । भ॒र॒ ।
सः । क्षे॒प॒य॒त् । सः । पो॒ष॒य॒त् । भुव॑त् । वाज॑स्य । सा॒तये॑ । उ॒त । ए॒धि॒ । पृ॒त्ऽसु । नः॒ । वृ॒धे ॥

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• abhī ← abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• naro ← naraḥ ← nara
• [noun], nominative, singular, masculine
• “man; man; Nara; person; people; Nara; Puruṣa; nara [word]; servant; hero.”

• rayiṃ ← rayim ← rayi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wealth; property.”

• sahasva ← sah
• [verb], singular, Present imperative
• “endure; overcome; habituate.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• bhara ← bhṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• kṣepayat ← kṣepay ← √kṣi
• [verb], singular, Present injunctive

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• poṣayad ← poṣayat ← poṣay ← √puṣ
• [verb], singular, Present injunctive
• “increase; breed; grow.”

• bhuvad ← bhuvat ← bhū
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• vājasya ← vāja
• [noun], genitive, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• sātaya ← sātaye ← sāti
• [noun], dative, singular, feminine
• “victory; acquisition; contest.”

• utaidhi ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• utaidhi ← edhi ← as
• [verb], singular, Present imperative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• pṛtsu ← pṛt
• [noun], locative, plural, feminine
• “battle.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• vṛdhe ← vṛdh
• [verb noun]
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

हे अग्ने सहस्वः बलवन् नरः हविषां नेता त्वम् अस्माकं तं रयिं लोके प्रसिद्धं पश्वादिलक्षणं धनम् अभि आ भर आभिमुख्येनाहर । पूर्वोक्तः सः अग्निः क्षेपयत् । अस्मदीयान् शत्रून् क्षेपयतु । सः अग्निः पोषयत् अस्मान् पोषयतु । वाजस्य अन्नस्य सातये लाभाय भुवत् भवतु । उत अपि च हे अग्ने पृत्सु पृतनासु युद्धेषु नः अस्माकं वृधे समृद्धये एधि भव । संग्रामे शत्रुविजयार्थं स त्वं समृद्धिं कुर्वित्यर्थः ॥ सहस्वः । षह मर्षणे ’ । असुन् । सहत्यनेन शत्रूनिति सहो बलम् । मतुप् । ‘ मादुपधायाः’ इति वत्वम् । “ मतुवसो रुः संबुद्धौ छन्दसि ’ इति रुत्वम् । आमन्त्रितस्य च ’ इति निघातः । क्षेपयत् । ‘ क्षिप प्रेरणे’। णिजन्तात् लेट् । इतश्च लोपः । ‘लेटोऽडाटौ ’ इयडागमः । शप् गुणायादेशौ पररूपत्वं च । पोषयत् ।’ पुष पुष्टौ ’ । भुवत् । ‘ भू सत्तायाम् ’ । भूसुवोस्तिङि’ इति गुणप्रतिषेधः । उवङ् । एधि । अस भुवि । ’ ष्वसोरेद्धावभ्यासलोपश्च’ इति एत्वम् । तस्यासिद्धत्वात् ‘हुझल्भ्यो हेर्धिः’ इति धिरादेशः । निघातः । पृत्सु । ‘पदादिषु’ इत्यादिना पृतनाशब्दस्य पृदादेशः । सावेकाच्त्वात् अन्तोदात्तत्वम् ॥ ॥ १ ॥

English translation:

“Powerful Agni, bestow upon us the instrumental tutors (of pious rites), that wealth (which we desire); may he discomfit (our foes); may he cherish us; may he ever ready to bestow upon us food; and do you, Agni, be present in battles for our succesṣ”

Let our men (be) dominant over wealth, o Agni. Bring that here, o strong one!
He makes us dwell in peace; he makes us thrive; he comes in order (for us) to gain the prize of victory. And let him be present to strengthen us in battles.

O Agni, to our heroes bring such riches, thou victorious God.
May he protect and nourish us, and help in aining strength: be thou near us in 6rht for our success.

Bring this wealth to us, O powerful Agni, to (these our) men. May he 1 give us dwelling; may he 1 give us prosperity; may he 1 help us in winning booty. And help us to grow strong in fights!

Diesen Reichtum …… bring uns, gewaltiger Agni! Er mache ruhiges Wohnen und Gedeihen. Er helfe zur Gewinnung von Lohn - und sei du uns zur Stärkung in den Kämpfen!

O Agni bring des Menschen Gut herbei uns, o gewaltiger, Es schütze uns, es nähre uns, gereich zur Machterlangung uns, (sei in den Schlachten uns zum Heil.)

Привези нам это богатство, о Агни,
(Чтобы мы и) мужи за(хватили его), о могущественный!
Пусть он поселит (нас) в мире, пусть он даст процветание,
Пусть он послужит (нам) для захвата добычи!
А также будь (готов) усилить нас в боях!

• अग्निः
• गय आत्रेयः
• पङ्क्तिः
• पञ्चमः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सहस्वः) बहुत सहन आदि गुणों से युक्त (अग्ने) विद्वन् ! जो आप (नः) हम लोगों के (नरः) नायक अर्थात् कार्य्यों में अग्रगामियों और (रयिम्) धन को (अभि) सन्मुख (आ, भर) सब प्रकार धारण करें (तम्) उनका हम लोग सत्कार करें (सः) वह आप हम लोगों की (क्षेपयत्) प्रेरणा करें और (पोषयत्) पोषण पालन करें (सः) वह (वाजस्य) अन्न आदि के (सातये) संविभाग के लिये (भुवत्) होवें (उत) और (पृत्सु) सङ्ग्रामों में (नः) हम लोगों की (वृधे) वृद्धि के लिये (एधि) हूजिये ॥७॥

भावार्थभाषाः - सुकर्म्मों के जानने की इच्छा करनेवालों को चाहिये कि विद्वानों के प्रति यह प्रार्थना करें कि आप लोग हम लोगों को श्रेष्ठ गुणों में प्रेरित करो और ब्रह्मचर्य्य आदि से पुष्ट करो और सत्य और असत्य के विभाग करनेवाले और युद्धविद्या में चतुर जन हम लोगों की निरन्तर रक्षा करें ॥७॥ इस सूक्त में अग्नि और विद्वान् के गुण वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की इस से पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह नवमा सूक्त और पहला वर्ग समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे सहस्वोऽग्ने विद्वन् ! यस्त्वं नो नरो रयिमभ्या भर तं वयं सत्कुर्याम स भवानस्मान् क्षेपयत् पोषयत् स वाजस्य सातये भुवदुत पृत्सु नो वृध एधि ॥७॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (तम्) (नः) अस्माकम् (अग्ने) विद्वन् (अभि) आभिमुख्ये (नरः) नायकान्। व्यत्ययेन प्रथमा। (रयिम्) धनम् (सहस्वः) बहुसहनादिगुणयुक्त (आ) (भर) (सः) (क्षेपयत्) प्रेरयेत् (सः) (पोषयत्) पोषयेत् (भुवत्) भवेत् (वाजस्य) अन्नादेः (सातये) संविभागाय (उत) (एधि) भव (पृत्सु) सङ्ग्रामेषु (नः) अस्माकम् (वृधे) वर्धनाय ॥७॥

भावार्थभाषाः - जिज्ञासुभिर्विदुषः प्रतीयं प्रार्थना कार्य्या भवन्तोऽस्मान् सद्गुणेषु प्रेरयन्तु ब्रह्मचर्य्यादिना पोषयन्तु सत्यासत्ययोर्विभाजका युद्धविद्याकुशला अस्मान् सततं रक्षन्त्विति ॥७॥ अत्राग्निविद्वद्गुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति नवमं सूक्तं प्रथमो वर्गश्च समाप्तः ॥

भावार्थभाषाः - जिज्ञासूंनी विद्वानांना अशी प्रार्थना करावी की आम्हाला श्रेष्ठ गुणात प्रेरित करून ब्रह्मचर्याने पुष्ट करा. सत्यासत्याचा भेद करणाऱ्या युद्धकुशल लोकांनी आमचे निरंतर रक्षण करावे. ॥ ७ ॥