००८

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - इष आत्रेयः
• छन्दः - जगती

तुवा꣡म् अग्न ऋताय꣡वः स꣡म् ईधिरे
प्रत्न꣡म् प्रत्ना꣡स ऊत꣡ये सहस्कृत
पुरुश्चन्द्रं꣡ यजतं꣡ विश्व꣡धायसं
द꣡मूनसं गृह꣡पतिं व꣡रेणियम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

īdhire ← √idh- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

r̥tāyávaḥ ← r̥tāyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sám ← sám (invariable)
{}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

pratnám ← pratná- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pratnā́saḥ ← pratná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sahaskr̥ta ← sáhaskr̥ta- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ūtáye ← ūtí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

puruścandrám ← puruścandrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

viśvádhāyasam ← viśvádhāyas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yajatám ← yajatá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dámūnasam ← dámūnas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

gr̥hápatim ← gr̥hápati- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

váreṇyam ← váreṇya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

त्वाम् । अ॒ग्ने॒ । ऋ॒त॒ऽयवः॑ । सम् । ई॒धि॒रे॒ । प्र॒त्नम् । प्र॒त्नासः॑ । ऊ॒तये॑ । स॒हः॒ऽकृ॒त॒ ।
पु॒रु॒ऽच॒न्द्रम् । य॒ज॒तम् । वि॒श्वऽधा॑यसम् । दमू॑नसम् । गृ॒हऽप॑तिम् । वरे॑ण्यम् ॥

• tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• agna ← agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• ṛtāyavaḥ ← ṛtāyu
• [noun], nominative, plural, masculine

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• īdhire ← indh
• [verb], plural, Perfect indicative
• “kindle; ignite; set ablaze.”

• pratnam ← pratna
• [noun], accusative, singular, masculine
• “age-old; pratna [word].”

• pratnāsa ← pratnāsaḥ ← pratna
• [noun], nominative, plural, masculine
• “age-old; pratna [word].”

• ūtaye ← ūti
• [noun], dative, singular, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• sahaskṛta
• [noun], vocative, singular, masculine
• “increased; aroused.”

• puruścandraṃ ← puru
• [noun]
• “many; much(a); very.”

• puruścandraṃ ← ścandram ← ścandra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “shining; glistening; brilliant.”

• yajataṃ ← yajatam ← yajata
• [noun], accusative, singular, masculine
• “holy; august; sacrificial.”

• viśvadhāyasaṃ ← viśva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvadhāyasaṃ ← dhāyasam ← dhāyas
• [noun], accusative, singular, masculine
• “alimentary; sustaining.”

• damūnasaṃ ← damūnasam ← damūnas
• [noun], accusative, singular, masculine
• “master.”

• gṛhapatiṃ ← gṛhapatim ← gṛhapati
• [noun], accusative, singular, masculine
• “gṛhapati [word]; Gṛhastha.”

• vareṇyam ← vareṇya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “excellent; desirable.”

हे सहस्कृत बलस्य कर्तः अग्ने प्रत्नं पुरातनं त्वां प्रत्नासः पुरातनाः ऋतायवः यज्ञकामा ऋषयः ऊतये स्वरक्षणाय समीधिरे सम्यग्दीपितवन्तः । कीदृशं त्वाम् । पुरुश्चन्द्रं बहुधनम् अतिशयेनाह्लादकं वा यजतं यष्टव्यं विश्वधायसं बह्वन्नं दमूनसं दानमनसं गृहपतिं यजमानगृहस्य पालकं वरेण्यं वरणीयम् ॥

English translation:

“Manifest of strength, Agni, ancient worshippers have kindled you of old for their preservation; you, the delighter of many, the adorable, the all-sustaining, the lowly-minded, the lord of the house, the excellent.”

You, o Agni, did the truth-seekers kindle—the ancients (kindled) the ancient one—for your help, o you made with strength,
(you) the much-glittering, all-nurturing one worthy of the sacrifice, the desirable master of the household, lord of the house.

O AGNI urged to strength, the men of old who loved the Law enkindled thee,
the Ancient, for their aid,
Thee very bright, and holy, nourisher of all, most excellent, the Friend and Master of the home.

Thee, O Agni, the men who love Rita have kindled, the ancient ones thee the ancient, for the sake of bliss, O (god) who art produced by strength; the highly-brilliant, worshipful, in whom all refreshment dwells, the household god, the lord of the house, the chosen.

Dich, Agni, haben die Gesetzesliebenden entzündet, dich den Alten die Altvorderen zur Gnade, du Krafterzeugter, den glanzreichen, opferwürdigen, alle labenden, vorzüglichen Gebieter und Hausherrn.

Dich, Agni, haben frommgesinnte angefacht, den alten alte sich zu Nutz, o Sohn der Kraft; Den glänzenden, den hehren, welcher alle nährt, den wünschenswerthen, gastlich lieben Hausesherrn.

Тебя, о Агни, зажгли преданные закону,
Древнего – древние для поддержки, о созданный силой,
Очень яркого, достойного жертв, всех подкрепляющего,
Домашнего, хозяина дома, избранного.

• अग्निः
• इष आत्रेयः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब सात ऋचावाले आठवें सूक्त का आरम्भ है। उसके प्रथम मन्त्र में अग्निशब्दार्थ गृहाश्रमी के विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सहस्कृत) बल किये (अग्ने) और ब्रह्मचर्य्य किये हुए गृहाश्रमी ! (प्रत्नासः) प्राचीन विद्वान् जन (ऋतायवः) सत्य की इच्छा करनेवाले (ऊतये) रक्षण आदि के लिये जिस (प्रत्नम्) प्राचीन (पुरुश्चन्द्रम्) बहुत सुवर्ण आदि से युक्त (यजतम्) आदर करने योग्य (विश्वधायसम्) सब व्यवहार और धन के धारण तथा (दमूनसम्) इन्द्रिय और अन्तःकरण के दमन करनेवाले (वरेण्यम्) अतीव स्वीकार करने योग्य और श्रेष्ठ (गृहपतिम्) गृहस्थ व्यवहार के पालन करनेवाले (त्वाम्) आप को (सम्, ईधिरे) उत्तम प्रकार प्रकाशित करावें, वह आप इनका सत्कार करो ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो आप लोगों की विद्या और दान आदिकों से वृद्धि करते हैं, उनका आप लोग निरन्तर सत्कार करो ॥१॥

अन्वय: हे सहस्कृताग्ने ! प्रत्नास ऋतायव ऊतये यं प्रत्नं पुरुश्चन्द्रं यजतं विश्वधायसं [दमूनसं] वरेण्यं गृहपतिं त्वां समीधिरे स त्वमेतान् सत्कुरु ॥१॥

अथाग्निशब्दार्थगृहाश्रमविषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वाम्) (अग्ने) कृतब्रह्मचर्य्यगृहाश्रमिन् (ऋतायवः) ऋतं सत्यमिच्छवः (सम्, ईधिरे) सम्यक् प्रदीपयेयुः (प्रत्नम्) प्राचीनम् (प्रत्नासः) प्राचीना विद्वांसः (ऊतये) रक्षणाद्याय (सहस्कृत) सहो बलं कृतं येन तत्सम्बुद्धौ (पुरुश्चन्द्रम्) बहुहिरण्यादियुक्तम् (यजतम्) पूजनीयम् (विश्वधायसम्) सर्वव्यवहारधनधर्त्तारम् (दमूनसम्) इन्द्रियान्तःकरणस्य दमकरम् (गृहपतिम्) गृहव्यवहारपालकम् (वरेण्यम्) अतिशयेन वर्त्तव्यम् ॥१॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! ये युष्मान् विद्यादानादिभिर्वर्धयन्ति तान् यूयं सततं सत्कुरुत ॥१॥

या सूक्तात अग्नी व विद्वानांच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्वीच्या सूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! जे विद्या व दान यांनी तुमची वृद्धी करतात त्यांचा तुम्ही निरंतर सत्कार करा. ॥ १ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - इष आत्रेयः
• छन्दः - जगती

तुवा꣡म् अग्ने अ꣡तिथिम् पूर्वियं꣡ वि꣡शः
शोचि꣡ष्केशं गृह꣡पतिं नि꣡ षेदिरे
बृह꣡त्केतुम् पुरुरू꣡पं धनस्पृ꣡तं
सुश꣡र्माणं सुअ꣡वसं जरद्वि꣡षम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

átithim ← átithi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pūrvyám ← pūrvyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

víśaḥ ← víś- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

gr̥hápatim ← gr̥hápati- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ní ← ní (invariable)
{}

sedire ← √sad- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

śocíṣkeśam ← śocíṣkeśa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

br̥hátketum ← br̥hátketu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dhanaspŕ̥tam ← dhanaspŕ̥t- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pururū́pam ← pururū́pa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

jaradvíṣam ← jaradvíṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

suśármāṇam ← suśárman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

svávasam ← svávas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

त्वाम् । अ॒ग्ने॒ । अति॑थिम् । पू॒र्व्यम् । विशः॑ । शो॒चिःऽके॑शम् । गृ॒हऽप॑तिम् । नि । से॒दि॒रे॒ ।
बृ॒हत्ऽके॑तुम् । पु॒रु॒ऽरूप॑म् । ध॒न॒ऽस्पृत॑म् । सु॒ऽशर्मा॑णम् । सु॒ऽअव॑सम् । ज॒र॒त्ऽविष॑म् ॥

• tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• atithim ← atithi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “guest; atithi [word]; Atithi.”

• pūrvyaṃ ← pūrvyam ← pūrvya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “first; precedent; age-old; excellent; former(a).”

• viśaḥ ← viś
• [noun], nominative, plural, feminine
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

• śociṣkeśaṃ ← śociṣkeśam ← śociṣkeśa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Agni.”

• gṛhapatiṃ ← gṛhapatim ← gṛhapati
• [noun], accusative, singular, masculine
• “gṛhapati [word]; Gṛhastha.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• ṣedire ← sad
• [verb], plural, Perfect indicative
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• bṛhatketum ← bṛhat
• [noun]
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• bṛhatketum ← ketum ← ketu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “banner; ketu; sunbeam; enemy; sign; Premna spinosa Roxb.; comet; signal; signal; luminosity.”

• pururūpaṃ ← puru
• [noun]
• “many; much(a); very.”

• pururūpaṃ ← rūpam ← rūpa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “form; appearance; beauty; look; shape; shape; symptom; feature; nature; guise; rūpa [word]; one; appearance; likeness; color; kind; vowel; type; disguise; aspect; form; derivative; omen; vision.”

• dhanaspṛtaṃ ← dhana
• [noun], neuter
• “wealth; property; money; treasure; prize; dhana [word]; valuable; dhan; capital; fight.”

• dhanaspṛtaṃ ← spṛtam ← spṛt
• [noun], accusative, singular, masculine
• “victorious; protecting.”

• suśarmāṇaṃ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suśarmāṇaṃ ← śarmāṇam ← śarman
• [noun], accusative, singular, masculine
• “protection; protective covering; refuge; joy.”

• svavasaṃ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• svavasaṃ ← avasam ← avas
• [noun], accusative, singular, masculine
• “aid; favor; protection.”

• jaradviṣam ← jaradviṣ
• [noun], accusative, singular, masculine

हे अग्ने त्वां विशः यजमानाः गृहपतिं गृहस्वामिनं नि षेदिरे । गार्हपत्यरूपेण स्थापितवन्त इत्यर्थः । कीदृशं त्वाम् । अतिथिम् अतिथिवत्पूज्यं पूर्व्यं पुरातनं शोचिष्केशं दीप्तज्वालं बृहत्केतुं प्रभूतप्रज्ञानं पुरुरूपम् आहवनीयादिरूपेण बहुरूपं धनस्पृतं धनानां स्पर्तारं सुशर्माणं शोभनसुखं स्ववसं सुरक्षणं जरद्विषं जरतां वृक्षाणां व्यापकं जीर्णोदकं वा ॥ ।

English translation:

“Men have established you, (Agni), their ancient guest, as the lord of the house; (you), the blazing-haired, the vast bannered, the multiform, the dispenser of wealth, the bestower of happiness, the kind protector, the destruction of decaying (trees).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Jaradviṣam = liṭ, that which is poison to the old; it is explained as jaratām vṛkṣāṇām vyāpakam, the pervader or consumer of old trees; or, it may mean jirṇodakam, that by which water is dried up

You, o Agni, did they seat as the first guest of the clan, as the lord of the house with blazing hair,
with lofty beacon and many forms, winning back the stakes, offering good protection and good help, striving to bring (mortals) to old age.

Thee, Agni, men have stablished as their guest of old, as Master of the household, thee, with hair of flame;
High-bannered, multiform, distributor of wealth, kind helper, good protector, drier of the floods.

Thee, O Agni, the clans have set down, the ancient guest, the flame-haired lord of the house, with mighty light, with many shapes, the winner of prizes, giving good shelter and good help, who is busy among the decayed (wood) 1.

Dich, Agni, haben sie eingesetzt, den ersten Gast des Clans, den Hausherrn mit den Flammenhaaren, mit hohem Banner, den vielgestaltigen, Schätze gewinnenden, schutz- und gnadenreichen, der das alte Holz verarbeitet.

Dich, Agni, haben eingesetzt als ersten Gast die Menschen und als lichtumlockten Hausherrn dich, Dess Banner hoch, der vielgestaltig Beute macht, der sichern Schutz und Huld gewährend Feinde tilgt.

Тебя, о Агни, усадили как первого гостя
Племени, пламенновласого, хозяина дома,
С высоким знаменем, с многими формами, захватывающего награду,
Оказывающего прекрасную защиту, прекрасную помощь, пожирающего старые (деревья).

• अग्निः
• इष आत्रेयः
• भुरिक्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) गृहस्थ जो (विशः) प्रजायें (अतिथिम्) सदा उपदेश देने के लिये घूमते हुए के सदृश वर्त्तमान (पूर्व्यम्) प्राचीनों से किये गये विद्वान् और (शोचिष्केशम्) केशों के सदृश न्यायव्यवहार के प्रकाशों से युक्त (बृहत्केतुम्) बड़ी बुद्धिवाले (पुरुरूपम्) बहुत रूपों से युक्त सुन्दर आकृतिमान् (धनस्पृतम्) धन की इच्छा से युक्त (सुशर्म्माणम्) प्रशंसित गृहवाले (स्ववसम्) श्रेष्ठ रक्षण आदि जिनके (जरद्विषम्) वा निवृत्त हुआ शत्रुरूपी विष जिनका ऐसे (गृहपतिम्) गृहव्यवहार के पालन करनेवाले (त्वाम्) आप को (नि, षेदिरे) स्थित करते हैं, उनका आप निरन्तर सत्कार करें ॥२॥

भावार्थभाषाः - गृहस्थ जन सदा ही प्रजा का पालन, अतिथि की सेवा, उत्तम गृह तथा विद्या का प्रचार, बुद्धि की वृद्धि, सब प्रकार से रक्षा तथा राग और द्वेष का त्याग निरन्तर करें ॥२॥

अन्वय: हे अग्ने ! या विशोऽतिथिमिव वर्त्तमानं पूर्व्यं शोचिष्केशं बृहत्केतुं पुरुरूपं धनस्पृतं सुशर्म्माणं स्ववसं जरद्विषं गृहपतिं त्वां नि षेदिरे तास्त्वं सततं सत्कुर्य्याः ॥२॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वाम्) (अग्ने) गृहस्थ (अतिथिम्) सर्वदोपदेशाय भ्रमन्तम् (पूर्व्यम्) पूर्वैः कृतं विद्वांसम् (विशः) प्रजाः (शोचिष्केशम्) शोचींषि न्यायव्यवहारप्रकाशाः केशा इव यस्य तम् (गृहपतिम्) गृहव्यवहारपालकम् (नि, षेदिरे) निषीदन्ति (बृहत्केतुम्) महाप्रज्ञम् (पुरुरूपम्) बहुरूपयुक्तं सुन्दराकृतिम् (धनस्पृतम्) धनस्पृहायुक्तम् (सुशर्म्माणम्) प्रशंसितगृहम् (स्ववसम्) शोभनमवो रक्षणादिकं यस्य तम् (जरद्विषम्) जरद् विनष्टं शत्रुरूपं विषं यस्य तम् ॥२॥

भावार्थभाषाः - गृहस्थाः सदैव प्रजापालनमतिथिसेवामुत्तमगृहाणि विद्याप्रचारं प्रज्ञावर्द्धनं सर्वतो रक्षणं रागद्वेषराहित्यं च सततं कुर्युः ॥२॥

भावार्थभाषाः - गृहस्थांनी सदैव प्रजेचे पालन, अतिथींची सेवा, उत्तम गृहनिर्माण विद्येचा प्रचार, बुद्धीची वृद्धी, सर्व प्रकारे रक्षण व रागद्वेषाचा सतत त्याग करावा. ॥ २ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - इष आत्रेयः
• छन्दः - जगती

तुवा꣡म् अग्ने मा꣡नुषीर् ईळते वि꣡शो
होत्रावि꣡दं वि꣡विचिं रत्नधा꣡तमम्
गु꣡हा स꣡न्तं सुभग विश्व꣡दर्शतं
तुविष्वण꣡सं सुय꣡जं घृतश्रि꣡यम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

īḷate ← √īḍ- ~ √īḷ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

mā́nuṣīḥ ← mā́nuṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

víśaḥ ← víś- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

hotrāvídam ← hotrāvíd- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ratnadhā́tamam ← ratnadhā́tama- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vívicim ← vívici- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

gúhā ← gúhā (invariable)
{}

sántam ← √as- 1 (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

subhaga ← subhága- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

viśvádarśatam ← viśvádarśata- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ghr̥taśríyam ← ghr̥taśrī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

suyájam ← suyáj- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tuviṣvaṇásam ← tuviṣvaṇás- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

त्वाम् । अ॒ग्ने॒ । मानु॑षीः । ई॒ळ॒ते॒ । विशः॑ । हो॒त्रा॒ऽविद॑म् । विवि॑चिम् । र॒त्न॒ऽधात॑मम् ।
गुहा॑ । सन्त॑म् । सु॒ऽभ॒ग॒ । वि॒श्वऽद॑र्शतम् । तु॒वि॒ऽस्व॒नस॑म् । सु॒ऽयज॑म् । घृ॒त॒ऽश्रिय॑म् ॥

• tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• mānuṣīr ← mānuṣīḥ ← mānuṣa
• [noun], nominative, plural, feminine
• “human.”

• īﾱate ← īḍ
• [verb], plural, Present indikative
• “praise; invite; raise.”

• viśo ← viśaḥ ← viś
• [noun], nominative, plural, feminine
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

• hotrāvidaṃ ← hotrā
• [noun], feminine
• “hotrā [word]; Hautra.”

• hotrāvidaṃ ← vidam ← vid
• [noun], accusative, singular, masculine
• “conversant(p); aware(p); enlightened; understanding.”

• viviciṃ ← vivicim ← vivici
• [noun], accusative, singular, masculine

• ratnadhātamam ← ratna
• [noun], neuter
• “jewel; wealth; best; treasure; vajra; property; jewel; ruby; jewelry.”

• ratnadhātamam ← dhātamam ← dhātama
• [noun], accusative, singular, masculine
• “giving.”

• guhā
• [adverb]
• “secretly.”

• santaṃ ← santam ← as
• [verb noun], accusative, singular
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• subhaga
• [noun], vocative, singular, masculine
• “beautiful; auspicious; beloved; fine-looking; fortunate; subhaga [word]; charming; pleasing; lucky.”

• viśvadarśataṃ ← viśva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvadarśataṃ ← darśatam ← darśata
• [noun], accusative, singular, masculine
• “beautiful; visible; beautiful.”

• tuviṣvaṇasaṃ ← tuviṣvaṇasam ← tuviṣvaṇas
• [noun], accusative, singular, masculine

• suyajaṃ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suyajaṃ ← yajam ← yaj
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sacrificing.”

• ghṛtaśriyam ← ghṛta
• [noun], neuter
• “ghee; fat.”

• ghṛtaśriyam ← śriyam ← śrī
• [noun], accusative, singular, masculine
• “mister; Ms.; Lakshmi; good fortune; well-being; magnificence; glory; beauty; Aegle marmelos (Linn.) Correa; dignity; power; śrī [word]; śrī; prosperity; auspiciousness.”

हे अग्ने सुभग शोभनधन त्वां मानुषीः विशः मानुषसंबन्धिन्यः सर्वाः प्रजाः ईळते स्तुवन्ति । कीदृशं त्वाम् । होत्राविदं होत्राणां होमानां सप्तहोत्रकाणां वा वेत्तारं विविचिं विवेचकं सदसतोः रत्नधातमं रमणीयानां धनानां दातृतमं गुहा गुहायामरण्यां हृदयेषु वा सन्तं सर्वदा वर्तमानं विश्वदर्शतं सर्वैः द्रष्टव्यं तुविष्वणसं प्रभूतध्वनिं सुयजं सुष्ठु यष्टारं घृतश्रियं घृतं श्रयन्तम् ॥

English translation:

“Human beings glorify you, Agni, the appreciator burnt-offerings, the discriminator (of truth), the main liberal giver of precious (things), abiding (awhile), auspicious one, in secret, (at other times) visible to all, loud sounding, offering worship, thriving upon clarified butter.”

You, o Agni, do the clans of Manu’s sons invoke as the one knowing priestly offices, discriminating, and best granting treasures,
being in hiding yet visible to all, o you who bring good fortune,
resounding mightily, sacrificing well, and having ghee as your
splendor.

The tribes of men praise thee, Agni, who knowest well burnt offerings, the Discerner, lavishest of wealth,
Dwelling in secret, Blest One! visible to all, loud-roaring, skilled in worship, glorified with oil.

Thee, O Agni, the human clans magnify, who knowest (the art of sacrificial) libations, who separatest (what was mixed) 1, the highest bestower of treasures, who, (though) dwelling in secret, O blessed one, (yet) art visible to all, mightily roaring, an excellent sacrificer, shining with ghee.

Dich, Agni, berufen die menschlichen Stämme, den Kenner des Opfers, den Prüfenden, den am meisten Belohnenden, allsichtbaren, auch wenn du versteckt bist, du Holder, den Lautrauschenden, gut Opfernden, Schmalzverschönten.

Dich, Agni, der du Beute machst und Schätze schenkst, dich Opferkenner preist der Menschenstämme Lob, Der, reicher, du verborgen doch allsichtbar wirst, und mächtig rauschest, gerne opfernd, fettgeschmückt.

Тебя, о Агни, призывают человеческие племена
Как знатока жертвоприношений, различающего (бога), приносящего самые большие сокровища,
Видного для всех, хотя и спрятанного, о дающий счастье,
Громко шумящего, прекрасно жертвующего, украшенного жиром.

• अग्निः
• इष आत्रेयः
• निचृज्जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सुभग) सुन्दर ऐश्वर्य्य से युक्त (अग्ने) अग्नि के सदृश वर्त्तमान ! (मानुषीः) मनुष्यसम्बन्धिनी (विशः) प्रजायें जिस (होत्राविदम्) हवनों के गुणों को जाननेवाले (विविचिम्) विवेचक विभाग करने (रत्नधातमम्) रत्नों के अतीव धारण करने (विश्वदर्शतम्) संसार के प्रकाश करने और (तुविष्वणसम्) बहुतों की सेवा करनेवाले (सुयजम्) उत्तम प्रकार यज्ञ करते जिससे उस (घृतश्रियम्) घृत का आश्रय करते वा घृत से शोभते हुए (गुहा) अन्तःकरण में (सन्तम्) अभिव्याप्त होकर स्थित (त्वाम्) आपको (ईळते) गुणों से प्रकाशित करती हैं, उनको हम लोग भी जानें ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! आप लोग जिस बिजुली रूप अग्नि से जीवन और चेतनता होती है, तद्वत् राजा को जान के सुख बढ़ाओ ॥३॥

अन्वय: हे सुभगाग्ने ! मानुषीर्विशो यं होत्राविदं विविचिं रत्नधातमं विश्वदर्शतं तुविष्वणसं सुयजं घृतश्रियं गुहा सन्तं त्वामीळते ता वयमपि विजानीयाम ॥३॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वाम्) (अग्ने) अग्निरिव वर्त्तमान (मानुषीः) मनुष्यसम्बन्धिन्यः (ईळते) स्तुवन्ति गुणैः प्रकाशितं कुर्वन्ति (विशः) प्रजाः (होत्राविदम्) होत्राणि हवनानि वेत्ति तम् (विविचिम्) विवेचकं विभागकर्त्तारम् (रत्नधातमम्) रत्नानामतिशयेन धर्त्तारम् (गुहा) गुहायामन्तःकरणे (सन्तम्) अभिव्याप्य स्थितम् (सुभग) शोभनैश्वर्य्य (विश्वदर्शतम्) विश्वस्य प्रकाशकम् (तुविष्वणसम्) बहूनां सेवकम् (सुयजम्) सुष्ठु यजन्ति यस्मात्तम् (घृतश्रियम्) यो घृतं श्रयति घृतेन शुम्भमानस्तम् ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! भवन्तो येन विद्युद्रूपेणाग्निना जीवनं चेतनता च जायते तद्वद्राजानं विज्ञाय सुखं वर्धयन्तु ॥३॥

भावार्थभाषाः - हे माणसांनो! ज्या विद्युतरूपी अग्नीने जीवन व चेतनता निर्माण होते तसा राजा असतो हे जाणून सुख वाढवा. ॥ ३ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - इष आत्रेयः
• छन्दः - जगती

तुवा꣡म् अग्ने धर्णसिं꣡ विश्व꣡धा वयं꣡
गीर्भि꣡र् गृण꣡न्तो न꣡मसो꣡प सेदिम
स꣡ नो जुषस्व समिधानो꣡ अङ्गिरो
देवो꣡ म꣡र्तस्य यश꣡सा सुदीति꣡भिः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

dharṇasím ← dharṇasí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

viśvádhā ← viśvádhā (invariable)
{}

gīrbhíḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

gr̥ṇántaḥ ← √gr̥̄- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

námasā ← námas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

sedima ← √sad- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

úpa ← úpa (invariable)
{}

aṅgiraḥ ← áṅgiras- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

juṣasva ← √juṣ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

samidhānáḥ ← √idh- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:MED}

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mártasya ← márta- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

sudītíbhiḥ ← sudītí- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

yaśásā ← yaśás- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

त्वाम् । अ॒ग्ने॒ । ध॒र्ण॒सिम् । वि॒श्वधा॑ । व॒यम् । गीः॒ऽभिः । गृ॒णन्तः॑ । नम॑सा । उप॑ । से॒दि॒म॒ ।
सः । नः॒ । जु॒ष॒स्व॒ । स॒म्ऽइ॒धा॒नः । अ॒ङ्गि॒रः॒ । दे॒वः । मर्त॑स्य । य॒शसा॑ । सु॒दी॒तिऽभिः॑ ॥

• tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• dharṇasiṃ ← dharṇasim ← dharṇasi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “permanent; firm.”

• viśvadhā
• [adverb]

• vayaṃ ← vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• gīrbhir ← gīrbhiḥ ← gir
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• gṛṇanto ← gṛṇantaḥ ← gṛ
• [verb noun], nominative, plural
• “praise.”

• namasopa ← namasā ← namas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “adoration; court; namas [word]; bow; salute.”

• namasopa ← upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• sedima ← sad
• [verb], plural, Perfect indicative
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• juṣasva ← juṣ
• [verb], singular, Present imperative
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• samidhāno ← samidhānaḥ ← samindh ← √indh
• [verb noun], nominative, singular
• “kindle; blaze.”

• aṅgiro ← aṅgiraḥ ← aṅgiras
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Aṅgiras; Aṅgiras; Brahman; Atharva-Veda; aṅgiras [word]; Aṅgiras.”

• devo ← devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• martasya ← marta
• [noun], genitive, singular, masculine
• “man.”

• yaśasā ← yaśas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “fame; Yaśas.”

• sudītibhiḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sudītibhiḥ ← dītibhiḥ ← dīti
• [noun], instrumental, plural, feminine

हे अग्ने धर्णसिं सर्वस्य धारकं त्वां वयम् आत्रेया वा विश्वधा बहुप्रकारेण गीर्भिर्गृणन्तः स्तुवन्तः नमसा नमस्कारेण उप सेदिम उपसन्ना भवेम । सः त्वं नः अस्मान् जुषस्व सेवस्व धनादिभिः । समिधानः सम्यग्दीप्तो दीप्यमानोऽस्माभिर्हे अङ्गिरः सर्वत्र गन्तरङ्गिरसः पुत्र वा देवः दीप्यमानस्त्वं मर्तस्य यजमानस्य यशसा सुदीतिभिः ज्वालाभिः सह जुषस्व ॥

English translation:

“We approach you, all-sustaining Agni, adoring you in many ways with hymns and with prostrations; do you, Aṅgiras, when kindled, be propitious to us; may the divine (Agni be plural ased) by the (sacrificial) food (offered by the) worshippers, and by the bright flames (of his sacrifice).”

You, o Agni, the steadfast one, have we always approached with homage, singing with our songs.

Being kindled, find pleasure in our (songs), o Aṅgiras—(you) a god (in those) of a mortal—with a glorious (fire?), with your bright lights.

Ever to thee, O Agni, as exceeding strong have we drawn nigh with songs and reverence singing hymns.
So be thou pleased with us, Angiras! as a God enkindled by the noble with man’s goodly light.

Thee, O Agni, the supporter, we always have praised with our songs and have sat down near thee with adoration. Thus being kindled, O Aṅgiras, be pleased with us, as a god through the mortal’s brilliant (offering) 1, with thy glorious splendours.

Dir, Agni, dem Ausdauernden, sind wir allezeit mit Preisreden dich preisend unter Verbeugung genaht. Hab an uns deine Freude, o Angiras, wenn entzündet, du der Gott an des Sterblichen ehrender Gabe mit schönem Glanze erglänzend!

Um dich, o Agni, der du stark bist, sitzen wir mit Liedern preisend mit Verehrung immerdar, Drum sei uns hold, o Angiras, entzündet du, der Gott durch Glanz und hellen Strahl des Sterblichen.

К тебе, о Агни, к выносливому, всегда мы
Приближаемся с песнями, воспевая (тебя), с поклонением.
Наслаждайся у нас, когда (ты) зажжен, о Ангирас,
Бог, (награждающий) смертного главным (даром) с яркими вспышками.

• अग्निः
• इष आत्रेयः
• निचृज्जगती
• निषादः

अब अग्निशब्दार्थ विद्वद्विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) विद्वन् ! आप जैसे हम लोग (गीर्भिः) वाणियों से (गृणन्तः) स्तुति करते हुए (विश्वधा) संसार के धारण करने वा (धर्णसिम्) अन्य को धारण करनेवाले (त्वाम्) आपके (नमसा) सत्कार से (उप, सेदिम) समीप प्राप्त होवें और हे (अङ्गिरः) अङ्गों में रमते हुए ! (सः) वह (देवः) दाता (समिधानः) प्रकाशमान आप (मर्त्तस्य) मनुष्य के (सुदीतिभिः) उत्तम दानों से (यशसा) जल, अन्न वा धन से (नः) हम लोगों का (जुषस्व) सेवन करें, वैसे (वयम्) हम लोग आपके समीप स्थित होवें ॥४॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। सब प्रकार से यह सब का स्वभाव है, जो जिस भाव से जिसको प्राप्त होवे सेवन करे, वैसा ही भाव और सेवन उसका होता है ॥४॥

अन्वय: हे अग्ने विद्वँस्त्वं यथा वयं गीर्भिर्गृणन्तो विश्वधा धर्णसिं त्वां नमसोप सेदिम। हे अङ्गिरः ! स देवः समिधानस्त्वं मर्त्तस्य सुदीतिभिर्यशसा नोऽस्मान् जुषस्व तथा वयं त्वामुपतिष्ठेम ॥४॥

अथाग्निशब्दार्थविद्वद्विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वाम्) (अग्ने) विद्वन् (धर्णसिम्) अन्यद्धारकम् (विश्वधा) विश्वस्य धर्त्तारम् (वयम्) (गीर्भिः) वाग्भिः (गृणन्तः) स्तुवन्तः (नमसा) सत्कारेण (उप) (सेदिम) उपतिष्ठेम (सः) (नः) अस्मान् (जुषस्व) सेवस्व (समिधानः) देदीप्यमानः (अङ्गिरः) अङ्गेषु रममाणः (देवः) दाता (मर्त्तस्य) मनुष्यस्य (यशसा) उदकेनान्नेन धनेन वा। यश इति उदकनामसु पठितम्। (निघ०१.१२) अन्ननामसु पठितम्। (निघ०२.७) धननामसु पठितम्। (निघं०२.१)। (सुदीतिभिः) सुष्ठै दानैः ॥४॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। सर्वथायं सर्वेषां स्वभावोऽस्ति यो यादृशेन भावेन यं प्राप्नुयात् सेवेत तादृश एव भावः सेवनं च तस्योपजायते ॥४॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हा सर्वांचा स्वभाव असतो की ज्याची जशी भावना असते तसाच त्याचा भाव उत्पन्न होतो व त्या प्रकारेच तो ग्रहण करतो. ॥ ४ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - इष आत्रेयः
• छन्दः - जगती

तुव꣡म् अग्ने पुरुरू꣡पो विशे꣡-विशे
व꣡यो दधासि प्रत्न꣡था पुरुष्टुत
पुरू꣡णि अ꣡न्ना स꣡हसा वि꣡ राजसि
त्वि꣡षिः सा꣡ ते तित्विषाण꣡स्य ना꣡धृ꣡षे

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

pururū́paḥ ← pururū́pa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

viśé-viśe ← víś- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

dadhāsi ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

pratnáthā ← pratnáthā (invariable)
{}

puruṣṭuta ← puruṣṭutá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

váyaḥ ← váyas- 2 (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ánnā ← ánna- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

purū́ṇi ← purú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

rājasi ← √rāj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sáhasā ← sáhas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

ví ← ví (invariable)
{}

ādhŕ̥ṣe ← √dhr̥ṣ- (root)
{case:DAT, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

sā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

titviṣāṇásya ← √tvíṣ- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

tvíṣiḥ ← tvíṣi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

त्वम् । अ॒ग्ने॒ । पु॒रु॒ऽरूपः॑ । वि॒शेऽवि॑शे । वयः॑ । द॒धा॒सि॒ । प्र॒त्नऽथा॑ । पु॒रु॒ऽस्तु॒त॒ ।
पु॒रूणि॑ । अन्ना॑ । सह॑सा । वि । रा॒ज॒सि॒ । त्विषिः॑ । सा । ते॒ । ति॒त्वि॒षा॒णस्य॑ । न । आ॒ऽधृषे॑ ॥

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• pururūpo ← puru
• [noun]
• “many; much(a); very.”

• pururūpo ← rūpaḥ ← rūpa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “form; appearance; beauty; look; shape; shape; symptom; feature; nature; guise; rūpa [word]; one; appearance; likeness; color; kind; vowel; type; disguise; aspect; form; derivative; omen; vision.”

• viśe ← viś
• [noun], dative, singular, feminine
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

• viśe ← viś
• [noun], dative, singular, feminine
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

• vayo ← vayaḥ ← vayas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “age; vigor; old age; strength; vayas [word]; aging; power; youth; food.”

• dadhāsi ← dhā
• [verb], singular, Present indikative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• pratnathā
• [adverb]

• puruṣṭuta
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; Vishnu; Agni.”

• purūṇy ← purūṇi ← puru
• [noun], accusative, plural, neuter
• “many; much(a); very.”

• annā ← anna
• [noun], accusative, plural, neuter
• “food; foodstuff; grain; anna [word]; eating; boiled rice; meal.”

• sahasā ← sahas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “force; strength; might; sahas [word]; conquest.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• rājasi ← rāj
• [verb], singular, Present indikative
• “govern; shine; glitter; direct.”

• tviṣiḥ ← tviṣi
• [noun], nominative, singular, feminine

• sā ← tad
• [noun], nominative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• titviṣāṇasya ← tviṣ
• [verb noun], genitive, singular

• nādhṛṣe ← na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• nādhṛṣe ← ādhṛṣe ← ādhṛṣ ← √dhṛṣ
• [verb noun]
• “overcome; suppress.”

हे अग्ने त्वं पुरुरूपः सन् विशेविशे सर्वस्मै यजमानाय प्रत्नथा पुराण इव वयः अन्नं दधासि धारयसि । हे पुरुष्टुत बहुभिः स्तुत पुरूणि बहूनि अन्ना अन्नानि चरुपुरोडाशादीनि सहसा बलेन वि राजसि ईश्वरो भवसि स्वीकर्तुम् । तित्विषाणस्य दीप्तस्य ते तव सा प्रसिद्धा त्विषिः दीप्तिः नाधृषे अन्यैरधृष्या भवति ॥

English translation:

“Agni, the praised of many, you who are multiform, giver of old food to every mortal; you reign with strength over the various (sacrificial) viands; the splendour of you when blazing brightly is not rivalled (by any).”

You, o Agni, with your many forms establish vitality for every clan in your ancient way, o you much praised.
By your strength you rule over many foods. When you have flared, that flare of yours is not to be challenged.

Thou, Agni! multiform, God who art lauded much! givest in every house subsistence as of old.
Thou rulest by thy might o’er food of many a sort: that light of thine when blazing may not be opposed.

Thou, O Agni, manifold-shaped, bestowest vigour on every house in thy ancient way, O much-praised one.! Thou rulest with might over much food. This impetuousness of thine, when thou rushest forward impetuously, is not to be defied.

Du, Agni, der Vielgestaltige, verleihst jedem Clane Lebenskraft wie ehedem, du Vielgepriesener. Du gebeutst durch deine Macht über viele Speisen. Gegen deinen, des Eifernden, glühenden Eifer ist nicht anzukommen.

O Agni du, in jedem Haus gestaltenreich, o vielgepriesner, gibst wie früher frische Kraft, Mit Macht gebietest über viele Speisen du; dein Andrang ist unhemmbar, wenn erregt du bist.

Ты, о Агни, (бог) с многими формами каждому племени
Даешь жизненную силу, как издревле, о многопрославленный.
Многими кушаньями правишь ты с помощью силы.
Никому не дерзнуть против твоего неистовства, когда ты неистов.

• अग्निः
• इष आत्रेयः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (पुरुष्टुत) बहुतों से प्रशंसित (अग्ने) राजन् ! जिससे आप (वि, राजसि) विशेष प्रकाशमान हैं (सा) वह (तित्विषाणस्य) अग्निज्वाला के समान विद्या से प्रकाशमान (ते) आपकी (त्विषिः) दीप्ति है और वह (आधृषे) सब प्रकार से धृष्ट के लिये (न) जैसे वैसे (विशेविशे) प्रजा-प्रजा के लिये (पुरूणि) बहुत (अन्ना) अन्नों को धारण करती है तथा जिससे (त्वम्) आप प्रजा-प्रजा के लिये (पुरुरूपः) बहुत रूपवाले आप (प्रत्नथा) प्राचीन के सदृश (सहसा) बल से (वयः) जीवन को (दधासि) धारण करते हो, उसको विशेषता से जानिये ॥५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है । हे मनुष्यो ! आप लोग जैसे अग्नि सब जगत् को धारण करता है, वैसे सब मनुष्यों को विद्या के प्रकाश में धारण करो ॥५॥

अन्वय: हे पुरुष्टुताग्ने ! यया त्वं वि राजसि सा तित्विषाणस्य ते त्विषिरस्ति साऽऽधृषे न विशेविशे पुरूण्यन्ना दधाति यया त्वं विशेविशे पुरुरूपस्त्वं प्रत्नथा सहसा वयो दधासि तां विजानीहि ॥५॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) (अग्ने) राजन् (पुरुरूपः) बहुरूपः (विशेविशे) प्रजायै प्रजायै (वयः) जीवनम् (दधासि) (प्रत्नथा) प्राचीनेनेव (पुरुष्टुत) बहुभिः प्रशंसित (पुरूणि) बहूनि (अन्ना) अन्नानि (सहसा) बलेन (वि) (राजसि) (त्विषिः) दीप्तिः (सा) (ते) (तित्विषाणस्य) अग्निज्वालयेव विद्यया प्रकाशमानस्य (न) इव (आधृषे) समन्ताद् धृषाय ॥५॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः । हे मनुष्या ! भवन्तो यथाऽग्निः सर्वं जगद्दधाति तथा सर्वान् मनुष्यान् विद्याप्रकाशे धरन्तु ॥५॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो ! जसा अग्नी सर्व जगाला धारण करतो तसे सर्व माणसांसाठी विद्या ग्रहण करा. ॥ ५ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - इष आत्रेयः
• छन्दः - जगती

तुवा꣡म् अग्ने समिधानं꣡ यविष्ठिय
देवा꣡ दूतं꣡ चक्रिरे हव्यवा꣡हनम्
उरुज्र꣡यसं घृत꣡योनिम् आ꣡हुतं
त्वेषं꣡ च꣡क्षुर् दधिरे चोदय꣡न्मति

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

samidhānám ← √idh- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:MED}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

yaviṣṭhya ← yáviṣṭhya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

cakrire ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dūtám ← dūtá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

havyavā́hanam ← havyavā́hana- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ā́hutam ← √hu- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

ghr̥táyonim ← ghr̥táyoni- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

urujráyasam ← urujráyas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

cákṣuḥ ← cákṣus- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

codayánmati ← codayánmati- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

dadhire ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

tveṣám ← tveṣá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

त्वाम् । अ॒ग्ने॒ । स॒म्ऽइ॒धा॒नम् । य॒वि॒ष्ठ्य॒ । दे॒वाः । दू॒तम् । च॒क्रि॒रे॒ । ह॒व्य॒ऽवाह॑नम् ।
उ॒रु॒ऽज्रय॑सम् । घृ॒तऽयो॑निम् । आऽहु॑तम् । त्वे॒षम् । चक्षुः॑ । द॒धि॒रे॒ । चो॒द॒यत्ऽम॑ति ॥

• tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• samidhānaṃ ← samidhānam ← samindh ← √indh
• [verb noun], accusative, singular
• “kindle; blaze.”

• yaviṣṭhya
• [noun], vocative, singular, masculine
• “youngest.”

• devā ← devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• dūtaṃ ← dūtam ← dūta
• [noun], accusative, singular, masculine
• “messenger; emissary; dūta [word].”

• cakrire ← kṛ
• [verb], plural, Perfect indicative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• havyavāhanam ← havya
• [noun], neuter
• “Havya; offering; havya [word].”

• havyavāhanam ← vāhanam ← vāhana
• [noun], accusative, singular, masculine
• “bringing; carrying.”

• urujrayasaṃ ← uru
• [noun]
• “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”

• urujrayasaṃ ← jrayasam ← jrayas
• [noun], accusative, singular, masculine
• “expanse; area.”

• ghṛtayonim ← ghṛta
• [noun], neuter
• “ghee; fat.”

• ghṛtayonim ← yonim ← yoni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “vagina; vulva; uterus; beginning; origin; reincarnation; birthplace; family; production; cause; race; grain; raw material; birth; kind; caste; kinship; bed.”

• āhutaṃ ← āhutam ← āhu ← √hu
• [verb noun], accusative, singular
• “sacrifice; sprinkle.”

• tveṣaṃ ← tveṣam ← tveṣa
• [noun], accusative, singular, neuter
• “awful; brilliant; aglitter(p); bright.”

• cakṣur ← cakṣuḥ ← cakṣus
• [noun], accusative, singular, neuter
• “eye; look; visual perception; cakṣus [word]; sight.”

• dadhire ← dhā
• [verb], plural, Perfect indicative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• codayanmati ← codayat ← coday ← √cud
• [verb noun]
• “impel; drive; incite; command; drive; arouse; propel.”

• codayanmati ← mati
• [noun], accusative, singular, neuter
• “intelligence; decision; mind; hymn; purpose; idea; opinion; belief; desire; wish; conviction; plan; devotion.”

हे यविष्ठ्य युवतम अग्ने समिधानं सम्यगिध्यमानं त्वां हव्यवाहनं हविषां वोढारं दूतं चक्रिरे कृतवन्तः देवाः । त्रयाणामग्नीनां मध्ये हव्यवाहनः खलु पूर्वं देवैर्हविर्वहनाय दूतः कृतः । ‘ हव्यवाहनो देवानाम् ’ (तै. सं. २. ५. ८.६) इति हि श्रुतिः । किंच उरुज्रयसं प्रभूतवेगं घृतयोनिम् । घृतं योनिः कारणं यस्य तम् । आहुतं त्वां चोदयन्मति । चोदयन्ती मतिर्यस्य तच्चोदयन्मति । त्वेषं दीप्तं चक्षुः उक्तलक्षणं सर्वप्रकाशकं चक्षुःस्थानीयं कृत्वा दधिरे देवा मनुष्याश्च । मत्या हि चक्षुश्चोद्यते ॥

English translation:

“Agni, young (of the deities), the gods have made you, when kindled, their messenger, the bearer of oblations; you, who are rapid in movement, and of whom butter is the source, they have made, when invoked, the brilliant eye (of the universe), instrumental gated by the understanding.”

You, o Agni, o youngest one, did the gods make their messenger, the conveyor of the oblations, when you were kindled.
They have established you of wide expanse, having your birthplace in ghee, anointed (with ghee), as the flaring eye that propels thought.

The Gods, Most Youthful Agni, have made thee, inflamed, the bearer of oblations and the messenger.
Thee, widely-reaching, homed in sacred oil, invoked, effulgent, have they made the Eye that stirs the thought.

Thee, O Agni, when kindled, O youngest one, the gods have made their messenger and bearer of oblations. Thee who extendest over wide spaces, who dwellest in ghee, into whom offerings are poured, they have made their eye, impetuous, stirring thoughts.

Dich, den Entzündeten, du jüngster Agni, haben die Götter zu ihrem Boten und Opferfahrer gemacht. Den Breitbahnigen, Schmalzgebetteten, mit Schmalz Begossenen haben sie zum funkelnden Auge, das die Gedanken weckt, gemacht.

Dich, den entflammten, machte sich die Götterschar zum Boten, jüngster Agni, der die Opfer fährt, Der weit sich dehnt, beträufelt Fett im Schoosse birgt, zum hellen Auge dich, der du den Geist belebst.

Тебя, о Агни, зажженного, о самый юный,
Боги сделали вестником, увозящим жертвы.
(Бога) с широким охватом, с лоном из жира, политого (жертвенным возлиянием),
Они установили как сверкающий глаз, вдохновляющий на молитвы.

• अग्निः
• इष आत्रेयः
• विराड्जगती
• निषादः

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (यविष्ठ्य) अत्यन्त युवाजनों में श्रेष्ठ (अग्ने) विद्वन् जैसे (देवाः) विद्वान् जन (हव्यवाहनम्) ग्रहण करने योग्य वाहनों को शीघ्र प्राप्त करनेवाले (उरुज्रयसम्) बहुत वेगयुक्त (घृतयोनिम्) जल वा प्रदीप्त अथवा कारण है गृह जिसका (आहुतम्) जो सब ओर से शब्दयुक्त (त्वेषम्) प्रदीप्त तथा (चोदयन्मति) बुद्धि को प्रेरणा करने और (चक्षुः) पदार्थों को दिखानेवाले (समिधानम्) प्रकाशमान अग्नि को (दधिरे) धारण करते और (दूतम्) सब ओर से व्यवहारसाधक (चक्रिरे) करते हैं, वैसे (त्वाम्) आप को हम लोग धारण करें ॥६॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। मनुष्य विद्वानों के सङ्ग के बिना अग्नियों के गुण और अग्नि आदि संयोग के गुणों को जानने योग्य नहीं होते हैं ॥६॥

अन्वय: हे यविष्ठ्याग्ने ! यथा देवा हव्यवाहनमुरुज्रयसं घृतयोनिमाहुतं त्वेषं चोदयन्मति चक्षुस्समिधानमग्निं दधिरे दूतं चक्रिरे तथा त्वां दध्याम ॥६॥

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वाम्) (अग्ने) विद्वन् (समिधानम्) देदीप्यमानम् (यविष्ठ्य) अतिशयेन युवसु साधो (देवाः) विद्वांसः (दूतम्) सर्वतो व्यवहारसाधकम् (चक्रिरे) कुर्वन्ति (हव्यवाहनम्) यो हव्यान्यादातुमर्हाणि यानानि सद्यो वहति तम् (उरुज्रयसम्) बहुवेगवन्तम् (घृतयोनिम्) घृतमुदकं प्रदीप्तं कारणं वा योनिर्गृहं यस्य तम् (आहुतम्) स्पर्द्धितं समन्ताच्छब्दितम् (त्वेषम्) प्रदीप्तम् (चक्षुः) दर्शकम् (दधिरे) (चोदयन्मति) प्रज्ञाप्रेरकम् ॥६॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। नहि मनुष्या विद्वत्सङ्गेन विनाऽग्निगुणानग्न्यादिसंयोगगुणाँश्च ज्ञातुमर्हन्ति ॥६॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. माणसे विद्वानांच्या संगतीशिवाय अग्नीचे गुण व अग्नी इत्यादींच्या संयोगाचे गुण जाणू शकत नाहीत. ॥ ६ ॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - इष आत्रेयः
• छन्दः - जगती

तुवा꣡म् अग्ने प्रदि꣡व आ꣡हुतं घृतइः꣡
सुम्नाय꣡वः सुषमि꣡धा स꣡म् ईधिरे
स꣡ वावृधान꣡ ओ꣡षधीभिर् उक्षितो꣡
अभि꣡ ज्र꣡यांसि पा꣡र्थिवा वि꣡ तिष्ठसे

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ā́hutam ← √hu- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

ghr̥taíḥ ← ghr̥tá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

pradívaḥ ← pradív- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

īdhire ← √idh- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

sám ← sám (invariable)
{}

sumnāyávaḥ ← sumnāyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

suṣamídhā ← suṣamídh- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

óṣadhībhiḥ ← óṣadhī- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ukṣitáḥ ← √vakṣ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

vāvr̥dhānáḥ ← √vr̥dh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

abhí ← abhí (invariable)
{}

jráyāṁsi ← jráyas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

pā́rthivā ← pā́rthiva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

tiṣṭhase ← √sthā- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ví ← ví (invariable)
{}

त्वाम् । अ॒ग्ने॒ । प्र॒ऽदिवः॑ । आऽहु॑तम् । घृ॒तैः । सु॒म्न॒ऽयवः॑ । सु॒ऽस॒मिधा॑ । सम् । ई॒धि॒रे॒ ।
सः । व॒वृ॒धा॒नः । ओष॑धीभिः । उ॒क्षि॒तः । अ॒भि । ज्रयां॑सि । पार्थि॑वा । वि । ति॒ष्ठ॒से॒ ॥

• tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• pradiva ← pradivaḥ ← pradiv
• [noun], ablative, singular, masculine
• “age-old; long.”

• āhutaṃ ← āhutam ← āhu ← √hu
• [verb noun], accusative, singular
• “sacrifice; sprinkle.”

• ghṛtaiḥ ← ghṛta
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “ghee; fat.”

• sumnāyavaḥ ← sumnāyu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “gracious.”

• suṣamidhā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suṣamidhā ← ṣamidhā ← samidh
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “firewood; kindling; fuel; fire.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• īdhire ← indh
• [verb], plural, Perfect indicative
• “kindle; ignite; set ablaze.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vāvṛdhāna ← vāvṛdhānaḥ ← vṛdh
• [verb noun], nominative, singular
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• oṣadhībhir ← oṣadhībhiḥ ← oṣadhī
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “herb; plant; drug; herb.”

• ukṣito ← ukṣitaḥ ← vakṣ
• [verb noun], nominative, singular
• “grow; grow.”

• ‘bhi ← abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• jrayāṃsi ← jrayas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “expanse; area.”

• pārthivā ← pārthiva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “earthly; earthen; mundane; royal; tellurian; sublunar.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• tiṣṭhase ← sthā
• [verb], singular, Present indikative
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

हे अग्ने घृतैः आहुतं त्वां प्रदिवः पुरातनाः सुम्नायवः सुखमिच्छन्तो यजमानाः सुषमिधा शोभनेन इध्मेन समीधिरे सम्यक् दीपितवन्तः । सः त्वं वावृधानः वर्धमानः ओषधीभिः उक्षितः सिक्तः ज्रयांसि अन्नानि पार्थिवा पार्थिवान् वृक्षान् । यद्वा । पार्थिवेति ज्रयोविशेषणम् । पार्थिवानि चरुपुरोडाशादिकानि अभि वि तिष्ठसे अभिव्यज्य वर्तसे ॥ ॥ २६ ॥

English translation:

“The ancient seekers after happiness hav ekindled you, Agni, when invoked, (and fed you) with abundant fuel; and you (thereby) increasing, and supplied with shrubs, are dominat over all terrestrial viands.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Abhi jayāṃsi pārthiva vi tiṣṭhase: jayāṃsi = annāni, food, eatbles;

Pārthiva = vṛkṣaḥ, trees, an epither of jayāṃsi, earthly eatbles, as the cakes and butter presented in sacrifices with fire

You, o Agni, anointed with ghee from of old, have those seeking your favor kindled with good kindling.
Having become fully grown and increased by the plants, you spread over the earthly expanses.

Men seeking joy have lit thee worshipped from of old, O Agni, with good fuel and with sacred oil.
So thou, bedewed and waxing mighty by the plants, spreadest thyself abroad over the realms of earth.

Thee, O Agni, on whom offerings of ghee are poured, (men) desirous of thy favour have kindled from of old with good fuel. Thus, grown strong, increased by the plants, thou spreadest thyself over the terrestrial spaces.

Dich, Agni, den seit langem mit Schmalz Begossenen haben sie um Gunst bittend mit gutem Brennholz angezündet. Erstarkt, durch die Pflanzen groß geworden, verbreitest du dich über die irdischen Bahnen.

Dich Agni haben huldbegier’ge einst entflammt, mit schönem Brennholz und mit Butter dich getränkt; Wenn durch die Pflanzen du erwachsend aufwärts steigst, verbreitest du dich weithin durch der Erde Raum.

Тебя, о Агни, от века политого струями жира,
Они зажгли прекрасными дровами, прося о (твоей) милости.
Усилившись, став большим от растений,
Ты распространяешься по земным просторам.

• अग्निः
• इष आत्रेयः
• विराड्जगती
• निषादः

फिर विद्वद्विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) विद्वन् ! जैसे (सुम्नायवः) अपने सुख की इच्छा करनेवाले जन (घृतैः) प्रकाशित करनेवाले साधनों और (सुषमिधा) उत्तम प्रकार प्रकाश करनेवाले इन्धन के साथ (प्रदिवः) अत्यन्त प्रकाश से (आहुतम्) ग्रहण किये गये जिनको (सम्, ईधिरे) उत्तम प्रकार प्रकाशित करते हैं (सः) वह (वावृधानः) निरन्तर बढ़नेवाले (उक्षितः) उत्तम प्रकार सींचे गये आप (ओषधीभिः) सोमलता और यवादिकों से (पार्थिवा) पृथिवी में विदित (अभि) सब ओर से (ज्रयांसि) वेगयुक्त कर्मों को (वि, तिष्ठसे) विशेष करके स्थित करते हो, वैसे (त्वाम्) आप को निरन्तर हम लोग सुख देवें ॥७॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे मनुष्यो ! जैसे विद्वान् जन सब पदार्थों से बिजुली की विद्या को उत्पन्न करते हैं, वैसे विद्वान् जन सब से गुणों को ग्रहण करते हैं ॥७॥ इस सूक्त में अग्नि, और विद्वान् के गुण वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की इस से पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह श्रीमत्परमहंसपरिव्राजकाचार्य महाविद्वान् श्रीमद्विरजानन्दसरस्वती स्वामीजी के शिष्य श्री दयानदसरस्वती स्वामिविरचित उत्तम प्रमाणयुक्त संस्कृत और आर्य्यभाषाविभूषित ऋग्वेदभाष्य में तृतीयाष्टक में अष्टम अध्याय और छब्बीसवाँ वर्ग, तीसरा अष्टक तथा पञ्चम मण्डल में अष्टम सूक्त समाप्त हुआ ॥

अन्वय: हे अग्ने ! यथा सुम्नायवो घृतैः सुषमिधा प्रदिव आहुतं यं समीधिरे स वावृधान उक्षितस्त्वमोषधीभिः पार्थिवा अभि ज्रयांसि वि तिष्ठसे तथा त्वां सततं वयं सुखयेम ॥७॥

पुनर्विद्वद्विषयमाह ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वाम्) शिल्पविद्योपदेशकम् (अग्ने) विद्वन् (प्रदिवः) प्रकृष्टात् प्रकाशात् (आहुतम्) गृहीतम् (घृतैः) प्रदीपकैः साधनैः (सुम्नायवः) य आत्मनः सुम्नमिच्छवः (सुषमिधा) सम्यक् प्रदीपकेनेन्धनेन (सम्) (ईधिरे) सम्यक् प्रदीपयन्ति (सः) (वावृधानः) भृशं वर्धनः (ओषधीभिः) सोमयवादिभिः (उक्षितः) संसिक्तः (अभि) (ज्रयांसि) वेगयुक्तानि कर्माणि (पार्थिवा) पृथिव्यां विदितानि (वि) (तिष्ठसे) ॥७॥

भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः । हे मनुष्या ! यथा विद्वांसः सर्वेभ्यः पदार्थेभ्यो विद्युद्विद्यामुत्पादयन्ति तथा विद्वांसः सर्वतो गुणान् गृह्णन्तीति ॥७॥ अत्राग्निविद्वद्गुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति श्रीमत्परमहंसपरिव्राजकाचार्याणां महाविदुषां श्रीमद्विरजानन्दसरस्वतीस्वामिनां शिष्येण दयानदसरस्वतीस्वामिना विरचिते सुप्रमाणयुक्ते संस्कृतार्य्यभाषाभ्यां विभूषित ऋग्वेदभाष्ये तृतीयाष्टकष्टमोऽध्यायः षड्विंशो वर्गस्तृतीयाष्टकश्च पञ्चमे मण्डलेऽष्टमं सूक्तञ्च समाप्तम् ॥

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे माणसांनो ! जसे विद्वान सर्व पदार्थांतून विद्युतची विद्या उत्पन्न करतात तसेच विद्वान लोकही गुण ग्रहण करतात. ॥ ७ ॥